Tekstaro de Esperanto

Unu teksto el kolekto de Esperantaj tekstoj

Artikoloj el Monato

La bazan tekston origine enkomputiligis Flandra Esperanto-Ligo

Kreis la Esperantan tekston: diversaj personoj

La unuaj 216 artikoloj estas ĉerpitaj el la TTT-ejo de Monato: http://www.esperanto.be/fel/mon/. La postaj 1028 artikoloj devenas de la kolekto "monato3.tar.gz" enretigita de Edmundo Grimley-Evans: http://homepage.ntlworld.com/edmund.grimley-evans/tekstaroj.html.

La artikoloj el "monato3.tar.gz" estis en pluraj diversaj formoj, kaj devis esti sufiĉe multe prilaboritaj. Verŝajne ne ĉiam temas pri la definitiva formo, kiun la artikolo havis, kiam ĝi aperis en Monato. Povas eĉ esti, ke en iuj okazoj la artikolo finfine tute ne aperis en la gazeto. Iafoje povas esti, ke aperas ĉi tie tekstopartetoj, kiuj estis nuraj notoj inter la redaktantoj, kaj kiuj neniam estis intencitaj por publikigo. Ialoke testopartetoj estas forigitaj, kiuj ŝajne havis sencon nur kune kun (mankantaj) akompanaj diagramoj, bildoj aŭ tabeloj.

La artikoloj el "monato3.tar.gz" havas ĉi tie "(xml:)id"-atributon ("monatotri-001000" ĝis "monatotri-007999"), kies cifera parto egalas al la artikolnumero en la origina kolekto.

Proksimuma verkojaro: 1997-2003

Libroj

Vivi plu: kial? kiel?

Jen antaŭ ni ankoraŭ du libroj de Gudrun Pausewang, tradukitaj el la germana kaj eldonitaj de Nora Caragea. Malgraŭ tio ke la temoj de la libroj estas tute diversaj, en mia percepto ili facile unuiĝas sub unu ĝenerala demando pri la esenco de homa ekzisto. Vivi plu: kial? kiel?

Kial iuj maljunuloj grumblas kaj trudas sin al pli junaj, postulante zorgojn aŭ tedante per siaj konsiloj? Aŭ indiferentas kaj apatias? Kaj eĉ alvokas morton kaj mortas, estante ankoraŭ vivkapablaj fizike?

Tio ne estas demandoj por infanoj, al kiuj estas adresita la libro La avo en la ĉareto. Sed antaŭ ol tiuj demandoj povas veni al iliaj kapoj, la junaj legantoj jam ricevas respondon el tiu ĉi simpla rakonto, preskaŭ fabelforma: senti sin bezonata al aliaj kaj kapabla lerni ion novan — jen estas fontoj por plu vivi. Retrovo de tiuj fontoj denove faras la homon vivema kaj feliĉa.

“Kial plu vivi?” demandas sin kripla malforta avo, suferanta pro fizikaj doloroj. “Mi satiĝis je ĉio ... Ĉu mi ne spertis ĉion, kion oni povas sperti?” (p. 10). Kaj li elektas sinmortigon.

Survoje al sia mortigejo — la montopinto kun granda abismo — li renkontas diversajn homojn, kiuj ne multe interesiĝas pri lia sanstato, sed bezonas lian saĝecon, sperton, kapablojn — kaj post ĉiu tiu renkonto aperas kvazaŭ nova hoketo, kroĉanta la avon al la vivo. Nun klaras, kial plu vivi: por konsili al Astedia pri tio, kiel plibongustigi fromaĝojn; por kanti la trian voĉon en la kanto de la du paŝtistoj kaj gitarludi kun Rufino; por prognozi veteron al Antonio kaj trinki kun li glaseton da mosto; por “povi helpi al multaj malsanuloj”, sed ne nur al la infaneto de Rosalina; por iĝi baptopatro de la unua infano de Izabela kaj Izidoro; kaj por ... por ... ĉesigi ploregon de sia propra nepo Pepito, tiu sindona, kuraĝa knabeto, kiu, streĉante lastajn infanajn fortojn, trenis tra ŝtonoj kaj rokoj la ĉareton kun la avo al la abismo.

Kara Pepito, la samaĝulo de la leganto! Via rolo estis la plej grava. Vi donacis al la avo la belegan vivplenan “promenadon”, kiu redemonstris al li bonkorecon de la homoj kaj belecon de la naturo. En kurtaj ripozpaŭzoj dum la penega grimpado vi sentrude montris al la avo — kiu ŝajnis esti tute indiferenta — kiel skribi kelkajn “hazardajn” literojn, kaj ĉe la montopinto li subite trovis sin kapabla skribi sian propran nomon — kaj “eksentis emon pri legado”. Kaj per via obeemo, penado, toleremo, persisto vi pruvis vian amon al la homo fizike malforta, sed tre kara kaj bezonata unuavice por vi mem ... Vi venkis en tiu danĝera ludo.

“Do, bone, — la avo diras, — vi igas min cedi ... Ni prokrastu la aferon pri ĉi tie ĝis post la baptofesto de la infano de Izabela kaj Izidoro. Aŭ ĝis pli poste. Se entute.” (p. 61)

Kaj jen — kun ĝojkrio Pepito ĉirkaŭbrakis sian avon, sursaltis la ĉareton kaj kaŭriĝis malantaŭ li, dume ili jam ruliĝis malsupren laŭ la deklivo ... “Tamen valoras ankoraŭ! — la avo trumpetis. — Holadihoooooooo!” (p. 62)

Inge Stejneke desegnis por la libro multajn ĉarmajn ilustraĵojn, kiuj — malgraŭ tio ke senkoloraj kaj sensonaj — helpas kapti buntecon kaj variajn melodiojn de la plenĝoja vivo. Jen Rufino en sia kabano, jen Rosalina en sia ĝardeneto, jen Antonio kun siaj lamoj, jen gajaj infanetoj, bruantaj kaj dancantaj, puŝas la ĉareton supren. Kaj jen — plej kortuŝe — ripozkuŝas en aroma herbaro, sub blua aperta ĉielo, en altmonta trankvilo du feliĉaj homoj — la avo kaj la nepo ...

“Kial vivi plu?” estas demando, kiam ŝajnas, ke ĉio jam estas traspertita. “Kiel vivi plu?” estas demando, kiu bonvenas laŭeble pli frue. Sed preferindas, se jam en infaneco estus renkontita necesa libro, enhavanta la respondon.

Kuniberto (Kuniberto kaj Kilevamba) ne renkontis tiaspecan libron en sia infaneco, kaj tial li ne sciis, ke se vi havas revon, vi devas ĝin realigi. Kiam Kuniberto estis eta knabo, li deziris esti piloto, sed kiam li plenkreskis, li iĝis vendisto de paperaĵoj. Sed la sorton ne eblas eviti — se, kompreneble, ne rifuzi ĝin tutkonscie. La plenaĝa Kuniberto renkontas ne la libron, sed vivan junulinon Kilevamba, kiu scias tute certe, ke li povas iĝi piloto. Eĉ pli — li povas iĝi homhelpanto, kaj lia vivo pleniĝos je tute aliaj valoroj.

Antaŭ la renkontiĝo kun Kilevamba “io tia tute ne interesis lin” (p. 10). Sed ŝi, kun sia celiteco, certeco kaj simpla, klara logiko, kiun povas sendube akcepti nur infanoj aŭ puranimaj plenaĝuloj, ŝi kvazaŭ malkovris al Kuniberto lin mem: “Vi estas tiel simpatia homo, sed vi kondutas kvazaŭ ne ekzistus io pli grava, ol viaj paperaĵoj kaj viaj poŝtmarkoj!”

Tamen plej gravaj estas la homoj. “Kaj mi diru ion al vi: Vi povas esti bonega helpanto por la homoj! — Sed mi ja ne estas kuracisto, — mirigite diris Kuniberto. — Ĉiu povas esti homhelpanto!, — Kilevamba diris” (p. 10). Kaj tio renversis la trankvilan kaj monotonan vivon de Kuniberto. Hejmenveninte li faligis sin sur seĝon kaj tiel profunde enpensiĝis, ke li forgesis enlitiĝi vespere. Dum la tuta nokto li restis sidanta kaj meditis. La sekvantan matenon li skribis sur grandan blankan paperon: HODIAŬ MIA VENDEJO RESTAS FERMITA (p. 12). Do, li iĝis homhelpanto.

Ekkredi sin mem al Kuniberto helpis la amo, la amo vekis en li fortojn kaj kuraĝon. Li sekvas la ekzemplon de la juna Kilevamba, kiu ne konas dubojn aŭ hezitojn, kiu preferas perei, ol perfidi sian revon, sian libervole elektitan devon esti homhelpanto — kuraci, manĝigi, prizorgi, savflegi la mortantojn. Kuniberto kaj Kilevamba kune estas nevenkebla forto — ili savas de la malsatmorto loĝantaron de la tuta insulo!

Jes, eblas diri, ke en la vivo ĉio estas multe pli komplika. Ke la intrigo estas tro naiva, primitivigita. Jes — sed estas nome tio, kio necesas por paroli kun 7-12-jaraj infanoj pri tre seriozaj problemoj. Pri la fideleco al sia revo. Pri la elekto de la vivovojo. Pri la kapablo draste ŝanĝi sian vivon, komencinte ĉion de la nulo. Pri la forto neglekti socian opinion pro la amo kaj la altaj idealoj. Pri tio, ke la amo estas pli valora, ol rasaj baroj. Pri tio, ke necesas multon scipovi, por inde helpi al aliuloj. Pri tio, ke se vi petas por aliaj, oni helpos ankaŭ vin. Kaj pri multo-multo kroma ... Unuvorte, pri tio, kiel vivi plu.

La libro estas interesa por infanoj — ja ĝi estas verkita en la aventura ĝenro, la eventoj evoluas rapide, la intrigo estas atentokapta.

La libro estas scidona el etna kaj geografia vidpunktoj (ni jam renkontis tiun valoran trajton de la libroj de Gudrun Pausewang, leginte la libron La infanoj en la arboj). Eble, kelkloke mankas glosoj. Verŝajne, ne ĉiuj infanoj scias, kio estas karobo aŭ polpo (p. 67). Tamen ial en la apudaj linioj venas klarigo pri manga kompoto: “Mangoj estas grandaj flavaj sukoplenaj fruktoj, kiuj kreskas sur arboj”. En la sama manĝopriskribo ĉeestas ankaŭ senkomenta orikteropa ŝinko, sed pri la bestoj iom poste (p. 88) oni trovas ne nur detalan priskribon, sed ankaŭ la naturecan bildon (p. 89).

La libro enhavas 20 plenpaĝajn ilustraĵojn de Friedrich Kohlsaat — precizajn, klarajn, invitantajn plu legi por ekscii, kio do okazas ĉe ĉiu bildo. Ju pli vi “enviviĝas” en la intrigon, des pli vi harmoniiĝas kun la ilustraĵoj — jen amuzaj, jen klarigaj, jen klerigaj.

Fine, la libro estas tradukita de Nora Caragea al bona, simpla, ĝusta Esperanto, preskaŭ senriproĉa. Tamen, por mencii ion, ni notu kelkajn lingvajn malglataĵojn. Ekzemple, laŭ PV la verbo labori estas netransitiva, do, la frazo “Tie oni povos labori ion saĝan” (p. 65) estas erara. Se paroli pri semantiko, kiel kompreni la vorton loko en la frazo “De supre ili povis vidi precize, ke ekzistas malmultaj lokoj en Vajvatio. Sed ĉirkaŭ ĉiu vilaĝo ekzistas multaj kampoj kaj ĝardenoj” (p. 63). Verŝajne, loĝlokoj, ĉu?

Konklude, ni danku al Nora Caragea, ke ŝi venigis en literaturan Esperantujon la interesan germanan verkistinon Gudrun Pausewang, kiu bone edukas kaj klerigas niajn infanojn, rakontante al ili, ke en la mondo vivas homoj de diversaj rasoj kaj kulturoj, aĝoj kaj kleroj, ke la mondo estas varia, problema kaj bonplena kaj ke ĉiu povas trovi en ĝi sian indan lokon.

Irina GONĈAROVA

Gudrun Pausewang: La avo en la ĉareto. Tradukis kaj eldonis Nora Caragea. Bildoj de Inge Stejneke. Frankfurt am Main, 1999. 63 paĝoj.

Gudrun Pausewang: Kuniberto kaj Kilevamba. Tradukis kaj eldonis Nora Caragea. Bildoj de Friedrich Kohlsaat. Frankfurt am Main, 2001. 109 paĝoj.

Turismo

BELGIO

La parko de kanaloj en La Louvière

La parko La Louvière [la luvjèr], situanta en la centra regiono de Belgio, estas pitoreske trasulkita de kanaloj kaj akvaj vojoj. Ĝi posedas multajn vidindaĵojn, kreitajn de la homa genio. La Louvière estas impresa heredaĵo de la industria arkeologio kaj arkitekturo.

Aŭdinte la nomon de la parko, oni unue pensas pri la centra kanalo, kiu trapasas ĝin kaj pri la ebloj promenadi laŭ ties bordo ambaŭflanke. Ĝiaj hidraŭlikaj ŝipliftoj estas en la listo de tutmondaj heredaĵoj de Unesko.

Ŝipliftoj

Inter Ville-sur-Haine [vil sir en] kaj La Louvière funkcias kvar hidraŭlikaj ŝipliftoj jam unu jarcenton. Ili ebligas venki la akvan niveldiferencon de 17 m. En 1888 reĝo Leopoldo la Dua inaŭguris la unuan. La konstruado de la kanalo kaj la ŝipliftoj daŭris 32 jarojn (de 1885 al 1917).

La ŝipoj de Kompanio de la Centra Kanalo, veraj navigiloj por retroigi laŭ la tempo, ebligas al la vizitantoj malkovri tiun hidraŭlikan heredaĵon, ununuran en Eŭropo. La kompanio fakte proponas multnombrajn servojn. Ekzemple sperti la hidraŭlikan ŝiplifton de la 19a jarcento en la centra kanalo; veturi per trajneto kaj ekkoni la malnovajn teknikojn de haŭlado; eniri ŝipon, tiratan de ĉevalo; ekskursi per barĝo, ktp.

En la parko funkcias “Rivera sistemo el navigeblaj vojoj”, kiu por akcepti 1350-tunajn ŝipojn, neprigis la konstruadon de kabla ŝiplifto en Strèpy. Nun ĝi estas konstruata kaj, kiam la konstrulaboroj estos finitaj, estiĝos la plej granda ŝiplifto en la mondo, venkanta akvonivelan diferencon de 74 m.

Sciendaĵoj

La ŝiplifto konsistas el du trogoj, longaj je 112 m kaj larĝaj je 12 m. Ili pezas po 8000 tunojn. La tegmento de ĉiu el ili estas tiel granda kiel futbalejo.

La informejo posedas aŭdvidajn aparatojn, planojn, skizon kaj fosiliojn.

Belvidejo kun stirata tablo proponas vidaĵon de la konstruata ŝiplifto kaj de la ĉirkaŭa regiono. Kelkajn kilometrojn for estas la loko Ronquières [ronkjér] kun surfaco de 1432 m². Ĝi funkcias per du trogoj, kiuj povus akcepti ŝipojn pezajn 1370 tunojn. La niveldiferenco estas 68 m kaj estas superata en 40 minutoj!

De la turo en la parko oni povas vidi la Atomiumon en Bruselo, la monumentan leonon en Waterloo [ŭáterlo] kaj la ŝiplifton de Strèpy-Thieu [strepi tje].

Libroj

Mirakla tambureto

Evidente, la aŭtoro Günther Grass konas ekde sia infanaĝo germanojn, polojn, kaŝubojn, homojn kaj lokojn identajn aŭ similajn al tiuj en la libro La lada tambureto. La verko la unuan fojon aperis en la jaro 1959, oni traktis ĝin multe kaj diverse, kun kreskanta entuziasmo.

Oskaro, malgrandegulo kun ĝibo, kiun Oskaro mem taksas alte kaj kiu, cetere, laŭ lia aserto, povas ĝuigi virinojn, nun ne povas iri ien ajn; nun — kiam la historio estas rakontata de la aŭtoro kaj de Oskaro mem — li estas gardata en malsanulejo. Komence ni, legantoj, povas supozi, ke tio okazas pro mensaj kialoj, pro lia frenezeco, sed ĉe la fino de la libro oni ekscias, ke Oskaro tie ... evitas punon pro murdo farita de iu alia — pri kiu murdo oni, tamen, akuzadis lin, Oskaron.

La patrino de Oskaro — Agnesa — koncipiĝis inter pli ol nekutimaj kondiĉoj. En oktobro 1899 fajro-pasiulo Jozefo Koljaĉek (pli kaŝubece: Koljaiĉek) bruligis segejon. Fuĝante de ĝendarmoj, li trovis sur terpomkampo la junulinon Anna Bronski kaj ... li kaŝis sin sub la kvar jupoj de tiu kaŝubino. Li generis Agnesan, sian filinon, supozeble tiam. La du gejunuloj, Anna kaj Jozefo, fuĝis plu kune. Jozefo Koljaĉek, timante areston, ŝanĝis sian nomon je Vranka, kaj li edzinigis Annan. Jozefo Koljaĉek, alie Vranka, iom poste, suspektate, devis fuĝi plu, de sur ŝipo (je vivriske longa naĝado subakva) ĝis bordo kaj “replu” ĝis Ameriko ...

La plenkreskinta Agnesa en 1918, flegante lin, interkonatiĝis kaj geedziĝis kun germano Alfredo Matzerath. Agnesa ja estis havinta kaj havonta ian rilaton kun alia junulo kaj parenco, Johano Bronski. Tra la jaroj tiuj du viroj — el kiuj unu fariĝis fianĉo kaj edzo kaj la alia: nur atestanto ĉe la geedziĝo — restadis proksime al kaj en tre intima rilato kun Agnesa, kio helpas kompreni, ke Oskaro nomas la du virojn tra la libro siaj “probablaj patroj”.

Oskaro, aĝante tri jarojn, falas en profundan kelon kun okaze nefermita klapo — li rulfalas laŭ ŝtuparo, batiĝante en neklara, sed danĝera, eĉ fatale malutila maniero. Post la akcidento li evidente ne plu kreskas. Laŭ la propra interpreto, li “decidis” ne plu kreski, ĉar ne plaĉis al li la plenkreskula mondo.

Oskaro ekhavas sian ladan tamburon infanan, kiun li uzadas tre multe, ofte kaj insiste, ne nur por sin esprimi kaj por sin amuzi, sed ankaŭ por teni distancon inter si kaj aliaj, inter si kaj plenkreskuloj. Lia infana tamburo eble estas magia rimedo, kiu povas ankaŭ okazigi aferojn, simile al tamburoj de afrikaj tribo-sorĉistoj. Almenaŭ Oskaro sentas similecon al ĉiaj magiuloj — ne nur al homoj, sed ankaŭ al papilio, rano, kiuj siavice, laŭ Oskaro, same kapablas sorĉi tambure. Se oni forprenas de li la tambureton, li krias proteste, kaj per sia kriado li kapablas rompi vitraĵojn, florvazojn, fruktovazojn, fenestrojn de domo aŭ teatro, montrofenestrojn kaj tiel plu: danĝera povo. “Mia voĉo kvazaŭ diamanto, ĉasta kaj tial senkompata, distranĉis vitroŝrankojn kaj interne, ne perdante la ĉastecon, ĝi perfortis likvorkalikojn, harmoniajn, kun majesta formo, donacitajn per la kara mano, iom polvokovritajn”. Li aĝas iom pli ol tri jarojn, kiam la unuan fojon li prezentas sian talenton, timante, ke oni forprenos lian tambureton. Kiel li mem diras, Oskaro “aŭdigis el sia brusto la unuan frakasan kaj sukcesan krion: la ronda polurvitro, kiu ŝirmis la mielflavan ciferplaton de nia staranta horloĝo kontraŭ polvo kaj mortantaj muŝoj, rompiĝis, falis ...”.

La damaĝoj, ŝokoj, surprizoj, kaŭzataj de li, kreskadas, pligraviĝadas. En la ĉapitro Vitro vitro vitreto li indignigis sian instruistinon, en la ĉapitro La kanto aŭdiĝanta for de la prizontruo li frakasas fenestrojn de promenhalo de teatro, kaj en la gazetaro li povas poste legi pri mirakloj neimageblaj. En la ĉapitro Montrofenestroj li, staranta nevidate, produktas truon en montrofenestro de juvelejo, ĝuste tiom vastan, ke mano de la tiumomente antaŭstaranta probabla patro Johano Bronski povas enŝoviĝi, kaj Johano sukcesas ... ŝteli valoran kolieron, donacotan al la patrino de Oskaro. Alian fojon, kiam dum prezentado de la Vaganta holandano solistino kri-kantis sen sukcesi laŭ oskara koncepto, helpema krio de Oskaro frakasis la reflektoron kaj mallumigis la teatran salonon.

La patrino nomas Oskaron kelkfoje (probable nur por favori kaj malpli-kolerigi iel Jozefon Matzerah) Kruco portenda, sed eble pli ofte, precipe kiam Kristnasko proksimiĝas, “ŝerce” aŭ “malgaje”, ankaŭ Malgranda fingruloMia eta Fingrulo. Oskaro, tamen, ofte sentas sin izolita, kiel iu, kiu frontas kaj perceptas la homan mondon unuece malamika aŭ almenaŭ fremda. Tamen li ne tute fermiĝas anime, li restas scivola, li serĉas kaj, ŝajne, iam trovas proprajn al si, specialajn manierojn speguli kaj kontakti la eksteran mondon. Li en la unuaj jaroj, sed ankaŭ poste, ne simple tamburadas, ne simple sonigas sian tambureton, kiel aliaj tamburantoj tion faras; lia tamburado prezentas okazojn kaj eventojn historiajn, ĝi prezentas lian historion, liajn impresojn, kun ĉiuj, ĉiusensaj rememoroj: li kapablas pritamburi kolorojn, reliefon, moviĝon ... Kiam post jardekoj li estas flegata en la nervomalsanulejo, lia fleganto, iel komparebla al li, repriverkas liajn historiojn brode.

Laŭ la interpreto de Agnesa, la oskaran malsanon de nekreskado kaŭzis ne nur ia hazarda kaj neantaŭvidebla falo, sed ja la senatento de la patro.

En la lernejo la instruistino hipokrite provis ŝajnigi, ke la tamburado de Oskaro plaĉas al ŝi, sed tuj poste ŝi volis la ladan instrumenton “dormigi en ŝranko”. Protesta kriado de Oskaro rompis ŝiajn okulvitrojn kaj la fenestrojn de la klasĉambro. Komprenebla sekvo: Oskaro ne plu povis vizitadi lernejon, li komencis ĉerpadi konojn de najbaroj (kiel la ebriema muzikisto Klepp) kaj de la dungita fraŭlino Gretinjo Scheffer, amikino de la patrino. Kiel Oskaro rilatis al sia stato eksterlerneja? “Maĉante malfortan ĵaluzon, Oskaro vidis dum kelka tempo la samaĝulojn kun tornistroj, ĉe kiuj balanciĝis fierege spongoj kaj viŝtukoj por la ardezaj tabuloj. Kaj li tamen ne memoras, ke iam ajn en lia kapo estis ĝerminta ekzemple tia penso: ... Vi devus fari la (!) bonan mienon por tiu lerneja ludo”

Agnesa, la patrino de Oskaro, kaj la amikino Gretinjo Scheffer, kiujn nun okupas edzo kaj trikado, respektive, iam antaŭe kolektadis kaj legadis interesajn librojn. Parto de la iama kolektaĵo diskuŝas en la hejmo de Gretinjo. Oskaro trovas inter la libroj de Gretinjo Scheffer, kvazaŭ hazarde, du librojn, influontajn lian vivon: la libron Rasputin kaj virinoj kaj ion de “Goethe pri elektaj afinecoj”.

Gretinjo Scheffer, amikino de Agnesa (la oskara patrino), instruas legadon al Oskaro uzante la libron unue menciitan, kiu ja elokvente kaj efekte prezentas manovrojn, trukojn, virinĉasadon kaj orgiojn Rasputinajn, kiuj multfoje vigligas Gretinjon kaj la ĉeestantan patrinon de Oskaro, Agnesan. Li mem, ŝajne, komprenas nenion el la erotika enhavo kaj eĉ literojn li alproprigadas malrapide, almenaŭ li sukcesas tion kredigi al Agnesa kaj Gretinjo. La realo diferencas de la supozoj: Oskaro, kiu elŝiras paĝon-post-paĝo duonon de la libro, kleriĝas laŭ ĉi tiu libro pri sekretoj de la virina animo, pri devo trakti virinojn pacience kaj pri postkulisaj manovroj en la cara medio. “Ne estis simple eklerni legadon kaj ŝajnigi sin malkapabla samtempe. Tio kaŭzos al mi pli grandan penon ol ŝajnigi infano dum jaroj” interpretas ĉion ĉi la heroo mem.

Psikologino en la malsanulejo opinias, ke Oskaro havis tro malmulte da kontaktoj kun aliaj infanoj. Nu, li mem prirakontas atentindajn kunestadojn. En la korto infanoj ludis preparadon de supo: ili iom post iom metis, ĵetis, ŝutis en la akvon najlojn, brikpecojn, ranojn, ili kraĉis kaj — pluraj sinsekve — pisis en la preparatan kaĉon, knabo Nuĥo eĉ vomis en ĝin. La forirantan Oskaron knabino Zuza suspektas pri intenco priraporti la aferon denunce al plenkreskuloj. Eble, tio kreis la motivon por poste viziti Oskaron en la mansardo kaj trud-nutri lin per la abomeninda preparaĵo.

Printempe de la jaro 1934a la patrino kondukas Oskaron en cirkon. Fuĝinte de sia societo, inter loĝoĉaroj li renkontis la preskaŭ 53-jaran malgrandegulon, sinjoron Bebra, ĉesintan kreski, malavantaĝe, nur en sia deka vivojaro, do ne tiom frue, kiel Oskaro. Bebra estus preta tuj dungi Oskaron por la cirko. “Vidu, sinjoro Bebra, mi preferas sidi inter spektantoj, mi preferas ke tiu malgranda arto floru sekrete, malproksime de aplaŭdo, mi estas tamen la lasta, kiu por viaj prezentadoj avarus la aplaŭdon” li diras, ĝentile rifuzante, ĉi-foje, la proponon kunlabori.

La patrino pendolas inter rendevuoj kun Johano Bronski kaj la preĝejo. Oskaro rimarkas, ke gipsa Jesuo superaltara estas simile malgranda kiel li, kun simila pistubeto, kaj li ekintencas cedi sian tamburon al Jesuo. Eble, ankaŭ tiu gipsulo sukcesos tamburi. La provo finiĝas je skandala malkaŝiĝo.

Ni povas legi, ke “laŭ deziro de Matzerath”, kiu diference de la oskara katolika patrino — estis protestanto, en la Sankta Vendredo la vendejo devis fermiĝi. Agnesa (la panjo de Oskaro), kun Jozefo Matzerath, Johano Bronski kaj Oskaro promenis sur moleon. Tie ili konatiĝis kun stivisto, prenanta angilojn el elmarigita kapego de ĉevala kadavro. La oskara panjo rigardis malvolonte la angilojn, mortbaraktantajn en salo por rapide kaj bone sensukiĝi. Matzerath pensis, ke tian sorton angiloj, kiuj mem malplimultigas homajn kadavrojn postbatale, ja meritas. Oskaro, por karakterizi angilojn, rakontas ankaŭ postan hospitalan historion pri virino, kiu volis (ja alitempe, eble, jardekojn post ĉi tiu marborda promeno de la Oskar-opo) sekse kontentigi sin per vivanta angilo, sed pro akcidenta vundiĝo, kun la rezulto perdi sian fekundecon. Dum la tago pli frua, ĉe la moleo, venis la momento, kiam la patrino de Oskaro elvomis sian matenmanĝon kun ovo kaj ŝinko. Johano Bronski helpeme forkondukis ŝin de la loko kun la angiloj. Dum li metis sian manon al ŝia dekoltaĵo, ŝi tenis sian manon en la poŝo de li, ekster la vidokampo de Jozefo Matzerath.

Malgraŭ la malprefero de Agnesa, Matzerath aĉetis (nepre malmulte-kostajn) angilojn kaj hejme li kuir-majstre igis ilin tagmanĝo — li trudis la angilaĵon ankaŭ al la naŭziĝema Agnesa. Per tio komenciĝas mallonga periodo, kiam Agnesa, strange, malgraŭdezire manĝas fiŝaĵojn pli kaj pli ofte kaj multe (angilojn naĝantajn en “maja butero”, haringojn frititajn en oleo). Matzerah supozas gravedecon. “Ne gravas, kies infano ĝi estus” li diras al Agnesa. Ŝi manĝadas plu, pli kaj pli da fiŝaĵoj, ĝis fine ŝi — mortas. “Ŝiaj organoj klare rememoris kun doloro la sanktvendredan promenon kaj angorante, ke tia promeno ripetiĝos, ili murdis mian panjon, kiu cedis al la volo de la organoj” — esprimas sin Grass per esperantaj vortoj de Chmielik.

Post la entombigo, trinkante brandon, la familianoj kaj gastoj ludas kartojn. La avino enlasis Oskaron sub siajn kvar jupojn, kien estis fuĝinta iam ankaŭ la segej-bruliginta avo.

En 1938 oni fermis la limojn inter Pollando kaj la Gdanska Libera Ŝtato. Oskaro amikiĝas kun la senlabora Herberto. Ili dum mallonga tempo kunlaboras: Oskaro rompas kante montrofenestrojn, Herberto ŝtelas. Tio ne daŭras longe. Jen, Herberto fariĝis gardisto en la Muzeo de Navigado, kie li pasigadas longajn tagojn, ofte sola. En la muzeo estis gardata la admirinda skulptofiguro de Niba: sur tiu korpo oni trovis la amsoifan Herberton mortinta.

Muzikisto Meyn belege trumpetis, li havis kvar katojn, kiujn poste iam li batmortigis; en la dudekaj jaroj li pagadis membrokotizon al komunista junulara grupo, kaj en la pli priparolata tempo li iĝis SA-soldato. Horloĝisto najbara denuncis ĉi tiun SA-viron pri katmortigado. Kvankam muzikisto Meyn estis, kun aliaj, metinta fajron sub sinagogon, kaj li (ja laŭdinde laŭ polica vidpunkto, legantoj povas supozi) estintis aktiva, kiam “oni detruis kelkajn elektitajn vendejojn”, pro lia pri-kata peko oni forstrekis lian nomon el la nomlisto de la rajdistaro de SA.

Ĉu Johano Bronski, probabla patro de Oskaro, volis sincere defendi sian labordonan polan poŝtejon, kien li iris kun Oskaro nur, kiam ĉiuj liaj kolegoj jam estis ĝin defendantaj? Kaj ĉu dum la tempo, kiam oni tiom klopodas en la poŝtoficejo defendi Pollandon, troviĝos la maljunulo, riparunta la ladan tamburon de Oskaro? Oskaron miloble pli okupas la sorto de la ŝatata tambureto, ol tiu de Pollando. Johano, siaflanke, ne agadas heroe, ja li tre kolore imagas, kia estas vera, iel ajn evitenda, milito. Malgraŭ la malforteco de sia kontraŭstaro — post venko de la Heimwehr-anoj — li iĝis kondamnita al morto kaj mortigita. Ĉu Oskaro, prezentinta lin al ni, kiel sian patron, iel kunkulpas pri lia morto? — Ĉu la, posta, 60-jara, riĉa Oskaro de la posta romano La Ratino povos rememori la detalojn pri la defendo de la pola poŝto?

Se reveni strikte al La lada tambureto: jen, Jozefo Matzerath dungis por vendado la infanece junan, kanteman, buŝharmonikeman Marian Truĉinski. Ŝi tre lerte evoluigis kaj repopularigis la vendejon de Matzerath, ŝi ĉiel konvenis kiel posteulino de la oskara panjo, Agnesa. Ŝi, ekzemple, krom kuirado, preskaŭ ĉion aranĝadis en la hejmo, kaj tiel Matzerath povis plu kultivadi sian kuirarton.

Anstataŭ “Patro nia” Oskaro komencis preĝadi Mi amas vin, Maria. Siaparte, Maria “ĉiufoje, kiam ŝi estis lavonta plankon en la salono, forŝovis de la femuroj la ŝtrumpojn, kiujn donacis al ŝi Matzerath”. Kiam post tempeto, dum stranda senvestiĝo, Oskaro provis brakumi ŝin, parolante en kaŝub-imita Esperanto de Chnielik, Maria primoketis kaj forpuŝetis la mallertan Oskaron, sed ja ne kun efiko poreterna.

Eferveska pulvoro estas bongusta kaj kun iom da salivo ĝi bone ŝaŭmas — speciale sur umbiliko de la tikliĝema Maria. Iom post iom Oskaro ekkonscias, ke, krom la du bastonoj de la lada tambureto, li havas sian trian. Kaj li proponas siajn karesojn al Maria.

Same kiel estas iom malklare, ĉu Oskaro estas filo de Matzerat aŭ de Johano, restas iom dubeble, ĉu Kurton oni devas vere konsideri kiel komunan filon de Oskaro kaj Maria aŭ kiel fraton de Oskaro.

La raportoj de Wehrmacht kaj la “specialaj komunikaĵoj” fariĝis por Oskaro kvazaŭ lecionoj de geografio. Laŭ tio, li eksciis, ekzemple, ke “la urbo Stalingrado troviĝas ĉe la rivero Volgo”. Kaj jen, Bebra, la nano, kiel klaŭno, kunprenas la alian grandtalentan malgrandegulon Oskaron, por granda cirka rondvojaĝo.

La sukcesa cirk-ano, Oskaro, havas sukceson ankaŭ de amoranto kun la eta artistino Rozvita.

En alia ĉapitro, Oskaro unue timas, poste kvazaŭ ekgvidas la bandon de la Elpremantoj — junuloj, kiuj ŝteladas en la urboparto Nova Haveno... en la nomo de la eta Jesuo Kristo... kiu konfesis sin kaj do ekestis Oskaro. Ili prirabadis, ekzemple, partiajn kasojn. La malamatan “Helmuton Neithberg” ili dronigis en Motlavo. — Ĉu oni povos kredigi, ke Oskaro estas iom mensmalsana, por ne puni lin?

Kiam rusaj soldatoj paŝas en la kelon, Matzerath — eble pro Oskaro, kiu enmanigas ĝin al li — englutas sian faŝisman parti-insignon. Ĝi kaŭzas la morton de Matzerath, dum Oskaro estas dispremanta pedikon. (Tro multe mi priskribas detalojn, ĉu jes? Kaj, tamen, ne sufiĉe: la romano estas plena de eventoj, kvankam, kompreneble, oni ne sentas ian klare laŭcelan disvolviĝon de la okazoj). Post la milito Oskaro denove havas artajn sukcesojn, ekzemple, tamburante en cepokelo, kie homoj kolektiĝas por kune plori helpe de pika cep-odoro. Ĉe la fino de la romano, Oskaro aĝas tridek jarojn, kaj malcerteme li sentas, ke eble li devus agi iel konforme al sia aĝo. Ĉu li, ekzemple, kolektu disĉiplojn kiel Jesuo? Oni ne povas, legante ĉi tion, diveni, ke en alia romano de Grass — en la romano Ratino — Oskaro aperas kiel riĉega posedanto de videofirmao, kiu emas kaj planas registri videoserion pri pereo de la faŭno kaj flaŭro, ankaŭ por perlabori multe.

Tomasz Chmielik per malmultaj modifoj de la Esperanta morfemiko (uzado de -it, -at, -ot, -ut anstataŭ -is -as -os -us, forlasado de la substantiva finaĵo o, uzo de j en la tabelvortoj kjo, kju, kjam, uzo de difina artikolo lo anstataŭ la) lerte kreas stilefekton de iel dialekteca parolo, por imiti la uzon ne de dialekto, sed de la supozeble malalt-prestiĝa kaŝuba lingvo. “Patrino Truĉinski”, t. e., la patrino de Maria, ekzemple, parolas jene: “Imagu, Oskarĉjo, lo cikoni alportit por vi fraĉjon. Kaj mi pensit nur, ke ne estu knabinjo, ĉar lo knabinjo donat poste nur zorgojn.” Mi pensas, tamen, ke iam la forlasado de o okazas en fonetika pozicio, kiu malverŝajnigas tian modifiĝon. La solvoj de Chmielik plaĉas al mi.

Ŝajnas al mi, ke Chmielik ŝatas artikoli ion kion li opinias tre karakteriza, tipa, kun tipa, klara, memorinda eco; tiun uzmanieron oni povas lerni de li, legante lian tekston, sed tio ne ŝajnas esti la normoj kaj kutimoj de Esperanto. Jen liaj similaj uzoj de la artikolo la: “... li sentis sin kulpa kaj kelkfoje eĉ ploris ĉar li havis la molan koron” (p. 73). Ni postulis la altan salajron kaj ricevis dudek markojn (p. 453).

Fine mi esprimas la opinion, ke Tomasz Chmielik pro la farita granda kaj plejparte nepre konvena traduklaboro meritas nian sinceran dankon kaj gratulon. Lia teksto estas certe teksto viva, agrabla, ebliga atenti la enhavon, la artan mesaĝon de la aŭtoro.

WACHA Balázs

Günther Grass: La lada tambureto Tradukis Tomasz Chmielik. Serio Oriento-Okcidento, n-ro 33. Eld. KLEKS, Pollando, 2000. 534 paĝoj.

Arto

MUZIKO

Movada sprito — monda kritiko

Por ĉiuj 19 ĝuindaj kantoj el la kompakta disko Ni tostu la verdan fortunon de la pola bardo kaj eldonisto Georgo Handzlik la vortojn prizorgis li mem — du en traduko, la ceteraj originale verkitaj. Eĉ pri la muziko respondecas plejparte la bardo, asistata foje de aliaj polaj komponistoj. Malic-miena krokodilo ornamas la eksteron de la KD-kovrilo, kio kreas antaŭsupozojn pri la enhavo. Efektive, movadaj simboloj kaj nocioj ludas centran rolon en la plimulto de la kantoj, kun trakto iom moka, satira, sed samtempe simpatia. Feliĉe, movadaĵoj, bezonantaj klarigon, ricevas koncizajn nekantajn enkondukojn.

Sub la lupeon venas Andreo Cseh (hundo estas besto, // la dimanĉo estas festo, // netuŝebla estas fundamento, // dolĉa estas la mielo, // verda estas nia stelo), Kazimierz Bein (kabeiĝos iam mi ... // eble tamen post kongres’), apartaĵoj de ĝuste tiuj kongresoj, la akademio, Volapuko, la mok-turismo, ktp. La movada devigaĵo Dek boteloj transformiĝas al sinkopa Dek klubanoj, montranta kiel ili malaperas: naskiĝis beb’, restis sep, ... forvojaĝis al kongres’ (6), ... staris belulin’ (5), ... invit’ al stratobar’ (4), ... iu laŭtblasfemis “fi” (3), ... mortis pro enu’ (2), kun sekvo ke facilis elekti klub-prezidanton.

Inter movado kaj politiko situas Egalec’ per lingvo, kiu tezas ke neŭtrala lingvo en si mem ne kuracas pli premajn malegalecojn kiel senhejmecon, malsaton, nepagipovon kaj similajn. Estus troigo pretendi, ke la esperantistaro kredas ke komuna lingvo solvos ĉion, sed veras, ke malsufiĉe ni meditis kaj esploris kiel alfronti la rilatojn inter lingvaj kaj aliaj malegalecoj.

Plej rekte politikaj kaj grandmondaj estas Justaj bomboj, Tropostulo kaj La knaboj de la nigra-blanka foto. Sed la kantoj ne ŝvebas en abstraktaĵoj — oni konas Tiranon, Senegalon, Pekinon, Ĉeĉenion ne el televidaj raportoj, sed el memoroj pri unuopuloj, foje iamaj amikoj kaj kongresanoj.

Iuj kantoj reliefigas lokojn (Finnlando, Bieno en Nordio, Dancu Eŭropo), aliaj eventojn (Titanik’). Lokŝajna estas Ukrainio sed fakte estas kanto pri amo estingita de limoj kaj baroj. Nostalgio rolas forte en pluraj kantoj, de la komenca Ludoviko, tra Knaboj de tiu kongreso, ĝis la disknomdona Ni tostu la verdan fortunon kaj la lasta kaj surprizfina Ĝis revido.

La ĉefinstrumento estas akustika gitaro, foje kun aldono de violono, foje piano, foje ŝajne sintezilo, kiu donas bonvenan varion. La registrado kaj muzikado estas profesinivelaj. Neniam la muziko superregas — feliĉe la tekstoj, indaj je proksima aŭskultado, restas ĉiam facile kapteblaj.

Stefan MACGILL

Georgo Handzlik: Ni tostu la verdan fortunon. Eld. KLEKS, Bielsko-Biała, Pollando, 2001. Kompakta disko, 52 min.

Spirita Vivo

KRISTANISMO

Armenio festis 1700 jarojn da kristanismo

En la komenco de la kvara jarcento okazis evento, kiu antaŭdifinis la historian evoluon de l’ armena popolo. Kristanismo eniris Armenion komence de la unua jarcento kaj estis akceptita kiel ŝtata religio en 301. Tio ĉi okazis danke al du gravaj agantoj, Grigor Lusavoriĉ (kleriganto) kaj reĝo Trdat. Estas larĝe konata fakto, ke la unuaj kristanoj ĉie estis persekutataj. Grigor Lusavoriĉ multajn jarojn estis malliberigita en profundega foskavego (Ĥor Virab), kiu ĝis nun estas konservita kaj estas dezirinda vidindaĵo por turistoj.

En 303 estis fondita la patrina katedralo Sankta Eĉmiadzin, kiu ĝis nun funkcias kiel spirita centro de ĉiuj armenoj kaj kiel rezidejo de la eklezia gvidanto. Kristanismo fariĝis la kredo de ĉiuj sociaj tavoloj, fundamento de la mondkoncepto de l’ armenoj. Ĝi difinis la moralajn kriteriojn, stimulis la evoluon de la armena nacia kulturo.

La kristana kredo, al kiu la armenoj restis fidelaj dum la jarcentoj, fariĝis baza faktoro por konservado de la originaleco de armena kulturo kaj lingvo. La armena apostola eklezio estas ĝis nun la ponto inter la patrolando kaj armenaj diasporoj en la tuta mondo.

La historia vivo de la armenoj pasis en vasta armena montolando. Preskaŭ en ĝia centro troviĝas monto Ararat, kiun Dio destinis por savi la biblian patriarkon Noa. La formiĝo de la armena popolo komenciĝis ĉirkaŭ 3000 jarojn antaŭ Kristo. Gravan rolon en tio havis gentoj, kiuj apartenis al la hind-eŭropa lingva familio. Troviĝante sur la limo de Azio kaj Eŭropo, la armenoj komunikiĝis kun ties kulturoj. Fakte veran armenan kulturon estigis elementoj de ambaŭ civilizoj. Grave influis la armenan kulturon helenismo. De tiu pagana epoko konserviĝis multaj arkitekturaj konstruaĵoj. Fama ekzemplo estas la templo de Garni (1a jc.).

Gravega evento de la kultura vivo estis la kreado, en 405, de armena alfabeto fare de Mesrop Maŝtoc kun subteno de katolikoso* Sahak Partev. Ĉi tion kaŭzis la neceso traduki la biblion kaj ekleziajn diservojn. Jen la unua frazo, skribita per armena alfabeto kaj tradukita el la biblio: “Ekkoni saĝecon kaj edifojn, scii diraĵojn de saĝuloj”. Nia popolo kun pietato konservas por estontaj generacioj la tombon de Mesrop Maŝtoc en preĝejeto ne malproksime de Erevano, en vilaĝo, kiu nun estas pilgrimloko.

La kreado de armenaj literoj stimulis la evoluon de armena literaturo, kiu formiĝis per historiaj, filozofiaj, teologiaj, natursciencaj kaj belartaj menslaboroj. Antaŭ la invento de la armena alfabeto la popolo dum jarmiloj uzis kojnoformajn skribaĵojn. Multo el tio konserviĝis ĝis nia tempo. La mezepoka historiisto de la 5a jarcento, Movses Ĥorenaci verkis konatan Armenan historion.

Ampleksan sciencan heredaĵon postlasis matematikisto, geografo, kosmologo Anania Ŝirakaci (7a jc.). Lia monumento staras en Erevano, antaŭ la muzeo Matenadaran, kies pleja riĉaĵo estas miloj da antikvaj mezepokaj manuskriptoj. Erevano, la ĉefurbo de Armenio, estas unu el la plej malnovaj urboj de la mondo, samaĝa kiel Romo kaj Samarkando. Ĝi havas “atestilon de naskiĝo”, kiu estis trovita dum arkeologiaj foslaboroj en la 1950aj jaroj. Erevano estas 2783-jaraĝa. En la centro de la ĉefurbo konserviĝis kelkaj preĝejoj: Sankta Katogike (13a jc.), Zoravar (17a-18a jc.), Sankta Sargis (15a jc.) kaj aliaj. Admirinda vidindaĵo estas la muzeo kaj fortikaĵo Erebuni, Urartua urbo de la 8a jc. a.K.* Tamen Erevano kaj la tuta Armenio estas riĉa je belegaj preĝejoj kun krucoŝtonoj. Krucoŝtono estas tre originala esprimo de la armena arto. Tio ĉi estas iaspeca ŝtona aĵuro kun kruco kiel grava parto, kaj ĉirkaŭ ĝi admirindaj ornamaĵoj. Malsupre de la kruco estas inkrustita la simbolo de eterneco.

La belecon de la altmonta lago Sevan (1897 m super la marnivelo), unu el la plej altaj en la mondo, ne eblas priskribi per vortoj — tion necesas vidi.

Nuntempa Erevano estas antikva kaj moderna samtempe. Promenante sur la stratoj oni povas vidi malnovajn konstruaĵojn apud la modernaj, kaj belegajn kafejojn kaj restoraciojn, akvan parkon, ktp.

Sub protektado de Unesko, la armena popolo kaj la tuta kristana mondo festis en 2001 la 1700-jariĝon de kristanismo ĉe ni. Fare de ŝtata organiza komitato estis pluraj specialaj aranĝoj. La plej gravaj estis inaŭguro de preĝejo Grigor Lusavoriĉ en septembro, pilgrimado al la sanktaj lokoj kaj vizitoj al historiaj vidindaĵoj.

Lida ELBAKJAN

* 1. Titolo de la ĉefpastro de la armena kaj de iuj aliaj orient-kristanaj eklezioj. (Noto de la redaktoro)
* 2. Urartuo jam estis politike grava regiono dum la inter-traktadoj kaj -bataloj inter Asirio kaj la hititoj en la 18a jc. a.K. (Noto de la redaktoro)

Moderna Vivo

LITOVIO

Nesolidaj soldatoj

De la deviga soldatservo deflankiĝis dum naŭ monatoj de la jaro 2001 313 litovaj soldatoj. La ĉefa kialo estis drinkado (121 kazoj). Sekvis aŭtaj aŭ busaj paneoj (42 kazoj), familiaj kaj personaj cirkonstancoj (31 kazoj), deziro kunfesti kun geamikoj (21 kazoj), nedeziro servi (20 kazoj), kaj deziro ripozi (18 kazoj). Narkotaĵoj ne ludas grandan rolon por la litovaj soldatoj: laŭ testoj nur iom pli ol 9% uzas narkotaĵojn, ĉefe metamfetaminon, opiatojn kaj kanabpreparaĵojn.

Soldato estas konsiderata deflankiĝinto, se ĝis kvin tagoj li ne estas veninta al sia taĉmento. Post kvin tagoj li devas aperi antaŭ tribunalo. Pro propravola deflankiĝo atendas disciplina puno, nome aresto dum dek tagoj. Ĉiujare en Litovio ĉirkaŭ 4000 junuloj estas vokataj al militservo. Entute en la litova armeo servas ĉirkaŭ 10 000 soldatoj, el kiuj la duono estas rekrutoj.

LAST

Libroj

Vojaĝante kun Marko Polo

Ĉu eblas vojaĝi tra la tempo?

Kion vi faras, se vi volas viziti Italion? Vi simple — se vi havas tempon kaj monon — konsultas vian Pasportan Servon, iras al la plej proksima stacidomo, aĉetas bileton kaj post kelkaj horoj en trajno vi estos (ekzemple) en “la Eterna Urbo” Romo. Tamen se vi volas viziti ne la modernan Romon, sed tiun de Cezaro aŭ Aŭgusto, kion vi faru? Ĉu viziti la ruinejojn de la Forumo? Ĉu eble kun dika gvidlibro, kiu klarigas la signifon de la restintaj ŝtonaroj? Mi ne scias, ĉu tio kontentigos vin aŭ ne. Sed mi iomete dubas.

Se vi volas viziti la antikvan Romon, tiam vi iru ne al la fervojo, sed iru al via libro-bretaro (aŭ -vendejo), elektu unu aŭ du volumojn de antikvaj verkistoj kaj eklegu. Tiel antikvuloj mem interparolos kun vi. Kaj vi ekscios, kion ili pensis, aŭdis kaj vidis, kaj ne tion, kion ni pensas, ke ili pensis ...

Sed mi ja recenzas La libron de mirindaĵoj de Marko Polo. Do kial mi komencis de Italio? Ĉu ĉar li estis veneciano, italo? Jes ja, sed estis alia kaŭzo. Tiu esperanta traduko povas esti por vi vera tempovojaĝilo en la epokon jam pli ol 700 jarojn for de ni. Tiu epoko estis epoko de grandaj konfliktoj. Pri la krucmilitoj inter la kristanoj kaj islamanoj ni ja, eble, ankoraŭ rememoras, sed samtempe Okcidenton minacis alia imperio: Ĉingisĥano komence de la 13a jarcento fondis la mongolan mondimperion. Tiu imperio iom post iom englutas ne nur Ĉinion kaj Mongolion, sed baldaŭ preskaŭ ĉion en Azio, inkluzive de Irano, Irako, pli malpli Turkio kaj de grandaj partoj de la orienta kaj meza Eŭropo.

En la jaro 1241 apud Lignico (Pollando) kaj poste apud Vieno la okcidentanoj sukcesis kontraŭstari kaj rebati la malamikajn soldatarojn. En 1370 tiu giganta imperio suferis gravan baton: Ĉinio — longtempe mongola teritorio — sukcesis venki kaj elpuŝi la mongolan dinastion. Tiu politika ŝanĝo ankaŭ tre influis la ĉinan vivon: la nun ekreganta Ming-dinastio malpermesis, ekzemple, ĉiujn religiojn, kiuj ne estis origine ĉinaj, sed permesataj kaj tolerataj aŭ eĉ subtenataj de la mongoloj kiel ekzemple, la kristanismon.

Sed inter tiuj gravaj datoj por la historio de la mondo, la patro kaj onklo de Marko Polo en la sesdekaj jaroj de la 13a jarcento kaj poste ankaŭ Marko mem (1272 ĝis 1296) vojaĝis al la malproksimega Azio. Ni ne forgesu, ke oni marŝis, eble, du aŭ tri jarojn piede por atingi la ĉefurbon de la mongoloj, la nunan Pekinon.

Tamen la Poloj ne estis la unuaj eŭropanoj kaj ankaŭ ne la lastaj, kiuj komencis la vojaĝon kaj sukcesis vivaj reveni. Marko mem mencias aliajn, kiujn ili dum la vojaĝo renkontis. Sed por ni Marko Polo kaj lia libro tial estas tiel grava, ĉar la aliaj ne postlasis tiom da informoj kiel li. Tiu merito por Marko kaj feliĉo por ni — la posteuloj — estis kaŭzita de malfeliĉa evento en la vivo de Marko. Lia gepatra urbo Venecio malvenkis en milito kontraŭ Ĝenovo kaj li iĝis malliberulo. Sed dum la restado en la mallibero (inter 1298 kaj 1299) li diktis sian verkon al Rustichello [rustikello]. Fakte sen tiu ĉi persono, verŝajne, neniu plu scius ion pri la fama vojaĝo de la Poloj. Sed nun ne imagu, ke Marko diktis en senluma kaj malpura mallibereja ĉambraĉo! Altklasaj malliberuloj kiel ili, ĝuis certajn privilegiojn, kaj povis, ekzemple, promeni, akcepti vizitojn de amikoj, renkontiĝi, ktp.

Tiu traduko el la malnova franca sukcesas tre bone redoni la etoson de tiu fora epoko. La tradukinto Daniel Moirand kreis verkon, kiu dum legado preskaŭ ŝajnigas, ke vi aŭdas la voĉon de Marko, diktante al vi siajn aventurojn. Sed ĉar ja la tempoj preterfluis kaj ŝanĝiĝis, necesis ne nur bona traduka kapablo. Por helpi al la leganto vojaĝi al la tempo de Marko, necesas informoj pri la tempo kaj ĝiaj cirkonstancoj. Tiujn abunde kaj en sufiĉa, ne troa kvanto donas la antaŭ- kaj postparolo kaj la multaj piednotoj. Per ili vi havas enkondukon en la epokon laŭ la hodiaŭa scienco kaj scio.

Mi gratulas al Daniel Moirand, ĉar li sukcesis verki libron, kiu ne nur estas bona, sed, certe, almenaŭ samaltkvalita kiel traduko en unu el la naciaj lingvoj. Estu pli da tiaj libroj en nia lingvo!

Wolfram ROHLOFF

Marko Polo: La libro de la mirindaĵoj aŭ priskribo de la mondo. Esperantigis Daniel Moirand. Serio Oriento-Okcidento, volumo 34. Eld. UEA, Rotterdam, 2001. 445 paĝoj. ISBN 92 9017 075 1.

Libroj

Reveno al literaturo

La nomo de Julian Modest (pseŭdonimo de Georgi Miĥalkov) en 1980aj — komence de 1990aj jaroj fariĝis vaste konata inter la ŝatantoj de la esperantlingva originala literaturo, kiam li eldonis romanerojn, novelarojn, dramojn kaj priliteraturajn eseojn. Liaj verkoj estis facilstilaj, sed nemalofte kun interesaj, atentokaptaj ideoj. Sed meze de 1990aj neniu nova libro lia aperis, kaj oni povis supozi, ke li plene forlasis verkadon. Tamen antaŭ nelonge en periodaĵoj denove ekaperis rakontoj de Modest, en la jaro 2000 estis eldonita libreto de eseoj, kaj jen — malgranda libro kun rikolto de noveloj (parte verkitaj antaŭ dek jaroj, parte novaj).

La modeste (konvene al la nomo de la aŭtoro!) eldonita libro enhavas 18 novelojn, kiuj temas, same kiel antaŭe, pri simplaj vivoj kaj travivaĵoj de ordinaraj homoj. Jen ni renkontas spurojn de malagrabla pasinteco kune kun iama soldato, jen perfidon de malnova amikino fare de ŝia iama samklasanino, jen denuncon de la edzino pri la edzo, jen sentojn de patrino, kiu timas, ke ŝia adoptita filino iam eksciu pri sia ne laŭsanga filineco, jen historion de kaŝema bona knabino, kiu ja perlaboris monon krime. Aliaj rakontoj pli similas malnovajn parabolojn (La kaso, En la taksio). Tre elokvente estas rakontita historio el la periodo, kiam oni penis perforte asimili la bulgarajn turkojn (Vetiha).

La temoj estas tre diversaj. Same kiel antaŭe, parto de la noveloj estas emfazite sennaciecaj (kiel, cetere, la aŭtora pseŭdonimo), la eventoj povas okazi en iu ajn lando, kaj nur en parto el ili Modest evidente rakontas pri Bulgario, la vera loĝlando de la aŭtoro — aparte tiam, kiam temas pri iuj mornaj pasintaj eventoj. (Indas noti, ke, tamen, oni povus foje vidi pure bulgarajn trajtetojn en la “sennaciecaj” rakontoj — ekzemple, surmuraj nekrologoj en La perfido).

Jam antaŭe Julian Modest aplikis kiel artan rimedon iom da mistiko. Tiu metodo ĉeestas ankaŭ en tiu ĉi libro. Tamen, diference de la antaŭaj libroj, ĉi tie estas motivo de iom bigota kristana mistikismo (La ikono), kio pensigas, ĉu la aŭtoro vere fariĝis pia ortodoksulo, ĉu tio estas nura hazardo.

Ĝenerale, la karaktero de la verkoj dum la lastaj dek jaroj ne ŝanĝiĝis — ni rekonas la konatan stilon de Modest, kiu ne malpliboniĝis, sed, bedaŭrinde, ankaŭ ne evoluis — ĉiu rakonto sidus surloke en la antaŭaj novelaroj. Sed ja verkisto devas evolui de libro al libro — aŭ ĉu la paŭzo en la kreado ne stimulis tion? Ĉiuokaze, ni ĝoju, ke la iam ŝatata verkisto al ni revenis, kaj ni deziru al li verki novajn, ĉiam pli profundajn novelojn kaj romanojn.

Nikolao GUDSKOV

Julian Modest: La fermita konko. Eld. Al-fab-et-o, Skövde, 2001. 80 paĝoj broŝuritaj. ISBN 91-89432-05-3

Libroj

Unu grandan rondon familian

La libro Monda Federacio? Ampleksa Analizo de Federacia Mondregistaro de profesoro Ronald J. Glossop meritas seriozan atenton de ĉiuj esperantistoj. Tio direndas ĉar, same kiel la aŭtoro de la libro, mem esperantisto, ĉiuj esperantistoj ĉie ankaŭ preferus vivi en la mondo, en kiu pli bona kaj pli justa politiko regus super ni. Tio memorigas lastatempan aludon de Humphrey Tonkin, kiam li trafe demandis “Pro kio nia Esperanto?” kaj pledis ke ni, pli ol antaŭe, strebu al tio, kion li nomis dinamika kaj aganta tutmonda Esperanta Internacio; io simila al Amnestio Internacia.

Ronald Glossop pasie kaj forte argumentas, ke la nuntempa politika registara stato de la mondo estu reformata kaj plibonigata.

Malgraŭ memevidenta sindediĉo al la ideo de mondregistaro, li honeste kaj klere prezentas la argumentojn kaj por kaj kontraŭ la ideo de mondregistaro. Fine li montras erudicie, ke paŝo antaŭen atingi tian pli sanigan mondon estu formo de monda federacio; federacio, en kiu ni ĉiuj estus civitanoj de la mondo, anstataŭ esti nur civitanoj de niaj denaskaj naciaj kaj multnaciaj ŝtatoj. Nur tio helpos nin abolicii la aktualan ĥaosan politikan militeman staton de la mondo.

La esperanta versio de la libro aperis en la jaro 2001, dum la angla eldono datiĝas je 1993. La malmol-kovrila, klare presita esperanta eldono estas elangligita de la aŭtoro mem kunlabore de Johano Rapley kaj enhavas novan finan 9an ĉapitron ĝisdatigitan.

Sekvas el tio, ke kaj la originala angla verko kaj la fina 9a ĉapitro antaŭis la terurajn eventojn de la 11a de septembro, 2001 kaj pli grave, tiujn, kiuj estas okazintaj poste: la atakoj de Usono kontraŭ Afganio kaj la militemaj deklaroj de la Prezidento de Usono kaj liaj konsilistoj.

La libro enhavas la sekvantajn ĉefajn ĉapitrojn; enkonduko, bazaj konceptoj, rilato inter juro kaj registaro, argumentaro por federacia mondregistaro, polemiko kontraŭ federacia mondregistaro, la mondfederista respondo, proksimiĝe al demokrata monda federacio, resumo kaj komentario, ĝisdatigo, specimena bibliografio, sigloj kaj indekso.

Kiel la unua indiko pri tio, kio sekvos, frape, en la komenco de la libro, ni legas la dediĉajn vortojn “Por la evoluanta monda komunumo”.

Komentariistoj pri federalismo ofte priskribas ĝin kiel specon de jurismo; kulminon de la koncepto de rego de la juro. La kialo estas tio, ke la disdivido de povoj en federaciaj politikaj sistemoj estas afero de konstitucia juro, antaŭe interkonsentita de ĉiuj individuaj ŝtataj unuoj, kiuj intencas konsistigi aldonan federacian ŝtaton. Post kreo de la nova federacia ŝtato, disputoj pri la amplekso de tiuj apartaj povoj solviĝas pli ofte fare de juĝistoj ol fare de politikistoj. Notindas, ke la plimulto de komentariistoj pri federalismo estas juristoj.

Tiu ĉi libro estas escepto el tia ĝeneralaĵo kaj do tiuj, kiuj intencas legi la libron, ne estu fortimigitaj de mia aludo al juro!

Ronald Glossop profesie estas filozofo, ne juristo. Krom esti bone konata usona esperantisto, li aktivas ankaŭ en la internaciaj movadoj Federacio Monda kaj Amnestio Internacia. Laŭdinda ekzemplo de la supre menciita aludo farita de Humphrey Tonkin.

La libro komenciĝas per la diro de William O. Douglas, eksjuĝisto de la Usona Supera Kortumo, kiu deklaris: “Mondfederacio estas ideo, kiu ne mortos. Ĉiam pli kaj pli da homoj venas al la konkludo, ke la paco devas esti pli ol paŭzospaco, se ni volus pluvivi; ke la paco estas produkto de leĝaro kaj socia ordo; kaj ke tia leĝaro estas esenca kondiĉo, por ke la potenco de armiloj ne regu la mondon”.

Se oni interpretas tiun ĉi diron kiel esprimon de optimismo pri baldaŭa atingo de iu mondfederacio, bedaŭrinde, ŝajnas al mi, ke la okazintaĵoj de 11a de septembro 2001 kaj tiuj, kiuj okazis poste, faras la vortojn de juĝisto Douglas tro esperigaj.

Mi klarigu tion. Estas vera aforismo, ke “tiuj, kiuj posedas potencon, malofte pretas volonte fordoni ĝin.” Tion oni devas diri, ĉar, se iam estis dubo pri tio, la agoj de la usona registaro post la 11a de septembro elmontras la gigantan amplekson de la potenco de Usono, kaj ekonomia kaj militeca, en la nuntempa mondo, potencon, kiu multe superas la potencojn de ĉiuj aliaj ŝtatoj. Neniu, posedanta tian potencon, libere volas perdi ĝin.

La baza ideo de federalismo estas, ke la membraj ŝtatoj de la federacio, kiel kondiĉon de membriĝo en la federacio, transdonu iujn el siaj antaŭaj potencoj al nove kreota federacia ŝtato. Kiel membraj ŝtatoj, ĉiu egalas la alian. Iugrade, la fordono malfortigas ĉiujn kaj aparte tiujn, kiuj antaŭe havis pli grandan potencon. Malgraŭ tio, konsekvenco estas, ke praktike la potenco de la nova federaciigita ŝtato baldaŭ superas la potencon de ĉiu el la membraj ŝtatoj.

Estus naive pensi, ke Usono, kiel nuntempe estrata, volonte fordonus potencon, kiun ĝi ĝis nun ĝuas. Ŝajnas al via recenzanto, ke la nuntempa usona registaro, kune kun siaj bonaj konataj sintenoj al tiaj aferoj, estas la plej granda malhelpo kaj bariero al atingo de ia ajn mondfederacio. Lige al la ĥaosa kaj danĝera stato de nuntempaj internaciaj mondaferoj, kiu povas dubi ke ia sistemo, pli bona ol tio kion ni nun havas, estas urĝe bezonata!

En sia libro Ronald Glossop forte argumentas, ke la nuntempaj Unuiĝintaj Nacioj (UN) nek efike, nek demokratie reflektas nuntempajn bezonojn de la popoloj de la mondo. Kiel usonano, ĝuanta federacian sistemon en sia propra vasta lando, la sistemon, kiu, malgraŭ siaj enlandaj problemoj, sukcese unuigas 50 apartajn ŝtatojn, li argumentas, ke tiu federacia principo estu aplikata al la tuta mondo; ne nur ke la mondo bezonas sian propran tutmondan registaron, sed ke tiu monda registaro devas esti speco de federacio; ke la politika kaj jura konceptoj de federalismo estu aplikataj al la tuta mondo.

Pro la fakto, ke nur minoritato de popoloj vivas sub federaciaj sistemoj kaj eĉ inter tiuj, kiuj havas tian sperton, multaj nur tre supraĵe komprenas, kio estas federalismo aŭ kiel ĝi funkcias, Ronald Glossop uzas la komencajn paĝojn de la libro por klarigi tiajn bazajn konceptojn. Tion li faras bonege.

Faktoro, komuna al ĉiuj federacioj, estas parta aŭ plena akcepto de la principo, ke registaraj povoj nature dividiĝas en tri bazajn kategoriojn: leĝdonajn, ekzekutivajn kaj juĝajn; kaj aldone, akcepto de la principo de disdivido de tiuj ĉi povoj inter la membraj ŝtatoj de la federacio, t.e. inter la kreita centra federacia registaro kaj ĝiaj membraj ŝtatoj. La maniero distribui tiujn povojn ne ĉiam samas; ekzemple, Usono kaj Aŭstralio ĝenerale donas specifajn elektitajn povojn al la centraj federacia registaro kaj parlamento, lasante la ceteron, ofte ne listigitan, al la konstituantaj membraj ŝtatoj. Kanado faras la kontraŭon.

Pro la fakto, ke en la koro de federalismo estas la koncepto de akceptata divido de povo kun la sekva leĝa limigado de potenco, la apliko de la koncepto povas funkcii pace kaj efike, nur se ĉiuj partioj de federacia unio libervole akceptas tiujn bazajn faktojn, kaj konsentas, ke disputoj inter ili pri la amplekso de individuaj potencoj estu solvataj per sendependa sistemo de tribunaloj.

Plej multaj federacioj originas el la sento kaj kredo, ke, kvankam la konstituantaj partoj, la federaciiĝontaj ŝtatoj, ne volas perdi ĉiujn siajn individuajn identecojn kaj potencojn, ili ankaŭ volas profiti de la fakto, ke unuiĝo pli ofte ne profitigos ĉiujn partiojn. Tiaj sentoj kaj kredoj superregas la sintenojn, ke potencaj ŝtatoj ne volas malplifortigi siajn potencojn, kaj malfortaj ŝtatoj ne volas droni en la kreota pli potenca federacia ŝtato. Por atingi tion, kompromisoj neeviteblas.

Por ilustri la diferencon inter federacioj kaj konfederacioj, Ronald Glossop rememorigas al ni, kiel, konstitucie, kiam la unuaj 13 britaj kolonioj ribelis kaj deklaris siajn sendependiĝojn de Britio en 1776, ili unue elektis ne federaciiĝi sed nur konfederaciiĝi. Li emfazas la diferencojn inter la du konceptoj, dirante, ke tiu ĉi unua konfederacio tiom ofte malbone kaj danĝere stumblis, ke en 1789 la gvidistoj de la 13 tiamaj novaj sendependaj ŝtatoj decidis nuligi sian konfederacion kaj federaciigi sin, do kreante la nuntempan Usonon.

Ronald Glossop similigas la situacion de la 13 ekskolonioj ĝis 1789 al tiu en la nuntempa mondo. Malgraŭ multaj diferencoj, li similigas la staton de la 13 novaj sendependaj ŝtatoj rilate al sia konfederacia registaro, al la rilatoj inter UN kaj ĝiaj nuntempaj suverenaj membraj ŝtatoj.

Li trafe memorigas al ni, ke UN ne estas federacio aŭ ia formo de registaro; ke ĝi estas nur speco de malfortega asocio de kunlaboro inter la naciaj ŝtatoj de la mondo, kiuj ĉiuj retenas siajn suverenajn rajtojn. Tial estas dubinde, ĉu ĝi meritas eĉ la nomon de konfederacio. Strukture, ĝi estas ankaŭ treege maldemokratie starigita kaj regata per la garantiitaj vetoaj rajtoj, donitaj en la Sekureca Konsilio al 5 el la plej privilegiitaj potencaj naciaj ŝtatoj en la mondo. Dum tiuj 5 potencaj ŝtatoj dominas la Sekurecan Konsilion, tiujn vice dominas Usono.

Ronald Glossop volonte agnoskas, ke krei demokratian kaj justan sistemon de monda federacio estos tre malfacila kaj grandega defio. Lia espero estas, ke iel UN iam estos reformita kaj iĝos vera demokratia federacio de la popoloj de la mondo.

La nuntempa nombro de membraj ŝtatoj de UN estas 199, kaj estas atendate, ke baldaŭ alia malgranda, malforta ŝtato, Orienta Timoro, membriĝos. Ne estos facile juste akomodi pretendojn kaj esperojn de tiaj miniaturaj ŝtatoj, kia Orienta Timoro, en ia estonta monda federacia registaro, en kiu samtempe giganta ŝtato kiel Usono ankaŭ membras. Aldone, ni ne forgesu, ke multaj popoloj de la mondo ankoraŭ ne posedas propran ŝtaton kaj ankoraŭ luktas por ekposedi ĝin. Kvankam ne ĉiuj sukcesos, iuj ja atingos tion. Kompare kun tio, kio estas okazanta en Eŭropo, federaciigi la tutan mondon estos tre malfacile.

Ronald Glosop trafe diskutas malfacilaĵojn kaj konvinke prezentas la argumentojn por kaj kontraŭ la ideo de monda federacio. Li penas refuti la kontraŭajn argumentojn, donas resumon, kaj fine pledas por sia preferata federacia solvo. Klariĝas, ke li havas neniujn iluziojn pri la malfacileco de la tasko.

Kvankam mondfederaciiĝo ja signifas, almenaŭ teorie, malfortigon de potenco, (imagu Usonon kiel centrigitan ŝtaton kaj ne kiel federaciigitan), pro la havebleco gajni novajn eĉ pli grandajn potencojn en nove kreita monda federacio, la demando leviĝas, ĉu Usono, jam fakte kaj reale la plej potenca ŝtato en la mondo, bonvenigus ŝancon pravigi jure kaj konstitucie sian fakte superan potencon ene de ia nova jura mondfederacio.

Pro tio, Ronald Glossop lerte emfazas la gravecon havi en iu ajn mondfederacio demokratiajn rimedojn responsigi tiujn, kiuj estros kaj gvidos ĝin. Iel tiuj responsigaj rimedoj devos doni finajn potencojn al la popoloj de la mondo kaj ne al la potenculoj — ŝtataj, korporaciaj aŭ individuaj.

Winston Churchill iam diris, ke demokratio estas la plej malbona sistemo de regado ĝis oni konsideras la alternativojn! Se estas malfacile demoktratiigi multajn landajn sociojn, kiom pli malfacile estos demokratiigi la tutan mondon, funkciantan kiel unu granda monda federacio.

Tamen, banale dirate aŭ ne, la politika mondo, en kiu ni vivas, sendube, estas malsana. Eblas diri, ke ĝi prezentas sin simile al tio, kiel la landoj de la 17a jarcento prezentis sin al la angla filozofo Thomas Hobbes, kiu opiniis ilin esti senbridaj, ĥaosaj, senleĝaj kaj tro perfortemaj; socioj, en kiuj perforto kontraŭ malfortuloj estis normo. La solvo, proponita de Hobbes en lia fama verko La Levjatano (angle The Leviathan), helpis akceptebligi kaj normaligi la koncepton de la moderna landa suverena ŝtato — ĉu nacia, ĉu multnacia, ĉu eĉ ne nacia. Ŝtatoj kaj nacioj ambaŭ estas hom-artefaritaj konstruoj.

Ene de la landoj/teritorioj de la bone funkciantaj ŝtatoj, uzo de perforto estas leĝe malpermesata, escepte fare de la ŝtato mem, kaj tiam, nur kiam pravigataj demokratie. Krimaj agoj estu puneblaj nur fare de iu ŝtato. Perfortaĵoj, eĉ kiam faritaj de ŝtato, ĉiam estu bedaŭrindaĵoj kaj pravigataj nur ĉe socia bezono havigi ilin, laŭ la demokrataj fundamentaj leĝoj de la aparta ŝtato.

La celo de la recenzata libro estas helpi persvadi nin, ke la mondo, malgraŭ multaj malfacilaĵoj menciitaj, ja bezonas similan solvon, kiel Hobbes proponis al la pli malgrandaj politikaj unuoj de sia tempo.

Sen scio pri tio, kio estis okazonta post la 11a de septembro, en ĉapitro Proksimiĝe al Demokrata Monda Federacio Ronald Glossop prove alfrontas la problemon kiel alproksimiĝi al ia mondfederacio. Kiel iniciati tian projekton? Li sugestas, ke, ĉar la malvarma milito estas malantaŭ ni, ni nun agu por konverti UN en tian mondan federacion. Ne mankas malhelpoj sur tiu vojo. Pro la eventoj post la 11a de septembro oni pli pesimismiĝas pri la ŝancoj, ke oni baldaŭ atingos tion. Kiel la kvin ŝatoj, kiuj nun posedas vetoajn rajtojn en la Sekureca Konsilio, interkonsentu fordoni tiajn rajtojn?

Menciindas kelkaj agoj, kiuj pruvas malemon de la nuntempa registaro de Usono al iu propono plifortigi UN aŭ iri antaŭen al ia formo de mondregistaro.

— Usono ofte ne pagas siajn kotizojn por puni UN.

— La iniciato starigi sendependan mondan kriminalan tribunalon por juĝi akuzatojn pri internaciaj krimoj, krimoj similaj al tiuj kontraŭ Usono en la 11a de septembro, estas forte oponata de la usona registaro, ĉar alie eblas, ke usonaj militistoj iam estos kondamnataj de ĝi.

— La emo paŝi for de jam akceptitaj traktatoj, ekzemple la Kioto Protokolo, temanta pri tutmonda varmiĝado, la anoncitaj intencoj kontraŭ la Kontraŭmisila Traktato, kontraŭ nukleaj prov-eksplodigoj, novaj protokoloj temantaj pri biologiaj kaj kemiaj armiloj, kaj plej lastatempe, ĉe Guantanama Golfeto en Kubo, la rifuzo doni al la kaptitoj el Afganio la rajtojn de militkaptitoj, la minacoj kontraŭ aliaj landaj registaroj. Kio okazos, se Usono decidos ataki Irakon? Supozeble, la intenco estas denove ignori UN.

Ne eblas ne diri, ke la ideo de monda federacio, kvankam necese ĝusta kaj laŭdinda, estas nur iom pli ol utopia revo en la nuntempa mondo. Tion, mi suspektas, la laŭdinda aŭtoro de tiu ĉi bonega libro agnoskus.

Tamen, tiel nomataj perditaj kaŭzoj ne ĉiam estas perditaj. Mil jaroj estis bezonataj antaŭ ol grandaj partoj de Eŭropo povis ĝui pacon, kaj eĉ nun ne ĉiuj partoj. Ni ne forgesu, ke estas pli ol 200 jaroj de kiam la propono uzi metran sistemon estis unue prezentita al la mondo. Iuj landoj de la mondo ankoraŭ ne uzas ĝin.

En mia propra lando Aŭstralio ni bezonis pli ol 100 jarojn, antaŭ ol ni sukcesis fine abolicii la fifaman blankan aŭstralian enmigradan politikon. Eĉ nun multaj el ni ankoraŭ troviĝas mense sub influo de tiu politiko de supereco kaj aparteco.

Nia propra Esperanto, neŭtrala kaj relative facile lernebla kaj uzebla internacia lingvo, ankoraŭ ne estas pli ol marĝene uzata tra la mondo.

Tiuj, kiuj subtenas la noblan ideon de Monda Federacio, tiuj, kiuj laŭdas la lertajn kaj progresigajn pledojn de profesoro Ronald Glossop, ne perdu esperon. Intertempe, tiu ĉi libro kuraĝigos ĉiujn, kiuj strebas atingi pli racian, demokratian solvon por la monda politika registara problemo.

Kep ENDERBY

Ronald J. Glossop: Monda federacio? Ampleksa analizo de federacia mondregistaro Trad. Johano Rapley. Jennings, 2001. 356 + 12 paĝoj.

Libroj

Baza Esperanta Radikaro

Meze de anoncoj aŭ efektivaj aperigoj de grandaj nacilingvaj-esperantaj vortaroj, Wouter Pilger favoras la publikon de Esperanto-uzantoj per ĉi negranda, sed valora poŝformata libreto, dediĉita ĉefe al lernantoj kun denaskaj lingvoj, por kiuj ne ekzistas vortaroj, aŭ al finintoj de unuagrada kurso, por kiuj konsultado de granda vortaro estus efektive peza. Temas pri vortaro, kiu difinas Esperanto-vorton per aliaj Esperanto-vortoj. Ĉu ne jam ekzistas PIV por tio? Aŭ la Reta Vortaro? Certe, sed PIV ne estas enpoŝe kunportebla kaj komforte konsultebla ĉiuminute, kaj la Reta Vortaro bezonas sammomentan retaliron. Krome la dimensio de PIV ofte permesas detalan difinon, dum por la ordinara uzanto oportunus pli skema, pli simpla; kaj plurfoje en la PIV-a difino estas uzataj vortoj multe malpli oftaj kaj do malpli konataj ol la difinata vorto mem.

Male, la Baza Esperanta Radikaro (BER) strebas al simpleco, ne perdante kompletecon. Ni ekzemplu per la vorto “lukti”: en PIV: 1. batali per la sola korpa forto, sen armiloj (sekvas tri ekzemploj kaj unu resendo al “barakti”). 2. (f) Peni, klopodi por venki malhelpon aŭ atingi malfacilan rezulton (sekvas kvar ekzemploj). Sume, dek kolumnaj linioj. En BER: batali sen armiloj (ankaŭ kiel sporto); pene provi venki malfacilaĵojn. Sume: unu kaj duona linio. Por kompreni la difinon en BER ne necesas koni la vortojn “klopodi” kaj “rezultato”, kaj tamen BER eĉ mencias la sporton, forgesitan en PIV eĉ en la ekzemploj. Ĉe “ronki”: en PIV: 1. eligi bruon dormante, plejofte pro vibrado de la palata velo 2. eligi, ekster la dormo, bruon similan (kun pluraj ekzemploj). En BER: (tre) aŭdeble spiri dum dormo. Ne estas dubo, pri tio, kiu el la du difinoj estas pli facile uzebla...

La aŭtoro atentigas, ke ne temas pri difinoj de unuopaj vortoj, sed simple pri helpilo por povi kompreni vorton mergitan en la ĉirkaŭtekston. La aŭtoro mem deklaras, ke kelkfoje li klarigis la signifon “pli sugestante ol difinante”; nu, la sugestoj estas ĉiam trafaj. Kompreneble, ian bazon de la leksiko la uzanto devas jam havi, ekzemple provizon de kelkcent radikoj; la verketo lin kondukas al ĉ. 2700. Ne nur: sed troviĝas ankaŭ la plej uzataj mallongigoj, kiel s-ro, d-ro, kiujn (nekredeble!) en PIV oni tute ne trovas. Kvankam la titolo temas pri radikaro, la kapvortoj estas gramatike starantaj vortoj, do radikoj ĉiu kun sia ĉefa finaĵo, krom se temas pri gramatikaj finaĵoj aŭ prefiksoj aŭ sufiksoj.

La vortelekto kompreneble ne estas hazarda. La aŭtoro kunmetas difinojn pri la vortoj de la Baza Radikaro Oficiala de la Akademio, listo ĝenerale neglektata de la ordinaraj uzantoj kaj atentata preskaŭ nur de vortaristoj; al ĝi li aldonas kelkcenton da aliaj, nun abunde uzataj. Li indikas, en kiu el la naŭ grupoj de la Baza Radikaro Oficiala la vorto estas, laŭ la divido pri utileco kaj uzateco, kun specifa atentigo pri la unuaj mil, kiuj devus fariĝi nepraĵo por ĉiuj. En la komenco estas ankaŭ sinteza kolekto de la gramatikaj finaĵoj kaj de la prefiksoj kaj sufiksoj por ekzempli la vortkonstruon; sed aldone, se mencii nur la kapvortojn -a, -e, -i, en la vortaro mem estas ne malmultaj ekzemploj pri la uzado de la adjektivo, de la adverbo, de la verbigo el adjektivaj kaj verbaj radikoj. Kaj ĉiuj estas prenitaj el la ordinara lingvo nuntempa, ja sen leksikaj aŭ frazkonstruaj virtuozaĵoj, sed kun la konscio, ke la ekspluato de iuj lingvaj latentoj, kiu povis aspekti avangardaĵo en la tempo de la PIV-apero, nun fluas el la buŝo eĉ de freŝaj studintoj aŭ unuafojaj partoprenintoj de junula renkontiĝo.

Sume: tre utila libreto por bazlernintoj kaj instruistoj (precipe rektametodaj); ĉi-lastaj profitos ankaŭ je la kvarpaĝa postparolo.

Carlo MINNAJA

Wouter F. Pilger: Baza Esperanta Radikaro. Eld: UEA, Rotterdam, 2001. 160 paĝoj, kudre binditaj.

Libroj

Japana komikso

La tero dezertiĝis, la homaro degeneris. Ekzistas nur kvin subteraj urbegoj, sur diversaj kontinentoj. La homoj estas regataj de maŝinoj. La heroo de nia historio, la “duaklasa astronaŭto” Masato, amas la belan knabinon Tanami, kiu estas mupio: amorfa vivaĵo, kiu transprenis homan formon. La registaro jam neniigis ĉiujn mupiojn krom Tanami. Laŭ ordono de Haleluja, la reganta maŝino, Masato mortigu la mupion. Sed “homoj restis homoj” kaj Masato preferas fuĝi kun ŝi. Ili trovas subtenanton ...

Mangao estas japandevana vorto kaj signifas komikan desegnaĵon. Tezuka Osamu (1928-1989) estas ties inventinto kaj unua granda majstro de tiu literatura ĝenro. Tiu ĉi libro estas la dua parto Futuro de naŭvoluma serio La flambirdo. Tiu ĉefrolanta birdo estas la fama fenikso, kiu ĉiam denove resurektas el sia cindro. La ĉina esprimo feng estas eventuale iel etimologie parenca al fenikso.

Senriproĉa estas la traduko de Konisi Gaku. Mi trovis nenian gravan eraron, kvankam la teknika aranĝo de la esperanta eldono, aŭ ĝenerale japanaj komiksoj, estas malfacila: la japana lingvo kutime skribiĝas de supre suben en linio, kaj la sekva linio situas maldekstre. Tial oni malfermas japanan libron inverse al esperantaj libroj, nome la unua paĝo lokiĝas en la lasta paĝo de esperanta libro. Por adapti la rakontfluon al la esperanta bildorakonto kun horizontala linio oni devis speguli ĉiun paĝon. Tiun laboron faris la eldona teamo per uzo de komputila bildolegilo, kompreneble post rajtigo de la kopirajto-posedanto.

La legado estas amuza sed, tamen, pensiga. Mi kore rekomendas la libron, ankaŭ kiel donacon!

Walter KLAG

Tezuka Osamu: La flambirdo. El la japana tradukis Konisi Gaku. Eld. Japana Esperanta Librokooperativo, Toyonaka-si 2001. 296 paĝoj, broŝurita. ISBN 4-88887-019-5.

Moderna Vivo

AŬSTRIO

Tabuaj tabuloj

Karintio, la plej suda aŭstra federacia regiono, estas dulingva: en la suda parto vivas parte slovenoj, en la norda ĉefe germanoj. Tial loknomaj tabuloj ĉe la limo de kelkaj vilaĝoj kaj urboj estas dulingvaj, sed ne ĉiuj.

Antaŭ kelkaj jaroj sloveno veturis tro rapide tra iu sudkarintia vilaĝo kaj estis punita de la polico. Li protestis ĉe la juĝejo, asertante, ke la loknoma ŝildo estas kontraŭleĝa, ĉar en la vilaĝo vivas ankaŭ slovenoj, kaj tial la ŝildo estu dulingva. La juĝejo, kiel la plej supra aŭstra instanco, konkludis, ke ĉiu loko, kie vivas pli ol 10% da slovenoj, havu dulingvan loknoman tabulon.

Sekvis akra disputo inter la karintia estro Haider [hajda] kaj la prezidanto de la konstitucia juĝejo Adamovich [adámoviĉ]: enmiksiĝis ankaŭ aliaj aŭstraj kaj slovenaj politikistoj.

Ankaŭ en la aŭstra ĉefurbo Vieno vivas ne nur germanoj, sed slovakoj, ĉeĥoj, hungaroj kaj multaj aliaj minoritatoj. Ĉu la viena loknoma ŝildo estu dek- aŭ dudek-lingva? La bildo montras unu proponon: pliaj videblas je http://www.gemi.at/Ortstafeln/Ortstafeln.htm.

Walter KLAG

Scienco

SANO

Virusaj hepatitoj

La hepaton oni nomas la laboratorio de organismo. Ĝi partoprenas la metabolon, sintezas proteinojn, fermentojn, galon, glikogenon, vitaminojn, desinfektas la sangon kontraŭ multnombraj venenoj, ktp. Bedaŭrinde, multaj agantoj povas difekti la funkciadon de hepato: alkoholo, nikotino, malpuraĵoj de la medio, malutilaj industriaj substancoj, sed plej ofte diversaj parazitoj (helmintoj, protozooj, bakterioj kaj certe virusoj).

Sube ni parolu pri la specifaj virusaj malsanoj de hepato: la virusaj hepatitoj. Antaŭ nur kelkaj jardekoj oni diferencigis du tipojn de virusaj hepatitoj: la infektan hepatiton aŭ hepatiton A kaj la seran hepatiton aŭ hepatiton B. Baldaŭ estis priskribita la tiel nomata “hepatito nek A nek B”, poste subdividita en la hepatitojn C kaj E. Nuntempe la nombro de la priskribitaj tipoj de virusaj hepatitoj jam atingis 8: hepatitoj A, B, C, D, E, F, G kaj TTV. Kaj tio, verŝajne, ne estos la fino.

La problemo de la virusaj hepatitoj estas unu el la plej signifoplenaj por la moderna kaj estonta medicino. La kvanto de malsanuloj kaj virusportantoj nur de hepatitoj B kaj C superas 500 milionojn.

Ĉiujn konatajn tipojn de virusaj hepatitoj oni povas subdividi en du grupojn: 1. Hepatitoj A, E kaj F kiuj transdoniĝas precipe kiel intestaj infektoj. 2. Hepatitoj B, C, D kaj G, kiuj disvastiĝas precipe per infektita sango.

La klinikaj simptomoj de diversaj tipoj de hepatitoj en la akuta stadio de la malsano ne tro distingiĝas, kaj la ĝustan diagnozon oni do devas determini per laboratoriaj esploroj. Post la inkubacia (latenta) periodo, kiu varias (ekzemple, por hepatito A de 15 ĝis 50 tagoj, por hepatito B de 30 ĝis 180 tagoj), kutime aperas la antaŭiktera periodo (4-6 tagoj). Dum ĝi la simptomoj ne estas karakterizaj kaj similas al tiuj de malvarmumo, dispepsio, ktp. Sed en la sango jam pligrandiĝas la kvanto de hepataj fermentoj. Dum la iktera periodo pro la daŭrigata malordigo de la hepata funkcio ĉiuj simptomoj jam videblas: aperas la iktereco sur la haŭtaj kaj mukaj kovraĵoj, la hepato pligrandiĝas kaj doloras, urino fariĝas flavega, fekaĵo senkoloriĝas, ktp. En la sango pliiĝas la kvanto de bilirubino, la galaj acidoj, ktp.

Sufiĉe ofte ĉe malsanuloj la viruso ne montras klinikajn simptomojn, kaj tiam la diagnozon povas determini laboratoriaj analizoj.

La kuracado de malsanuloj kutime okazas per plenumado de dieta kaj enlita reĝimo, sed se necese la malsanuloj ricevas diversajn medikamentojn: hormonojn, interferonojn, sintezajn kontraŭvirusajn preparaĵojn kaj aliajn. Kutime preskaŭ ĉiuj simptomoj malaperas post unu-du monatoj. Tamen la malsano povas transiri en la kronikan stadion.

En apartaj okazoj, rezulte de detruado de granda kvanto da hepatĉeloj, povas aperi gravaj komplikaĵoj. Pro sia rompo de la kapablo de la hepato forigi diversajn venenojn, en la sango amasiĝas amoniako, fenoloj, ktp, kio alkondukas al la cerba veneniĝo, akuta hepata encefalopatio kaj komata stato. Necesas senprokrasta reanimado.

Nun ni priskribu la apartajn tipojn de virusaj hepatitoj.

1. Hepatito A

La viruso de hepatito A, entenanta ribonukleatan acidon (RNA), eliĝas el la organismo kun fekaĵo. Pro nepuremeco de multaj malsanuloj la virusoj transmisiiĝas al la sanuloj per malpurigitaj manoj, manĝaĵo, akvo, ktp. Pli ofte malsaniĝas infanoj. En multaj regionoj de Azio kaj Afriko la plimulto de la plenaĝuloj jam malsanis en infaneco.

Hepatito A pli ofte havas la favoran fluadon, kaj kutime ne transiras en kronikan hepatiton. La ĝustan diagnozon povas determini laboratoriaj esploroj (aperigo en la sango de specifaj antikorpoj, la virusa RNA).

La profilaktiko de hepatito A baziĝas sur la plenumado de ĉiuj higienaj postuloj. Nuntempe krom la specifa imunoglobulino por defendo kontraŭ la malsano ekzistas efikaj vakcinoj, kiuj precipe estas necesaj por personoj, loĝantaj aŭ vojaĝantaj en la regionoj kun malfavoraj higienaj kondiĉoj.

2. Hepatito E

La viruso de hepatito E, entenanta RNA, disvastiĝas simile al la viruso de hepatito A. La plej danĝera faktoro de infektado estas malpurigita akvo. Vastaj akvaj epidemioj de hepatito E estis registritaj en Pakistano, Hindio, Turkmenio kaj aliaj landoj, kiam malsaniĝis multaj miloj da loĝantoj. Precipe gravaj komplikaĵoj okazis ĉe gravedulinoj. Vakcino kontraŭ hepatito E ne ekzistas. La komuna profilaktiko de la malsano similas al tiu de hepatito A.

3. Hepatito B

La viruso de hepatito B, entenanta desoksiribonukleatan acidon (DNA), havas kelkajn antigenojn (proteidoj), el kiuj la plej gravan diagnozan kaj prognozan signifon havas la tiel nomata surfaca antigeno aŭ HBs-Ag (kie HB = hepatito B, s = surfaco kaj Ag = antigeno). La unuan fojon ĝi estis malkovrita en 1965 ĉe aŭstraliaj aborigenoj (tial ĝia malnova nomo: aŭstralia antigeno) de la usona sciencisto Barich S. Blumberg (en 1976 li estis Nobel-premiita).

Pro la grandega koncentrado en la sango kaj varmorezisteco la viruso de hepatito B precipe disvastiĝas per transfuzado de sango, sangodevenaj preparaĵoj aŭ malbone sterilizitaj medicinaj injektiloj. La viruso povas transdoniĝi ankaŭ per seksaj kontaktoj kaj en la familio per komunaj raziloj, dentobrosoj, ktp. Ankaŭ infektitaj gravedulinoj povas infekti siajn bebojn. Inter la riskogrupoj de hepatito B oni kalkulas la sangoricevantojn, hemofiliajn malsanulojn (ili por kuracado ricevadas sangodevenajn preparaĵojn), hematologiajn malsanulojn, narkotaĵemulojn kaj ankaŭ medicinistojn, kiuj ofte havas kontakton kun sango, kiel kirurgoj, hematologoj, ktp.

Pro la kapablo de la virusa DNA integriĝi kun la hepatĉela DNA, hepatito B povas konduki al kronika hepatito, en apartaj kazoj al cirozo aŭ eĉ en iuj okazoj al hepatkancero. La nivelo de virusportado inter la loĝantaro malsamas en diversaj regionoj: en multaj eŭropaj landoj ĝi estas 1-3 %, en Azio 5-10 %, en apartaj regionoj de Azio, Afriko eĉ 10-20 %. Nuntempe en la mondo estas pli ol 300 milionoj da virusportantoj de hepatito B. Por la ĝusta diagnozo oni uzas laboratoriajn analizojn (aperigo en la sango de la specifaj antigenoj, antikorpoj, la virusa DNA).

La profilaktiko de hepatito B baziĝas sur la severa esploro kaj sendanĝerigo de la sango kaj sangodevenaj preparaĵoj, uzado de individuaj kaj bone sterilizitaj medicinaj instrumentoj, preventado de narkotaĵemo, sendanĝerigo de la seksaj kontaktoj, rimedoj kontraŭ infektado de medicinistoj, ktp. En ekstremaj okazoj oni uzas la specifan imunoglobulinon.

Nuntempe por profilaktiko de hepatito B ekzistas multaj efikaj vakcinoj. En iuj regionoj vakcinado jam estas enigita en la kalendaron de la devigaj vakcinadoj. Tio preventas ne nur la akutajn formojn de la malsano, sed la virusportecon, kronikan hepatiton, cirozon kaj en multaj kazoj eĉ hepatkanceron. Ni opinias, ke la vasta vakcinado kontraŭ hepatito B iom post iom alkondukos al la praktika likvido de tiu grava malsano.

4. Hepatito D

La viruso de hepatito D — RNA-entenanta — distingiĝas de aliaj virusoj, ĉar ĝi ne povas reproduktiĝi en la hepatĉeloj sen helpo de la viruso de hepatito B. Do, malsaniĝo de hepatito D ne povas esti memstara. Ĝi povas okazi aŭ samtempe kun hepatito B, aŭ aliĝi al hepatito B. La kuna malsaniĝo akiras pli gravan, ofte kronikan karakteron. La vojoj de disvastiĝo de hepatito D kaj la rimedoj de profilaktiko koincidas kun tiuj de hepatito B. Estas tre rimarkinde, ke la vakcino kontraŭ hepatito B samtempe defendas ankaŭ kontraŭ hepatito D.

5. Hepatito C

Necesas speciale atenti pri hepatito C, ĉar en la 21a jarcento ĝi verŝajne minacos la homaron preskaŭ tiom, kiom aidoso. La viruso — RNA-entenanta — estis apartigita el hepatito nek A nek B en 1989. En la diversaj regionoj de la mondo renkontiĝas variaj stamoj de la viruso. La maniero laŭ kiu la viruso de hepatito C disvastiĝas, similas al tiu de hepatito B. La ĉefaj risko-faktoroj estas transfuzado de infektita sango kaj sangodevenaj preparaĵoj, kaj envejnaj injektoj per malbone sterilizitaj injektiloj. La samaj riskogrupoj ofte estas infektitaj per la virusoj B kaj C. En multaj regionoj dum longa tempo la kuracistoj ne atentis pri la esploroj pri hepatito C en la sango kaj sangodevenaj preparaĵoj, kaj rezulte de tio multaj homoj estis virusinfektitaj. Nuntempe en la mondo la nombro de portantoj de hepatito C estas ĉirkaŭ 200 milionoj.

La viruson de hepatito C oni povas nomi “la malbrua aŭ perfida gangstero” ĉar la akutan stadion de la malsano oni ofte trapasas facile, eĉ nerimarkeble, sed en 50 ĝis 70 okazoj el 100 post iom da tempo ĉe la virusportantoj povas disvolviĝi la kronika hepatito kaj ĉe kelkaj el ili cirozo, kiu en 5 ĝis 8 kazoj el 100 povas konduki al hepatkancero. Por la diagnozo de hepatito C necesas laboratoriaj esploroj: determino en la sango de specifaj antikorpoj aŭ prefere de la virusa RNA per tre sentiva polimeraza ĉena reakcio.

La kaŭzoj de la ofta kronika fluado de hepatito C eble estas ligitaj kun alta mutaciemo de la viruso, kio permesas al ĝi eskapi la pereigan influon kontraŭ ĝi de la homa imunsistemo.

Antaŭ kelkaj jaroj aperis informo, ke kuracado de hepatito C per interferonoj kaj ribavirino povas malgrandigi la probablecon de apero de la kronikaj komplikiĝoj. Estas dezirinde esplori la efikecon de medikamentoj, kiuj blokadas la virusajn fermentojn — proteazojn. Verŝajne, la kuna terapio estos pli efika.

Diference de hepatito B, kontraŭ hepatito C ne ekzistas vakcino. Nenio plu restas, ol la esperiga preventado de la infektiĝo. La komunaj profilaktikaj rimedoj ĉi tie precipe koincidas kun tiuj por hepatito B. Necesas multfojaj esploroj de sangdonantoj, sendanĝerigo de la sango kaj sangodevenaj preparaĵoj. Dezirinde estas krome malpligrandigi la kvanton de sangotransfuzadoj kaj apliki ilin nur en ekstremaj okazoj.

Aliaj hepatitoj

Aliaj tipoj de virusaj hepatitoj ĝis nun ne estas bone pristuditaj. En 1997, komence en Japanio kaj poste en aliaj landoj, estis malkovrita la tiel nomata hepatito TTV. La DNA-entenanta viruso verŝajne povas disvastiĝi per sango kaj eliĝi kun fekaĵo.

En la 21an jarcenton ni eniris kun aidoso, tuberkulozo, novaj virusaj hepatitoj kaj aliaj infektaj malsanoj. Venki ilin povos nur unuigita kaj pli racia homaro.

El mia vidpunkto

HudsonGuaiba

Nia homa civilizacio kutimas manifestiĝi ĉe rando de riveroj. De la 31a de januaro ĝis la 5a de februaro 2002 ni ĝuis tutmondajn paralelajn spektaklojn en Novjorko (Usono) ĉe Hudson [hadzn] kaj en Porto Alegre (Brazilo) ĉe Guaíba [gvaiba], nur por konstati, ke niaj ekonomi-socialaj, politikaj sistemoj estas en stato de disfalo, bankroto, eĉ se ofte tion oni ne rajtas konfesi.

Verdaj feltoj

La ĉefaj ekonomikaj ludoj ĉi-jare migris de Davos (Svisio) al Novjorko (Usono), post 31 jaroj. Post perdo de keynes-ana influo en la ekonomio la granda kapitalismo, jam “mult-nacia”, en 1971 decidis pri jara kunveno, kvazaŭ en kazino ĉirkaŭ verdaj feltoj, por decidi la destinon pri la ludo, ne de ekonomio de produktado, sed de ekonomiko de spekulado, kun la fluoj de tiuj parazitaj monoj, kiujn oni nomas kapitalo. Tiel aperis la famaj vortoj novliberalismo kaj “tutmondigo” — plej ofte nomata globigo, “... vorto alproprigita de la potenculoj por la defendo de siaj propraj interesoj”, diras Noam Chomsky [ĉomski], la malpli usoneca usonano.

Por partopreni en FEM (Forumo Ekonomika Monda) ĉiu devas pagi aliĝkotizon de 7353 usonaj dolaroj, post membriĝo de la entreprenoj mem, kiuj al la klubo devas kontribui jare per 17 647 dolaroj. Krom la 10 000 invititoj, venis 12 ŝtatestroj, 276 elstaraj kapitalistoj sen paroli pri regantoj kiel Cargill, Coca Cola, la Monda Banko, Bill Gates kaj multaj aliaj. Ĉiuj kredeble sin sentis en stato de enurezo pro manko de sekureco, ĉar oni elspezis 11 milionojn da usonaj dolaroj por dungi 40 000 policanojn. Oni tamen arestis 200 manifestaciantojn el 200 NRO-oj (Ne-Registaraj Organizaĵoj), kiuj intencis protesti kontraŭ FEM.

Flikado kaj almozo

Kvankam la celo de FEM estas konservi novliberalismon, tutmondigon laŭ la konataj konceptoj, la rezultoj ne preterpasas danĝeran flikadon de la sistemo. La rompoj inter civilizaciaj valoroj kun la 11a de septembro 2001, la nuna bankroto de la sistemo en Argentino, la korupta, fraŭda bankroto de la potenca Enron en Usono mem estas pruvoj pri la disfalo de la sistemo. K. Jakóbsen en Porto Alegre diris: “Argentino estas simbolo pri malsukceso de novliberalismo ...” En la realo, Argentino reproduktis fablon kiun Ezopo kaj Lafonteno skribis pri rano, kiu volis esti granda kiel bovo: unu peso egalas unu dolaron; rezulto: krevo!

Fronte al la tutmonda klamado de la senlaboruloj, kies nombro atingas oficiale 20% el la laborkapablaj homoj, sed kun la neformala ekonomio preterpasas 40%, fronte al kreskanta mizero, kiu kondukas al senprecedencaj atencoj por supervivado en mizero, la teknokratoj trovis genian solvon jam proponitan en la sanktaj biblioj kaj noblaj koranoj: almozo. La sistemo donu de tempo al tempo al ĉiu persono bazan nutro-korbon kaj 30 aŭ 40 usonajn dolarojn jare (laŭ kalkulo de la burokratoj) por la sano. Jen la ordigo, la gettigo de senlaboruloj kaj mizeruloj marĝene de la sistemo. Kaj ni perfekte komprenas, ke ne ĉiuj kapitalistoj povas aŭ volas, kiel Bill Gates, almoze disdoni 24 miliardojn da usonaj dolaroj por savi la mondon.

Ne klara socialismo

En Porto Alegre la 2a Forumo Sociala Tutmonda (FST) prezentis sub sugesto de Bernardo Cassen [kasen] de ATTAC [atak] — Asocio por taksado de financaj transakcioj por helpo al la civitanoj — (grandioza imposto, ĉu ne?) la ĉeftemon: “Alia mondo estas ebla”, kun elstarigo de la vorto “socialismo, laŭ iuj ĵurasaj konceptoj de la maldekstro”, diris ĵurnalisto Paulo R. De Almeida. Fakte urbestro Tarso Genro, el la Laborista Partio (PT), en sia interveno “ebla utopio”, insistas pri iu nova ordo sen Usono, sed li aldonas: “... la socialisma projekto ne estas sufiĉe klara, ni devas reagi al la merkato kaj elimini la spekulan kapitalon ...”

Tiel ambigue prezentiĝis la granda forumo kun pli ol 50 mil partoprenantoj. Venis 15 230 delegitoj el 4909 organizaĵoj de 131 landoj. 26 temoj estis pritraktitaj en 800 seminarioj aŭ apartaj kunsidoj kiel por 200 urbestroj, 300 juristoj, ktp. El la “gravaj” invititoj venis el Francio 6 ministroj, 3 kandidatoj al prezidenteco. Nobelpremiitoj ne forestis, ekzemple Perez Esquivel, Rigoberta Menchu kaj José Samaramago, kiu ne hezitis juĝi kiel kadukajn la formulojn de nunaj politikaj partioj.

Regis Laborista Partio

La tuta forumo restis sub la rego kaj servo de la Partio de la Laboristoj (kompatindaj laboristoj!), kiu jam posedas la povon ĉe urbo kaj ĉe provinco Rio Grande do Sul, sed celas ĉi-jare la tutan brazilan federacion, kun la amiko de Fidel Castro kaj Hugo Chavez [ĵavez], Luiz Inacio da Silva, la fama tornisto Lula, jam trian fojon kandidato por esti respublikestro.

La popolo, per impostoj, tra la partio pagis la tuton, ion kiel 1,5 milionojn da eŭroj. Kaj kiu pagas, tiu regas. Tiel PT baris la venon de agitistoj José Bové Fidel Castro, ĝuste, Farc el Kolombio, MST (Movado de Sen-Teruloj). Manifestacioj estis limigitaj. La sindikatistoj, komunistoj, trotskistoj, verduloj (de betono), sektuloj el deko da religioj babele sed diskrete esprimis sian frustracion fronte al la manko de demokrateco. Tiel, ĉar ne estis “unika pensmaniero”, la forumo ne atingis konkludon.

“Usono la vera teroristo”

Tion diris Chomsky, kaj aldonis: “En realo la forumo kontraŭ tutmondigo estas tiu de Novjorko — post la milito en Afganio venos pliaj kruelaĵoj. La riĉaj landoj profitas de la krizaj momentoj por pli draste subigi la malriĉulojn.” Alia profesoro invitita el Usono, Michael Hardt, klare kompletigis: “La historio pri formoj de potenco, povo, kiuj funkcias apogitaj en kapitalismo, tradicie sin legitimas uzante krizojn kaj konfliktojn por pravigi la ekonomikan agadon. Temas ankaŭ pri mekanismo de socia regado.”

Ne konstruebla ponto

Prezidento de Peruo, Alejandro Toledo, en Novjorko, rande de Hudson, eble kun la penso turnita al rivero Guaiba de Porto Alegre, mistike kaj naive sugestis la konstruon de ponto inter Novjorko (Davos) kaj Porto Alegre. Bedaŭrinde inter ambaŭ mondkonceptoj ekzistas ne transpaseblaj abismoj ne nur pro riveroj kiel Hudson kaj Guaíba, kiel Rio Negro, Orinoko, Amazono aŭ San Francisko, sed pro torentaj, gigantaj fluoj el la homa stulteco mem.

Moderna Vivo

LITOVIO

“Stelo” ĉe la urbodomo

En Vilnius, ĉefurbo de Litovio, oni fojfoje plendas pri la 34-jaraĝa urbestro Arturas Zuokas, dirante, ke tiu emas okupiĝi ne pri seriozaj problemoj sed pri nuraj “infanaj ideoj”.

Ekzemple Zuokas iam leteris al la televida kompanio CNN, riproĉante, ke sur veterprognoza mapo ne aperas la nomo de la litova ĉefurbo. Plue, anstataŭ sendi ferrubejen malnovan aŭtobuson, Zuokas ordonis, ke oni riparu ĝin, forigante la tegmenton, por ke turistoj ĝuu subĉielajn rondvojaĝojn tra Vilnius.

Bicikloj

Alia, ne tre sukcesa iniciato, koncernas ekologian transporton. Zuokas mendis 500 biciklojn por publika, senkosta uzado en la urbo. Post la unua semajnfino oni konstatis, ke jam 200 bicikloj estas malaperintaj kaj 100 difektitaj. Pli sukcesa projekto estas interreta ligo al la oficejo de Zuokas, por ke interesatoj vidu per fotografaĵoj, kiamaniere laboras la urbestro.

Tamen eble la plej originala ideo devenis ne de Zuokas sed de lia konsilantino, Rasa Razgaitiene. Okaze de la 34a naskiĝdatreveno de la urbestro, ŝi anoncis, ke en la stelaro Baleno (latine cetus) estas nova stelo nomita Zuokas. La nova stelo estas formale registrita en internacia stelregistro.

Nun vilniusanoj demandas sin, kiu novaĵo sekvos el la urbodomo.

Spirita Vivo

AFRIKO

Vuduo en Benino

La respubliko de Benino, antaŭe Dahomeo, estas landeto en okcidenta Afriko kun areo de 112 622 km² kaj ses milionoj da loĝantoj. Malgraŭ sia malgrandeco, tiu landeto havas la ambicion esti la ĉefa loko de la Vudu-religioj en Afriko. Malgraŭ la progreso de kristanismo kaj islamo, ne-enlandaj religioj, multaj afrikanoj ĝenerale kaj speciale beninanoj ankoraŭ kredas kaj adoras vuduon.

Kia religio ĝi estas?

Sinonimo de animismo, vuduo estas tradicia afrika religio kiu konsistas el multego da religietoj variaj laŭ la tradicioj de ĉiu socikultura grupo. Tial ekzistas multe da dioj efektiviĝantaj per naturaj elementoj kiel arbo, ŝtono, serpento, sablo, fero, statueto, ktp. Ekzemple oni povas mencii:

  • -Sakpata (nomo de serpento), dio de la tero kaj de la variolo,
  • -XebiosoĈango, dio de la tondro,
  • -Mamiwata (sireno),
  • ktp.

Tiuj dioj havas monaĥejojn, pastrojn, virajn kaj virinajn adeptojn. Ĉiu monaĥejo havas superan ĉefon nomatan HunganHunnonVuduklunon, kun la signifo de “la posedanto de la dio”. Alimaniere Vuduklunon estas iu kiu superregas la aferojn de Vudu. Sekvas liaj kunlaborantoj kiel Hundeva, sen kiu nenia ceremonio okazas, kaj Hunso, kiu enkorpigas la dion.

La virinaj adeptoj, komune nomataj “vudunsi”, diaj edzinoj, konsistigas la plej grandan parton de la vuduanoj. Ili estas konsekrataj kaj rekrutataj en la klano al kiu apartenas la dio kaj ankaŭ en boparencaj familioj. Oni ankaŭ povas per traktado rekruti adeptojn en aliaj familioj. Sed se la varbota virino rifuzas, ŝi malsaniĝas, ĝis ŝi akceptas. Post la rekrutado, komenciĝas la inicperiodo, kiu daŭras tri jarojn, naŭ monatojn kaj naŭ tagojn. Dum tiu periodo la inicotaj virinoj, sub la direktado de Hunnon kaj liaj kunlaborantoj, lernas la sekretojn, la kantojn, la dancojn de vuduo ktp. Tie ili devas resti ĝis kutimiĝo al la uzadoj. Dum ilia restado ĉe la monaĥejo, la adeptoj ĝenerale lernas ritan lingvon, Hungbe, kio signifas la “lingvo de dio”, per kiu ili komunikiĝas kun la adeptoj de aliaj monaĥejoj. Tamen indas mencii la fakton ke la dioj faras malbonon kaj eĉ mortigas la anojn, kiuj kontraŭas la kutimojn.

Laŭ la ĉiujare denove decidataj periodoj, la adeptoj de vuduo oferbuĉas por siaj dioj kokojn, kokinojn, birdojn, ŝafon kun ruĝa oleo. Tiamaniere ili havigas al si la diajn bonvolemojn aŭ favorojn. Krome, la inicotaj virinoj ankaŭ lernas aliajn metiojn kiel farado de argilaĵoj, korboplektado, teksado, ktp.

Reaperantoj

Tre interesa estas ankaŭ la religia fenomeno de fantomoj, kiu konsistas el la reapero de mortintoj en spiritaj formoj. Tio estas, la reaperantoj havas homan formon sed estas supernaturaj potencoj.

Resume, la fantomoj enkorpigas la spiritojn de mortintoj. Oni vidas nek la vizaĝon nek la korpon de la reaperantoj pro tio ke ili surhavas konsekritajn vestaĵojn kaj maskojn. Se la vestaĵo tuŝas iun, li spertos malbonon kaj eĉ mortos. Nur la inicitaj adeptoj rajtas kaj povas kuntuŝiĝi kun la fantomoj kiuj povas paroli kaj kanti sed per malklara voĉo. De tempo al tempo ili eliras la monaĥejon por vagadi tra la urbo kun kelkaj adeptoj, ricevante donacetojn. La hejmo de la fantomoj en Benino estas Porto-Novo kun ĝiaj najbaraj urbetoj kiel Pobe, Sakete, Ifangni ktp, kie familioj posedas kaj adoras revenantojn. La komuna nomo por fantomoj estas Egoungoun [egungun].

Pitonoj

En Benino estas ankaŭ urbo nomata Ouidah [ŭida], kie oni adoras la pitonon. Tial ekzistas tie templo de pitonoj; neniu rajtas mortigi pitonojn en tiu urbo. Ĉe la templo estas pastroj, kiuj enkondukas aŭ gvidas vizitantojn aŭ turistojn. La pastro kapablas sekrete paroli kun la pitonoj kiuj plenumas tion, kion oni petas. Vizitantoj povas sendanĝere kuntuŝiĝi kun la pitonoj.

Plue, Benino superplenas de historiaj, turismaj, kaj artaj postsignoj, kiuj mirinde impresas la turistojn. Ekzemple estas tie pluraj lagaj vilaĝoj, kiel Ganvie, Guezin, So-ava, ktp, kie la loĝantoj konstruis speciale adaptitajn kabanojn super la akvo, kaj en tiuj ili vivas. Fiŝkaptado estas la ĉefa aktiveco kaj la komercantoj vendas surpiroge. Famas krome la etnografia muzeo en Porto-Novo, la reĝa palaco kun muzeo en Abomey, ktp. Tiuj tradiciaj kaj kulturaj valoroj konsistigas heredon, kiun oni devas gardi por la estontaj generacioj.

La voĉoj de reaperantoj

La voĉo de fantomoj estas ankaŭ aŭdebla surkasede. La kasedo enhavas kantojn kantatajn de reaperantoj dum tradiciaj ceremonioj kiuj okazis en la seka sezono. Laŭkutime fantomoj tiam dancas kaj ricevas donacetojn de bonkoraj homoj. Kantante ili gratulas kaj esprimas bondezirojn al vivantoj nome de mortintoj, kies spiritoj ili estas: bonŝanco, sano, longviveco kaj ĉefe malmulte da sufero, pro tio ke dum la seka sezono la homoj ofte suferas. Ĉio multekostas kaj vegetaĵoj preskaŭ malestas pro manko de pluvo. Nenio malbona alvenos al vi, vi ne mortos pro malsato, vi sukcesos en ĉiuj viaj entreprenoj, ktp, kantas la fantomoj. La kasedo estas havebla kun bildkarto aŭ pri fantomoj aŭ pri templo de pitono. Prezo 9 eŭroj. Ĝi estas mendebla ĉe Anneke Schouten-Buys: Dintel 20, NL-7333 MC Apeldoorn, Nederlando.

Lingvo

ESEO

Lingvo, mito kaj legendo

Eble kelkaj el ni ne ofte pensas pri la fakto, ke la lingvo, kiun ni parolas, konsistas ne nur el vortaro, sintakso kaj konvenciaj reguloj, sed ankaŭ el mitoj, legendoj kaj komunaj memoraĵoj kaj asociaĵoj. Kompreneble, ni ĉiuj bone scias tion, sed eble malofte ni konscias pri ĝi en normala ĉiutaga konversacio, ĉar pli interesas nin la ideoj, asertoj kaj demandoj, kiujn ni esprimas. Aliflanke, ĉe beletraj verkistoj kaj poetoj, tiaj elementoj estas gravaj nepraĵoj.

Tiu ĉi rimarkigo mia estis instigita de du aferoj: 1e, vizito al loka kinejo kune kun juna familiano por spekti la filmon La mastro de l’ ringoj (parenteze, filmita versio de la unua libro de la fama romano, majstre esperantigita de William Auld); kaj 2e, iu librorecenzo pri kiu mi legis (sed kies originalon mi ne vidis) kaj kiu aperis en la angla lingvo en lastatempa numero de la revuo SEVEN: An Anglo-American Literary Review, citata en lastatempa numero de la anglalingva reta novaĵbulteno de Esperanto-Asocio de Britio sub la titolo Elvish Talk (“Elfa parolo”). Tiu titolo bezonas iom da klarigo, kiun mi donos poste en ĉi tiu artikoleto.

En la menciita artikolo, la aŭtoro skribas: “Inter la homoj, kiuj ellernis Esperanton ĝis nivelo de kapableco skribi en ĝi, estis juna angla skolto nome John Ronald Reuel Tolkien. En 1909, li skribis malgrandan 16-paĝan kajeron: The Book of the Foxrook (‘Libro de la vulpo-frugilego’ — vere stranga hibrido — ĉu preseraro anstataŭ Foxrock, ‘vulpa roko’?), parte en Esperanto, en kiu li priskribas apartan kodon por esperantistoj.”

Tamen, poste Tolkien aliloke skribis ĉi tiujn vortojn: “Volapuko, Esperanto, Ido, Novial, ktp, estas mortintaj — multe pli mortintaj ol antikvaj ne plu uzataj lingvoj, ĉar ties aŭtoroj neniam inventis iujn ajn esperantajn legendojn.”

Ne surprize, la recenzanto malkonsentas, kaj priskribas kelkajn el la mitoj en Esperantujo. En piednoto, li aldonis unu el siaj propraj: “Se vi vere ŝatas kliŝojn, jen unu: La tipa esperantisto estas hipio el la sesdekaj jaroj; kaj la parolanto de la ‘klingona lingvo’* estas motorciklisto surhavanta nigran ledan vestaĵon.” Evidente, la recenzanto ne estas serioza, kaj ne uzas la vorton “mito” en la klasika senco.

Tolkien naskiĝis en 1892 kaj mortis en 1973, do kiam li eklernis Esperanton, kaj li kaj la zamenhofa lingvo estis ankoraŭ junaj. Kompreneble mankis tiaj tradicioj, fabeloj, mitoj kaj legendoj, kiuj estas karakterizaĵoj de “naturaj” lingvoj. Tre frue, Zamenhof rekonis la neceson doni al sia lingvo tutajn trajtojn, kiuj ekzistas en etnaj idiomoj, kaj per granda fortostreĉo li kontribuis al tio, tradukante la fabelojn de Hans C. Andersen, literaturajn klasikaĵojn de Puŝkin, Ŝekspiro, ktp, kaj la Malnovan Testamenton, kaj kompilante sian Proverbaron, bazitan sur kolekto de sia patro.

Tia laboro estis daŭrigata kaj plivastigata en postaj jaroj, fare de multaj esperantistoj. Aperis tradukoj de naciaj epopeoj: Sinjoro Tadeo el la pola; Luzidoj el la portugala; Kalevala el la finna; Martín Fierro el la argentin-gaŭĉa hispana, inter aliaj gravaj verkoj. Sed ĉar tiuj verkoj estiĝis en kulturo ekster la esperantista komunumo, ili neniel konsistigas parton de iu aparta “indiĝena” esperanta legendaro.

Novzelanda esperantisto Brendon Clarke (pri kies poezia kapableco Reto Rossetti kaj William Auld esprimis tre malaltan opinion) verkis sufiĉe longan poemon pri la vojaĝoj de la maorioj al Nov-Zelando. Kvankam originala esperanta verko, kompreneble tiu epopeo ne povas esti rigardata kiel “indiĝena” esperanta tradicio.

Dum lastaj jardekoj, tamen, aperis — kaj pli kaj pli estas aperanta — kreskanta kvanto da verkoj, kiuj pli kaj pli similas pro la speco de materialo, kiun ni nomas mito kaj legendo. Inter ili ni povus mencii Vojaĝo al Kazohinio de Sándor Szathmári; Fabeloj de la verda pigo de Louis Beaucaire; kaj Vitralo kaj Tri rakontoj pri la miljara paco de John Francis. Eble la unua originala epopeo en Esperanto estas Poemo de Utnoa de Abel Montagut.

Tamen, la mitoj, legendoj kaj fabeloj de la naciaj kaj etnaj lingvoj estiĝis ne el la skribita literaturo, sed el la buŝa tradicio de analfabetaj aŭ apenaŭ alfabetaj popoloj.

Ĉu bedaŭrinde, ĉu ne, la epokoj en kiuj naskiĝis tiaj mitoj kaj legendoj jam forpasis. Almenaŭ en landoj kie la plimulto, aŭ granda nombro, de la loĝantaro ne plu estas analfabetaj.

Malnaivaj modernaj landoj parolantaj modernajn lingvojn ne estas taŭga forcejo por tiu speco de tradicio. Ankaŭ Esperanto estas moderna lingvo, do ne povas esti malpli mankhava en ĉi tiu senco ol gravaj lingvoj, kiel la hodiaŭaj angla, franca, rusa aŭ japana. Povas esti, ke inter la miloj, kiuj partoprenas en esperantaj aranĝoj kaj renkontiĝoj, kiuj okazas ĉiutage ie ajn en la mondo — kaj precipe inter la junuloj, kiuj ĉeestas junularajn eventojn — iom post iom akumuliĝas anekdotoj, rakontoj kaj memoraĵoj, kiuj en la estonteco formos bazon por iu tipo de esperantista legendo, kvankam eble la moderna mondo ne ofertas taŭgajn kondiĉojn por tia disvolvo.

Je la komenco de ĉi tiu artikolo, mi promesis ion diri pri la temo “Elfa parolo”. La aŭtoro de La mastro de l’ ringoj kreis en tiu trivoluma verko fantastan mondon Mez-tero, kies loĝantoj konsistis el diversaj rasoj: homoj, hobitoj, elfoj, gnomoj, orkoj, entoj, fantomoj, duonhomoj, malicaj spiritoj, ktp, ĉiuj parolantaj siajn proprajn lingvojn. La peno kaj tempo kiujn Tolkien dediĉis al tiuj unuavide senutilaj fantazioj estis fenomenaj. Li inventis ne nur la rakonton mem sed ankaŭ la geografion, prahistorion, legendojn, lingvojn kaj alfabetojn de tiu mondo. En apartaj skribaĵoj li rakontas, kiel estiĝis la tuta materialo kaj priskribas kaj listigas la strukturon kaj vortaron de la diversaj lingvoj de Mez-Tero.

Serĉfosante en vendejo de brokantaj libroj, unu el miaj filoj trovis kaj aĉetis kuriozan libron en la angla pri la “elfa lingvo” de Tolkien. Ĝia titolo estas An introduction to Elvish and to other tongues and proper names and writing systems of ... Middle Earth (“Enkonduko al la elfa kaj aliaj idiomoj kaj propraj nomoj kaj skribsistemoj de ... Mez-Tero”). Laŭaspekte, ĝi pretendas esti serioza filologia studo, kiel monografio pri iu lingvo parolata de tribo en antaŭe nekonata regiono de la mondo. Tre detale ĝi priskribas la gramatikon de du parencaj, sed malsamaj, formoj de la elfa lingvo, nome la quenya kaj la sindarina, kaj inkludas ampleksajn vortarojn de ambaŭ.

Tolkien (profesie universitata profesoro pri la anglosaksa) mem mencias aliloke, ke ĉe la kreado de tiuj artefaritaj idiomoj, li estis forte influita de la finna kaj keltaj lingvoj. Tion oni povas konfirmi — almenaŭ rilate al la kelta influo — legante la gramatikon en An introduction to Elvish ... Oni lernas, ke la trajto de la elfa lingvo estas la tiel nomata leniciomutacio, unika karakterizaĵo de la keltaj lingvoj (gaela, kimra, ktp). En la gaela, oni ŝanĝas la konsonantojn jene: b al v; c al ĥ; d aŭ g al la sono de la novgreka gamma*; ktp.

Krom tiuj fikciaj lingvoj, Tolkien plie inventis alfabetojn kaj skribsistemojn por kelkaj el ili. Por la elfa lingvo, li kreis belan kursivan alfabeton, dum por aliaj lingvoj uzataj de mezteranoj li adaptis la antikvan runan alfabeton de norda Eŭropo. En la aldonaĵo al An introduction to Elvish, Krieg donas specimenon de diversaj formoj de tengvaro*.

En la libro de Allan, la priskribo de la elfa lingvo estas tre ampleksa, precipe de la quenya formo. Inkluditaj estas sufiĉe longaj vortaroj de ambaŭ variantoj. Multe malpli ampleksa (kelkfoje konsistanta nur el iuj specimenoj de vortoj) estas la sekcio pri aliaj lingvoj de Mez-tero, nome: Khuzdul, La Nigra Lingvo, La Adunaikaj Lingvoj, kaj “aliaj pli obskuraj lingvoj”.

Homoj kiuj scias nenion pri planlingvo ne rekonas la diferencon inter fikciaj lingvoj (inventitaj aparte por iu verko, filmo aŭ teatraĵo) kaj tiuj, kies kreintoj celis faciligi interetnan komunikadon. La lasta inkludas Volapukon, Idon, Interlinguan — kaj, kompreneble, Esperanton. (Kiom ofte oni aŭdas la aserton: “Esperanto estas artefarita lingvo, kiun neniu parolas”?) Kiel ekzemplo de la dua kategorio (fikciaj lingvoj) oni povus mencii krom la elfa lingvo de Tolkien, la klingonan lingvon inventitan por la televida serio Star Trek; kaj la inversigitan anglan parolatan de Yram (= Mary) kaj ŝiaj samlandanoj en la verko Erehwon (= Nowhere, t.e. Nenie), de la angla satiristo Samuel Butler (esperanta versio: Erevono); kaj la “Gesaltlingvo” de inteligentaj saŭrosimilaj estaĵoj en la romano West of Eden (“Okcidente de Edeno”) de Harry Harrison, populara usona verkisto de sciencfikcioj kaj iama honora prezidanto de Esperanto-Asocio de Irlando.

Eble la plej konata fikcia lingvo estis “Novparolo” (angle: Newspeak), la artefarita lingvo kiun, en la futurisma romano 1984 de Georgo Orwell, la registaro de estonta totalisma Britio (nun alie nomata) iom post iom intencas trudi al la partianoj kaj civitanoj. Laŭ tiu plano, la nacia lingvo estos konstante senigita de ekzistantaj konceptoj por atingi novan lingvaĵon kun tre reduktita vortaro. La fina celo de la partio estas tio, ke en estonteco estos neeble paroli aŭ eĉ pensi krom ene de la mallarĝaj limoj de la ŝtata ideologio.

Estas sciate, ke onklino de Orwell estis kunvivantino de Lanti, la fondinto de SAT. Dum iom da tempo, la aŭtoro de 1984 loĝis en Francio kun ili, kaj koleriĝis pro la fakto, ke Lanti kaj lia onklino konstante paroladis esperante. Laŭ onidiro, estis tiu sperto, kiu instigis Georgon Orwell inkludi en sia romano parodion de Esperanto, en la formo de Novparolo. Kvankam la vortaro de tiu inventita lingvo devenas de la angla, ĝia strukturo estas kvazaŭesperanta, imitante, precipe, la esperantajn “mal-vortojn”.

Plie, mi memoras, ke antaŭ jaroj mi spektis filmon, en kiu la intrigo okazas en imagita lando, por kiu estis inventita lingvo parolata de la loĝantoj, inter ili la kimra aktorino Glynis Johns, kiu kantis en tiu lingvo. Mi eĉ memoras unu vorton de ĝi: “natalmi” (kompreneble).

Legantoj certe jam rimarkis, ke ĉiuj el la inventintoj de la menciitaj fikciaj lingvoj estas anglalingvanoj. Mi lasos al ili konjekti ĉu la fakto, ke la plimulto de denaskaj angleparolantoj pretendas, ke ili ne kapablas lerni fremdajn lingvojn, igas ilin kompensi tiun mankon per kreado de artefaritaj lingvoj, kiujn ili mem povas regi kun plena memfido. Laŭŝajne, tamen, Tolkien (kaj eble kelkaj el la aliaj) scipovis plurajn lingvojn.

Sed, revenante al la temo de la libro de Allan pri la elfa lingvo, legantoj certe demandos sin kia speco de homo dezirus verki verkon de 303 paĝoj, pri tute fikciaj lingvoj, kaj kial. Aliflanke, se paroli persone, tiu bizara libro ion plian aldonis al mia plezuro ĉe legado de la tri volumoj de la esperanta versio de La mastro de l’ ringoj. Finfine, fantazio estas pli bona okupo ol milito aŭ partia politiko

* 1. Noto de la redaktoro: Unu el la fikciaj nomoj
* 2. Noto de la redaktoro: Frikativo de [g].
* 3. Noto de la redaktoro: Kursiva alfabeto kreita de Tolkien.

Garbhan MACAOIDH

Moderna Vivo

ABORTIGO

Ĉu daŭre navigas “pramŝipo de larmoj”?

Dum la longa politika vivo de Éamon de Valera, “patro” de la moderna sendependa Irlando, la lando estis regata de kvazaŭa koalicio de registaro kaj eklezio. Hodiaŭ Irlando estas malpli rigore katolika lando kaj malpli homogena socio. Tamen granda parto de la loĝantaro, precipe la kampara bienista komunumo, restas konservativa kaj fervore religia. Ĝenerale la tuta popolo — ĉu pro religiaj, ĉu pro etikaj kialoj — profunde malaprobas abortigon.

Antaŭ kelkaj jaroj la popolo referendume malpermesis abortigon. Juristoj tamen avertis, ke enigi tiajn specifajn leĝojn en la konstitucion povus estonte okazigi problemojn. Kaj, malgraŭ kontraŭ-abortiga leĝo kaj preskaŭ universala kondamno de abortigo, oni kalkulas, ke ĉiusemajne 19 virinoj vojaĝas Brition per t.n. “pramŝipo de larmoj” por abortigi en britaj klinikoj. Laŭ kritikantoj de la koncerna leĝo Irlando, sub preteksto solvi problemon, simple eksportas ĝin al Anglio.

Sin mortigi

Neniu en Irlando kontentas pri la situacio kaj pro tio okazis jam tri referendumoj. En la lasta, okazinta en marto 2002, oni devis jesi aŭ maljesi al nova paragrafo, aldonota al la konstitucio, kiu tute malpermesos abortigon, eĉ kiam la naskonto minacas sin mortigi (kio jam okazis kaj instigis juĝiston decidi, ke la koncerna juna knabino rajtis vojaĝi Anglion por tie operaciiĝi).

Laŭ la propono ĉiu, kiu submetas sin al abortigo en la Irlanda Respubliko aŭ kiu ebligas abortigon, estos kondamnita al multjara puno mallibereja. La proponitan ŝanĝon apogis la registara koalicio, la katolika eklezio kaj la direktoroj de obstetrikaj hospitaloj en Dublino (kiuj poste moderigis sian senkompromisan sintenon fronte al situacio, en kiu feto estas tute ne vivkapabla kaj endanĝerigas la virinon).

Konfuzo

Kalkulinte la voĉojn, oni konstatis, ke 49,05% estis por, 50,04% kontraŭis. Nur 42% de la rajtigitaj voĉdonantoj partoprenis, eble pro konfuzo pri la lingvaĵo de la referenduma demando kaj pro duboj pri la efikoj de la reviziota paragrafo. Preskaŭ ĉiuj kamparanoj jese voĉdonis; preskaŭ ĉiuj urbanoj nee. Multaj voĉdonantoj senvalorigis siajn balotilojn per negativaj komentoj aŭ esprimoj de nekompreno.

Nun ŝajnas, ke neniu opinias, ke la problemo estas solvita: oni avertas, ke nova referendumo bezonatos, kvankam ne baldaŭ. Ke irlandanoj ne ŝatas referendumojn, montris antaŭa referendumo pri la nica interkonsento. Irlandanoj aŭ partoprenas ilin kun malgranda entuziasmo aŭ simple detenas sin.

Moderna Vivo

POLICO

Puno ne sen peno

En januaro la antverpena polico dufoje devis liberigi junulon, kiu faris gravan krimon. La kialo? Ekde la unua de januaro 2002 junuloj ne plu rajtas esti enkarcerigitaj en malliberejoj por plenkreskuloj. Pro tio, ke ili estas neplenaĝaj, ilia loko ne estas inter krimuloj, sed en t.n. institucioj por speciala junularprizorgado. Ĝi estas speco de internula lernejo kun ege strikta regularo. Sed, ĉar ĉiuj tiaj institucioj estis plenŝtopitaj, ne plu estis loko por la junuloj. La juĝisto povis nenion fari krom (provizore) liberigi la junajn krimintojn, ĝis lokoj liberiĝos.

Estas memkompreneble, ke tia situacio estas nek instiga kaj motiviga por la polico, kiu devas alfronti krimemajn junulojn, nek timiga por junuloj tentataj al krimaj agoj. Laŭte aŭdeblis kritiko kaj la registaro sentis urĝan bezonon malfermi novan institucion, por ke estu pli da lokoj kaj la situacio ne ripetiĝu. Tamen tio ne estas facila tasko: nek la nederlandlingva, nek la franclingva komunumo, kiuj mastrumas la instituciojn, havas rimedojn por ilin malfermi.

Alia tempo, aliaj moroj

Tial la nacia (federacia) registaro decidis malfermi novan ejon apud Bruselo (en Everberg), kie junaj deliktuloj kaj de la flandra kaj de la valona regionoj povus esti internigitaj. Ne temas pri novaj konstruaĵoj sed pri malnova armeejo, kiu post la falo de la berlina muro estis forlasita, ĉar la nombro de soldatoj grave reduktiĝis.

La ĉefministro ĵuris, ke la ejo estos adaptita kaj preta antaŭ la unua de marto. Por tion efektivigi necesis nova leĝo. Sed leĝpropono devas trapasi plurajn ŝtupojn: plej grava estas tiu, ke la proponon devas akcepti kaj Ĉambro de Deputitoj kaj Senato. Pro manko de tempo la registaro prezentis la proponon ene de du tagoj al ambaŭ ĉambroj. Tio fakte estas nekutima procedo, kiu lastan fojon okazis en 1940 ... pro evidenta kialo. Kompreneble la opozicio laŭte protestis, argumentante, ke la situacio neniel rajtigas speciale urĝan traktadon. Tamen la propono leĝiĝis kaj la nova internulejo povis malfermiĝi.

Ne en unu tago elkreskis Kartago

Tamen, kiam alvenis la 5an de marto la unua junulo, evidentiĝis, ke la domego estas nur parte preta. Krome mankis edukistoj por prizorgi la knabon. La 6an de marto vizitis la ejon valonaj deputitoj kaj la advokato de la junulo, kiuj konstatis, ke vere ne eblas akcepti la knabon: anstataŭ edukistoj ankoraŭ svarmis surloke konstrulaboristoj. Montriĝis ankaŭ, ke la knabo dum la tuta tago apenaŭ ricevis ion por manĝi.

La advokato de la knabo petis, ke tiu denove aperu antaŭ juĝisto: ĉe la juĝejo li postulis, ke la knabo estu sendita al alia loko. Konsentis la juĝisto ... tamen, dum oni forigis la unuan gaston el la ejo, alia juĝisto decidis tien sendi duan.

Arto

PENTROARTO

La homo de la kosma konscio

Omaĝe al Nikolaj Roerich

Inter la rusaj pentristoj surlime de la 19-20aj jarcentoj Nikolaj Roerich [reriĥ] okupas apartan lokon. Pentristo, arkeologo, filozofo, literaturisto, li lasis spuron ne nur en la rusa, sed ankaŭ en la monda arto. Lia arto allogas per siaj poezieco kaj simboleco. Li certigis en la arto harmonion kaj belecon, ne viditan en la tiama socio. Per sia arto Roerich direktiĝis al la tuta homaro. Komencinte sian kreadon en Rusio, li finis ĝin en Hindio. Li bone konis kaj ŝatis la kulturon de diversaj landoj kaj epokoj, kaj tio respeguliĝis en lia arto.

Roerich naskiĝis en 1871 en Peterburgo. Post la fino de gimnazio li iĝis studento de Akademio de Belartoj kaj samtempe — de jura fakultato de la universitato. Lin allogis la antikva rusa historio, Skandinavio (liaj prauloj estas dan-norvegaj, kaj ekloĝis en Rusio de post la 18a jarcento).

Siajn fruajn pentraĵojn li dediĉis al antikva Rusio. Li kreis la vivon de antikvaj slavoj tre poezie: batalojn, konstruadon de urboj (Slavoj sur Dnepro). En 1900 li veturis al Parizo, kie li studis la sperton de la francaj pentristoj. Rezulte de tiu vojaĝo aperis la pentraĵo Transmaraj gastoj, kie unue aperis la kolora talento de Roerich. Ĝi estas kvazaŭ kolora poemo pri malproksima epoko de la malkovroj. Laŭ la blua maro inter verdaj insuloj navigas fabelaj ŝipoj de vikingoj. Vento plenigas kolorajn velojn, ĉirkaŭe ŝvebas mevoj.

En 1901 li revenis al Rusio kaj daŭre kreis pentraĵojn laŭ la slava temo: Urbeto, Aleksandr Nevskij mortvundas jarlon* Birger. Apartan lokon okupas la pentraĵo Malico. Roerich pentris dezertan bordon, kie sur grandaj ŝtonegoj sub malvarma morna ĉielo mallumiĝas siluetoj de korvoj, kiuj elvokas maltrankvilan senton. La kulmino de lia arto en la 1900aj jaroj iĝis la pentraĵo Batalo (1906). Inter grandaj ondoj kunpuŝiĝas batalantoj en velŝipoj. La ruĝ-nigra koloro donas al la pentraĵo senton de danĝero. Ĝi estis la lasta pentrita per oleo. Post ĝi Roerich transiras al la tempera tekniko.

En la someroj de 1903-1904 la pentristo vojaĝis laŭ la antikvaj rusaj urboj, studis ties arkitekturon, freskojn kaj ikonojn. Rezulte aperis la serio el 90 pentraĵoj, kie estis montritaj la beleco kaj majesteco de la antikva rusa kulturo.

Gravan lokon en la pentraĵoj de Roerich havas la pejzaĝo, kie respeguliĝas panteisma mondkoncepto de la pentristo. Laŭ li, la naturo estas ligita kun agado de homoj. Ĉi tion esprimas montetoj, ŝtonetoj, arboj en liaj pentraĵoj. Grandegaj nuboj moviĝas, interbatalas en la pentraĵo Ĉiela batalo (1912).

Antaŭ la unua mondmilito en la arto de Roerich aperis la pentraĵoj kun komplika simboleco, fantastaj temoj, streĉitaj sentoj. La ekzemplo estas La mortdestinita urbo (1914), kie Roerich, fojfoje nomita “granda intuicianto”, pentris urbon, cirkle ĉirkaŭatan de giganta ruf-blanka serpento. Ŝajne, tie speguliĝis profetaj antaŭsentoj de la ontaj tragikaj eventoj.

Grandan intereson havas la teatra laboro de Roerich. Li faris dekoraciojn kaj kostumojn por la opero La princo Igor fare de Aleksandr Borodin (dum La rusaj sezonoj de Sergej Djagilev en Parizo, en 1909). Li sukcesis transdoni la nacian etoson kaj emociojn de la spektaklo. La oranĝ-ruĝaj koloroj de la dekoracio kongruis kun la muziko, temperamenta ritmo de la polovcaj* dancoj. La pentrado de Roerich ofte estis ligita kun liaj muzikaj impresoj. Tiutempe multaj rusaj pentristoj kaj komponistoj esploris ligon inter sono kaj koloro. Ekzemple, la komponisto Skrjabin unua planis koloran muzikon. Pri Roerich eblas diri, ke li havis koloran kontemplon de la sono. Poste li kreis tekston, dekoraciojn kaj kostumojn por la baleto La konsekro de la printempo de Igor Stravinskij, surscenigita en Parizo en 1913 (same por La rusaj sezonoj). En 1912 li faris dekoraciojn por la dramo de Henrik Ibsen Peer Gynt.

Samtempe la pentriston pli kaj pli interesas la ideo, ke la rusa kaj eŭropa kulturoj devenas de la orienta. Lin tre allogas la legendoj pri iu mistera lando, kiu situas ie sur montoj de Hindio aŭ Tibeto (Ŝambala). Li planis vojaĝi al Oriento, tamen la unua mondmilito kaj lia malbona sanstato devigis lin veturi al Finnlando. Tie li pentris pejzaĝojn de severa Nordo kun ĝia netuŝita beleco.

La revolucio de 1917 disŝiris lian ligon kun Rusio. Komence li deziris reveni al Petrograd (tiama Peterburgo), sed en 1919 la pentristo estis invitita al Svedio por okupiĝi pri la sorto de la bildoj de rusaj pentristoj, kiuj restis tie post la ekspozicio en 1914. Dum kelkaj jaroj Roerich loĝis kaj laboris en skandinaviaj urboj. En 1920 li veturis al Usono, kie li multe propagandis la rusan arton, fondis en Ĉikago Internacian Socion de Pentristoj, kreis internacian artan centron Krono de l’ mondo, kies celo estis la kultura kunlaboro inter diversaj popoloj. En 1923 en Nov-Jorko estis fondita la muzeo de Roerich.

Baldaŭ li realigis sian revon — viziti Hindion, kvankam la vojaĝo ne estis longa. Tie li pentris la serion de bildoj Naskiĝo de la misteroj. La dua vojaĝo al Oriento okazis en 1924. Roerich vizitis Hindion kaj Centran Azion (Pamiro, Himalajo, Mongolio, Tibeto). Dum tiu ekspedicio li kolektis unikajn materialojn pri ties kulturoj. En 1928 en Hindio Roerich fondis Himalajan Instituton de la Scienc-Esploroj “Urusvati”. Apude, en la valo Kulu, li kun lia familio ekloĝis ekde 1930. Ekde tiu tempo la himalaja temo iĝis la ĉefa en la kreado de Roerich. Li pentris la montojn dum krepusko kaj aŭroro, nokte kaj tage, nebule kaj dum klara sunlumo, montrante ties belecon.

La sencon de la homa ekzisto Roerich vidis en interkomunikiĝo kun la naturo kaj la arto. La “Himalaja serio” estas la plej grandioza en la kreado de Roerich — pli ol 600 pentraĵoj. Li pentris ĝin ĝis la fino de sia vivo. Tiuj pejzaĝoj estas pentritaj profunde filozofie, tre elkore, emocie kaj harmonie. En la himalajaj bildoj Roerich transiras al la loka koloro de la kosmo. Li pentras la teron en kosma vasto. La pentristo iĝis “homo de la kosma konscio”.

La hindaj famuloj tre aprezis Roerich — pentriston kaj scienciston. Lian domon en Kulu vizitadis Rabindranath Tagor, Jawaharlal Nehru, Indira Gandhi. En 1929 li proponis “La Pakton de Roerich” — la kontrakton, kiu defendus historiajn, kulturajn kaj sciencajn monumentojn dum militoj. Post la dua mondmilito la ideoj de tiu dokumento estis revivigitaj.

Roerich mortis en 1947. Sur la memorŝtono estas skribaĵo, kie li estas nomita “granda rusa amiko de Hindio”. Roerich, granda idealisto, pensis, ke “konscio de beleco savos la mondon”. Lia vivo estis servo al la arto kaj la humanismo.

* 1. Jarlo — regnestro en (fru-)mezepoka Skandinavio.
* 2. Polovca — rilata al polovcoj (alinome kipĉakoj), tjurka popolo, en la 11a jarcento loĝinta en stepoj de la nuna suda Rusio.

Spirita Vivo

LITOVIO

Monaĥo ektimis fariĝi sekssimbolo

Ekde la lastjara aŭtuno en la litova nacia televido aperis programo “Malfermu pordon”, en kiu franciskana monaĥo frato Astijus Kungys vizitadas hejmojn de litovoj en diversaj lokoj tra la lando kaj parolas pri la vivo. La programo fariĝis populara, ĉar en ĝi la monaĥo ne celas altrudi religiajn verojn, sed parolas pri ĉiutagaj aferoj.

La populara program-gvidanto en la komenco de ĉi tiu jaro multe ekmiris, kiam li eksciis, ke en interreta enketado pri la plej sekseca viro kaj virino en Litovio li kandidatiĝis iĝi la sekssimbolo de la lando. En la listo estis ankaŭ politikistoj, sportistoj, kantistoj, tv-eminentuloj, ktp. “Komence mi ne atentis tiun interretan balotadon. Homoj ja ludu. Tamen iun tagon, ekvidinte la rezultojn de la balotado, mi serioze ektimis, ke mi ja povas venki”, gaje diris frato Astijus.

Du tagojn antaŭ la fino de la elektado de la plej seksecaj homoj en Litovio frato Astijus telefonis al la interreta kompanio Delfi, kiu iniciatis la elektadon, kaj petis forigi lian familio-nomon el la listo. Frato Astijus argumentis, ke partopreno en la elektado de la plej seksecaj homoj ne kongruas kun la ekleziula klaso. “Mia inklino estas tute alia”, asertis li.

Post malapero de la frato Astijus multaj malkontentiĝis, ĉar ili opiniis, ke la ideo estas kuraĝa kaj originala. Dume aliaj kondamnis la organizantojn nur kiam la familio-nomo de la monaĥo aperis en la listo de kandidatoj. Fraŭlino en la interreta balotado konfesis: “Miaopinie, frato Astijus estas simpatia kaj sekseca. Tial mi balotis por li. Kaj tio, ke li deziris forstrekiĝi el la kandidatoj, parolas pri lia modesteco. Jen kial li fariĝis ankoraŭ pli simpatia por mi.”

Post kiam frato Astijus malaperis el la listo, kiel la sekssimbolo de Litovio inter viroj elektiĝis la glacihokeisto Dainius Zubrus.

LAST

Arto

BRITIO

La lada etikedo

Antaŭ nelonge en Londono oni povis viziti dumtempan ekspozicion de la verkoj de Andy Warhol [andi ŭorhol], kiuj estis montritaj en la galerio Tate Modern. Warhol (1928-1987) naskiĝis en Pittsburgh, Usono; li estis pioniro de pop-art. Li komencis per la uzado de bildoj el populara kulturo kaj ĉiutaga vivo: karikaturoj, dolaraj biletoj, boteloj de Coca-Cola, sup-etikedoj, diversaj famaj personoj.

En 1960 li atingis sukceson kaj famon en la novjorka art-mondo per nova metodo de pentrado; li prenis bildojn el ĵurnaloj kaj magazinoj, kaj multfoje ripetadis la saman bildon laŭvice sur unu dreliko. Tiel li kaj pricelebris kaj cinike rimarkigis la usonan amasproduktadan kulturon. Kiam Marilyn Monroe [marilin monro] suicidis en 1962, Warhol faris serion de pentraĵoj, bazitaj sur ŝia foto el la kinofilmo Niagara. Li ripetis la vizaĝon de la aktorino kvindekfoje tra du paneloj, kun ĉiu vizaĝo iomete malsama. Iam li diris: “Miaj pentraĵoj neniam evoluas kiel mi atendas, sed ili neniam surprizas min.” Kiam li pentris, li traktis ĉion sammaniere — floroj, viktimoj de aŭto-akcidentoj, aktorinoj kaj rasaj tumultoj — ĉio estis tute egale al Warhol.

En 1963 li aĉetis 16-milimetran kameraon kaj komencis fari filmojn, okupiĝante pri tio ĝis 1968. Eĉ infanaĝe lin obsedis Holivudo. Post 1970 li direktis sian atenton al portretoj, sed ankoraŭ subpremis artan individuecon per pentrado de serioj, ekskluzive la dek portretojn de Maŭ en 1972.

Warhol estis famega en la 20a jarcento pro la miksado de arto, populara gusto kaj renomo. Oni aŭkciis unu el liaj pentraĵoj kontraŭ 60 000 dolaroj — rekordo por vivanta usona artisto. Li pentris bildojn de 32 ladaj etikedoj de diversaj supspecoj! Kiam li adiaŭis pentradon, li decidis flosigi arĝentecajn ortangulojn, kiujn li plenigis per heliumo, el la fenestroj de novjorka ĉielskrapulo.

Oni admiros la verkojn de Leonardo ankoraŭ post pluaj 500 jaroj, eĉ la impresionistojn, sed ĉu la ladaĵojn de Warhol? Mi dubas.

Willian H. SIMCOCK

Sporto

KROATIO

Janica Kostelić — skia miraklo

Post kvarfoja operacio de la genuo, la 21-jaraĝa Janica Kostelić fariĝis la plej sukcesa virino de la vintraj Olimpikoj. Ŝi gajnis en Salt Lake City [solt lejk siti] tri orajn kaj unu arĝentan medalojn en diversaj branĉoj de monta skiado. Estas treege malofta okazo, ke dum unu olimpia ludo virino antaŭe gajnis kvar medalojn. Ĝis nun ŝi krome 11-foje gajnis dum la monda skia ĉampionado.

Ŝia patro antaŭ 12 jaroj faris 12-jaran planon, en kiu li decidis sisteme trejni kaj eduki siajn filon Ivica (nun 23-jaraĝa) kaj filinon por kreskigi ilin skiĉampionoj. Nun la plano komplete realiĝis. Li asertas, ke eblas fari el ajna sana infano, se oni fruaĝe sisteme trejnas, ĉampionon en ajna fako. Tie li similas la faman hungaran pedagogon Polgar, kiu decidis kaj sukcese faris el siaj filinoj mondĉampionojn pri ŝako.

Tagon post la gajno de la kvara medalo anstataŭ ripozi ŝi vekiĝis same frue kiel kutime kaj iris praktiki skiadon, dum ŝia frato klopodis por medalo. Bedaŭrinde, li ne sukcesis ĉi-foje, kvankam ankaŭ li estas unu el la plej gravaj slalomistoj de la mondo. Janica fariĝis heroo de Kroatio. Kiam ŝi revenis en Zagrebon post la Olimpikoj, ŝin atendis 150 000 homoj. Junulinoj en Kroatio amase aranĝas por si harplektaĵojn kiel Janica. Ĵurnalistoj skribas libregojn pri Janica. Ĉiam pli da gejunuloj komencas serioze okupiĝi pri skiado, kvankam Kroatio ne havas adekvatajn montojn. Ili tial trejnas sin en Slovenio kaj Aŭstrio. Malgraŭ ĉio, Janica restas modesta, asertante, ke ŝi estas simpla junulino, simila al aliaj. Kaj ŝi daŭrigas sian vojon. Oni komencas paroli pri tio, ke eble naskiĝis iu, kiu povus superi Annemarie Moser Proel, kiu entute havis 61 venkojn en la mondaj montskiaj konkuradoj.

Zlatko TIšLJAR

Eseo

ALPISMO-POLITIKO

Reinhold Messner: Alpisto, revanto, eŭropa deputito

La plej fama kaj sukcesa alpisto de ĉiuj tempoj estas kritikanto de la amasa turismo kaj de neniigo de la montaroj, defendanto de la malgrandaj popoloj kaj de kultura varieco en la mondo. Nun Reinhold Messner [rajnhold mesner] estas deputito en la Eŭropa Parlamento, ano de la parlamenta grupo pri Tibeto. Messner: “En mia vivo mi veturis multe por esplori la montarpopolojn, la plej malriĉajn inter la malriĉaj, tiujn, kiuj eltenas vivi tie supre, sur la montodeklivoj. Tio, kio min interesas, estas aliaj vivmodeloj, kiuj diferencas disde nia, eŭropa. Ĉar eblas postvivi ankaŭ kun pli da modesteco kaj memlimigoj. Mi determinas min ne tiom kiel klasika turisto, sed kiel alpisto, duonnomado, kiu observas kun intereso kiel vivas la montaraj popoloj ...”

Reinhold Messner estas la unua homo de nia nuntempo, kiu surgrimpis ĉiujn 14 pli ol 8000 m altajn montosuprojn sur nia planedo. La unua, kiu surgrimpis Evereston, la plej alta montosupro sur la tero, sen oksigena aparato. Li naskiĝis en Sud-Tirolo, Italio, parolas germane kaj itale. Messner finstudis konstruinĝenieran fakon kaj poste komencis surgrimpi la montojn de l’ mondo. 16 jarojn li okupiĝis pri tio, ofte malsukcesis, sed ne malesperis kaj provis denove. Li opinias, ke la senco de l’ vivo alte en la montaro ne estas multe pli diferenca ol ĉie aliloke en la mondo. Li estas unu el la plej aktivaj naturprotektantoj en okcidenta Eŭropo, de la montaroj, de Alpoj kontraŭ la invado de amasa turismo.

Ekde pli ol du jaroj kaj duono la granda alpisto elprovas sian ŝancon en la politiko, estante, kiel sendependulo, deputito de la itala Partio de verduloj en la Eŭropa Parlamento en Strasburgo.

Apenaŭ eblus emfazi pli grandan kontraston: neona lumo anstataŭ tendo, klimatiza instalaĵo anstataŭ varmigiloj, tekkomputilo anstataŭ glacifosilo — la oficejo de Messner estas unu el la centoj da malgrandaj ĉeloj en la vitra palaco de la Eŭropa Parlamento. Anstataŭ la furora libro Expedition zum Endpunkt (Ekspedicio ĝis la finpunkto) sur sia skribtablo li skribas starpunktojn pri diversaj problemoj de Eŭropa Unio.

Kiel sentas sin kiel deputito la homo, kies nomon oni konsideras kiel simbolon de liberamo kaj sendependeco, enkadre de la devigoj en la Eŭropa Parlamento?

“Mi neniam intencis maljuniĝi en la politiko”, diras Messner sen ĉirkaŭparoloj. Pri la maljuniĝo, ŝajnas, ke li ne rapidas. Moviĝema kaj trejnita, mezalta, 57-jara, li plu restas barba kaj kun ankoraŭ juna figuro. Lia brun-blonda hararo estas densa kiel antaŭ 20 jaroj. Kaj la sulkoj ĉirkaŭ la okuloj atribuas al lia rideto petoleman nuancon.

Se Reinhold Messner filozofias pri Dio kaj Eŭropo, pri la montaroj, li faras tion kun penetranta rigardo kaj intensa gestado permane. Oni sentas kiom da senbrida energio sin kaŝas en tiu homo. Ĝojigas la fakto, ke li ne havas mallarĝe partiajn konceptojn: “Mi estas elektita vere fare de unu balotregiono, sed malgraŭ tio mi konsideras ĉiujn, sed ne nur apartajn grupinteresojn”, konfesas Messner.

Kaj la homo, kiu kiel neniu alia en la mondo sukcesis realigi ekstreme malfacilajn revojn, preferas paroli pri siaj projektoj: “Mi estas homo, kiu tutan vivon batalas por efektivigi diversajn ideojn”. Tiel ekzemple hejmlande, en Sud-Tirolo, Messner transformas kastelruinojn en muzeon pri la montaroj. Krome, tute proksime, en sia bieno, li provas labori kiel ekologia agrikulturisto, kiu, troviĝinte en ligo kun viandbutiko kaj restoracio, vendas siajn ekologie produktitajn nutraĵojn: “Se tiu projekto efektiviĝas, se mi povas ion montri al miaj najbaraj kamparanoj, tio signifas, ke mi sukcesas, estigas 10 laborlokojn kaj finfine perlaboras ankaŭ ion por mi mem”.

Oni ne povas paroli nur pri ekologia engaĝo de Reinhold Messner. La konservo de nia mondo kiel ekologia sistemo nedisigeblas de la konservo de la kultura varieco, de la malgrandaj popoloj, de la etnaj regionoj. Laŭ Messner la malpli evoluintaj landoj havas pli grandan estimon kaj respekton al la naturo. Vere, tie estas ankaŭ ekologiaj problemoj, sed de alia karaktero. Do, ni devas instruiĝi de tiuj popoloj tiurilate. Messner deklaras: “Mi observas jam multajn jarojn kun granda intereso la indiĝenojn de Tibeto, de Andoj, indianojn de Nord-Ameriko”.

Li serĉas ekvilibrigitajn renkontojn kun tiuj indiĝenaj civilizoj, kiuj havas pli naturkonforman vivmanieron. Krome Messner ne perdas ligon kun la alia realaĵo en la mondo — la malriĉeco. “Mi scias, ke en la mondo estas 2 miliardoj da homoj, kiuj malsatas, kiuj ne disponas pri bona sanprotektado kaj instruado, kiuj vivas mizere. Longan tempon mi donacis monon al diversaj helporganizaĵoj. Tamen post certa tempo mi venis al la ideo, ke plej utila estas la rekta helpo surloke. Ĉi-momente per miaj monrimedoj mi konstruigas lernejon en unu el la plej malriĉaj partoj de Himalajo. Mi estas konvinkita, ke tio estas la plej bona maniero helpi, ĉar mi vidas kien iras mia mono.”

Alia granda celo de Messner estas Alpoj, en kiuj li strebas akordigi la interesojn de homo kaj naturo, tiel ke turismo, transporto kaj agrikulturo formu vivkapablan tuton, kiu kapablas postvivi. La realigo de tiu revo funkcias laŭ lia konvinko pli-malpli kiel surgrimpo de Everesto. Do, antaŭ sia sukcesa ekspedicio en 1978 al Everesto li intense laboris kvin jarojn, petis permeson kaj poste serĉis partneron, havigis monon per sponsoroj kaj mem perlaboris parton de ĝi per prelegoj. Kaj post tiuj preparoj Messner iris kaj faris la surgrimpon.

Reinhold Messner antaŭsentas, ke tiuj respondoj ne konvenas kiel perspektivo por granda Eŭropo. Li ne iluzias rilate siajn eblojn kiel deputito influi la Eŭropan Parlamenton en Strasburgo: “Ĉi tie oni starigas al mi demandojn kiel portanto de ideoj, sed ne kiel realiganto. Kaj ni, la deputitoj, parolas ege multe — tio ne povas kontentigi homon, kiu ĉiam faris ion en sia vivo”. Messner aldonas: “Ne, mi ne povas kiel unuopulo aliigi la mondon, mi neniam sugestis tion al mi”.

Pere de similaj eldiroj la granda alpisto estigis al si en la Eŭropa Parlamento ne nur amikojn: kaj tie por ke oni efektivigu ion politikan, oni devas havi la necesajn personajn kontaktojn. Ĝuste por tio Messner plej malmulte taŭgas — li kverelis kun sia Everesto-partnero Peter Habeler, samkiel kun sia posta kunulo Hans Kammerlander (ambaŭ aŭstroj). Per konflikto finiĝis ankaŭ lia kunlaboro kun la germano Arved Fuchs [fuks], kun kiu Messner vintre 1989-1990 trairis Antarkton. Kaj poste venas la faktoro envio: multe da kolegoj deputitoj en Strasburgo malkaŝe parolas, ke la sud-tirolano iras kun malbutonumita ĉemizo kaj kun tibeta ĉeneto ĉirkaŭ la kolo, preskaŭ ĉiam ĉirkaŭate de la kameraoj de televidteamoj.

Multaj observantoj konsideras la politikiston Messner malsukcesinta. Tamen la vorto “malsukceso” estas fremda al liaj oreloj — ja dum sia alpisma kariero li multfoje revenis de la vojo al la montosupro. Kaj dum aliaj ekspedicioj malgraŭ la danĝero je lavangoj kaj malbona vetero surgrimpis en la zonon de morto, li prokrastis sian atakon al la supro malgraŭ la semajnoj de preparoj kaj ĝisatendo de la konvena momento. Tiu instinkto pri memkonservo, tiu deziro pri prokrasto de la surgrimpo de la montosupro el vidpunkto de Messner neniel estis malsukceso, sed nur kaŭzo por tio, ke li postvivis. Kun sia fama obstinemo li ĉiam starigis al si altajn celojn, kiujn li poste atingis.

Eble Reinhold Messner pravas, kiam li deklaras, ke kiel parlamentano li ne vidas grandan diferencon kompare kun sia antaŭa vivo, sed nur pliriĉigon, gravan sperton, kiun li ne volus malhavi. Ŝajne tiuj liaj vivkondiĉoj de deputito estas nur unu aldona strebo al memrealigo. Tiel konsiderate, la “ŝipo” kun la eŭropaj parlamentanoj en Strasburgo post la alpismaj ekspedicioj, glaĉeroj, sablaj dezertoj — estas por Messner unu plia “areno de la soleco”, kiel tekstas titolo de lia libro de la 70aj jaroj.

La profesia aventuremulo ne lasas eĉ malgrandan dubon, ke li ankaŭ estonte havos aktivan vivon. Kune kun sia vivpartnerino Sabine kaj la infanoj Magdalena (14) kaj Gesar Simon (11) Messner intencas loĝi en Meran, Sud-Tirolo, dum la lernojaro, kaj dum la ferioj restadi en sia kastelo Juval. Ankaŭ en la sekvaj jaroj li prelegos kaj havos publikajn elpaŝojn en Usono, Japanio kaj Eŭropo. Unu fojon jare li havos ekspedicion kaj lia celo estos la sanktaj montoj. Krome Messner havas grandan revon, kiun li ne volus forlasi: “Mi havas grandan dezertan projekton, kiun mi planas realigi en 2004”.

Reinhold Messner estas alpisto, revanto, deputito, aŭtoro de belaj libroj, patro de tri infanoj, kiu sekvas kun sciamo kaj estimo kiel komunikiĝas homoj kaj kulturoj, naturo kaj homo, obstina viro el Sud-Tirolo, kiu estiĝis civitano de l’ mondo.

Evgeni GEORGIEV

Enkonduko

Multaj laŭdoj

Malbela nia magazino estis neniam, kvankam en la unuaj jaroj fotoj kaj ilustraĵoj estis nur nigraj-blankaj kaj foje ne tre bonkvalitaj. Ade la revuo iĝis pli kaj pli bela kaj nun laŭ grafika aspekto sendube troviĝas je alta nivelo. Modifoj kaj ŝanĝoj enkondukitaj ĉi-jare provokis multajn reagojn, precipe laŭdajn, sed ankaŭ skeptikajn. Ekzemple ĉefkuracisto de La KancerKliniko, Ĵak Le Puil, komentis: “... malaltiĝis je unu centimetro. Laŭ miaj kalkuloj tiu malaltiĝo povos ripetiĝi ĉiujare ĝis la jaro 2028 — poste MONATO similos etan poŝtmarkon!” Sed li pretervidis, kion aliaj legantoj rimarkis: kompense la kajero iĝis pli dika kun nun 36 paĝoj kontraste al 32 paĝoj antaŭe. Sekve laŭ la supra kalkulo en 2028 ĝi estos kompleta poŝtmarka albumo, ĉu ne?

Sed ho ve, ankaŭ la eldonejo iomete miskalkulis kaj ne prikonsideris, ke produkti pli multajn paĝojn (eĉ se je unu centimetro malpli altaj) postulas ankaŭ pli multan tempon, kaj tiel nia revuo iomete perdis sian aperoritmon. Tial la nuna kajero denove estas malpli dika; ni esperas per tio reakiri ĝisdatecon kaj akuratecon. Pro la sama kialo la eldonejo decidis, ekde la jaro 2003 dum la nordhemisfera somero aperigi duoblan numeron, kiel ni tion praktikis dum la unua jardeko de l’ magazino. En julio kaj aŭgusto, ĉefa libertempa periodo en Eŭropo, ankaŭ eldonejaj oficistoj volas feriadi.

La eldonejo dankas al la multaj legantoj, kiuj gratulis pro la nova aspekto de la revuo. Iuj eĉ abonis aŭ reabonis nur pro la bona aspekto de paĝo 1! Unu laŭdis, ke pli multaj tekstoj nun estas presataj per serifaj literoj, kiuj — laŭ li — estas pli bone legeblaj ol senserifaj. Nu jes, li pravas; sed ambaŭ litertipoj havas avantaĝojn kaj malavantaĝojn. Tamen mi esperas, ke ne nur tiaj kriterioj kiaj aspekto kaj beleco kaj koloroj ludas rolon por vi, sed ke gravas ankaŭ enhavoj ne malpli bonaj.

Sincere via Stefan MAUL

Ekonomio

UKRAINIO

Monfalsado

Antaŭ ol preni ajnan monon, kontrolu, ĉu ĝi ne estas falsa. Laŭ onidira statistiko en Ukrainio ĉiutage (!) oni trovas dekojn kaj eĉ centojn da falsaj monbiletoj.

La plej vaste konataj manieroj de monfalsado nun estas komputila grafiko kaj fotokopiado. Plej ofte oni falsas ĉe ni usonajn dolarojn kaj niajn ukrainajn hrivnojn, kiuj laŭ opinio de specialistoj estas tre bone protektitaj kontraŭ la falsado.

Monfalsado havas sian historion. Ĉiam al tiuspecaj krimuloj oni rilatis negative, escepte se la falsadon faris registaro.

Dum la periodo de caro Petro la Granda la verdikto por rusaj falsantoj de monbiletoj estis mortigo. Same severe oni rilatis al la krimuloj dum la periodo de Katarina la 2a. Dum la sovetia reĝimo oftis verdikto “mortpafo”. Malgraŭ tiu severeco la monfalsantoj multis; ili abundas ankaŭ nun.

La plej talenta specialisto dum la sovetia periodo estis la 30-jara Viktor Baranov el Stavropol (Rusio), kiu en la 70aj jaroj tre serioze ekinteresiĝis pri poligrafio, eĉ speciale vizitis Moskvon, kie li plurajn semajnojn en biblioteko legis fakan literaturon. Poste li iun tempon elektadis farbojn kaj paperon kaj produktis kliŝon. Entute Baranov falsis 23 000 rublojn, kiujn li distribuis en 70 (!) urboj de la lando. Kontrolante la monon, produktitan de Baranov, la sovetiaj specialistoj ne povis diveni, kiuj el la monbiletoj estis veraj, kaj kiuj estis falsaj.

Antaŭ tri jaroj en Lugansk (orienta Ukrainio) estis arestita grupo da monfalsantoj, kiuj kreis komputilan programon, kiu ebligis produkti preskaŭ originalajn hrivnojn. Ili presadis 5-, 10- kaj 20-hrivnajn monbiletojn kaj distribuis ilin tra la tuta Ukrainio. En Kievo antaŭ nelonge oni arestis veran majstron pri monfalsado. Specialistoj el la ŝtata monfarejo eĉ miris, kiam ili trovis, ke la falsitaj hrivnoj havas pli da protekto-elementoj ol la originalaj.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

Moderna Vivo

POLITIKA ĜUSTECO

El ŝipo — ĝipo

Lernantoj de la angla lingvo scias, ke samkiel en Esperanto mankas al substantivoj gramatika genro. Jen laŭdire unu el la (eventuale malmultaj) plusoj rilate eklernon de la angla. Ekzemple angla tablo estas neŭtra: lernanto de la franca memoru, ke francaj tabloj inseksas, dum germanaj virseksas.

Sed tio, kion oni verŝajne ne instruas en lernejoj, estas, ke ĉe kelkaj anglaj substantivoj (kaj ne nur ĉe nomoj de bestospecoj, inkl. de homoj) ja evidentiĝas genro. Ekzemple, dum jarcentoj britaj maristoj inigas siajn ŝipojn. Maristo, priskribante ŝipon, dirus ne “ĝi belas”, sed “ŝi belas”; ne “ĝi subakviĝis”, sed “ŝi subakviĝis”.

Tiu ĉi iniga fenomeno montriĝas ankaŭ ĉe aliaj veturiloj, ekzemple vapor-lokomotivoj kaj aŭtoj. Multaj britoj, parolante pri aŭto, emus diri: “Ho! Mi lavas ŝin dimanĉe.”

Karaktero

Tamen la tradicio, almenaŭ rilate ŝipojn, baldaŭ ĉesos. La prestiĝa gazeto Lloyd’s List [lojdz lst], fakĵurnalo pri mar- kaj ŝip-aferoj, anoncis, ke ekde nun ŝipoj ne plu ŝi-os, sed ĝi-os. “Ŝipoj estas nuraj iloj,” klarigis la redaktoro de Lloyd’s List. “Karakteron ili ne havas — nek viran nek inan.”

Furioze reagis maristoj — samkiel en 1998, kiam la lastan fojon oni provis neŭtrigi ŝipojn. “Paŝo tia kontentigos feministojn kaj kontistojn,” tondris kapitano. “Sed ĝi kolerigos la tutmondan maristaron.”

Sed eĉ la marista sindikato akceptas la neeviteblecon de la redaktora decido. “Eliris ĉio romantika el marista vivo,” diris sindikata parolanto. “Regas en la industrio nur komercaj konsideroj kaj ne plu estas spaco por sentimentaleco.”

Restas unusola demando. Ĉu la Akademio de Esperanto sekvos la ekzemplon de Lloyd’s List kaj rekomendos, ke ekde nun esperantistoj parolu ne pri ŝipo sed pri ĝipo?

Politiko

DOKUMENTO

Ne al unulingvismo

Kelkaj italaj politikistoj (de la ekstremdekstra Nacia Alianco, sed ankaŭ verda senatano Marco Boato) proponis ŝanĝon de la konstitucio por aldoni, ke la sola lingvo de Italio estas la itala. Ni ne vidas la kialon por tia ŝanĝo, ĉar jam evidentas ke la itala estas la lingvo larĝmezure plej parolata kaj grava de Italio: danke al deviga instruado, ĉiuj kapablas paroli la komunan lingvon. Ĝuste ĉar ĉi tiu estas jam akirita rezulto, pli kaj pli fortiĝas la deziro lok-nivele remalkovri la minoritatajn kaj regionajn lingvojn, la dialektojn kaj la lingvojn de aliaj popoloj. Ŝajnas al ni neniel necese sufoki ĉi tiujn ventojn de plurismo kaj demokratio per ŝanĝo kiu ombrigus alian konstitucian normon, multe pli demokratian: temas pri artikolo 6, kiu tekstas: “La respubliko protektas, per laŭcelaj normoj, la lingvajn malplimultojn”.

Por ke la itala konstitucio pluestu demokratia kaj plurisma, kontraŭ aŭtoritatismaj normoj limigantaj esprim-liberecon kaj ebenigantaj la vojon al estonta malpermeso de la minoritataj lingvoj, ni invitas ĉiujn subskribi la peticion troveblan ĉe la adreso http://guestbook.sparklit.com/entries?gbID=61926.

Ne forgesu kiel eble plej multe cirkuligi ĉi tiun apelacion! Dankon, ni bezonas la helpon de la demokratiaj civitanoj de ĉiuj politikaj apartenoj.

IKEL

Komputado

PROGRAMARO

Mikrosofto ektimas Linukson

Nun jam plurfoje likis tra la brita retgazeto The Register (www.theregister.co.uk) interna retpoŝto de la estro pri Vindozo de Mikrosofto, Brian Valentine. En tiuj mesaĝoj Mikrosofto klarigas kelkajn el siaj planoj kiel kontraŭbatali Linukson, la libere haveblan mastrumsistemon, specon de Unikso. Ekzemple, Mikrosofto aĉetos studon de komerca esplorfirmao, kiu “pruvos”, ke Linukso — senpage kopiebla — estas pli multekosta ol Vindozo. Alia rimedo estas trude vendi al grandaj organizaĵoj aŭ firmaoj, kiuj pripensas salti al libera programaro. Mikrosofto ankaŭ dungis kompetentajn uniksulojn, por plej bone argumenti pri Vindozo al firmaoj, kiuj jam uzas Unikson.

La zorgoj de Mikrosofto estas eble surpriza signo, ke la libera mastrumsistemo maturiĝas. Antaŭ kelkaj jaroj ne penseblis, ke Linukso uzeblus de iu krom de privataj entuziasmuloj kaj iugrade en servila medio. Nun ĝi estas establita kiel servila mastrumsistemo. Grandaj komputil-fabrikantoj, ekzemple Dell kaj IBM, liveras servilojn kun Linukso jam instalita. Ĉe retaj serviloj, liberaj mastrumsistemoj estas uzataj en serioza proporcio de la merkato. Linukso ankaŭ pli kaj pli populariĝas ĉe fabrikantoj de elektronikaj aparatoj, kiuj ne emas pagi programaran permesilon por ĉiu vendota maŝino, kaj povas facile adapti la programojn al aparatoj, danke al la disponata fontkodo.

Eĉ ĉe la skribotablo, uzado de Linukso ekŝajnas ebla. Rapide maturiĝas la liberaj oficejaj programoj KDE kaj GNOME, kiuj disponigas aron da programoj tre similaj al la ĉefa programaro de Mikrosofto por prilabori tekstojn, uzi la reton kaj fari tabelojn kaj datenbankojn. Eble la frapa argumento pri kosto, por afero simila aŭ pli bonkvalita, finfine pli videblos. Libere havebla fontkodo, ja ebligilo de tiu senkosteco, eble malpli frape interesas neprogramistajn uzantojn. Jam relative grandaj organizaĵoj, kiel la britaj policaj servoj, pristudas la eblon anstataŭigi Vindozon per Linukso por oficejaj taskoj. Ja fruas la intereso, kaj ne tiom oftas amasaj instaloj, sed estas jam granda progreso, ke oni entute ekpriparolas la eblon.

La liberaj permesiloj de Linukso frape kontrastas kun la emo de Mikrosofto pli kaj pli strikte limigi permesilojn, kaj movi siajn uzantojn al abonsistemo, kie uzanto regule pagas por novaj versioj anstataŭ laŭplaĉe elekti: ne tiom malofte grandaj firmaoj, pro la kosto kaj peno ŝanĝi la mastrumsistemon de multaj komputiloj, pretersaltas iun eldonon de Vindozo, kaj ties permesilajn kostojn. Tamen Mikrosofto restas en forta pozicio, ankoraŭ kun granda plimulto de la merkato, kaj kaptinta uzantojn en siaj apartaj datenstrukturoj. Ja liberaj programoj pli kaj pli kapablas trakti, malgraŭ Mikrosofto, vindozajn datenojn, sed tio ne perfektas kaj helpas al Mikrosofto. Tamen, tiuj lastatempaj publikigoj montras, ke Mikrosofto ektimas.

Franck ARNAUD

Politiko

SANGO

La koloro de Holi

Holi, la barata festo de koloroj, kiu markas la finon de la vintro, estis kvieta, malĝoja afero ĉi-jare pro lastatempaj tumultegoj inter hinduoj kaj islamanoj en la okcidenta subŝtato de Gujarat [guĝarat]. Pli ol 700 homoj jam mortis, kaj pli ol 90 000 estis senhejmigitaj pro la barbaraj murdoj dum la pasintaj semajnoj.

Tiu ĉi ciklo de perforto komenciĝis, kiam, je la 27a de februaro, islamanoj bruligis trajnon, en kiu estis veturantaj 58 hinduoj. La viktimoj estis revenantaj hejmen de la urbeto Ayodhya [ajodhja], kie fundamentistaj hinduoj volas konstrui templon al la dio Ramo, kiu, ili asertas, naskiĝis en Ayodhya. Jam en 1992 en Ayodhya, fundamentistaj hinduoj detruis moskeon, kiu, ili pretendas, staras en la ekzakta loko de antaŭa templo. Post la moskeo-detruo okazis tumultegoj tra la tuta lando.

Ĉi-foje, la murdo de la hinduoj lanĉis ondon da venĝomurdoj en Gujarat, en kiu la plej multaj murditoj kaj senhejmigitoj estas islamanoj. La rakontoj el la subŝtato estas hororaj: pafado, ponardado kaj bruligado de vivantaj infanoj, virinoj, viroj. Ne nur la vivoj sed ankaŭ la posedaĵoj, kaj materialaj kaj simbolaj, de la islamanoj estis sisteme detruitaj. Plenigas la televidekranojn bildoj de elkavigitaj hejmoj, vendejoj, hoteloj kaj moskeoj de islamanoj.

Dume raportas la amaskomunikiloj pri postvivantinoj — knabinoj kaj virinoj — kiuj ne plu parolas: ili estis brutale seksperfortitaj. Tiuj ĉi inoj nun loĝas en subhomaj kondiĉoj en la ĉirkaŭ 56 tendaroj por rifuĝintoj.

Ankoraŭ ĉiutage venas raportoj pri subŝtata registaro, kiu silente permesis la murdon kaj detruon. La estro de Gujarat, Narendra Modi eĉ pravigis la krimojn de la mortigintaj hinduoj per jenaj vortoj: “Ĉiu ago havas sian propran reagon.” Modi apartenas al BJP, la ĉefa partio en la reganta nacia koalicio, al kiu apartenas ankaŭ la ĉefministro Vajpayee [vaĝpaj]. Ambaŭ nun estas sub ega premo klarigi siajn agojn kaj politikojn.

Sed eĉ kiam tiu ĉi raporto estas verkita, venas novaĵo pri freŝa perforto el Gujarat. Por la viktimoj, la festo Holi havas nur unu koloron: la ruĝon de fluanta sango.

A Giridhar RAO

Politiko

DIPLOMATIO

Ŝtatjura unikaĵo

Danke al Eŭropa Unio (EU) definitive malaperis Jugoslavio, kiu laste estis ŝrumpinta ŝtateto, kompare al la iama plej granda lando de l’ balkana duoninsulo. Sub premo kaj milda perforto de EU la Federacia Respubliko Jugoslavio metamorfozis al Serbio-Montenegro (serblingve Srbija i Crna Gora). Rezulto de alta diplomatia arto de EU-peranto Javier [ĥabjer] Solana estas ŝtatjura unikaĵo. Serbio-Montenegro havas du valutojn (dinaron kaj eŭron), doganimpostojn inter la du partoj kaj diferencajn ekonomiajn sistemojn. En somero 2002 “konstitucia ĉarto” (kio estas tio?) estu preta kaj en aŭtuno okazu elektoj, laŭ la planoj.

Ĉe internaciaj organizaĵoj alternas reprezentantoj de la du ŝtatpartoj por paroli nome de la kompleta ŝtato. Harmoniigi la ekonomiojn oni volas okaze de membriĝo en EU. La ĝis nun rekte elektitan tutŝtatan prezidanton estonte nomumos la parlamento; tiu direktos kabineton vokitan de li mem. La ministroj kompetentos pri eksterlandaj aferoj, defendado, ekonomio kaj rajtoj de homoj kaj etnaj malplimultoj (ekz. hungaroj). Pri la armeo krome decidos Supera Defend-Konsilantaro, en kiu la tri prezidantoj devas trovi solvojn per interkonsento. Rekrutoj rajtas militservi en sia propra respubliko. Por parlamentaj elektoj oni volas trovi metodojn, por ke la 650 000 loĝantoj de Montenegro ne estu dominataj de la ok milionoj da serboj.

Kiel karakterizi tian komplikan ŝtaton? Ĉu ĝi entute estos vivipova? Pro tio, ke mankas ĉiaj paraleloj aŭ aliregionaj modeloj, ĉar ne ekzistas komparebla jura konstruaĵo kun tiom da stumbliloj, estas preskaŭ neeble prognozi ion pri eventuala funkciado. Prezidanto (jugoslavia) Vojislav Koštunica diris: “Temas nek pri malstrikta federacio nek pri konfederacio, sed pri nova, originala solvo.” Eble “originala” estas eŭfemismo por “stranga”: la nova kurioza ŝtato estas plia varianto de komplikaj sistemoj en dissplitita Balkanio. Ĝoji povas almenaŭ studentoj en juraj fakultatoj tutmonde: ili havas novan interesan studobjekton.

MAUL Stefan

Libroj

Gramatiko facile asimilebla

Ŝajnas, ke la plej populara libreto pri gramatiko por progresantoj, plene en Esperanto antaŭe estis La tuta esperanto de Henrik Seppik. Kiu neniam legis la gajan Kiel Kolumbo malkovris Amerikon en tiu libro, tiu tuj kuru al la unua libroservo kaj eklegu ĝin! Pro tio li ridegos kaj ... revizios siajn konojn pri participoj! Aŭ finfine komprenos ilian logikon ...

Nun ni havas ankaŭ Prenu plu de Koffi Gbeglo. Ĝi estas pli moderna (kompreneble) kaj pli facile legebla pro malpli da detaloj kaj temoj; plue, la humuro estas malsama. Ankaŭ ĝi estas verkita esperante. Post ĝia trastudo komencantoj povas aliri jam la faman kaj bonegan libron ABC-gramatiko de Esperanto

Prenu plu estas samtempe pli facila kaj pli malfacila por lerni gramatikon. Kvarmonataj komencantoj ja kapablas uzi ĝin, kondiĉe, ke ili jam regas la dek ses regulojn de la Fundamento, bone prononcas kaj flue legas. Komence, ili legos en kurso por kontroli, ke ili jam kapablas kompreni la enhavon ... kaj fine alkutimiĝos foliumi ĝin.

Tiu libreto estas vere agrabla. Jes, ja, ĝi vere estas! Imagu — tra tri partoj, oni unue revizias la esperantan gramatikon, due stampas en sia memoro gramatikajn rimedojn kaj trie pliriĉiĝas pro la aldonaĵoj.

Oni facile marŝas tra dek du “lecionoj”; proverbo troviĝas komence kaj fine de ĉiu leciono. Sed ĉiun lecionon la aŭtoro adapte kaj malsame prilaboris, zorgante pri la plej efika prezento. La reguloj estas nete klarigitaj, la vortoj kaj la frazoj estas facile legeblaj kaj kompreneblaj, la stilo estas lerta. Cetere, multe da ekzemploj permesas pli facile kompreni la tuton; malfacilan ekzemplon klarigas bazaj frazoj. La ekzercoj estas simplaj kaj efikaj. Mankas nur korektoj fine de la libreto; ja, bedaŭrinde, ofte oni laboras sola ...

Dum foliumado oni malkovras jen mnemonikan frazon, jen komparon, jen poemeton, jen anekdoton, jen ŝaradon, jen divenaĵon, jen problemon, jen konsilon ... Kaj eble pecetojn de Afriko ... Novbakitoj alproprigas al si la materialon per klarigoj kaj ekzemploj, facile memoreblaj kaj ofte reuzeblaj! Kaj fine, ili forgesos la gramatikon por libere eniri en la legaĵojn kaj ĝui la verdan etoson!

Christine KEYSERS

Koffi Gbeglo: Prenu plu. Eld. SAT-Broŝurservo/Laŭte!, Beauville, 1995. 113 paĝoj.

El mia vidpunkto

Furoras popolistoj

Antaŭ pluraj jaroj en pluraj eŭropaj kaj aliaj okcidentaj ŝtatoj establiĝis maldekstraj registaroj, post periodo de konservativismo. Sed lastatempaj elektoj en multaj el tiuj landoj montras tute inversan tendencon. Ĉu do la politika pendolo denove svingiĝas al dekstra direkto, eĉ pli: al ekstrema dekstrismo? Tion sugestas ekzemple elektoj en Francio, kie radikalulo Le Pen kun sia Fronto Nacia akiris simile multajn voĉojn kiel la socialista kaj konservativa kandidatoj por prezidanteco; simile okazis jam antaŭe en Aŭstrio, en Danio, en Portugalio, en Italio, en Belgio, laste en Nederlando. Krome ni ne pretervidu, ke en Usono post demokrat-partia (= liberala) prezidanto nun regas respublikano (= konservativa), kiu fervoras en dekstrega politiko interna kaj — sekve de la atencoj de la 11a de septembro 2001 — kultas naciismon.

Ksenofobio

Analizante tiun ĉi fenomenon, oni facile konstatas, ke en ĉiuj el la nomitaj landoj de refortiĝanta dekstrismo ties protagonistoj — de la aŭstra Jörg Haider [jerg hajda] ĝis la murdita nederlanda Pim Fortuyn [fortéjn], ne estis seriozaj politikistoj sed demagogaj popolistoj. Ili miksis siajn programojn por venki en elektoj per ksenofobio, ŝovinismo, naciismo, asertoj pri krimeco de eksterlandanoj kaj enmigrintoj, kiuj laŭ ili ŝtelas ĉion de indiĝenaj civitanoj: sekurecon, laborpostenojn, monon kaj per murdoj eĉ vivojn ...

Faktoj ignorataj

Faktoj ne ĝenas tiujn mensogulojn. Kiam antaŭ pluraj jaroj kreskis atakoj kontraŭ eksterlandanoj en Germanio, seriozaj fakuloj pruvis, ke ordinaraj eksterlandanoj (enmigrintoj kaj azilpetantoj) estas eĉ malpli krimemaj ol la germanoj, kaj ke gravajn krimojn ne faras tiuj eksterlandanoj sed membroj de internaciaj mafiaj bandoj, kio draste falsas la statistikon pri krimeco de eksterlandanoj. Sed fremduloj ĉiam bonege taŭgas kiel propekaj kaproj, kiam civitanoj rimarkas krizojn ekonomiajn kaj sociajn, ekzemple grandan senlaborecon. Tion eluzas popolistoj por sia difuza kaj emociiga demagogio kaj postulas elĵeti enmigrintojn kaj azilulojn por tiel savi la propran nacion.

Nova mezo

Kio okazis en okcidentaj demokratioj, ke la pendolo tiom forte svingiĝas al dekstra ekstremismo? Ĉu fiaskis maldekstraj registaroj, kiujn ni menciis enkonduke? Hm, maldekstraj? Ĉu vere socialistaj kaj socialdemokrataj registoj en Britio, Francio, Germanio estas maldekstraj aŭ ĉu eble ilia “nova mezo” kaŝas nur, ke ili estas kamuflitaj konservativuloj? En Usono kaj Francio elektorajtaj civitanoj rezignis pri voĉdonado, ĉar la pintaj kandidatoj tiom similis unu al alia, ke por ili estis indiferente, kiu venkos. En la aktuala elektokampanjo de Germanio en la programoj de socialdemokrata kaj konservativa partioj oni devas serĉi nuancojn per lupeo ...

Nur administrantoj

Venkos probable tiu, kiu rikanos plej ĉarme en televido. Gvidaj politikistoj jam delonge ne plu estas registoj kun vizioj sed degeneris al banalaj oficistoj, kiuj administras siajn landojn kvazaŭ ili estus komercaj kompanioj: enspezi monon por pagi necesajn elspezojn. Ideoj, perspektivoj, planoj, idealoj — ne bezonataj; sufiĉas amuzi la homojn. Mi evitas indiki iujn nomojn de aktuale regantaj personoj, ĉar probable historiaj libroj apenaŭ registros ilin. Aŭ ĉu vi vidas ie tiajn gravajn figurojn, kiaj — ĉiu laŭ sia karaktero — estis ekzemple Charles de Gaulle [ŝarl de gol], Konrad Adenauer, Maŭ Zedong, Josip Broz Tito, Olaf Palme, Willy Brandt [vili brant], Menaĥem Begin, Indira Gandhi, John F. Kennedy [ĝon kenedi], Nelson Mandela kaj fine (jes, ankaŭ) Miĥail Gorbaĉov, por listigi arbitre nur kelkajn politikistojn, kiuj ne nur administradis siajn landojn sed vere movis ion kaj hejme kaj en internacia politiko?

Kie ni serĉu la kaŭzojn por tia evoluo? Unu sendube estas tutmondiĝo (= kapitalismo), kies profitantoj estas riĉuloj sed ne ordinaraj homoj kaj en kiu grave perdas malprivilegiuloj. Ties angorojn ekspluatas popolistoj tutmonde, ekzemple ankaŭ en multaj sudamerikaj ŝtatoj. Alia kaŭzo estas la simplisma mesaĝo de la nomitaj ŝtat-administrantoj: gajnu laŭeble multan monon por laŭeble multe amuziĝi, kiel tion montras al vi televidaj programoj. Televidas ankaŭ mizeruloj kaj do kreskas ties envio kontraŭ privilegiuloj; tiel facile ili fariĝas viktimoj de popolistoj, kiuj promesas paradizon surteran sen la diablaj fremduloj, sekurecon per forpelo de krimaj eksterlandanoj, ktp.

Elitoj elmigris

En tia situacio en politiko necesus elitoj kun freŝaj ideoj kaj idealoj, sed kie en tutmondiĝa kapitalismo povus prosperi idealoj? La elitoj elmigris jam delonge al industrio kaj komercado, kie ili gajnas multe pli altajn salajrojn ol en politiko. Tie (mal)aktivas preskaŭ nur simplaj aŭ eĉ subnivelaj homoj sen perspektivoj — kaj en tia ide-vakuo facile povas furori popolistoj kaj demagogoj.

Okcidenta demokratio sendube troviĝas en grava krizo. Precipe Eŭropo post fiasko de “nova mezo” suferas tendencon al dekstrismo kaj naciismo, tamen ne ĉie: en Pollando regas denove socialdemokratoj kaj en Hungario malvenkis naciisma popolisto Viktor Orban. Krome ni ne pretervidu, ke apud tradiciaj partioj jen kaj jen aperas novaj movadoj kun freŝaj ideoj, ekzemple ATTAC, kiu kolektas kritikantojn de tutmondiĝo. Eble do iam politiko ricevos novajn impulsojn por superi la krizon de demokratio.

Politiko

BRITIO

Ekfluas la ruĝa akvo

Jam de kvin jaroj ĉefministras en Britio Tony Blair [teŭni blea]: politikisto admirata, sed ne amata, kies teorie socialisma Nova Laborista Partio de pluraj vidpunktoj pli dekstremas ol la ĉefopozicia Konservativa Partio. Ekzemple, dum la unuaj jaroj post sia unua, lavanga venko en 1997, la partio de Blair rigore daŭrigis la fiskan ŝpar-reĝimon de la venkitaj konservativuloj. Plue, anstataŭ renversi — kiel promesite — la parte katastrofan privatigo-politikon obstine sekvatan de la konservativa registaro (pro tio daŭre krizas la brita fervojo), Blair insistis pri pliaj privatigoj (ekzemple de la londona metroo kaj de la aertrafika regadistaro).

Verdire la iama partio de la laboristaro fariĝis tiu de t.n. ĉampano-socialistoj: homoj pli kontentaj en la ĉeesto de dungantoj ol de dungatoj; de privataj investontoj ol de publikaj funkciuloj. Malfacile estis diferencigi inter la du ĉefaj partioj: ambaŭ prezentis dekstrajn platformojn. Parte pro tio seniluziiĝis britoj pri politiko. “Politikistoj ĉiuj samas”, konkludis britoj — tiel ke en la naciaj elektoj de 2001 nur 59% de la popolo voĉdonis (nur 25% apogis la partion de Blair).

Pudeleco

Krome Blair malpopularas pro sia pudeleco rilate Usonon. Ŝajnas, ke en Eŭropo nur la brita registaro senrezerve subtenas la morale kaj ekonomie apenaŭ defendeblan “kontraŭterorisman militon” de George Bush. Dum britaj soldatoj aktivas ŝultr-al-ŝultre kun usonanoj en Afganio, nur la brita ĉefministro deklaras sin preta ekmiliti kun Bush kontraŭ Irako kaj Sadam Husajn [sadám husájn]. Sed aferojn tiajn Blair rifuzas parlamente diskuti: dum pasko deputitoj estas vokitaj Londonon por elgurdi kondolencojn pro la morto de la 101-jaraĝa patrino de la monarĥino; malpermesite estas debati eventualan Irak-kampanjon aŭ la buĉadon fare de Israelo en Palestino.

Suferis la reputacio de Blair ankaŭ pro lia hezitemo rilate enkondukon en Brition de la eŭro. Malgraŭ obstina kontraŭ-eŭra kampanjo iniciatita de la konservativa klaĉgazetaro, britoj plejparte taksas neevitebla la forigon de sia valuto, la pundo. Tamen Blair, timanta la gazetaron, daŭre rifuzas anonci daton de promesita eŭro-referendumo. Eĉ pli vunda restas la stato de publikaj servoj (transporto, edukado, sano, ...) — tradicie kernaj en la filozofio de la Malnova Laborista Partio sed pro manko de investoj nun neglektataj de la Nova Laborista Partio de Blair.

Transkapiĝo

Tio estas: neglektataj ĝis aprilo 2002, kiam neatendite la registaro (fakte la ministro pri financoj, Gordon Brown [godan braŭn], en sia ĉi-jara buĝeto) faris politikan transkapiĝon — gimnastikon tiel aŭdacan, ke tuj senteblis la spirito de la Malnova Laborista Partio, la tradicie popola partio. Samtempe, laŭ politikista ĵargono, subite videblis “ruĝa akvo” inter la partioj de dekstro kaj maldekstro. Kialo: Brown anoncis ambician investo-programon el ŝtataj, ne privataj kasoj por modernigi kaj altigi ĝis franca aŭ germana niveloj la nacian sanservon.

Rompiĝis tiel pasintaj promesoj de Blair kaj Brown, ke impostoj ne kreskos. Tamen, kiel diris Brown (kaj kiel la malgranda, maldekstreta Liberaldemokrata Partio jam delonge argumentas), nepros altigi impostojn por krei unuarangan sanservon. Vero, kiu ŝajne fulme trafis la Novan Laboristan Partion, kiu ĝis nun timis eltordi pliajn impostojn el ordinaruloj, ĉar dum la 60aj kaj 70aj jaroj la partio estis konata — kaj prave — kiel imposto-partio.

Triamondaj kondiĉoj

Memevidente imposto-altigo, kiu signifas, ke riĉaj kaj mezriĉaj britoj finance suferos, kunportas riskon. Tamen Brown kaj Blair saĝe kalkulis, ke britoj ne plu toleros kadukiĝon de iam modela sanservo. Kompare kun aliaj eŭropaj landoj laboras en Britio proporcie malpli da kuracistoj kaj flegistoj. Pacientoj atendas dum monatoj, eĉ jaroj la plej rutinajn operaciojn: lastatempe britaj malsanuloj estas “eksportitaj” ekzemple al Germanio kaj Francio por tie operaciiĝi. Aŭdiĝas plendoj pri tiel nomataj triamondaj kondiĉoj en britaj operaciejoj; krome sanservistoj hontinde salajratas: flegisto laborinta dek jarojn ricevas saman salajron kiel freŝbakita policisto.

Sed ne plu. La buĝeto, dediĉita preskaŭ senescepte al sano, antaŭvidas pliajn 15 miliardojn da eŭroj por hospitaloj, klinikoj, trejnado de kuracistoj kaj flegistoj, ktp: la mono devenos de tiel nomata nacia asekuro (kaso, al kiu kontribuas kaj dungantoj kaj dungatoj por financi ŝtatan sanservon). Dum jardekoj politikistoj kredas, ke la popolo ne toleros imposto-altigojn: sed opinisondoj post la buĝeto indikas grandskalan aprobon.

Sola tubero restas la fakto, ke britoj tamen ankoraŭ ne fidas, ke la mono estos efike aplikata. Nur kiam ili povos telefoni al kuracisto pro tuja konsultado kaj ne, kiel nun, esti devigataj petegi ĉe sekretario aŭ alia helpanto por aranĝi interparolon okazontan post tri aŭ kvar tagoj, ili finfine kredos, ke la kromaj miliardoj celtrafas. Intertempe, tamen, brita politiko fariĝas denove interesa. La ĉampan-socialistoj malkovris, ke biero ankoraŭ bongustas: senteblas denove realaj, ne ŝajnaj diferencoj inter maldekstro kaj dekstro. Eble pro tio britoj denove engaĝiĝos en politiko — aŭ ĉu tiel oni tamen tro optimismas?

Politiko

HUNGARIO

Apenaŭ venko

Nepre ni aliĝos al la Eŭropa Unio (EU) dum la sekvaj kvar jaroj — supozas hungaraj politikistoj. Ricevos la lando plurajn avantaĝojn, kaj do la reganta partio reelektiĝos por kvarjara mandato. Almenaŭ tion oni aŭdis en la tre laŭta, tre malmilda elekto-kampanjo en Hungario. Sed la balotontojn enuigis la kverelado inter dekstra kaj maldekstra partioj kaj, dum en la lasta balotado la diversaj sondaĵoj ĝuste prognozis la rezulton, ĉi-foje ili maltrafis.

En la unua baloto-rondo oni voĉdonis samtempe por partioj kaj por individuaj kandidatoj. Dum rekorda partopreno (71%) surprize ricevis socialistoj 42% de la voĉoj (= 69 mandatoj); la reganta partio FiDeSz kune kun siaj satelitaj partioj 41% (= 67 mandatoj). La liberaj demokratoj ricevis 5,5% (= 5 mandatoj) kaj la ceteraj partioj fiaskis: la parlamento restas do sen ekstremismaj partioj. Precipe en Budapeŝto la registaro multe perdis pro diversaj prokrastitaj konstru-projektoj.

Inter la du baloto-rondoj FiDeSz komencis spektaklan kampanjon. Aranĝita estis impona kunveno, verŝajne la plej granda en Hungario. Ĉefministro Viktoro Orban bombastis; apogis lin ne nur la germana ekskanceliero Helmut Kohl kaj diversaj eksterlandaj politikistoj sed ankaŭ hungaraj aktoroj, sportistoj kaj scienculoj. Sukcesis la taktiko: En la parado aperis ankaŭ politikistoj hungaraj el la najbaraj landoj. Post du semajnoj dum same tiel granda partopreno la dua rondo decidis pri la ceteraj 131 individuaj lokoj. Foje nur 5 voĉoj estis la diferenco inter la kandidatoj. La spektakla kampanjo portis sukcesojn, la koalicio ricevis 75, la socialistoj 53, la liberaldemokratoj 2, sendependuloj 0 mandatojn.

Fine oni disdonis 70 mandatojn inter la 3 venkintaj partioj. Tio konsistis el tiuj voĉoj, kiuj apogis fiaskajn partiojn, aŭ kandidatojn. FiDeSz ricevis 26 mandatojn. Tio konsistis precipe el tiuj vanaj voĉoj, kie FiDeSz individue ne venkis. Sekve la socialistoj akiris 31 parlamentajn seĝojn, fine al la eta partio aldoniĝis 13 deputitoj. La fina resuma rezulto: FiDeSz 188, socialistoj 178, liberaldemokratoj 20. Ŝajnas, post la longa bolŝevisma periodo la hungaroj en ĉiu 4a jaro elektas novan kabineton. Malnova-nova koalicio formiĝos kun la socialistoj kaj la liberaluloj, la samaj, kiuj jam regis inter 1994 kaj 1998. La ĉefministro estos Peter Medgyessy [medjeŝi], iama ministro pri financoj. Li multe promesis precipe al la pensiuloj kaj al la malriĉuloj.

La situacio estas tute nova. Ĝis tiam la koalicioj ĉiam havis grandan plimulton. Nun la koaliciaj deputitoj devos finsidi senmanke la sesion. Tio estis sekreta deziro de la hungaroj, ĉar ofte malplenaj seĝoj estis videblaj dum la kunsidoj.

Karlo JUHÁSZ

Ŝerco kaj Satiro

ITALIO

Mokata registo

Estas du kialoj, ke politikisto estas objekto de moko: aŭ oni timas lin aŭ li estas ridinda. Politikaj spritaĵoj de la unua kategorio estis tiuj, kiujn oni flustris ekzemple pri Hitler kaj Stalin, do en diktaturoj. Nu, itala ĉefministro Silvio Berlusconi [berluskoni] ne estas diktatoro, tamen li sendube estas malpli demokrato ol aŭtokrato. Se nun publike cirkulas spritaĵoj pri li, ne temas pri timo sed ridindeco.

Estas jam tiom multaj spritaĵoj, ke semajn-gazeto L’Espresso aperigis la 100 plej bonajn Berlusconi-spritaĵojn. Ni plukas kelkajn el tiu kolekto.

Lia foje krimema metodo riĉiĝi: Iu parkas sian aŭtomobilon antaŭ la privata vilao de Berlusconi. La sekurpolicanoj atentigas lin pri tio, sed li trankviligas ilin: Ne timu, mi elprenis la radion.

Kio estas la diferenco inter Pinocchio [pinokjo] kaj Berlusconi? Kiam li mensogas, ŝvelas la nazo de Pinocchio; ĉe Berlusconi ŝvelas la monujo.

Lia ne tro granda intelekto: Oni proponas al Berlusconi, legi la Novan Testamenton. Tuj li demandas, ĉu li heredas ion.

Berlusconi planas flugi al la suno, sed postulas ke li atingu ĝin dum nokto por tiel protekti sin kontraŭ la suna ardo.

Lia galimatio: Kio estas la diferenco inter dio kaj Berlusconi? Dio ne kredas, ke li estas Berlusconi.

En la aŭtomobilo de Berlusconi pendas bildo de Jesuo, sur kiu Kristo notis: Ne veturu tro rapide, paĉjo!

Ankoraŭ la spritaĵoj kutime estas nur mokaj, sed jam aperas ankaŭ malicaj. Ekzemploj:

Oni jam nun starigu monumenton de Berlusconi, tiel ke kolomboj povu feki en lian vizaĝon.

Berlusconi kun siaj kompanoj Bossi kaj Fini suferas aviadil-akcidenton. Kiu estas savata? Respondo: Italio!

sm

Politiko

NACIISMO

Krimoj en Krimeo

Krimeo estas aŭtonoma respubliko de Ukrainio, kiu situas en duoninsulo ĉe Nigra Maro. Ĝi estas multnacia, sed la plimulto de la loĝantoj estas rusparolantoj (rusoj kaj ukrainoj). Krome, ĉi tie loĝas krimeaj tataroj kaj aliaj etnaj grupoj; ankaŭ judoj, kvankam malmultaj, ĉar la plimulto de la krimeaj judoj estis ekstermitaj dum la dua mondmilito.

En Krimeo estas du organizaĵoj, kiuj unuigas la naciajn komunumojn: societo “Amikeco de popoloj” kaj “Konsilio de naciaj minoritatoj”. Ĉi-lasta troviĝas ankaŭ en la urbo Jalto: la rusa komunumo tamen eniras la unuan organizaĵon.

Kelkaj preskaŭ samtempaj okazaĵoj igis min verki ĉi tiun artikolon. Antaŭ kelkaj tagoj mi tralegis libron de Nina Langlet Ĥaoso en Budapeŝto. La laboro, kiun faris en Budapeŝto la geedzoj Langlet, kiam ili savis milojn da homoj (ne nur judojn), kaj la granda helpo, kiun al ili faris kristanoj, impresis kaj kortuŝis min.

Interfratiĝo

Aliflanke, mi renkontis lastatempe amikon, kiun delonge mi ne vidas. Ju pli ni interparolis, des pli mi konvinkiĝis, ke li iĝis ŝovinisto, legante propagandajn presaĵojn de rusaj ŝovinistoj, kiujn ili senpage propagas. Finfine li deklaris, ke interfratiĝo de popoloj estas malbona ideo. Preskaŭ samtempe sur la urboplaco mi trafis mitingon de loka filio de “Rusa movado de Krimeo”, kies gvidanto malkaŝe diris, ke “pri ĉiu malbono kulpas judaĉoj”.

En multnacia Krimeo pace kunvivas 13 popoloj kaj multaj etnaj grupoj. Sed ne ĉiujn kontentigas la interpopola paco en la duoninsulo. Iuj strebas rompi la stabilecon kaj dividi homojn laŭ principo “sia/fremda”. Por ili estas uzeblaj ajnaj rimedoj. Taŭgas superstiĉoj, kiujn uzis en Rusio la plej reakciaj fortoj, organizintaj pogromojn. Taŭgas mitoj, kiujn uzis faŝistoj dum la milito. Tipa ekzemplo estas artikolo en la ĵurnalo Rusa Krimeo, la revuo de “Rusa movado de Krimeo”.

Jen ero el artikolo “Pri la doloriĝo” (oktobro 2001): “Post renverso de la caro la regnon en Rusio malice uzurpis judoj — judaĉa jugo! Ili forprenis ĉiujn valoraĵojn de Rusio. Nuntempe ĉiuj fortoj de la internacia cionismo servas por neniigi Rusion. Cionistoj, havante multjarcentan sperton trompi popolojn, penetris ĉiujn sociajn, ŝtatajn kaj partiajn strukturojn kaj amasinformilojn. Cionismo estas juda faŝismo. La juda nacio nenion, krom malbono, sango kaj malĝojo, alportis al homoj”.

Humanisma kulturo

Interese estas kompari ĉi tiun artikolon kun alia el Voĉo de Krimeo, la revuo de krimea gvidantaro kaj germana komandantaro aperinta en junio 1942: “Propagandi ateismon al la rusa popolo kaj tiamaniere disdividi ĝin, malfortigi, demoralizi, transformi ĝin el monolita koloso al polvo — ĉu ne tio estas la plej supera servo al Israelo? Provo de judoj forleki kristanan ideon, detrui la tutan humanisman kulturon, kiu elkreskis surgrunde de kristanismo, neniigi plene unu el la plej religiaj popoloj de Eŭropo, la rusan, ne sukcesis”.

Laŭforme, laŭenhave, la artikoloj samsencas. Ambaŭ celas bruligi rasan kaj nacian malamon, krei “porpekan kapron”, kiu respondecu ĉiujn plagojn. Tamen la unua supre citata artikolo ne estas la sola. En ĉi-jara februara numero de la ĵurnalo Voĉo de ortodokseco aperas citaĵoj el tiel nomataj “Protokoloj de cionaj saĝuloj”. Estas pruvite, ke tiu ĉi falsaĵo estis kreita komence de la 20a jarcento laŭ iniciato de la cara sekreta polico.

La “Rusa movado de Krimeo” nutras sin per ideoj de ruslandaj ŝovinistoj, kiuj estas en plimulto nek en Krimeo nek en Rusio. Espereble la ŝovinisma veneno ricevos ĝustan pritakson kaj en Krimeo kaj en eksterlando. La plej brilaj reprezentantoj de granda rusa kulturo — Puŝkin kaj Gogolj, Lermontov kaj Dostojevskij, Levitan kaj Ajvazovskij, Dunajevskij kaj Dovĵenko kaj multaj aliaj — ne estis rusoj laŭ nacieco, sed grandaj portantoj de multnacia rusa kulturo.

Enkonduko

Brutale

Ke nia revuo ne estas tre aktuala, tio certe estas malavantaĝo kaj mi mem jam ofte tre bedaŭris, ke ni ne povas pli rapide reagi al gravaj eventoj. Tamen foje mi estas ankaŭ tre kontenta, ke ni ne devas ĉasi kaj distrumpeti sensaciojn aŭ tuj reagi al ili. Kiam mi verkas tiujn ĉi liniojn, la amaskomunikiloj en Germanio (ankoraŭ) abundas je kontribuaĵoj pri la ĝis nun plej brutala masakro, kiun spertis lernejo en la civilizita mondo. En Erfurt 19-jara lernanto per revolvero ekzekutis 14 instruistojn, murdis 2 lernantinojn kaj fine mortigis sin mem. Ŝokiĝis la tuta lando, homoj estis paralizitaj pro angoro kaj funebro post tia teroro, kaj kompreneble oni volis scii ĉiujn detalojn pri la krimego, la murdinta monstro kaj ties motivoj kaj ĉiuj demandis: kiel io tiom brutala povis okazi? Amaskomunikiloj, laŭ siaj tasko kaj devo, informis laŭeble detale. Sekvis regurdado de la kutimaj argumentoj kaj kritikoj fare de la kutimaj fakuloj ĉiuspecaj kaj de politikistoj.

Komence ankaŭ la loĝantoj de Erfurt volis vidi kaj legi ĉion, kion diskonigis amaskomunikiloj. Sed baldaŭ parencoj kaj konatoj de viktimoj, najbaroj kaj policanoj, helpantoj kaj multaj aliaj civitanoj, ekzemple funebrantoj, komencis kritiki kaj insulti la samajn amaskomunikilojn pro brutalaj metodoj, kiujn ili aplikis por ekspluati tiun ĉi sensacion. Precipe oni plendis pri teamoj de komercaj televid-kompanioj, kiuj sen ia sentemo filmis ĉion kaj ĉiujn. Okazis eĉ, ke homoj atakis kaj batis tiajn televid-teamojn. Mi bone povas kompreni tion, ĉar ankaŭ min jam delonge agacas tiuj komercaj televid-programoj, kiuj malhumane respektas nenian privatan sferon kaj intimecon. Kiom ofte mi jam denuncis tian degeneron de ĵurnalisma etiko!

En nia revuo vi ne trovas kontribuaĵojn tiuspecajn, eĉ pli: ĉiuj niaj redaktoroj kaj aŭtoroj kun la kontrakto subskribas la etikan kodon de la ĵurnalismaj principoj (http://www.esperanto.be/fel/mon/mon﹍etik.html), kiu klare kondamnas la supre menciitajn metodojn.

Sincere via

Stefan MAUL

Arto

KATALUNIO

2002 — Internacia Jaro de Antoni Gaudí

En 2002 Katalunio kaj la tuta mondo dediĉas la jaron al la memoro de Antoni Gaudí i Cornet — unu el plej kreivaj kaj originalaj arkitektoj kaj desegnistoj. Gaudí estas figuro universala, plej renoma en la kataluna arkitektura arto pro sia kapablo sintezi tradiciojn de la lando kaj pro la originaleco kaj aŭdaco de la teknikaj solvoj, kiujn li integras en brilegajn ornamaĵojn. Pro lia prestiĝo, konstante kreskanta dum jaroj, lia verkaro, ĝis antaŭ nelonge malbone konata, estas nuntempe universale agnoskata.

Naskita en Reus, li diplomitiĝis en 1878 en Barcelono, kie li komencis sian artan agadon en ideala momento por sia personeco: meze de la kultura kaj politika Renaixença (renaskiĝo), en la momento de ekonomia prospero kaj kreskado de urboj. Li ricevis helpon de tiutempaj riĉuloj, kiuj volis sekvi la kulturajn eŭropajn tendencojn kaj stilojn de tiu tempo. Lin multe influis la teorioj de E. Viollet-le-Duc*, J. Ruskin* kaj la pensmaniero de la secesia generacio, kunigita ĉirkaŭ la Universala Ekspozicio en 1888. Tro frue, tamen, li forlasis la historiajn stilojn, regantajn en la eklektikismo de la 19a jarcento, kaj formulis personan estetikon, kiu faras lian stilon perfekte identigebla, sed samtempe estas ege malfacile klasifikebla en iu konkreta tendenco.

Grava biografia mejloŝtono estas liaj rilatoj kun la industria familio Güell [gŭej], kiu mendis de li sufiĉe multajn verkojn. Ĉi tiuj verkoj kreskigis lian famon en la barcelona regiono. Li, ekde tre juna aĝo, partoprenis en la konstruado de la baziliko Sagrada Família (sankta familio), kio profundigis lian religian senton, kaj la ekskluzivan sindediĉon al la problemaro, devenanta de la realigado de sia originala arkitekturo.

Aliaj verkoj, sufiĉe konataj kaj esplorataj, estas La klostro de la terezaninoj, la Vilao Bellesguard [bejesgŭár], la Domo Batlló [bajjó], Palaco Güell, La Pedrera (la ŝtonminejo) (ĉiuj en Barcelono), la konstruaĵoj, faritaj en la nord-hispanaj urboj Comillas, Astorga kaj Leono, la interna reformado de la katedralo de Majorko kaj multaj aliaj.

Lia grandega kompetenteco kiel arkitekto de internoj permesis al li projektadi, en daŭra kunlaboro kun elstaraj metiistoj de la epoko, ĉiujn erojn, kiuj konsistigas la arkitektan spacon — fero, mebloj, vitraloj, skulptaj elementoj, mozaikoj, ceramiko, ktp, komencante ĉe organika koncepto de la tuta aranĝado, kaj de la integriĝo de ĉi tiuj elementoj en sian strukturon.

La arkitekto, admirata kaj pridiskutata pro la aŭdaco kaj originaleco de liaj kuraĝaj ideoj jam en sia tempo, post periodo de relativa forgeso kaj neglekto, nuntempe ĝuas popolan admiron, kaj en la tuta mondo lia aŭtoritato vere plifortiĝis en diversaj rondoj, ne nur fakaj; do ne vane 2002 estis proklamita kiel la “internacia jaro de Gaudí”. Pro siaj religiemo, modesta vivo kaj homaranismaj sentoj Antoni Gaudí nuntempe estas en la proceso de beatigo ĉe Vatikano.

Por pliaj informoj oni povas viziti, inter multaj aliaj, la paĝaron www.gaudi2002.bcn.es.

Augusto CASQUERO

* 1. Eugène Viollet-le-Duc [eĵén vjolé le dik] (1814-1879), franca arkitekto, historiisto kaj teoriisto de arkitekturo, restaŭrinto de gotikaj katedraloj kaj palacoj.
* 2. John Ruskin (1819-1900), angla verkisto, teoriisto de arto, ideologo de la antaŭrafaela epoko. Strebis revivigi la mezepokajn kreajn metiojn.

Arto

DISKOJ

Franca kantisto Morice Benin en Esperanto

Kiom multe ŝanĝiĝis la muzika mondo dum la lastaj jardekoj! Gramofondiskojn kaj bobenojn magnetofonajn anstataŭis kasedoj magnetofonaj kaj tiujn siavice kompaktaj diskoj, komputildiskoj.

Mi memoras la tempon (mezon de la 70aj jaroj), kiam aperis granda gramonfondisko el Usono, eldonita de la firmao “Esperanto”! Sur unu el ĝiaj flankoj estis kantoj en Esperanto kun gitara akompano, inter kiuj, mi memoras, Esperanto estas la lingvo por ni, Ĉiu, ĉiu.... Ni estis ĝojaj tiam almenaŭ pro la fakto, ke jen estas vera disko en Esperanto, tiom pli el Usono. La firmao “Esperanto”, kiel mi poste eksciis, baldaŭ bankrotis kaj oni ĝin vendis.

Malmultaj scias, ke fama ĵaza firmao ESP (prononcu I-ES-PI) iam nomiĝis “Esperanto”. Kiom da Esperanto-kasedoj kaj diskoj aperis post tiam!

Kaj jen vica kompakta disko de la fama franca kanzonisto Morice Benin, kiu ne posedas la lingvon, sed sentas sin nia samideano. Ankaŭ mi sentas lin tia. Jen kiel li turnas sin al esperantistoj:

“Revi, ke mi povas esti aŭdata de bela aro da utopiistoj tra la vasta mondo, kortuŝas min plej profunde...”

“Kvalito prefere al kvanto”, tiel li pritaksas la nunan staton kaj ideologion de Esperanto-movado kaj, demandante, mem respondas:

Ĝi restas minoritatega?

Tamen ĝin oni praktikas kvazaŭ ĉie sur la planedo,

Ĝi estas malnova rezistema ideo?

Tamen ĝi estas freŝa kiel la unua konvinko.

Kaj la unua kanto La landoj ekzistas ne, kie li nomas sin mondcivitano, montras, kiel proksima spirite estas por li “la interna ideo”.

Bela voĉo, bela muzika akompano, bona esperanta prononco (pli bona ol tiu de iuj niaj konataj bardoj) sed ... stranga vortordo kiel “ne” post la verbo. Ankaŭ en aliaj kantoj estas nefacile percepteblaj frazoj. Oni povas kontraŭdiri, ke ankaŭ en la franca originalo la teksto estas ne simpla. Tamen, mi ne komprenas, kial la frazo Les pays n’existent pas estas tradukita kiel “Ne, tiu land’ ekzistas ne”, se poste sekvas “tiu de l’ patrina tenero”. La kanto temas pri tio, ke lia lando ne estas tiu de la patrina tenero. Do kial ne simple kaj kompreneble: “Ne, tiu land’ ja estas ne — Tiu de l’ patrina tener’”.

Kiam mi ĉeestis la UK-on en Prago kun mia amiko, fama ukrainia bardo, ni rimarkis, ke plej multe liaj kantoj kortuŝis francojn kaj polojn. Bardajn kantojn oni nomas “muzika poezio”, ĉar teksto en ili pli gravas ol muziko. Ankaŭ en la kantoj de Morice Benin tekstoj gravas pleje. Tiom pli traduki tiajn kantojn necesas tre zorge, por ke, ekzemple, mi, kiu okupiĝas pri esperantaj kantoj ĉirkaŭ 40 jarojn, ne rompu al mi la kapon por kompreni, pri kio temas.

Tial esperantistojn ne spertajn, kiuj ne nur aŭskultos, sed ankaŭ legos tekstojn de la kantoj, mi kompatas. Sed spertaj samideanoj, eble, pensos: kiel komplikiĝas la lingvo, kaj ne nur pro neologismoj ... Jen kio turmentas min, tiom pli, ĉar naciaj lingvoj male — simpliĝas.

Tamen, feliĉe, Morice Benin povas esti aŭskultata simple kiel bonega kantisto. Ni ja aŭskultas kun plezuro kantadon en tute ne konataj al ni lingvoj, se ĝi estas bela. En Francio Morice Benin estas tiom konata, ke mem la fakto, ke li ekkantis esperante, estas propagando de nia lingvo tie. Ankaŭ alilandaj esperantistoj povas kuraĝe aŭdigi la diskon al neesperantistoj — ĝi estas bonega propagandilo.

Jen estas mia sincera opinio. Sed ni recenzas duope. La dua estas pli juna, pli pretenda kaj, mi diru, pli edukita muzike. Jen estas lia opinio.

La kantaro apartenas al tiu speco de la kant-arto, kie la senco de la vortoj estas pli grava ol la muziko. En la albumo, ŝajnas, tiu supereco de la tekstosignifo estas eĉ postulata. La muziko ĉie estas simplaspeca, orelkaresa kaj malstreĉa. La melodioj ne estas tre melodiecaj, ofte ili estas recitativaj kaj pro tio — malfacile rekanteblaj. La muzikaranĝoj estas entute altkvalitaj, sed kelkaj kantoj, tamen, sonas iom “vakue”, kaj “sintezileco” de la sonkoloroj kelkie eĉ tro okulfrapas.

La vortoj estas pensigaj kaj ne tuj percepteblaj. Necesas longe mediti pri ĉiu linio antaŭ ol malfermiĝas iuj sencaj fadenoj, poiomete kunplektiĝantaj en vere belajn kaj sencoriĉajn versaĵojn. La aŭtoro meditas pri la vivo, pasinteco, estonteco, tuŝas eĉ certajn sociajn problemojn, ne ĉesante, tamen, resti belvorta kaj iom mistera.

La lingvaĵo de la albumo ne estas modela, unue — pro sufiĉa komplikeco de la stilo, due — pro ne multaj, sed tamen ekzistantaj, se eĉ ne eraroj, do veraj malklaraĵoj gramatikaj (ofte perdiĝas akuzativo de direkto, tro libere oni traktas ankaŭ la vortordon). La lingvaĵo estas moderna, kun multaj neologismoj kaj licencoj. La versoj preskaŭ ĉie estas senrimaj, ankaŭ la ritmo estas sufiĉe libera, pro kio ofte ŝanĝiĝas loko de la akcento. Estas, tamen, menciinde, ke la prononco estas preskaŭ modela, kaj pro trankvileco de la tuta kantaro la vortoj estas preskaŭ ĉie tuj kompreneblaj.

Se provi pritaksi la albumon entute, oni povas konkludi, ke ĝi estas muzikaĵo ne por ĉiuj, sed por ŝatantoj de nome tiu speco de muziko — simpla, diafana, malstreĉa kaj estanta nur fono por la vortoj. Oni ne atendu de la albumo melodiecon, diversecon (la kanto Kion umas ni sur ter’?, iom okulfrapa pro tute nealbumaj ritmo kaj stilo, estas nur escepto, konfirmanta la ĝeneralan regulon) kaj tiom pli — amuzecon. Ĝi estas destinita ne por melomanoj, sed por pensemuloj kaj por tiuj ĝi povas esti vera frandaĵo.

Jefim ZAJDMAN

Pavel MOĴAJEV

Morice Benin: In-Spir. Kompakta disko. 15 kantoj, 50 min., trad. el la franca. Eld. Vinilkosmo, Donneville (Francio), 2001.

Libroj

Plezuro diluita de mislingvaĵoj

Ĉi tiu libro enhavas dudek rakontojn/novelojn, el kiuj pluraj estas elstaraj, interalie la komika novelo Kiel ni mortigadis leporon por la antaŭkristnaska vespermanĝo kaj la tujsekva novelo Kiel mi eniris parnason. Kelkaj el ili estas ankaŭ trafe socikritikcelaj, ekzemple, Kistehjo (trompiĝo per nigramerkata aĉeto), Kiel kondutas al ni kelkaj oficistoj (burokratismo sovaĝiĝinta), kaj La telefono (burokrata malkompetento, kiam temas pri telefonriparoj). Ensume, rilate al sia literatura kvalito, rakontaro sukcesa, leĝera, sed kelkfoje pensiga, distra, neniam teda, salutinda.

Ankaŭ la desegnaĵoj, ilustrantaj la rakontojn, amuzas kaj plibeligas la libron.

Mi volegus diri samon pri la stilo kaj lingvaĵo, sed, bedaŭrinde, tion mi ne povas. La stilo estas plena de naciismoj, kaj ne malofte ĝi estas tro tordita por ebligi facilan komprenon. Vort- kaj kelkfoje gramatik-misuzaĵoj ankaŭ ne maloftas. Kune, ĉi tiuj karakterizaĵoj malpliigas la plezuron de legado.

Kelkaj specifaĵoj:

Ofta misuzado de “la”. Mi scias, ke ofte slavoj ne scias ĝuste uzadi la artikolon. Sed pli bone estus, se ili sekvus la konsilon de Zamenhof, prefere ĝin ne uzi, ol ĝin misuzi.

“Al” estas ofte misuzata, kaj kelkfoje tio cerbumigas. Ekzemple, “Mi elpuŝis la pistoleton al Venĉjo el la mano kaj kaptis ĝin en la aero”, “li uzis la okazon kaj eltrinkis al la patro duonon de botelo kun sorpa likvoro”, “mi denove malfermis la skatolegon, rememorante al mi la pasintecon”.

Ankaŭ kelkaj aliaj lingvoĝenaĵoj elstaras: “Tio ne estos senpage”, “societo” ĉiam anstataŭ “socio”, “inter la pordo staris sekretariino”, “babilaĉis la najbarino inter la pordo”, “tiel daŭrigis la interkonsiliĝo” (efektive, plurfoja necerteco pri la netransitiveco de la verbo “daŭri”), “fikse rigardas araneon de senmorteco” (signifo?), “mi rememoriĝis pri kavalireco”, ĉiam uziĝas “plua” anstataŭ “plia”.

Do mi nur iom mezvarme rekomendas ĉi tiun verkon, avertante la legonton, ke la legado ne estos ĉiam glata.

Donald BROADRIBB

Vladimír Váňa: Rakontoj ne nur ŝercaj. Ilustrita de Pavel Rak. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice (Prago), 2002. 128 paĝoj, gluitaj. ISBN 80-85853-54-X

Libroj

Malnova biblia epizodo en modernaj vestoj

La Biblio, pro historiaj kaŭzoj, en la eŭropa kulturo estas konstanta fonto de temoj por la arto, inkluzive beletron. Certe, diversaj epizodoj el tiu konglomerato de diverstempaj libroj estas ne egale allogaj por verkistoj, kaj kelkaj, pro streĉa aventureco, estas uzataj tre ofte. Al tiuj, certe, apartenas la historio pri Jozefo, kiu el amata filo de sia patro en sovaĝa paŝtista tribo pro malico de siaj fratoj fariĝis sklavo, poste prizonulo, kaj poste — ĉefministro kaj despoto de la plej civilizita lando de sia tempo; li, tamen, havis tian grandanimecon, ke pardonis siajn malbonajn fratojn kaj venigis sian tribon al Egiptio, kie ĝi poste loĝis dum kvarcent jaroj. Tiu neelĉerpebla, realisme verkita fonto por romanoj fariĝis ankaŭ inspirilo por la ĉeĥa reĝisoro kaj esperanta dramverkisto Valdemar Vinař [vinarŝ] (1918-1981), verkinta la novelon La skandalo pri Jozefo.

En la centro de la novelo estas la “skandala” epizodo el la vivo de Jozefo, kiam li, estante sklavo de Potifar, fariĝis objekto de seksatenco fare de ties edzino, rifuzis kun ŝi kunkuŝi kaj estis venĝe mem akuzita de la malĉastulino pri seksatenco. La ceteraj partoj de lia vivo estas menciataj nur skize aŭ tute ne. La tuta novelo konsistas el kvin apartaj monologoj, kie la partoprenantoj kaj flankaj observantoj de la evento prezentas siajn diversajn opiniojn pri la okazintaĵo — negra sklavino el la domo de Potifar, la Potifar-edzino, Jozefo, Potifar kaj gvardiano. Tiuj vidpunktoj devas suplementi unu la alian kaj prezenti siaspecan “stereoskopian” bildon de la afero kaj socia medio ĉirkaŭ ĝi. La rimedo malnova, sed, se lerte aplikata, trafa. Kaj la aŭtoro havis ĉiujn premisojn por sukcese prezenti la novan rigardon al la 3500-jara temo: riĉa lingvaĵo, bona posedo de stila varieco, ebliganta per vortkarakterizo prezenti homkarakterojn kaj sociajn interrilatojn. Multe kontribuas al la sukceso bela drameca prezento de la aferoj, devenanta el la teatra sperto de la aŭtoro. Vere vivecaj estas motivoj de la agoj de la protagonistoj, eĉ inkluzive ateismemajn meditojn de Jozefo (en la Biblio io simila ja troveblas). Ĝenerale, prezento de antikvaj homoj en iom modernigita aspekto estas bona afero kaj helpas pli bone imagi la fontojn de la moderna civilizo. Sed — estas kelkaj sed-oj.

La verko ja estas historia, kaj nenio tiel fuŝas tiuĝenrajn beletraĵojn kiel anakronismoj. Por eviti ilin, la aŭtoro nepre devas laŭeble plene konatiĝi kun la epoko. Vinař tion faris nesufiĉe — do, en la verko troviĝas ridindaj anakronismoj. Ekzemple, egipta nobelo neniuokaze povus mortigi katon, tiom pli pretekste, ke de ĝi povas fonti malsanoj — la katoj en Egiptio ja estis sanktaj adorataj bestoj, kaj koncepto, ke iu besto povas esti malsanportanto simple tiutempe ne ekzistis. Komparo de virina mamo kun kuglo estas bela, sed ĉu kugloj povis ekzisti en la 17a jarcento antaŭ nia erao? Strange sonas en la buŝo de Jozefo la termino libido. Plus la aŭtoro ne interesiĝis pri historiaj kaŭzoj de la brila kariero de Jozefo, vere stranga en Egiptio por fremda barbaro: ĝi klarigeblas per tio, ke tiutempe la landon okupis kaj regis hiksosoj, gento mem “barbara” kaj parenca al hebreoj. Tial historie nekorekte sonas la monologo de la gvardiano. Ĉiuj tiuj malatentaĵoj de la aŭtoro grave malaltigas la rezultan nivelon de la novelo, kiu aliokaze povus esti multe pli rimarkinda.

La libro estas lukse eldonita: la kovrilo duras kaj belas, la papero blankas kaj estas uzata senŝpare (kelkaj paĝoj eĉ sentekstas); ĝi estas ilustrita de speciale faritaj por la teksto desegnaĵoj de Vadim Vacha. Poligrafie bonaj libroj ne oftas en Esperanto, tial necesas gratuli la eldonejon Kava-Pech.

Nikolao GUDSKOV

Valdemar Vinař: La skandalo pri Jozefo. Eld. Kava-Pech, 2002. 88 paĝoj en fortika kovrilo. ISBN 80-858350-7.

Libroj

Verki unu por la aliaj

Tiu ĉi “facila rakonto” de Johansson sukcesas, kiel kutime ĉe li, vesti allogan intrigon en facilajn vortojn. Mian recenzon pri la lingva flanko mi povas prezenti per same facilaj vortoj: la libro estas bona kaj uzinda por lernantoj kaj lernigantoj. Kiel rakonto, tamen, la teksto postulas pli atentan legon.

La intrigo komenciĝas per necerto; la ĉefrolantino ion faras en la mezo por redukti la propran nedecidemon; fine ni kaj ŝi denove sidas en malcerta stato, pensiga kaj kreskiga. Lingve sperta leganto povas utiligi la libron por akrigi la komprenajn kaj ŝatajn klingojn de sia estetiko. La intrigo interplektas Svedion kaj Germanion, kaj (laŭ mi, tute bonvene kaj normale) ne elspezas ŝviton por atingi neŭtralan prezenton, kiu videble invitus aliregionan leganton en komprenon de la kultura kaj mora fono komuna inter tiuj du landoj.

Ne nur la lingvo estu facila, sed ankaŭ la rilatoj, kiujn oni reliefigas kaj fortigas. “Klientoj, ne povantaj eniri tiun ĉi rakontan mondon, sendube postulos alispecajn librojn, kaj eble verkos ilin mem”, diros al si la nunaj ĉefkomunumanoj, kiuj sentas sin hejme en la ekzistanta esperanta Eŭropo.

Mi ĝenerale konsentas kun tiu kutima opinio, kaj mi senrezerve prijesas la rajton de la tipaj esperantistoj verki unu por la aliaj. Tamen estus, laŭ mi, fenomene interesa ago, kaj atuta, kompare kun la nacilingvaj malaventuroj, se iu librejo esperanta anoncus konkurson pri verkado de (eventuale “facila”) fikcio kun jenaj kriterioj. Konkurse verku nur blankaj esperantistoj el la eŭropidaj landoj. Juĝu nur legantoj de islama kaj afrika kulturaj fonoj (notu mian lason de neŭtrala spaco, niaj neislamaj azianoj, kiuj en tia konkurso rolu nek verke nek juĝe; eble el tiu kategorio aperu la konkursantoj!). Oni verku por emfaze neeŭropa legontaro. Eble eĉ niaj eŭropanoj sin vidos laŭ nova maniero, provante sin rigardi tra aliulaj okuloj kaj elmetante siajn verkojn al tia juĝlego. Longe ni petis unu de la alia lingvan rerigardadon. Estus interese inviti ankaŭ la kulturan resentadon.

Probal DAŜGUPTO

Sten Johansson: La Krimo de Katrina. Eld. Al-fab-et-o, Skövde, 2001. 36 paĝoj. ISBN 91-89432-06-1.

Turismo

FINNLANDO

Rezisti la froston

Ne nur subtropikaj varmo, plaĝoj kaj palmoj estas allogaĵoj por turistoj, sed ankaŭ la nordiaj malvarmego kaj vintra malhelo. Brave rezisti la froston provokas aventuremulojn, sed por tio, laŭ la konsiloj de spertuloj, ili nepre bezonas konvene vesti sin.

Por elteni kaj ĝui la frostegon, ekzemple en Laponio en oktobro-aprilo, oni ne ekvojaĝu sengante, senĉape kaj sen konvenaj botoj. Ĉi-lastaj estu iom pli grandaj ol la kutimaj, ĉar supozeble oni ja bezonos dikajn lanajn ŝtrumpojn. Kotonaj ŝtrumpetoj absorbas la ŝviton kaj ĉiuspecan malsekon, kaj en ili la piedfingroj tuj ekdolorus pro malvarmo, ĉar la sango ĉesas liveri la varmon al ili, ŝparante ĝin por la cerbo kaj internaj organoj de la korpo. Ankaŭ la manoj bezonas ventrezistajn, varme subŝtofitajn gantojn, prefere tiajn, en kiuj nur la dikfingro kuŝas aparte kaj la aliaj fingroj estas kune. En tre malvarma vetero oni povas plivarmigi la fingrojn pugnigante la manojn, kun dikfingro inter la ceteraj fingroj.

En la kapo estas 80 procentoj de la korpa varmo, ĉar la sangocirkulado ne malpliiĝas en la cerbo eĉ dum plej granda malvarmo. Tial oni bezonas ĉapon kaj aldonan kapuĉon. Se la oreloj ne rezistas froston kaj venton, oni elektu ĉapon, kiu laŭbezone kovras ankaŭ la orelojn. Prefere difektu la frizaĵon per la ĉapo ol lasi la froston fuŝi vian multekostan vojaĝon en Nordio.

En Laponio -30 aŭ -40 celsiaj gradoj ne estas nekutimaj. Sed memoru, ke la vento tri- aŭ kvar-obligas la senton pri malvarmo. Tial ankaŭ 5-grada frosto povas fariĝi ege malagrabla kaj danĝera, se oni ne ŝirmas sin. Precipe se oni malsekiĝas, pro degelanta neĝo en la ŝuoj aŭ pro falo en akvon. Tiuokaze konsilindas nepre eniri varman ejon aŭ ŝanĝi la vestojn kiel eble plej baldaŭ. (Fali enakven vintre ja povas okazi, se oni estas sur glacio mara, laga aŭ rivera.)

La mantelo estu ventrezista, ne nepre peltaĵo, kiu estas peza kaj vekas malamon ĉe la bestoprotektantoj. Sub ĝi estu unu aŭ du longmanikaj lanaj puloveroj aŭ sintezaj trikaĵoj kaj plej sube ĉemizo kun aŭ sen manikoj. Se vi scias, ke vi ŝvitos dum longaj promenadoj aŭ sportado, viaj subvestoj estu sintezaj kaj lasu la humidon eniri. Se vi nur sidos sur benko en iu ekstera sportejo aŭ fiŝkaptos senmove sur la glacio, vi bezonos multe pli varmajn vestojn ol tiuj, en kiuj vi rapide moviĝas, ekzemple skiante aŭ sketante. Troveblas ankaŭ homoj, kiuj povas kuri nudtorse en 20-grada frosto sen malvarmumi, sed post la ekzercado ili ĉiam zorgeme vestas sin.

Oni bezonos longan kalsonon sub la pantalono, kelkfoje eĉ duan, lanan aŭ sintezan paron. La plej ekstera pantalono estu ventrezista. Virinoj, kiuj kutimas surhavi maldikan ŝtrumpkalsonon kaj jupon, ne iru eksteren sen ŝanĝi la vestojn. Se nilono kunglaciiĝas kun la haŭto, ĝi iĝas nedisigebla kaj rezultigas amputadon de la koncerna korpoparto. Estas konsilinde, ke virinoj evitu dikan ŝminkaĵon, ĉar la ŝminka graso pliigas la malvarmiĝon de la haŭto, kies supraĵaj vejnetoj povas vundiĝi. Poste la haŭto restas malhelruĝe striita por ĉiam.

Certa problemo kun ĉiuj ĉi varmaj vestoj estas, ke la temperaturo en loĝejoj, hoteloj, restoracioj kaj aliaj konstruaĵoj kutime estas almenaŭ 20 gradoj. Pro tio oni devas ofte ŝanĝi la vestojn. Homoj, kiuj alkutimiĝis nur al la endomaj temperaturoj, strebas eviti la eksterdomajn. Ili eniras hejtatajn publikajn trafikilojn, subsurfacajn trapasejojn, magazenojn, kinejojn kaj hejmojn. Tamen ankaŭ ili scias, kiel sekure vesti sian bebon kaj lasi ĝin dormi en enĉareta dormosako sur la balkono aŭ en la ĝardeno dum pluraj horoj, ĉar kelkhora restado en freŝa aero igas la homojn pli rezistpovaj al malvarmumo kaj aliaj malsanoj.

Bedaŭrinde la plenkreskaj urbanoj ofte ne rezistas malvarmon. Ili delikatiĝis kaj forgesis la spertojn de siaj geavoj. Estas ja granda ĝuo rigardi la stelplenan ĉielon, nordajn lumojn, laponajn montetojn kaj ludi kaj sporti en la neĝo, se oni surhavas konvenajn vestojn.

Simptomoj de frostvundo estas pikado kaj doloroj en la vangoj, en la orel- kaj naz-pintoj, fingroj, interna femurflanko. La vizaĝon oni povas rapide plivarmigi, se oni premetas ĝin per siaj varmaj manoj, kaj poste rapide engantigas la manojn. La piedfingrojn eblas plivarmigi per kurado aŭ rapida marŝo, la manojn per kunklakado kaj la tutan korpon per saltado, svingante la brakojn ĉirkaŭ si. Se aperas blanka makuleto sur la vizaĝo, rapide eniru varman ejon. Se iu korpoparto iomete frostvundiĝas, ĝi poste iĝos malhelviola kaj doloros multajn tagojn. En okazo de pli grava vundiĝo aperas la minaco je amputado. Kaj homo tro laca por varmigi sin per movoj frostmortos post kelkaj horoj.

La poŝtelefono povas savi ekskursantojn, kiuj eraris la direkton en iu neloĝata sovaĝejo. Oni neniam subtaksu la defion de la frosto!

Saliko

Ekonomio

LITOVIO

Interpuŝiĝado en eksterlanda merkato

Litovaj entreprenistoj penas enpaŝi en la eksterlandan merkaton, sed tio ne ĉiam iras glate. Jen la litova lakta industrio, eksportanta preskaŭ 50 % de siaj produktaĵoj, pli kaj pli ofte rigardas al Usono, kie litovaj fromaĝoj estas bone aĉetataj.

Laŭ informo de la usona ministrejo pri agrikulturo, pasintjare el Litovio estis importitaj 13 550 tunoj (t) da fromaĝo. Laŭ ĉi tiu indiko Litovio estas en la kvara pozicio post Nov-Zelando (39 900 t), Italio (29 400 t) kaj Francio (15 000 t). La litovaj eksportantoj superis Danion (13 400 t), Nederlandon (11 900 t) kaj Svislandon (6000 t), kiuj havas tre evoluigitan laktan industrion.

Litovio estis la kvara ankaŭ en la jaro 2000. Ĉi-jare ĝi planas eksporti ankoraŭ pli multe. Ekzemple, la kompanio “Rokiškio Sūris” [rókiŝke suris] intencas pligrandigi la eksporton ĝis 13 000-14 000 t. Plej multe estas vendataj malmolaj fromaĝoj, kiuj estas dediĉitaj al pera uzado, ekzemple por picoj kaj por bongustigi aliajn produktojn.

Plendoj el fora Usono ...

La kreskanta populareco de la litovaj fromaĝoj eklevis tumulton en la usona merkato. En la faka gazetaro jam aperis indignaj deklaroj pro invado de litovaj fromaĝistoj. La eldonaĵo Cheese Reporter publikigis artikolon, en kiu la redaktoro Dick Groves akuzas Litovion pro tro malaltaj prezoj. Li miras, ke Litovio, kiu en 1991 tute ne eksportis al Usono, nuntempe okupas jam preskaŭ 7 % de la usona merkato de importitaj fromaĝoj. La aŭtoro premisas, ke tion influis nenature malgrandaj prezoj de litovaj fromaĝoj.

Donitaĵoj de la ministrejo montras, ke la averaĝa prezo de litovaj fromaĝoj vere estas preskaŭ duone malpli granda ol tiu de la italaj aŭ francaj. La litovaj eksportantoj asertas, ke la statistiko prisilentas la fakton, ke parton de francaj kaj italaj produktoj konsistigas ege multekostaj fromaĝoj, kun kiuj la litovaj ne konkuras. La prezo de la litovaj fromaĝoj kaj tiu de samspecaj importataj fromaĝoj el aliaj landoj diferencas nur je ĉ. 10 %.

... kaj el la najbara Latvio

Pro aplikataj malaltaj prezoj la najbaraj latvoj akuzas ne nur la entreprenistojn de la lakta industrio sed ankaŭ la komercistojn. La komerca kompanio “Vilniaus Prekyba” [vilnjaus prekiba], kies vendeja reto disvolviĝas en baltaj landoj, en la latva ĉefurbo Rigo komencis konstrui duan supervendejon, sed devis haltigi la laborojn, ĉar la urba magistrato suspendis jam eldonitan permeson.

La decidon oni motivis per tio, ke la loĝantaro de la urba distrikto, kie devis elkreski la supervendejo, ĝin ne deziras. Eĉ male: ili ekindignis, ĉar nuntempe vendejoj abundas en la distrikto. Reprezentantoj de la riga magistrato asertis, ke la permeso restas suspendita, ĝis kiam la opinio de la loĝantoj estos esplorita pli detale.

La aserto, ke vendejoj abundas, estas priridinda. Nuntempe la loko, dediĉita por la vendejo, estas dezerta kampo. Kelkaj vendejoj troviĝas, tamen nur ekster kelkkilometra radiuso. Do, la kaŭzoj estas aliaj. La ĝenerala direktoro de Vilniaus Prekyba, Ignas Staškevičius [staŝkéviĉus], opinias, ke en Latvio ekzistas certaj klanoj, kie entreprenoj estas kunligitaj kun la politiko kaj povas esti, ke postenuloj defendas la interesojn de tiaj strukturoj.

La latvaj entreprenistoj estas malkontentaj pro kreskanta eksporto de litovaj varoj. Post veno de la menciita litova kompanio en la latvan merkaton, importo de iuj litovaj varoj kreskis kelkoble. Nuntempe la kompanio en Latvio havas 23 vendejojn. La litova ambasadoro en Latvio, Petras Vaitiekunas [vajtekunas], substrekas, ke la agado de la litovaj entreprenistoj en Latvio ne estas unuflanka invado en la latvian merkaton. La vojo estu ambaŭflanka. Latvaj entreprenistoj devus esti pli agresemaj, por ke pligrandiĝu fluoj de latvaj varoj al Litovio. Dum la unuaj du monatoj de 2002 Litovio eksportis en Latvion varojn je 71 milionoj da eŭroj, dum estis importitaj latvaj varoj nur je 16,6 milionoj.

Ankaŭ aliaj litovaj kompanioj ofte suferas en Latvio arbitrecon de lokaj ŝtataj funkciuloj. Tamen tio nur provizore bremsas, sed ne haltigas efikon de merkataj leĝoj. La kompanio Vilniaus Prekyba ne intencas retiriĝi el Rigo. Se oni ne sukcesos ekmovi la konstruadon de la vendejo, la kompanio ekrealigos aliajn projektojn, ĉar ĝi havas en la latva ĉefurbo kelkajn aĉetitajn terparcelojn, taŭgajn por supervendejoj.

Leteroj

Ĉeĥa opinio pri atomelektrejo en Temelín

La artikolo 15 % kontraŭ ĉeĥa atomcentralo (MONATO 2002/3, paĝo 10) montras la politikan situacion de Aŭstrio kaj klopodojn de iuj aŭstraj politikaj fortoj per la kontraŭ-atomelektreja kampanjo kamufli precipe la enlandajn politikajn, ekonomiajn kaj aliajn problemojn. En Ĉeĥio oni strebas plibonigi la naturmedion per limigo de tersurfaca karbominado kaj de elektroproduktado per karboelektrejoj. Unu el tiuj ebloj estas elektroproduktado en atomcentraloj. Tia centralo disradias 100-oble malpli da radioaktivaĵoj ol karboelektrejoj, ĝi malpliigas la ellason de forcejgasoj kaj ne konsumas oksigenon.

Kompreneble ni ĉiuj timas averion de tiu elektrejo, sed mi estas konvinkita, ke la atomelektrejo en Temelín [témeliin] estas bone konstruita kaj ĝi estas komparebla kun la plej perfektaj atomelektrejoj de tiu tipo. Cetere, ĝi ne estas nura ĉeĥa verko, sed rezulto de fakula kunlaboro el pluraj landoj. Komence ĝi estis rusa projekto, kiun poste modernigis la usona kompanio Westinghouse [ŭéstinghaŭs], kiu por Temelín liveris la regantan kontrolsistemon, la nuklean materialon kaj la monitoraranĝon de radiado. Por la atomelektrejo Temelín faris gravajn liveraĵojn firmaoj el Usono, Britio, Germanio, Francio, Italio, Svislando, Hungario kaj — interese — ankaŭ el Aŭstrio.

La aŭstra firmao PKE Philips [filips] liveris teknikajn rimedojn por fizika protekto de la elektrejo, la firmaoj Nalco Chemical [nálko kémikal] liveris kemiaĵojn kaj Elin elektroinstalaĵojn. La antaŭmenciitaj aŭstraj firmaoj kaj pere de ili la aŭstra ŝtato profitis rimarkinde el tiu elektrejo, kontraŭ kiu nun iuj aŭstraj politikistoj tiom histerie agitas. La peticion kontraŭ la atomelektrejo en Temelín subskribis 15 % de la aŭstroj. Tio signifas, ke granda plimulto de aŭstroj, 85 %, ne lasis sin trompi de ekstremdekstrulaj politikistoj kaj montris tiel sian prudenton. Aŭstroj, dankon!

Jiří PATERA

Ĉeĥio

Turismo

ARGENTINO

Tondrulo — montego de la Andoj

“Tondrulo” (hispane: Tronador) ricevis tiun nomon rezulte de la glaciaj lavangoj, kiuj deiĝas kun impona bruego de ĝiaj montkrutaĵoj. Dum antaŭaj jarcentoj indiĝenaj najbaroj de la montego asertis, ke demono ene de la anda masivo avertis tiel pri la alveno de fremduloj. Ĉar ĉe la piedo de Tondrulo situas Paso de Vuriloches [paso de vuriloĉes], trapasejo, kiu kondukas tra la montara ĉeno. Tie, en rojo, ŝprucas varmfontoj, kie nun kamparanoj kaj maloftaj piedirantaj turistoj ĝuante banas sin. Indianoj kaj blankaj fremduloj, plejparte miksrasuloj, loĝas nuntempe pace sur la argentina kaj ĉilia deklivoj de la estingiĝinta vulkano.

Notinde estas, ke membroj de Anda Klubo Bariloche [bariloĉe] konstruis antaŭ pli ol ses jardekoj rifuĝejon, erare kelkajn metrojn trans la internacia limo, sur ĉilia teritorio. Ne sen iom da fiero klubanoj rakontas ĝis hodiaŭ, ke tiumaniere oni estigis internacian konflikton. Sed onidire la problemo saĝe estis solvita. Oni donacis la rifuĝejon al Ĉilia Anda Klubo kaj tiu lasta ludonis ĝin kontraŭ eta simbola prezo al la konstruintoj. Ĝis hodiaŭ, suprenirante la montegon de la argentina Pampa Linda (Beleta Herbejo) al la unua kabaneto, konstruita en 1938, oni eniras kaj eliras ĉilian teritorion. La duan rifuĝejon, poste konstruitan, oni starigis tamen sur argentina teritorio.

Kvankam Tondrulo ne havas la plej altan pinton en la argentina Patagonio, tamen tre verŝajnas, ke ĝi estas la plej bone konata al turistoj, almenaŭ ties piedo, kaj la pinto (3554 m) — nur al alpismaj spertuloj. Dum la somera sezono (januaro kaj februaro) centoj, eĉ miloj da turistoj alvenas buse, aŭte al Pampa Linda kaj de tie al la Nigra Glaĉero, kies glacio estas kovrita de nigraj cindraĵoj.

Proksime al tiu loko oni vidas altan akvofalon, kiu fontas el glaĉero, estiganta la riveron Manso (Malsovaĝulo). Spite al tiu nomo ĝi estas unu el la plej sovaĝaj kaj kapricemaj riveroj en la sudo de Latin-Ameriko. Direktante sin komence orienten, ĝi ŝajnigas strebi al Atlantika Oceano. Sed en lago Mascardi [maskardi] ĝi sin turnas suden, kaj poste, ŝanĝante sian fluon, okcidenten, kaj enfluas la riveron Puelo kaj kun ties akvoj poste Pacifikan Oceanon.

Tamen Manso estas nur unu el la rojoj kaj riveroj, kiuj fontas el tiu neĝkovrita montara masivo de tri pintoj. La ĉefa pinto, kiun la indiĝenoj nomis Anon, signas la landlimon inter Argentino kaj Ĉilio. Unu el la du malpli altaj pintoj situas en Argentino, kaj la alia en Ĉilio. Ambaŭ estas iomete pli alireblaj ol la ĉefa pinto. Sep glaĉeroj kirasas la ne-aktivan vulkanon, kies vulkaneco videbliĝas en cindraĵoj, ŝtonoj kaj tre malofte oni povas eĉ percepti sulfurajn odorojn.

En januaro 1934 Claussen [klausen], Meiling [majling] kaj Neumayer [nojmaja] (ambaŭ lastaj estis fondintoj de Anda Klubo Bariloche) intencis surgrimpi la ankoraŭ ne-konkeritan montegon. Vane Claussen atendis la du kunulojn en bivako. Profitante la belan veteron, kiu ne oftas en tiu regiono, li komencis sola la supreniron. Je eknoktiĝo li sukcesis surpaŝi la supron, kie li pasigis malkomfortan nokton. La saman someron du italoj, Matteoda kaj Durando, klopodis supreniri la montegon de la ĉilia flanko. Sed ili malaperis kaj oni poste ne trovis la kadavrojn. Post ili, aliaj alpistoj mortis tie pro la sovaĝaj patagoniaj ventegoj, glaĉeraj fendoj kaj subitaj veterŝanĝiĝoj.

Werner SCHAD

El mia vidpunkto

Diverseco: granda minaco

Konata, brazila ĵurnalisto Joelmir Beting, ofte ripetas: “En la praktiko la teorio estas tute alia.” Tiu esprimo estas same trafa kaj naiva kiel la kongresa temo de Universala Kongreso de Esperanto (UK) por Fortaleza, kiu aplombe asertas: “Diverseco — ŝanco, ne minaco”. Estas tempo por ke la “idealistoj” ree descendu sur la teron kaj evitu konsideri siajn dezirojn kiel realaĵojn.

Perditaj ŝancoj de l’ diverseco

Estas kutimo diri, ke Esperanto entenas ideologiojn, kiujn oni resumas per la esprimo “internaj ideoj”. Zamenhof mem, mistike ligis sian lingvon al iu homaranismo. Tuj poste Lanti, en Sennacieca Asocio Tutmonda (SAT) provis enkonduki alian, preskaŭ paralelan ideologion, la sennaciismon. Sendube ambaŭ agnoskis ion plene evidentan, t.e. la ekvivalentecon de la homaj valoroj. La fakto ke, kulture, en la civilizaciaj aspektoj, tiuj valoroj esprimiĝas laŭ diversaj manieroj, ne devus malaperigi ilian ekvivalentecon. La valoroj estas ĉie samvaloraj kiam ili rekte rilatas al la homoj. Ili transdonas ideojn pri universaleco, sennacieco, tutmondeco, kion bone reprezentas la koncepto pri tutmonda, universala komunikilo, t.e. Esperanto.

En la 60aj kaj 70aj jaroj oni eĉ havis la impreson, ke la homoj pretis iom ellasi la diversecon aŭ almenaŭ interplekti siajn valorojn rigarde al tutmondeco, kompreneble, tiam sub la premo de konsumismo, de ekonomika spekulado. Kapitalismo, en internacieco, do preter la naciaj kaj ŝtataj limoj venkis. La homoj ne plu sin streĉis por pensi globe dum ili agis loke. La homoj elstarigis la diversecon, siajn rajtojn al aparteco, pri religio, pri raso, pri “etnaj liberecoj” eĉ en Esperantio. La ŝancoj de diverseco post la 80aj jaroj, okulfrape perdiĝis por celo al pli humana, bona mondo.

Kial granda minaco?

La lastaj okazaĵoj en la tuta mondo demonstras, ke la kultoj al diverseco fariĝis granda minaco ĝuste kontraŭ harmonia kunvivado, granda minaco al paco laŭ la plej larĝa senco. “La ŝokoj inter la civilizacioj”, kiel skribis Samuel Huntington [hantingtn], klare evidentiĝis en nia tuta planedo. La religiaj “integrismoj” ekzemple de la fanatika islamismo, en siaj manifestiĝoj ekmontras senfinajn, eblajn katastrofojn. La ĵusa tiel nomata “politika sismo” en Francio kun la faŝisto Le Pen estas natura, antaŭvidita reago al pli ol 40 jaroj de la “invado” fare de magrebanoj ĉefe islamaj, kiuj trudas siajn kutimojn ĉie kaj siajn religiajn apartaĵojn, ritojn en laikaj, publikaj lernejoj ... laikeco, en Francio pene konkerita en 1905 per apartigo de ŝtato kaj eklezio, sed nun minacata nome de respekto al diverseco, nome de libereco, demokratio, homaj rajtoj ktp. Jen la ŝoko, sismo, hipokriteco.

Notinde ke la minacoj, ne nur minacoj sed veraj detruoj de valoroj, pro la fanatika apliko de la diverseco okazas sur ĉiuj terenoj de la homaj agadoj, jen en ekonomio pro la kutimoj, jen en politiko pro ambicioj, pro hegemoniaj celoj ktp. La diverseco, laŭ la nuna evoluo, ree akrigas la konatajn kaŭzojn de militoj aŭ simplaj konfliktoj, pro religioj, pro naciismoj, pro rasismo. La diverseco spronas la konfliktojn en mezoriento sen ebloj de vera ŝanco pri harmonia kunvivado. La mistika diverseco alkondukas abomenon, malamon kaj malebligas racian rezonadon fare de la individuoj. La homoj ne plu perceptas la ekvivalentecon de siaj valoroj.

Brazila interplektado

Feliĉe ekzistas kelkaj esceptoj, kie la homaj valoroj interplektiĝas, kunfandiĝas sen konfliktoj kaj atingas novan civilizacian formon. Brazilo estas unu el tiuj malmultaj ekzemploj kie la diverseco estas fonto por kultura riĉeco. En Brazilo la vortoj gento, etno ne havas signifon. Pli ĝuste homoj el ĉiuj partoj de la mondo, nigruloj, blankuloj, flavuloj intermiksiĝis kaj formis novan genton. La diferencoj inter rasoj stompiĝas, kiam ili ne entute malaperas. Sendube iu naciismo, verda kaj flava kreiĝis precipe per futbalo kaj karnavalo sed sen ekscesoj kaj konfliktoj ... almenaŭ ĝis nun! La religia diverseco estas amuza, el la oficiala religio rom-katolika greftiĝis dekoj, eble centoj da apartaj sektoj ligitaj ĉu al kristanismo, ĉu al afrikaj animismoj. Ni elstarigu la fenomenon “spiritismo” propra al tre multaj esperantistoj. Sed ĉio ĉi tio, dume, en sia diverseco restas en paca kunvivado. Oni tamen eksentas minacon al ŝtata, politika laikeco ĉar ambiciaj politikistoj cele al balotado jam avide sin turnas al religiaj influoj, kio povas fariĝi minaco, preter la oficiala, konstanta “beno de dio!”

Eksternacia sentkapablo

La aktuala mond-evoluo devigas nin pensi tutmondece, preter loka diverseco, direkte al universaleco, eĉ se ni devas agi loke. Ĉio, kio tuŝas niajn agadojn, en ekonomio, en ekologio ekzemple, nur povas havi solvojn en tutmonda konsidero. La ebloj pri komunikado estas sammomentaj por la tuta mondo kaj per la samaj rimedoj, sekve la slogano lanĉita de Lanti antaŭ 80 jaroj: “SAT-anoj (ne nur!) kutimiĝu al eksternacia sent-, pens-, kaj agad-kapablo” konservas sian aktualecon se ni vere volas, ke la diverseco fariĝu ŝanco por atingo de ... pli bona mondo. Nia sperto, bedaŭrinde, montras kiom malfacila estas praktika apliko de ĉi tiu slogano. Ni tamen povas nur rekomendi, ke, por la traktado de la kongresa temo de la UK, la homoj (esperantistoj) kiuj venos al Fortaleza, lasu siajn kutimajn apartaĵojn en siaj hejmoj, por povi senti, vidi la kunfandiĝojn de homaj valoroj en Brazilo.

Leteroj

HudsonGuaiba

Rilate al la artikolo de Gilbert Ledon sub la rubriko El mia vidpunkto, MONATO 2002/4, paĝoj 6-7, mi volas korekti kelkajn informojn de la aŭtoro. Unue, Luiz Inacio da Silva estis kandidato al prezidanteco de Brazilo kvar fojojn (1989, 1994, 1998 kaj 2002). Due, Partido dos Trabalhadores (PT) (Partio de laboristoj) ne estas laborista partio, sed partio por la laboristoj. Laboristaj partioj, kiaj ekzistas en Brazilo entute 7, estas Partido Trabalhista Brasileiro (PTB) (Partio laborista de Brazilo) kaj Partido Democrático Trabalhista (PDT) (Demokratia laborista partio), kiuj kompreneble ne partoprenis en la Forumo Sociala Tutmonda (FST).

Trie, estas kompleta mensogo la aŭtora aserto ke PT malpermesis la ĉeeston de Fidel Castro kaj de Farc el Kolombio. Bernardo Cassen mem diras sur la paĝo de Attac (Asocio por impostado de financaj transakcioj por helpo al la civitanoj) (www.attac.org), ke neregistaraj eŭropaj organizaĵoj malpermesis la ĉeeston de grupoj, kiuj praktikas armitan klasbatalon. Tiaj kaŝgrupoj minacis bojkoti la Forumon Socialan Tutmondan. Sed tiuj grupoj do partoprenis, ne kiel delegitoj kompreneble, en FST, ĉar demokratia reĝimo ne povas malpermesi la partoprenon de personoj en FST pro politikaj kialoj.

Laste, mi bedaŭras la reduktadon de la revupaĝoj al nur 24. Nekomprenebla estas la diraĵo de Stefan Maul en la Enkonduko, ke la paĝonombro de MONATO eĉ kreskis al 36.

Miguel BOEIRA VIANNA

Brazilo

Ekonomio

ĈINIO

Funebra ekonomio iĝas krima monopolo

En grandaj ĉinaj urboj al funebrulo kiu portas florkronon aĉetitan ekstere, estas malpermesate eniri la ejon por la funebra ceremonio. Oni povas aĉeti tion nur de la funebroservo.

En privata vendejo de funebraĵoj la plej delikata krono estas vendata kontraŭ 70 ĝis 80 juanoj (1 juano = ĉ. 0,14 eŭroj), sed la funebroservo vendas samkvalitan kronon por 200 ĝis 300 juanoj. Ĉiutage ĝi almenaŭ forvendas 150 tiajn. Se ĉiu krono mezume havas vendoprezon de 200 juanoj, nur per funebraj kronoj la servo en unu tago akiras ĉ. 20 000 juanojn da profito. En unu jaro la profito je tio atingas pli ol kvar milionojn da juanoj.

La ĉinoj jam plendas, ke en hospitalo naskokosto estas tro alta, kaj ili nun ekkonscias, ke ankaŭ por mortinto ili devas elspezi tre multe da mono. Laŭ raporto de ĵurnaloficejo, nun en iuj grandaj urboj tombo de mortinto estas pli kosta ol domo de vivanto. Tombo el marmoro, kun areo de nur unu kvadrata metro, estas ludonata por 70 jaroj kontraŭ lupago de 40 000 ĝis 60 000 juanoj. En Kantono, urbo en suda Ĉinio, kie estas bona ekonomia situacio, konstrukosto de plej luksa tombo estas pli ol 400 000 juanoj. Negocisto el tiu urbo, kiu produktas kaj vendas cindro-urnojn, antaŭ nelonge publike konfesis, ke la superprofito de tre altpreza urno ofte povas esti dekoblo.

Giganta merkato

De multaj jaroj la ĉina ministrejo pri civila administrado speciale traktas pormortintajn aferojn. Statistiko de tiu ministrejo montras, ke en la jaro 2000 en Ĉinio estis 8 milionoj da mortintoj. El tiuj, 3,73 milionoj estis kremaciitaj. Eĉ se oni kalkulas laŭ malaltnorma funebrokosto de po 1000 juanoj, ekzistas merkato de ok miliardoj da juanoj.

La funebra ekonomio iĝis monopola ekonomio. Malantaŭ tiu monopolo estas korupteco. La novaĵ-agentejo Xinhua, la plej aŭtoritata liveranto de novaĵoj en Ĉinio, en aprilo 2000 informis, ke en la pasinta jaro nur en la Zhejiang-provinco la prokurorejo persekutis 16 personojn de la tutprovinca funebroservo rilate al 11 krimagoj. Inter tiuj dek estas estroj de registaraj instancoj aŭ organizoj.

Ekonomio

POLLANDO

Laboro tro multekosta

En Pollando, la kostoj ligitaj kun laboro estas plej altaj kompare kun tiuj en aliaj ŝtatoj de mezorienta Eŭropo. Sekve, okcidentaj kompanioj lokas siajn kapitalojn en najbaraj landoj. Tiel komencas nun fari ankaŭ la polaj entreprenoj.

La pola ekonomio ĉesas esti konkurenckapabla. Kiel rimarkigas same polaj kiel alilandaj ekonomikistoj, unu el la ĉefaj kaŭzoj estas kreskado de laborkostoj por la entreprenoj. Pagoj por diversaj sociaj asekuroj kaj fondusoj, elspezoj ligitaj kun la sekureco kaj higieno de laboro kaj la kostoj de la kuracistaj liberigoj formanĝas tro da mono el la entreprenaj buĝetoj.

En Pollando de preskaŭ dek jaroj senprokraste kreskas la ŝarĝoj je laboro. Dum tiu periodo impostoj kaj diversaj kotizaĵoj je salajroj kreskis de ĉ. 50 % ĝis preskaŭ 90 % de la salajro. Ekonomikistoj el la centro Adam Smith kalkulis ke nun el ĉiu zloto (ĉ. 0,30 eŭro/dolaro) kiu venas al la monujo de laboristo, la labordonanto devas doni al la ŝtata kaso ankaŭ duan sumon egalan al preskaŭ unu zloto. Pro altaj kostoj de laboro lige kun la malfacila situacio en la monda merkato la labordonantoj estas devigataj serĉadi ŝparojn. Ili do limigas investojn kaj malpligrandigas laborigon.

Plej multekostaj en la regiono

En Pollando la kostoj de unu laborhoro estas daŭre malpli grandaj ol en Eŭropa Unio — sepoble malpli ol en Germanio — sed ili estas la plej altaj en mezorienta Eŭropo.

En Ĉeĥio aŭ en Hungario la meza monata salajro estas konstateble pli malgranda ol en Pollando, kaj la indikilo de la malneta nacia produkto kalkulita je unu loĝanto estas ege pli granda. En la jaro 2000 la mezuma salajro en Pollando atingis 480 usonajn dolarojn. En Ĉeĥio tio estis proksimume 380 kaj en Hungario 340 dolaroj. Tio, kaj ankaŭ la pli alta laborproduktiveco, igas tiujn landojn popularaj inter eksterlandaj investantoj.

Dum en Pollando en la jaro 2001 la valoro de alilandaj investoj malpligrandiĝis, en Ĉeĥio kaj Hungario pligrandiĝis. Nun je unu mezuma polo estas 800 dolaroj de fremda investado, sed je unu ĉeĥo aŭ hungaro pli ol 2000 dolaroj.

Merkato en Oriento

Recesio kaj falanta konkurenckapablo okazigas, ke ĉiam pli da polaj firmaoj serĉas lokojn por siaj entreprenoj ekster Pollando. Ankoraŭ antaŭ kelkaj jaroj polaj entreprenistoj volonte investadis en Okcidento, sed nun ili preferas Orienton. Ĝis la jaro 1997 65 % de la polaj eksterlandaj investoj estis en Okcidento, nun 80 % estas lokitaj en orientaj merkatoj. Polaj entreprenistoj pli volas merkatojn en Rusio, Ukrainio, baltaj landoj, Belorusio, sed ankaŭ en Ĉinio kaj Hindio, ĉar tie estas malmultekosta laborforto kaj grandega merkato.

En Oriento siajn fabrikojn havas jam gigantoj de la monda industrio kiel Coca-Cola, Volvo, Fiat, Philips k.a. Polaj firmaoj deziras aliĝi al ili, ĉar la ĉeesto de la gigantoj, signifas, ke tiuj merkatoj iĝas daŭre pli sekuraj. Tiel faras i.a. jenaj polaj firmaoj: Animex (unu el la plej grandaj viando-firmaoj), Inter-Groclin (seĝoj, ankaŭ por aŭtomobiloj) kaj Forte (fabriko de meblaro). Jam baldaŭ sian fabrikon en Rusio planas konstrui Atlas, la pola gvidanto de gluoj por glazuro kaj terakoto.

Pri la altaj laborkostoj en Pollando atestas ankaŭ la fakto, ke multaj firmaoj mendas produktojn ĉe orientaj partneroj kaj poste importas tiujn produktojn hejmen. Malgraŭ tio, ke estas kostoj de transportado, tiu reciproka kunlaborado valoras por ambaŭ flankoj, la pola kaj la orienta.

Moderna Vivo

LITOVIO

Rekorda radiko

Ginsengo asociiĝas kun orientaj landoj: la ginsenga radiko kutime venas el Ĉinio, Koreio aŭ Siberio. Do la litova familio Lučka aparte miris, konstatinte, ke ginsengaj radikoj kultivataj en la ĝardeno montris sin multe pli valoraj ol specimenoj enportitaj el Ĉinio.

Jonas Lučka, iama forstisto, enportis antaŭ 17 jaroj unuajn ginsengajn semojn el Siberio kaj komencis eksperimenti. La rezultoj estis bonegaj: post 10 jaroj la kultivistoj Lučka sukcesis kreskigi rekordan radikon, pezantan 756 gramojn (sekigite 208 gramojn), pli grandan ol oni iam rikoltis en iama Sovetio.

Klimato

La kutima ekstrakteblo el ĉina ginseng-radiko estas 15 %; el Rusio ĉ. 20 %; el Litovio tamen 50 %. Ankaŭ la ĉefa aktiva substanco, ginzenozido, abundas en la litovaj radikoj. Ŝajnas, ke la klimato en Litovio (nek tro seka, nek tro humida) favoras la radikon.

La sukceso de ginsengo ne feliĉigas familion Lučka. La enlanda ginsengo ne akcepteblas por la litova farmacia industrio: mankas al ĝi necesaj esplordokumentoj, kiujn disponas enportita ginsengo. Jonas Lučka plantas do ginsengon por propra uzo: por plifortigi la imunsistemon li kaj lia edzino maĉas sekigitan radikon aŭ manĝas ĝin kun mielo. Ili diras, ke jare unue sufiĉas 100 gramoj da ginsengo; post multjara uzado nur 30-50 gramoj.

Ginseng estas surmerkatigita i.a. de la firmao Pharmanex. Interese estas scii, ke Pharmanex finance subtenas la revuon MONATO. Kondiĉo estas nur, ke oni petas sian klientonumeron pere de FEL. Por pli da informoj krozu al www.xs4all.be/~esperan/nus

Turismo

LITOVIO

Maldiligenta polico

51-jaraĝa brito, filmisto de BBC-televido, ofte pasigas siajn feriojn en la litova ĉefurbo Vilnius. Tamen la lastan januaron li havis nekutimajn travivaĵojn. Li plurfoje telefonis al polico, sed ne povis interkompreniĝi. Policistoj, ekaŭdinte la anglan lingvon, tuj remetis la telefonaŭskultilon. Nur la sekvan tagon, veninte al polico, la gasto povis esprimi sian maltrankvilon. La problemo de la gasto el Britio estis delikata.

Li plendis, ke dum lia feriado ĉiutage venas al lia hejmo ĉirkaŭ 20-jara fraŭlino, kiu almozpetas. Unuafoje, renkontinte la briton, la fraŭlino rakontis, ke ŝi kvazaŭ estas studentino kaj ne havas monon por vivteno. Tiam la brito donacis al ŝi proksimume 17 eŭrojn.

Alian fojon impertinentulino akompanis la viron ĝis lia hejmo. Ŝi enmemorigis la serurkodon de la domo, kiun la eksterlandano devis indiki por eniri. Tuj poste ŝi sonorigis ĉe lia pordo.

Krome nova konatino de la brito klarigis, ke ŝi loĝas je 200 km for de Vilnius kaj ĉiutage veturas studi. Se gasto estus tiel favora kaj donus al ŝi monon tiun tagon, ŝi povus eviti la longan vojaĝon.

Entute la gasto donacis al la virino 52 eŭrojn. Post la tria vizito de la senhonta virino la gasto decidis telefoni al polico. Tamen dum kvar horoj li ne sukcesis komuniki tion, pri kio li volis plendi. Malesperinte pri la telefonado, la brito trovis interpretiston kaj mem iris al polico. Li ne bedaŭris pri la perdita relative malgranda monsumo. La brito diris, ke ofte venante al Vilnius li nur volas trankvilon kaj petas, ke oni savu lin de impertinentaj virinoj.

Post la skandalo la polica estro de la litova ĉefurbo klarigis en gazeto, ke ĉiutage en la policejo deĵoras policisto, parolanta fremdajn lingvojn. Ja, kiam telefonis la menciita brito, en la deĵorejo estis neniu, kiu povis paroli kun li. Malsukcesa estis la serĉado de fremdlingvaj parolantoj en aliaj fakoj de la policejo. Laŭ polica estro tiel okazis pro neglektemo flanke de la deĵorantaj policistoj.

La malkontenta gasto el Britio forveturinte el Litovio menciis, ke pri tiu ĉi hontinda okazintaĵo ĉe polico li raportos al la spektantoj de BBC-televido.

LAST

Arto

MUZIKO

Ege riĉaj harmonie

La disko prezentas la tradician brazilan muzikan kulturon, pli ĝuste nur unu el ties paĝoj, nome la bosanovon. Bosanovo estas speco de brazila muziko, parenca al la fama sambo, sed pli malrapida kaj milda. Kaj la disko tre digne prezentas tiun mildan kaj agrablan muzikaĵon — ĉiuj kantoj estas unustilaj orelkaresaj komponaĵoj kun sufiĉe facilaj meditaj versoj, plejparte senrimaj.

Oni do ne atendu de la disko variecon kaj buntecon. Por homo preferanta ion ritman kaj laŭtan, la disko povas eĉ ŝajni iom enua. Kaj tio estas komprenebla: la disko celis prezenti nome tiun solan specon de muziko — la bosanovon; kaj ŝatantoj de agrabla, reviga kaj eĉ iusence animpuriga muziko estos plene kontentigitaj.

La eroj estas preskaŭ ĉiuj hel-minoraj, variaj ritme kaj ege riĉaj harmonie. La muziko estas tre diafana kaj ne troŝarĝita per diversaj muzikkoloroj — unuvorte, ĉiuj muzikaĵoj estas tre profesie prezentitaj. La kantado estas diskreta kaj tre kongrua al la tuta humoro de la disko. Du viraj kaj unu virina (en unu sola kanto) voĉoj estas agrablaj kaj la prononco (same kiel la nivelo de la lingvaĵo) estas bona. La tekstoj preskaŭ ĉiuj estas pri amo kaj pri soleco, ankaŭ la senco ege konformas al la tuta koloraĵo de la disko.

Aparte menciindas la kantoj Korkovado, Unutona sambo, Knabino el Ipanema — ĉiu povas trovi inter ties harmonioj, melodioj kaj sencoj de la tekstoj veran plezuregon. Iom elstaras pro malordinaraj ritmo kaj formo la komponaĵo Sunvojo, kun riĉa akustik-gitara solo, kaj Medito preskaŭ senritma libera meditado.

Entute do oni ne povas ne rimarkigi tion, ke la disko estas tre altkvalita muzike, kio povas nur ĝojigi — ĉar nuntempe muzika kulturo de Esperantujo iom malpli progresas kompare al poezi-kulturo. Nu, kio do — la disko tre digne kontribuas al nia muzika kulturo, kaj ni povas nur konsili kaj rekomendi al ĉiuj ŝatantoj de malrapida harmoniriĉa muziko laŭeble plej rapide ĝui la diskon Brazila kolekto.

Jefim ZAJDMAN

Pavel MOĴAJEV

Tom Jobim: Tom Jobim en esperanto. Kompakta disko. 10 kantoj. A. Cossavella, F. Fonseca, S. Albuquerque.

Libroj

UEA en la sepdekaj jaroj

Ĉi tiu libro entenas la alvenintajn eseojn por “Premio Miyoshi”, starigita per la mecenateco de Etsuo Miyoshi kaj iniciatita de la studgrupo “Perspektivo”. Tiu studgrupo estis fondita en 1996 de Wim De Smet, Peter Forster kaj Claude Piron kaj nun konsistas el naŭ personoj; ĝi studas la perspektivojn kaj problemojn de internacia lingvo ĝenerale, faras ĉiujarajn enketojn pri la progresoj de Esperanto kaj en 2000 esploris pri plej meritaj personecoj en la Esperanto-movado. Do plene apartenas al la celoj de la malgranda, sed valora grupo, la laŭdinda iniciato stimuli per premio la konon kaj priskribon de la historio de UEA en la jardeko 1970-1980.

Bedaŭrinde, la alvoko al la konkurso, kvankam relative larĝe disvastigita, allogis nur kvin eseojn, el kiuj nur kvar plenumis la konkursajn regulojn; kaj el la 67 grandformataj paĝoj okupataj de la eseoj (la 13 ceteraj estas konkursaj formalaĵoj) pli ol duono estas okupata de ununura eseo, kiu, juĝite sub pseŭdonimo, tamen rezultiĝis esti de la prezidanto mem de “Perspektivo”, Wim De Smet. Tio iel pravigas la suspekton, ke la baza celo de la konkurso estis ne ja la deziro pli bone koni tiun krizan periodon, sed la deziro de De Smet publikigi sian interpreton de tiu periodo.

La konkurso startas de la tute prava konstato, ke la tiutempa konflikto inter Lapenna kaj aliaj movadestroj estis ĝis nun priraportita preskaŭ nur de Lapenna kaj liaj amikoj, en la verko Hamburgo en Retrospektivo, en la revuo Horizonto kaj aliloke. La post-Lapenna estraro de UEA preskaŭ ne rebatis: do oportunas ekvilibrigi tiun unuflankecon. Oni tial atendus, ke post kvaronjarcento la superrigardo povus esti historie senpasia; male, la eseo de De Smet estas verkita per la sama atakema kaj detrua stilo, kiun al Lapenna li riproĉas. El miloj da juĝoj koncerne Lapenna dum la jardekoj De Smet elektas nur negativajn, el miloj da leteroj li apogiĝas nur al tri specifaj, fakte malmultodiraj.

Verko pri nekonata aŭ tro unuflanke rakontita periodo helpas al pli bona kompreno de historiaj faktoj kaj estas do bonvena; tamen el la eseo de De Smet Lapenna aperas preskaŭ nur kiel la detruinto de la UEA de tiuj jaroj, paranojulo (plurfoje ripetita tezo), memlaŭdanto, sinkredanta senerarulo, tiel ke ĉi tiu prezento estas tute malekvilibra siavice. Ĉiuj agoj de Lapenna estas interpretataj kvazaŭ celantaj, rekte aŭ malrekte, personan utilon ne pri mono, sed pri povo aŭ pri favore utiligeblaj oportunoj. Faktoj estas nediskuteblaj, sed interpreto de kaŭzoj, por kiuj Lapenna faris tion aŭ ion alian, estas plurfoje tute persona laŭ la gusto de De Smet kaj do riskas esti komplete misgvida. Ke, ekzemple, Lapenna volis plu esti prezidanto de UEA, ĉar tio permesis oftajn vojaĝojn al Roterdamo, kie li povis renkontiĝi kun Birthe Zacho, estas bizaraĵo: siajn personajn kontaktojn oni flegas pli facile, restante for de la reflektoroj, ĉiam surlumantaj prezidanton.

La eseo konfrontiĝas ankaŭ kun la tuj antaŭkonkurse aperinta libro Eseoj memore al Ivo Lapenna, kompilita de la aŭtoro de ĉi tiu recenzo, kiu alportas multon novan pri tiu protagonisto; sed el ĝi De Smet ĉerpas ne ĉiam la plej signifajn partojn, izolante unuopajn frazojn kies signifo, ekster la ĉirkaŭteksto, povas esti trenata al ĉiu ajn tezo. Tio neniom deprenas el la merito, ke en tiu eseo estas donataj pluraj informoj, multaj konataj de la tiutempuloj, kelkaj tamen ne, kaj malmultegaj konataj al nunaj lingvanoj; sed restas la neplaĉa impreso, ke la deziro ne estas konigi sian starpunkton respektante tiujn de aliaj, sed rebati al multaj asertoj de Lapenna en liaj eldonaĵoj diversaj ekde 1974 ĝis lia morto en 1987.

Samondlonga, kvankam kun tono pli milda, estas alia eseo de Nikola Aleksiev, multjara bulgara komitatano de UEA kaj forta reprezentanto de la tiutempe en Bulgario dominanta ideologio, kiu koliziis kun la sinteno de Lapenna. La kontrastoj inter la du gvidantoj estis ofte tre akraj; ĉi-esee Aleksiev ekzamenas iujn eltiraĵojn el la verkoj de Lapenna kaj refutas ilin. Tra lia eseo evidentiĝas, ke eĉ kiam Esperanto ĝuis favoron de la orient-eŭropaj reĝimoj, tamen necesis ĉiam ege atenti kaj ruzi por resti ĉiam sur la surfaco kaj ne endanĝerigi la esperantan aferon kaj sin mem.

Tute alidirekta estas la eseo de Dmitrij Cibulevskij, esploranta la agadon de “UEA kaj lando malantaŭ la fera kurteno”, el kiu montriĝas, kiom heroa estis la agado de la tiamaj sovetiaj esperantistoj, bremsataj de la ŝtato en la agado, partoprenado en kongresoj, ebleco pagi la kotizojn. La strukturo estis subprema, kontrola; kaj granda parto de la individuaj membroj en la tiama socialisma tendaro estis aligebla al UEA tra la malavaro de fondaĵo Canuto. Dum certa periodo la membroj en orienta Eŭropo konsistigis duonon de la UEA-membraro, sed post 1990 tiu nombro pli ol duoniĝis. Strange, sed tute oportune, en ĉi tiu eseo la nomo de Lapenna ne aperas, kvankam, ekzemple, al Lapenna oni ŝuldas la ideon de fondaĵo Canuto. Sed la eseo parolas pri ciferoj kaj faktoj, ne pri personoj: laŭ kronika vidpunkto ĝi estas riĉa je datenoj, sed laŭ historiista vidpunkto, nenie estas eĉ proponataj la kaŭzoj de la citataj eventoj.

La lasta eseo estas de Grégoire Maertens, spertulo pri financoj kaj plurfoje UEA-estrarano. Ankaŭ ĉi tiu eseo raportas ĉefe pri homoj, kaj do Lapenna estas prirakontata sufiĉe negative pro liaj misrilatoj al kelkaj personoj. La bildo, kiu aperas pri li, estas kun multe pli da ombroj ol da lumoj: estas priraportitaj la kunsidoj, la problemoj en UEA kaj en ĝia Centra Oficejo, fakte la rilatoj inter Lapenna kaj la aliaj estroj. Nenie venkas la konsidero, ke UEA estas la membraro, ke la kongresanoj estas la esperantista popolo, kiu ja ne diskutas kun iu estro pri iu laborplano, sed ĝin akceptas ovacie, trenate de lia oratora kapablo.

Estas atentigite, ke la redakcio neniel ŝanĝis la eseojn, kaj ke ili estas represitaj kiel ili alvenis al la juĝantoj de la premio. Tia principo kuntrenas kelkajn lingvajn malglataĵojn (ekzemple, sistema uzo fare de De Smet de miri anstataŭ mirigi), do modelo ne rekomendinda al komencantoj. La libro, laŭ eldona vidpunkto, estas plaĉa, sed ĝi povus esti pli bona: tro mallarĝaj marĝenoj, tiparoj kaj liniaranĝo nehomogene variantaj depende de la kontribuaĵoj, tro granda formato. Sed entute la elementoj kaj diskutpretekstoj, kiujn ĝi donas, estas vere valoraj: mankas tamen, mi ripetu, ekvilibro. Bedaŭrinde: eble, se estus alia premio, venus pliaj konkursaĵoj kiuj helpus al la dialektika kompreno de tiu kriza periodo.

Carlo MINNAJA

Perspektivo (red.): Universala Esperanto-Asocio en la periodo 1970-1980 — Tekstoj de la konkurso de la “Premio Miyoshi” 2001 Eld. Sonorilo, Belgio, 2002. 80 paĝoj. ISBN 90 77066 03 9

Libroj

Ne al ĉiuj plaĉos ĉi literatura gemeto

Tridekjara viro loĝas sola, en malnova domo. Lin servas “olda” servistino, preskaŭ la ununura ĉiutage renkontata persono en lia vivo. La domo ne nur estas malnova, ĝi estas malmoderna. En ĝi mankas modernaĵoj: nenia radioaparato, nenia televidilo, eĉ ne telefono troviĝas tie. La viro ne estas riĉa, sed li vivas per la “poka mono” postlasita al li de liaj gepatroj. Lian nomon ni neniam ekkonas. Li estas nur “la viro”, aŭ kelkfoje “la baptopatro”.

Ĉi tiu viro estas la fianĉo de virino nomita Izabela — unu el la nur du personoj en la romano, kiuj havas nomon. Ŝi estis iam alloga al la viro, sed ne plu. Nun li ne komprenas, kial li iam trovis ŝin bela, plezuriga. Kontraŭe, li nun abomenas ŝin, trovas ŝin naŭza; ŝia sekseco, ŝia amoremo forpelas lin.

Daŭre loĝas kun li lia dekunujara baptofilino, Tereza — la alia persono kun nomo en ĉi tiu romano.

La viro estas, almenaŭ laŭŝajne, tre klera. Li mem opinias sin genia, la sola saĝulo en la mondo, la sola vera scianto. Li certas, ke konvencia edukado pereigas la animon, kaj sen animo, kia estas homo?

Tial la dekunujara baptofilino obsede allogegas lin. Ŝi estas ankoraŭ tre juna, ankoraŭ ne seksmatura, malamora, senafekta. Kvankam ŝi estas studento en lernejo, ŝia animo ankoraŭ estas pura, ankoraŭ ne pereis. Ankoraŭ eblas reeduki ŝin, turni ŝian animon al la bono, la vero, la belo. Ĉar ŝi estas ankoraŭ ne seksmatura, ankoraŭ sekse pure naiva, plene natura, ŝi estas anime pura. Kompreneble, ne daŭros tiu stato eterne. Post kelkaj jaroj komencos kreski ŝiaj mamoj, ŝia vulvo pligrandiĝos, ŝiaj hormonoj ekaktivos, ŝi komencos senti seksardon, ŝi mondumiĝos, fariĝos identa kun la sennombra kvanto da aliaj inoj en la mondo. Do nepre necesas kapti la nunan momenton, ne lasi ĝin forgliti. Nun plu eblas ŝin kaj ŝian animon modli. Sed ĝis kiam?

Tereza, la baptofilino, estas tre feliĉa en lia domo. Ŝi kaj lia fianĉino ne amikas. Nu, tiom pli malbone por la fianĉino. La fianĉino ne plu interesas lin, ŝi estas fordisponebla. Kun iom da malfacilo li sukcesas permanente forpeli ŝin. Ankaŭ la olda servistino kaj la infano ne vere interamikas. “La olda” (lia pensnomo por la servistino) suspektemas pri lia rilatado kun la infano, opinias ĝin kontraŭnatura, jes, eĉ malnatura. Jam de multaj jaroj ŝi servas lin, estas preskaŭ lia sola kontakto kun la ekstera mondo, estos malfacile pensiigi ŝin — sed ne maleble. Kaj sendube eblos trejni la infanon por anstataŭi ŝin. La infano lernos kuiri por li, lavi por li, fliki por li, montri sian nudan korpon al li, lasi lin ... lasi lin fari kion? Li ne estas tute certa pri tio.

La fianĉino nuda nun ne plu interesas lin. Ŝia seksveka figuro naŭzas lin. Kiel li iam toleris meti sian ilon en ŝin? Nekredeblas. Lin interesas nur la nuda baptofilino, nur ŝi.

Ĉiunokte, post ŝiaj enlitiĝo kaj endormiĝo (aŭ ĉu?) li etendas sin apud ŝi (poste, sur ŝin), kaj rigardas ŝian korpon — interne de la piĵamo, malbutoninte la piĵamoĉemizon, depuŝinte la piĵamopantalonon — kaj iom post iom, dum forpasas la tagnoktoj, li ankaŭ karesas ŝian korpon. Lin multe plezurigas rigardi kaj karesi ŝian nematuran korpon, al kiu mankas ĉiu seksumindiko. Ankaŭ tuŝadi ŝiajn plej intimajn partojn plezurigas lin. Dum ŝi dormas, kompreneble. Sed fine evidentiĝas, ke ŝi ne dormas, nur ŝajnigas dormi, multe plezuriĝas pro lia intimagado. Kvankam nur malrapide, ŝi kutimiĝas senhonte senvestigi sin antaŭ li.

La cetera mondo nenion scias pri ĉio ĉi, sed ĝi suspektemas. Filistraj suspektemuloj, kiuj ne agnoskas la purecon de ŝia korpo, de liaj intencoj, de lia agado, de ilia kunplezurado. Al li tiuj uloj ne gravas. Ankaŭ al Tereza ili ne gravu.

La infano senproteste, senrezerve, akceptas lian deziron monopoli ŝin anime kaj korpe. Ŝi volonte ĉesigas ĉian ludadon kun aliaj infanoj, ĉian foriron el la hejmo (escepte de la lecionoj en la lernejo, kiujn li ankoraŭ ne kuraĝas malpermesi por ŝi). Ŝi fariĝas amiko nur de li mem, konato nur de li mem, vivas sole por li, kaj li por ŝi. Ne nur metafore, sed pli kaj pli reale.

Je lia naskotago ŝi donas al li portreton de ŝi kun li. Sakre! Kiun viron ŝi kontaktis por pentrigi tion? Sed trankviliĝu, li trovas la artiston, kaj kiel li mem, ankaŭ la artisto nur volas honori la unikan “inocenton” de Tereza. Jes, li eĉ honoras la motivojn kaj celojn de la “baptopatro”.

Danĝero montriĝas. Kuzo de Tereza alvenas, minacas forpreni ŝin, suspektas lian unikan virton, lian subliman “senpekan” korpamon al la baptofilino. Ankaŭ Tereza timas la eblon, ke ŝi estos prenita for de sia sola amato. Ŝi eĉ pretas morti, anstataŭe.

Li kun Tereza iras al la marbordo. Ili kune naĝos, inter kaj en la altaj ondoj. Antaŭ ol naĝi, li la unuan fojon ŝovas sian ilon inter ŝiajn femurojn, en ŝin. Ŝi ne protestas, evidente ĝuas. La dekunujarulino malnaŭzate spertas lin.

Dum ŝi naĝas, la akvoj kaptas Terezan, ŝi dronas. La viro senespere klopodas savi ŝin, mem preskaŭ dronas.

La polico enketas la morton de la infano, decidas, ke temas pri nura akcidento.

Sed la viro kondamnas sin, ke li lasis ŝin morti, tuj post tiu momento, kiam ili anime kiel korpe unuiĝis. Li dronigas sin. Nur la pentristo restas konscia pri la “pura inocento” de la viro kaj la infano dekunujara.

Laŭ la libro, la aŭtoro mem difinas sian verkon “originala am-rakonto inter 30-jara viro kaj 11-jara knabineto ... konformistoj kaj idiotoj opinios ĝin anormala fiamo — eĉ se mi tenis min sufiĉe konformista ene de la heteroseksa kampo!”.

La stilo de la romaneto (ĉu? aŭ eble novelego) estas tre bona, la traduko klara kaj bone polurita, la prespretigo simpla sed bonaspekta.

Ĉu la libro estas, do, detala kaj zorge verkita rakonto pri “anormala fiamo”? Supozeble mia tre ekzakta resumo ĉi-supra kredigas tion.

Aŭ, ĉu, kiel diras la malantaŭa kovropaĝo, ni trovas, ke antaŭ ni estas “nostalgie kortuŝa romaneto”? Kiel profesia psikologo, mi ne miras ankaŭ pri tia reago.

Aŭ ĉu eĉ temas pri fantazio, verkita surbaze de la kelta mitologio (ankaŭ tian interpreton proponas la priskribo presita sur la malantaŭa kovropaĝo)?

Mi mem ne emas epiteti ĝin per tiaj esprimoj. Plenfantazia la verko certe estas. Psikopatologiaĵo ĝi nepre estas. Tute sendube multaj aŭtoritatuloj volonte cenzurus, malpermesus ĝin. Efektive, la plej multaj negepatraj personoj rifuzus kredi la eblecon de la okazaĵoj en la verko, aŭ la eblecon de aŭtentikeco en la toleremo, akceptemo, ĝuemo de la infano. Aliaj personoj, kiuj pli bone konas la infanan psikon, trovus ĝin ne plene malkredebla, kvankam malrealisma.

Ĉiuokaze, siaspece temas pri literatura gemo. Ĝia literatura kvalito malebligas, miaopinie, la epiteton “pornografia”; kiu serĉas pornografiaĵon, tiu serĉu en alia verko. Ke la verko venis el la plumo de kontraŭkulturema ekstremisto eŭska, nu, tio nur indikas, ke literaturaj trezoroj troveblas ankaŭ en lokoj nekredeblaj.

Donald BROADRIBB

Jon Mirande: La baptofilino, tradukis el la eŭska Joxemari Sarasua. Eld. Fonto, Chapecó, 2002. 94 paĝoj, glue binditaj. ISBN ne indikita.

Libroj

Helpilo por kontraŭstari al imperiismo

Esperantistoj ĝenerale bone scias, kion signifas tutmondiĝo de iuj naciaj lingvoj, aparte de la angla, sur kiuj faktoroj tio baziĝas, kaj kiujn politikajn kaj ekonomiajn avantaĝojn ĝi donas al la anglalingvaj landoj. Scias, jes ja, sed ne ĉiam havas sistemigitajn kaj fakte pruvitajn argumentojn por klarigi la problemon al la ekstermovada publiko. Tial la signifo de la recenzata broŝuro, eldonita de UEA, estas vere granda: ĝi provizas ĉiun propagandanton de Esperanto per bone prezentita kaj saĝe konciza kompleto da trafaj argumentoj.

Estas bone konata afero, ke la plej elokventaj propagandistoj de iu ideo estas renegatoj de la ideo kontraŭa: ekspastroj fariĝas plej ardaj ateistoj, eksmarksistoj — plej neŝanceleblaj kontraŭkomunistoj, ktp. Verŝajne al la alta kvalito de la broŝuro kontribuis la fakto, ke ĝia aŭtoro, Robert Phillipson, estas “renegato” de la anglalingva imperiismo — iama oficisto de Brita Konsilio, organizaĵo, speciale kreita por disvastigo de la angla tra la mondo. Do, li scias la aferon “deinterne” kaj tial klare vidas ties sekretajn risortojn kaj evidentajn rezultojn. Kaj kiel profesia (kaj honesta) socilingvisto li, konatiĝinte kun la reala funkciado de Esperanto, tuj ekkomprenis la principan diferencon inter la ebloj, kiujn donas internacia komunikado en la altrudata nacia lingvo kaj la neŭtrala internacia.

La neta teksto de la broŝuro (sen notoj kaj listo de citita literaturo) okupas nur 14 paĝojn, sed sur ili la aŭtoro sukcesis trakti kaj la nocion “internaciaj lingvoj”, kaj la demandon “kies interesojn ili servas”, kaj problemojn de ekologio de lingvoj, lingvaj rajtoj (inkluzive ties efektiviĝon en internaciaj organizaĵoj), sekvoj de hegemonio de la angla. Tiu koncizeco kune kun leĝera stilo helpas rapide legi ĝin al tiu, kiu por tio ne havas tro da tempo (politikisto, ĵurnalisto, ktp); samtempe scienceco (abundaj referencoj) devigas rilati al ĝi serioze. Tial la broŝuro, se tradukota al naciaj lingvoj, povas fariĝi tre taŭga propagandilo, uzinda dum poresperantaj kampanjoj, Ago-tagoj kaj simile. Do, ĉiu landa asocio kaj loka societo strebu traduki ĝin al siaj naciaj lingvoj kaj disvastigi en la celgrupoj. La afero valoras!

Nikolao GUDSKOV

Robert Phillipson: Internaciaj lingvoj kaj internaciaj homaj rajtoj. Eld. UEA, Rotterdam, 2002. 20 paĝoj. Esperanto-dokumentoj 37E, ISSN 0165-2524

Libroj

Paŝoj al plena posedo de la konstruarto

Pozitive, Gilbert R. Ledon iĝis nun mia malamiko, kaj tion mi neniam povis atendi de li, precipe se mi konsideras, ke jam ligas nin plurjara amikeco, krom nia profunda amo al la verdaĵo, kiun ni nomas Esperanto. Efektive, kial nur nun li eldonas tiun sian verketon laŭ la formo kaj verkegon laŭ la enhavo? Tro malfrue ..., evidente, tro malfrue li ĝin eldonis, ĉar mi jam konstruigis al mi du domojn, kaj liaj konsiloj estus estintaj ege taŭgaj, kaj mi havus tute alian rezulton. Ne, mi ne povas pardoni al li tian malfruan faron, ĉar estas lia kulpo, ke mia domo restas sen fajrero kaj fajrujo, kaj pli grave, misturnita! ...

Mi legis la bildojn, kaj vidis la klarigojn. Nu, lia libreto estas plurtema: bonega vortaro por la okuloj kun rektaj kaj kuraĝaj simpligoj (p. 6 kaj 8, inter multaj aliaj), racia kritiko de nia vivmaniero (p. 10), facilmetoda instruado pri planado (p. 13 kaj 15) kaj ĉiu alia fazo de la laboro (p. 19-29), konscia prezentado de la arto konstrui (p. 7-39), kaj la subkonscia konsilo al atentokulaj legantoj kaŝita en la kolora bildo de la kovrilo: reveno al la naturo!

La lingvo de Ledon estas bonega tra la tuta libro. Mi tamen rimarkas ian kontraŭdiron: li ĉiam parolas pri konstruo, neniam pri konstruigo. Eĉ la plej simpla el la tie prezentataj domoj postulas sufiĉe da mono, kaj certe la proprietulo ĝin konstruigos per lertaj masonistoj. Rekomendinda kaj leginda libreto, eĉ por tiuj, kiuj jam posedas palacon!

Geraldo MATTOS

Gilbert R. Ledon: Teknikaj Kajeroj n-ro 6 — Konstruu vian domon.. Eld. de la aŭtoro, 2002. 39 paĝoj.

Sporto

FUTBALO

Ĉampionado de sensacioj

Ĉi artikolo estas skribata kiam la 17a monda futbala ĉampionado ankoraŭ ne finiĝis, sed jam nun eblas fari kelkajn konkludojn, tre gravajn por la sporto. La monda ĉampionado, kiu la unuan fojon pasas en Azio, kaj la unuan fojon en du landoj samtempe (somere 2000 en Nederlando kaj Belgio okazis la eŭropa ĉampionado), fariĝis elstara preskaŭ el ĉiu vidpunkto. Oni povas mencii nur unu aŭ du enuetajn matĉojn, kaj preskaŭ ĉiu matĉo iusence estis sensacia.

La fiasko de Francio, certe, estas hazarda, same kiel hazarde kolapsetis pluraj aliaj fortaj teamoj. Do, ties zelotoj ne ege malĝoju. Sed ne eblas ignori la triumfon de la afrika kaj azia futbalaj skoloj. Se sekvi la faman onidiron “sudamerikaj futbalistoj ludas por ĝui la ludon, la eŭropaj — por kontenti pri la rezulto”, do oni povas diri, ke Japanio kaj Suda Koreio konkeris ĉiujn per sia eŭropeca ludo, kaj Afriko (mi mem aparte ĝuis Senegalon) mirinde kunigas kaj la belecon, kaj la efikecon de futbalado. Kvankam menciendas, ke plejparton de furorintaj teamoj trejnas ne lokaj specialistoj.

Kaj la eŭropaj teamoj intertempe devas grati la nukojn kaj ion elpensi por estonto. La ĝenerala nivelo de futbalo kreskegis, kaj eŭropaj kaj sudamerikaj teamoj ne plu povos gajni nur danke al siaj aŭtoritatoj kaj estintaj atingoj — ĉiufoje necesos pruvi siajn pretendojn je la futbala trono. Kaj — gratulojn al la nova ĉampiono, kiun ni jam scias.

Grigorij AROSEV

Politiko

IRLANDO

Ili fruktis kaj multiĝis

La Irlanda Respubliko havas novan registaron aŭ, pli ĝuste, ĝi reelektis kun kelkaj ŝanĝoj kaj kun pli granda majoritato la koalicion, kiu regis dum la lastaj kvin jaroj. Tio okazis malgraŭ la fakto ke, antaŭ ol nomumi la ĉefministron, aŭ taoiseach, Bertie O’Hearn [berti o hern], skandaloj makulis la partion, kiu ĉefe partneris en la koalicio.

Ne malpli ol kvar el la ministroj en la majoritata partio Fianna Fáil (FF), inkluzive de unu eksĉefministro, devis senhonore eksiĝi. Tamen la du koaliciaj partneroj ĝuis avantaĝon, ke ili regis dum la plej prospera periodo en la historio de la moderna irlanda ŝtato. Krome O’Hearn estas ĝenerale rigardata kiel sincera kaj modesta homo kun bona reputacio.

Privatigo

La koalicio konsistas, kiel antaŭe, el la granda partio Fianna Fáil kaj la malgranda PD (Progresemaj Demokratoj). La unua estas respublikisma, la dua simila al konservativuloj en aliaj eŭropaj landoj. Mary Harney [mejri harne], la gvidantino de PD kaj vicĉefministro, aŭ tánaiste, en la lasta registaro, sekvas politikon laŭŝajne inspirata de la brita Margaret Thatcher. Ŝi rekomendas privatigon de ŝtataj entreprenoj — male tamen al FF. Apogantoj de PD evidente ne timas la katastrofajn efikojn de privatigo en najbara Britio.

Kvankam unuavide la registaro de la Irlanda Respubliko ne multe ŝanĝiĝis, tamen evoluis la politika situacio. Fianna Fáil, ekzemple, gajnis ses deputitojn; la ĉefa opozicia partio perdis 23. Krome la Verda Partio, kiu antaŭnelonge ne ekzistis en Irlando, gajnis ok deputitojn (parenteze, tri kandidatoj de la Verda Partio estas parolantoj de Esperanto); Sinn Féin [ŝin fejn], la respublikisma partio, rigardata kiel politika alo de la Irlanda Respublikisma Armeo, kaj la sola tutinsula partio, gajnis ses: la sukceso de Sinn Féin maltrankviligis moderulojn.

Pri la verdula rezulto la prestiĝa ĵurnalo Irish Times komentis en biblia lingvaĵo: “La verduloj ne nur supervivis — ili fruktis kaj multiĝis.”

Politiko

MEDITERANEO

Murdo-mistero ankoraŭ solvota

Kvankam grava politika homo, El-Mehdi Ben Barka restas plejparte nekonata. Li estis prezidanto de la maroka nacia asembleo, kiam Maroko sendependiĝis en 1956 de Francio, kaj ĝis 1959 estis ĉefa opoziciulo al la maroka reĝo Mohammed la 5a. Tiel li enkorpigis la esperojn de popolo malriĉa. Pro tio li kreis al si malamikojn: morton li evitis dum maltrafa atenco en Kasablanko en 1962 kaj ekziliĝis en 1963. La sekvan jaron la juna reĝo Hassan la 2a, filo de Mohammed la 5a kaj laŭdire praido de la Profeto, kondamnis Ben Barka al morto.

Inter 1963 kaj 1965 Ben Barka aktivis por unuigi la tiel nomatan “trian mondon” kaj celis organizi trikontinentan konferencon inter Azio, Afriko kaj Suda Ameriko. Tamen daŭre komplotis kontraŭ li Hassan la 2a kaj lia ministro pri internaj aferoj, generalo Oufkir [ufkir]. Fine, la 29an de aŭgusto 1965, Ben Barka venis al Parizo por — kiel li kredis — renkonti filmproduktiston. Tie koruptitaj francaj policanoj lin forkaptis: Ben Barka estis torturata en domo apud Parizo kaj mortis, kaŝinte tamen la kodon por eniri svisan monŝrankon, kie troviĝis informoj pri tutmondaj revoluciaj grupoj. La korpon de Ben Barka oni resendis al Maroko, kie ĝi estas disigita en acido-kuvo.

Koruptitaj policanoj

Ekis proceso en Parizo en septembro 1966. La ĉefa akuzito, generalo Oufkir, estis kondamnita dum sia foresto al dumviva mallibero: Hassan la 2a malpermesis, ke ministro lia estu juĝata en Francio. Kondamnitaj estis ankaŭ la koruptitaj policanoj, sed aliaj akuzitoj estis senkulpigitaj. La franca ŝtatestro, Charles de Gaulle, neis, ke implikita estus la polico aŭ iu sekreta servo: li vidis nur etan francan rolon en la afero. Li eĉ promesis “diligentecon” de la franca jura sistemo: tamen fakte la unua franca esplor-juĝisto ekenketis en Maroko nur en 2001 (kunlabor-peto ellaborita de Francio jam en 1977 neniam estis sendita al Maroko).

Multaj dokumentoj de la francaj sekretaj servoj rilate la aferon Ben Barka ankoraŭ estas klasifikitaj kiel sekretaj; kelkaj lastatempe publikigitaj tamen indikas, ke la sekreta servo estis informita pri la komploto kontraŭ Ben Barka. Do, almenaŭ pro sia ne-ago, kunkulpas la sekreta servo. Tamen la preciza rolo de Francio en la afero ankoraŭ restas malkovrota; ankaŭ tiu de Usono, kiu tiam tra reto da agentoj aktivis en Maroko.

Oufkir estis mortigita en 1972 pro partopreno en kontraŭreĝa komploto; Hassan la 2a restis sur la trono ĝis sia morto komence de la nuna jarcento. Ben Barka mem fariĝis peono kaj viktimo en granda batalo: por omaĝi al li necesas legi la nun en pluraj lingvoj eldonitajn Politikaj Skribaĵoj.

Moderna Vivo

JAPANIO

Profitoj pro “fantomaj” studantoj

Elpelitaj el kolegio en Japanio estas 21 ĉinaj studantoj, kiuj nek vizitis la instituton nek pagis siajn kotizojn. Dume evidentiĝis, ke ĉe kolegio Sakata, en gubernio Yamagata, kontraŭleĝe studis 342 ĉinoj kaj 13 japanoj: la ministrejo pri edukado kaj scienco fiksis la nombron ĉe 200. Krome, pli ol duono de la studantoj loĝis kaj laboris en Tokio, 300 kilometrojn sude de Sakata.

Kolegio Sakata, du-jara instituto, estas fondita en 1966. Kiam la nuna direktoro Kaibara Hideteru enoficiĝis en 1999, la kolegio havis nur 100 studantojn. Por fari profiton, nepris pli da studantoj: en Japanio, tamen, falas la nombro de dek-kelkjaruloj, kiuj krome preferas kvar-jaran universitaton ol du-jaran kolegion. Direktoro Kaibara turnis sin do al Ĉinio kaj ekakceptis studantojn el tiu ĉi lando, kiuj pagas jaran ekvivalenton de po ĉ. 6000 eŭroj. Fanfaronis Kaibara, ke la ĉinoj reprezentas tre efikan “medikamenton” rilate restarigon de la kolegio.

Alloga lando

Tamen la bonaj efikoj ne longe daŭris. La oficejo pri enmigrontoj malpermesis pasintjare, ke envenu 265 ĉinoj, ankaŭ ĉi-jare pliaj 60. La oficejo suspektis, ke la “studontoj” intencas labori, ne studi en Japanio. Kvankam Japanio nun suferas pro malbona ekonomio, ĝi ankoraŭ estas tre alloga lando por ĉinoj, kiuj povas gajni dekoble aŭ dudekoble pli da mono ol en Ĉinio.

La afero Sakata ne unikas en Japanio: aliaj kolegioj dependas de eksterlandaj studantoj por pluvivi. Laŭ la ministrejo pri edukado 140 000: el ili 56 % estas ĉinoj. Intertempe la nombro de japanaj 18-jaruloj malgrandiĝas: en 1992 estis pli ol du milionoj; nun nur unu miliono kaj duono. Pro tio oni prognozas bankroton de kelkaj kolegioj kaj universitatoj.

Eksterlandaj studantoj pozitive efikas sur junajn japanojn, kiuj ĝenerale fermas sin en malgrandaj rondoj. Bedaŭrinde estas do la krizo ĉe kolegio Sakata: nepras nun trovi rimedojn por helpi al la ĉinoj restantaj ĉe la jam duonbankrota kolegio kaj por montri, ke Japanio konsistas ne nur el mono sed ankaŭ el koro.

Moderna Vivo

JAPANIO

La manĝota fiŝo estas ankoraŭ en la ... bazaro

“Fiŝo, fiŝo, fiŝo, manĝu fiŝon, fariĝos vi pli sana; fiŝo, fiŝo, fiŝo, manĝu fiŝon, fariĝos vi pli saĝa...”: kiam aŭdiĝas tiu ĉi kanto en superbazaro, estas mirinde, ke ĝi allogas klientojn al la fiŝ-vendejo. Tamen en Japanio kiamaniere kaj kiajn fiŝojn vendi ege gravas.

Lastan jaron bazaro Daiei komencis plivastigi kaj plibeligi sian fiŝ-oferton: klientoj nun vidas vendistojn dispecigi fiŝojn, por ke la varoj montriĝu pli freŝaj; samtempe la firmao proponis pli diversajn fiŝ-specojn kaj aranĝis ilin transporti rekte el fiŝ-bazaro vendejen. Pro la reformo malpliiĝis plendoj kaj duobliĝis vendoj, kiuj nun superas tiujn de viando.

Post la dua mondomilito japanoj sekvis eŭropstilan manĝokutimon, elektante viandon prefere al fiŝo; tamen nun ŝajnas, ke venas tempo de fiŝo. Fakte japanoj tre ŝatas fiŝon: laŭ statistiko de la Nutraĵa kaj Agrokultura Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj ĉiu japano dum 1993-1995 jare manĝis 69,9 kg da fiŝo, tiel okupante la sesan lokon inter la mondaj fiŝ-manĝantoj. Tamen, laŭ statistiko de la japana registaro, dum la lastaj 20 jaroj la fiŝ-konsumado de meza japana familio falis je 22 %; tiu de viando nur je 11 %.

Preparita manĝaĵo

Troviĝas kelkaj kialoj. Unue, japanoj pli kaj pli dependas de vendejoj por ĉiutagaj bezonaĵoj. Ili ne ŝatas ion hejme kuiri. Furoras vendejoj, kie eblas aĉeti finkuiritajn manĝaĵojn por krei hejme t.n. tujan “luksan vespermanĝon”. Ekzistas familioj sen hejmaj kuirtranĉiloj: necesas nur tondilo por malfermi plastan sakon enhavantan jam preparitan manĝaĵon, kiun oni simple finkuiras. Rilate facilecon kaj rapidecon pli taŭgas viando ol fiŝo.

Due, japanoj pli kaj pli emas vivi for de naturo kaj do ne ŝatas krudaĵojn. Al multaj ne plaĉas koloroj, odoroj, formoj kaj eĉ okuloj de fiŝoj. Kiam oni kuiras fiŝon, oni devas fortranĉi ĝian kapon kaj forpreni ĝian internaĵon, sange malpurigante siajn manojn kaj hakplaton. Tial, kiam ili aĉetas fiŝon, ili petas, ke ĉion ĉi faru vendisto. Laŭ Siraisi Yuriko, membro de Virina Fiŝ-forumo: “Laŭ nunaj geknaboj fiŝo malhavas kapon, voston kaj ostojn”.

Trie, multaj nun mallertas, uzante manĝobastonetojn. Kiam oni manĝas fiŝon, aparte rostitan fiŝon, oni forprenu malgrandajn ostojn. La japanaj bastonetoj estas precipe faritaj por manĝi fiŝon kun akraj pintoj; ili malsimilas al ĉinaj kaj koreaj bastonetoj, kiuj taŭgas por manĝi viandon. Japanaj geknaboj nun pli lertas, manipulante butonojn de televidaj ludoj ol bastonetojn por manĝi ostoplenan fiŝon.

Suŝio

Laŭ enketo pri ŝatataj manĝaĵoj inter element-lernejanoj, suŝio okupas unuan lokon. Mori Mituko, de suŝio-vendejo Kura-susi, esperas: “Se geknaboj ekinteresiĝos pri fiŝ-kulturo pere de suŝio, la japanoj multe pli manĝos fiŝon”. Tamen por geknaboj suŝio ne estas fiŝo, sed viando.

Japanio estas ĉirkaŭata de maro. Ĝis la japana moderniĝo en 1867, la japanoj ne kutimis manĝi bovon kaj porkon; proteinon ili prenis ĉefe el fiŝoj. Laŭ ŝanĝiĝo de la sezonoj diversaj fiŝoj rondvojaĝas la insularon, ekzemple en majo kacuono (speco de skombro) kaj en aŭtuno sairo. Manĝante tiujn fiŝojn, la japanoj sentas la sezonojn kaj tiel vivas kun naturo. Delikateco tia nun perdiĝas.

La manĝaĵoj, kiujn infanoj kutime konsumas, restas enkore kiel “animaj manĝaĵoj”, donante trankvilon kaj feliĉon. Tamen jam 30 jarojn japana devizo jenas: “Pli rapide, pli facile, pli oportune, pli artefarite kaj pli for de naturo”. Jam anoj de la junaj generacioj kutimas manĝi aĉajn manĝaĵojn kiel “animajn manĝaĵojn”. Tial estonte fiŝoj ĉirkaŭ la japanaj insuloj ĝuos feliĉan, sekuran vivon: japanoj, nek sanaj nek saĝaj, ilin lasos en paco, ĉar fiŝojn ili ne plu manĝos.

Politiko

FRANCIO

FN-fono

Ne plu pruvendas la rasismo de Jean-Marie Le Pen, estro de la franca ekstremdekstra partio Fronto Nacia (FN). En kvar sudaj urboj de Francio (Vitrolles, Marignane, Orange kaj Toulon, administrataj ekde 1995 de la Nacia Fronto) klare videblas la politiko de la partio de Le Pen. Por eviti, ke la tuta lando estu tiel regata, francoj en majo rebatis la prezidantan kandidatecon de Le Pen, donante finfine 82 % de la voĉoj al lia kontraŭulo Jacques Chirac.

En 1995, la kvar novaj FN-urbestroj klopodis “ordigi” siajn urbajn servojn, maldungante “sociajn parazitojn” por tuj preskaŭ samnombre redungi oficistojn laŭ principo de nacia kaj politika prefero (40 maldungitoj en Orange, 140 en Vitrolles).

En Vitrolles, la urbestro rifuzis krei t.n. “junul-laborlokojn”, enkondukitajn de la socialista registaro, malgraŭ tiea kreskanta senlaboreco. Krome, por ŝpari monon, rubo-kolektado estis en pluraj urboj privatigita; sed kiam tribunalo nuligis kiel kontraŭleĝan la privatigitan servon, la urbestroj rezignis pri ĝi. Plue, pluraj stratoj estas renomitaj laŭ partia idearo: ekzemple Raoul Salan, ribelinta oficiro dum la alĝeria milito, anstataŭis Nelson Mandela.

“Tikli” islamanojn

Aliaj publikaj servoj estis “reordigitaj”. En bibliotekoj, revuoj malfavoraj al la FN malaperis; anstataŭis ilin FN-publikaĵoj kaj verkoj de kontraŭjudaj aŭtoroj (i.a. Evola, inspirinto de Mussolini). En lernejoj la urbestroj insistis, ke infanoj ricevu pli FN-konforman edukadon. Ili etigas subvenciojn por publikaj lernejoj kaj sociaj agoj kaj eĉ, kvazaŭ dum milito, porciigis manĝovarojn en la plej malriĉaj kvartaloj. En Marignane malaperis el la lernejo menuo sen porkaĵo, por iom “tikli” islamanojn.

Kulturaj centroj fariĝis celpunktoj de FN. Multaj asocioj perdis siajn subvenciojn kaj estas pelitaj el antaŭe senpage okupataj komunumaj ĉambroj. La urbestroj tamen kreis asocion “Franca Frateco”: tiel komuna agado konformiĝas kun la rasismaj kaj diskriminaciaj kriterioj de FN. Mezepokaj naciecaj religiaj festoj anstataŭis muzik- kaj libro-festivalojn, kaj provokema t.n. “hip-hop” grupo NTM estis malpermesata en Orange. Kroma edifa ekzemplo: en Vitrolles, edukado-subvencio en malriĉa kvartalo falis de 100 000 francaj frankoj en 1996 ĝis 1000 frankoj en 1998. Dume la subvencio al polica asocio kreskis je 100 000 frankoj.

Cenzuro-ordono

Tamen plurfoje devis interveni polico aŭ tribunalo por respektigi bazajn konstituciajn rajtojn: FN-elektitoj ofte kontraŭleĝe agis (privatigo de rubo-kolektado, blokado de dunaciaj geedziĝoj, malpermesado de manifestacioj kaj de maldekstraj ĵurnaloj, disdonado de FN-broŝuroj al lernejanoj). En Vitrolles kinejestrino, kiu malgraŭ cenzuro-ordono de la urbestro tamen vidigis filmon pri aidoso, estis maldungita.

Aliaj FN-agoj:

  • — donacado de laborpostenoj pagitaj de la urbo, foje ĉefaj postenoj, al familianoj, amikoj;
  • — kunvenoj de urbaj konsilantaroj fariĝis malamaj kaj perfortaj (ofte oni trapikas pneŭmatikojn, foje minacas je morto);
  • — pluraj procesoj kondamnis urbestrojn aŭ kunlaborantojn (ĉefe pro agresoj, insultoj, naziaj aŭ rasismaj paroloj, aŭ financaj skandaloj); okazis multaj demisioj;
  • — en Toulon la polico daŭre enketas pri ŝtupar-falo, kiu mortigis en 1996 s-ron Poulet-Dachary, eks-konsilanton;
  • — en Vitrolles, en 1997, la urbestro murigis la enirejojn al la kulturcentro “La submarŝipo”; tribunala decido remalfermigis la centron.

Jen praktikaj rezultoj de antaŭbalota kampanjo bazita sur “sekureco”, ĉiama batal-krio de Le Pen. La flamo grandiĝis kaj nun la fajro ekflagras. Ĉu batali kontraŭ la brulego? Unu franco el kvin voĉdone subtenis la partion de Le Pen. Oni restu vigla kaj atenta ...

Moderna Vivo

MEDICINO

Sukceso kontraŭ aidoso

Laŭ ĉiuj indikoj Brazilo kuraĝe kaj sukcese alfrontas aidoson: iom post iom la mortokvanto falas. Efikas ne nur la kontraŭvirusaj medikamentoj sed ankaŭ la trejnado de fakuloj por altigi la vivkvaliton de infektitoj, plibonigi diagnozadon de komplikantaj infektoj kaj ilin kontraŭi per konvenaj medikamentoj. Krome daŭre trafas la loĝantaron frapa, konsciiga kampanjo pere de amaskomunikiloj.

La programo elstaras inter la evoluantaj landoj pro tio, ke ĝi aligis plurajn sociajn sektorojn, inkluzive de neregistaraj organizaĵoj, sanigistoj, registaraj institucioj kaj sciencistoj. Publike laŭdis Unuiĝintaj Nacioj la rezultojn: el 580 000 brazilaj infektitoj (el kiuj 25 % loĝas en la provinco Rio-de-Ĵanejro), 100 000 ricevas kontraŭvirusajn medikamentojn.

Por eviti t.n. vertikalan transigadon de la malsano — de patrino al bebo — oni disdonas edukan informmaterialon, pretigas laboratoriajn testojn por tuja diagnozo kaj provizas konvenajn medikamentojn. Sekve la nombro de infektitaj infanoj draste falas.

Paulo S. VIANA

Eseo

POLLANDO

Premiiĝas homo homa

Ĉu la homaro lernis de la holokaŭsto? Tutcerte ne. Atestas pri tio la nuna stato de la mondo, plena de konfliktoj, hombuĉado kaj kreskanta terorismo fone de naciismo kaj religia fanatikismo. Trudiĝas do demando, kial skribi, se disertacioj, noblaj mesaĝoj kaj instruoj apenaŭ influas kaj tamen gvidas la homaron al la abismo. Malgraŭ ĉio oni esperas veki racion, eĉ idealismon aŭ almenaŭ minimuman prudenton, kiu donos ŝancon al homspeco daŭre ekzisti kaj kunekzisti. De la sama fonto, kiun oni povas nomi espero, ekestas la bezono prezenti kaj popularigi homojn, kiuj strebas kontraŭstari al naciismo.

Al tiaj kuraĝuloj, kies agado ofte alportas personan danĝeron, estas dediĉita tiu ĉi eseo. Ekzemple tiuj, kiuj kontestis malveron pri la rilato de poloj al judoj dum la dua mondomilito. Laŭ oficiala propagando, poloj helpis al siaj judaj kunloĝantoj kaj nur eta elcento da senmoraligitaj homoj fikondutis. Kompreneble, la plimulto de poloj — samkiel ĉiuj, kiuj transvivis la holokaŭston — konis la veron. Sed nur en la 80aj jaroj ekaperis publikaĵoj, kiuj subfosis la propagandon. Tamen veran tempeston elvokis dokumenta filmo pretigita de film-reĝisorino Angieszka [angieŝka] Arnold.

Tragedio

Surbaze de diversaj dokumentoj ŝi eltrovis, ke kristanoj neniigis judajn najbarojn en la urbeto Jedwabne kaj aliloke (vidu MONATO 2002/1). Ŝia filmo Sąsiedzi (Najbaroj), bazita sur interparoloj kun tiuj, kiuj partoprenis la tragedion, longe atendis emision sed estis vidigata en kompletigita versio en aprilo 2001. La filmo, samkiel samnoma libro de Jan Tomasz Gross, elvokis grandan moralan ŝokon en Pollando. Certe tamen ili kontribuis al pli objektiva aliro al la pola kaj al la pol-juda historio.

Pro la filmo oni atribuis al Angieszka Arnold en 2001 premion de kultura fondaĵo je la nomo de Jan Karski (Karski, 1916-2000, sendito de pola subtera armeo, klopodis haltigi la holokaŭston kaj dumvive luktis kontraŭ naciismo). Enmanigante la premion, la prezidanto de la fondaĵo diris: “La filmo estas grava arta evento, samtempe multesignifa historia atesto formanta socian konscion”.

Danĝera malsano

Simile honorita ĉi-jare estas i.a. Krzysztow Godlewski [kĵiŝtov godlevski], estinta urbestro de Jedwabne. Li ricevis la premion pro tio, ke li kontraŭstaris antaŭjuĝojn en la loĝantoj de Jedwabne kaj batalis por la bona nomo de sia socio kaj ankaŭ de Pollando. La premion li ricevis el la manoj de profesoro Karol Modzelewski, mem batalanto por demokratio en Pollando, kiu diris: “Nacio, konvinkita pri sia anĝeleco estas nacio malsana je danĝera malsano kaj, rezulte, danĝera por la najbaroj kaj aparte por si mem. Tiu malsano grave trafis la popolojn de Jugoslavio. Tiu ĉi malsano ĉeestas ambaŭflanke de la tiea konflikto kaj tiu ĉi malsano troviĝas ankaŭ inter ni”.

Por aranĝi solenaĵon okaze de la 60a datreveno de la murdo de judoj en Jedwabne Godlewski devis trapasi “krucan” vojon. Kontraŭis lin plejparte la urba konsilio kaj la paroĥestro, kiu kredis, ke solenaĵo malhonorigos la nacion. Tamen apogon Godlewski ricevis de la prezidanto de la pola respubliko, Aleksander Kwaśniewski [kvaŝnievski], kiu partoprenis la solenaĵon kaj tiam pardonpetis pro la kruelaĵoj, kiujn spertis la judoj. Sed malĉeestis loĝantoj de Jedwabne kaj ankaŭ ĉefinstancoj de la katolika eklezio. Post la solenaĵo Godlewski devis eksiĝi: li daŭre serĉas laboron.

Bone estas, ke ĝuste en Pollando, kie okazis pro naciismo tiom da malbono, oni distingas honestulojn, kiuj posedas civitan kuraĝon por kontraŭi al ĉi tiu malsano. Meritoplena ricevinto de la premio Jan Karski estas Krzysztof Godlewski, eksa urbestro de la urbeto Jedwabne: vere, homo homa.

Enkonduko

Konatiĝo

Multaj el vi konas multjarajn kunlaborantojn de nia revuo, ĉar ili renkontis ilin dum iuj kunvenoj kaj kongresoj. Oficistojn de la eldonejo aŭ min ili ekkonis ĉe standoj de MONATO kaj FEL aŭ dum okazaj kunvenoj de legantoj de MONATO dum Universalaj Kongresoj de Esperanto. Iuj redaktoroj, ekzemple William Auld, kiu dum multaj jaroj prizorgis novelojn kaj poezion, estas vaste konataj sendepende de nia revuo. Kaj min dum kongresoj tre ofte homoj simple ekkonas pro la foto, kiu ĉiam aperas kun tiu ĉi enkonduka artikoleto. Fojfoje tio estas problemo, kiam urĝe mi devas trakuri kongresejon por akurate trafi iun kunvenon. Se ĉiun duan paŝon alparolas min homo por laŭdi, plendi, kritiki, sugesti ion, tio unuflanke estas valora afero sed aliflanke malhelpas akuratecon (kiun mi ŝatas). Por eviti tion, aŭ mi devas sufiĉe frue starti aŭ uzi kaŝvojon, kie ŝanco kapti min ne estas tiom granda ... MONATO estas inter malmultaj Esperanto-periodaĵoj, kiuj havas veran redakcion. Kelkaj, kiel menciite, estas konataj movadanoj. “Sed,” prave plendis nia redaktoro de arto kaj sporto, Grigorij L. Arosev, “bedaŭrinde eĉ ne ĉiuj redakcianoj konas unu la alian almenaŭ perfote, des pli la legantoj.” Tial li havis la ideon lanĉi novan rubrikon, kies celo estas prezenti ĉiujn kunlaborantojn de MONATO, por ke la legantoj sciu, kiu do laboras por ili. La koncernatoj aprobis la ideon, des pli ĉar Arosev deklaris sin preta prizorgi la rubrikon. Se vi atente legis la antaŭan numeron, vi jam vidis ĝin sur paĝo 6. Eble vi miros, kiom da homoj — redaktoroj, reviziantoj, teknikistoj, administrantoj, ktp. — laboras por nia revuo. La mallongan tekston ĉiu skribas mem; prezentiĝu ne nur la “movada” flanko de la homo, sed ankaŭ la cetera. Aldonata estas, kompreneble, foto. Estonte do, dum kongresoj, vi povos haltigi ne nur min ...

Sincere via

Stefan MAUL

Politiko

OPINIO

Kial Usono timas internacian juron?

Estas decidite, ke en Nederlando — apud la internacia arbitracia kortumo inter ŝtatoj, post la tre specifa portempa t.n. Lockerbie-kortumo bazita je skota juro, apud la pli daŭra t.n. Jugoslavio-kortumo — estos fondita nova, daŭre funkcionta Internacia Kortumo por pritrakti krimajn agojn ankaŭ de individuoj.

Al mi — naivulo — tio ŝajnas granda paŝo antaŭen direkte al pli justa mondo: ekde Hugo Grotius (Grocio), pri kiu Nederlando prave ankoraŭ fieras, iom post iom formiĝas internacia juro. Tia kortumo estas logika nova paŝo, celanta efektivigi ke ne nur certaj agoj estu rekonataj kiel krimoj, sed ankaŭ ke eblos kun rezulto trakti ilin kaj puni.

Sed ho ve! Usono reagis per nova leĝo, laŭ la gazetaro iniciate de prezidanto Bush: se iam iu ajn usona ŝtatano estos arestita kaj ricevos proceson antaŭ tiu internacia kortumo, Usono arogos al si la rajton, per ĉiuj rimedoj, inkluzive de milita invado en Nederlandon, liberigi tiun sian ŝtatanon.

Strange nekomprenebla leĝo!

Antaŭ nelonge, Nederlando ekstradiciis nederlandan ŝtatanon, disko-ĵokeon el mia loĝurbo Zwolle, ĉar en Usono oni kulpigis lin pri posedo de eta kvanto de haŝiŝo aŭ alia senkulpaĵo, kiun li ŝajne ĉe-havis dum tiea koncerto; laŭ mi — kaj laŭ la ĝenerala nederlanda publiko — afero apenaŭ menciinda, certe ne traktinda en kortumo. Ĉe ni, prave, eĉ ne punebla. Sed tamen, en Usono li eĉ ricevis kelkjaran malliberejan punon! Do pro tiaj bagateloj Usono postulas ke alilandajn ŝtatanojn oni ekstradiciu al ĝi, dum pri siaj propraj ŝtatanoj — jam anticipe kaj sen konsidero pri kiu kulpigo povus temi (eble seksperforto aŭ murdo, ĉar estas dirite, ke la kortumo okupiĝos nur pri la plej gravaj krimoj) — ĝi arogas al si la rajton eĉ milite ataki paceman landon! Eĉ por liberigi krimulon!

Elefanto atakas muson

Sed kial la elefanto atakas la muson? La popol-rakonto ĝin ja scias: nur pro timo. Timo, kompreneble, senbaza, sed ja timo.

Nun aldoniĝis eĉ nova stadio: Usono proponis en la Sekurec-konsilio, ke UN faru similan leĝon koncerne ĉiujn homojn, kiuj iam ajn — estinte, nuntempe aŭ estonte — estos implikitaj en internaciaj agadoj lige al UN.

Mi serioze min demandas intertempe: kion Usono havas por teni kaŝita?

Moderna Vivo

JAPANIO

Ĉu ĝoja plorpluvo?

En Japanio sekvas agrablan kaj verdan sezonon subita junia pluvo. Kutime ĝi komenciĝas la 11an aŭ la 12an de junio kaj daŭras ĉ. 30 tagojn. Dum la du unuaj semajnoj subtile pluvadas; dum la du lastaj tre forte, kun tondroj.

Ne plaĉas la pluva sezono. Oni devas ĉiam porti pluvombrelon kaj ĉie tro humidas. En domoj kreskas ŝimo kaj nepras zorgi pri manĝaĵoj. Fojfoje pluvegoj kaŭzas inundojn kaj terfalojn. Tamen la pluva sezono benas plantojn kaj fiŝojn: terkultivistoj dume plantas rizon kaj la fiŝoj ege kreskas.

En junio estas permesata fiŝkaptado de ayu (plekogloso). La maniero kapti ĉi tiun fiŝon estas nomata tomo-zuri (fiŝi per amiko). Ayu havas sian teritorion kaj, kiam alia fiŝo trudeniras ĝin, ayu atakas. Fiŝkaptistoj do uzas logfiŝojn por altiri al si ayu-on.

Ombreloj el bambuo

Ĉe infanvartejoj oni faras etajn pupojn el papero kaj pendigas ilin ĉe fenestroj. La infanoj kantas: “Pluvu plu, pluvu plu, tiam panjo kun japanstila ombrelo venos akcepti min en infanvartejo.” Nuntempe neniu uzas japanstilan ombrelon faritan el bambuo kaj papero, tamen, aŭdante la kanton, japanoj nepre imagas patrinon en kimono kaj kun geta (tradiciaj lignaj sandaloj).

Dum la pluva sezono tipaj floroj estas hortensio, komelino, hotujnio kaj kampanulo; la insekto estas lampiro. Kampanulo estas japane nomata hotaru-bukuro (sako por lampiroj), ĉar antaŭe oni metis lampirojn en tiun ĉi blankan floron kaj ĝuis delikatan lumon. Pro agrokulturaj ĥemiaĵoj lampiroj malaperis, sed nun multaj vilaĝoj ilin kultivas por allogi turistojn.

Specialaj trajnoj

Hortensioj estas tre ŝatataj. Plej fama loko por vidi ties florojn estas templo Meigetu-in en Kamakura (malnova ĉefurbo de Japanio). Tie videblas 2500 japandevenaj hime-azisai-oj (princin-hortensioj). Por turistoj estas aranĝataj specialaj trajnoj al Kamakura.

En Anglio junio estas la tradicia geedziĝa monato — male en Japanio pro la pluvo. Sed nun hoteloj en junio malaltigas siajn prezojn kaj varbas per la romantika nocio “junia novedzino”. Tiel ili celas veki sopiron pri Eŭropo en la koroj de junaj edziniĝontoj. Espereble tamen la namida-ame (plorpluvo) (signifanta subtilan pluvon) ne plorigas la juniajn nuptofestantojn.

Politiko

NOV-ZELANDO

Pri potoj kaj balotoj

La ministro pri financoj Michael Cullen [majkl kelin] prezentis sian trian buĝeton en majo 2002. Ĝi enhavis neniujn surprizojn: iom pli da mono por edukado kaj hospitaloj, kiel atendite, kaj ankaŭ iom por scienca esplorado kaj por stimuli komputikon.

La ekonomio de Nov-Zelando hezitis post la atencoj en Usono en septembro 2001, sed nun en ĉiuj kampoj krom en komputado reatingis sian antaŭan nivelon. Eksportistoj de agrikulturaj produktaĵoj tamen luktas kontraŭ duobla problemo de kurzo-pliiĝo kaj de barieroj starigitaj de Usono kontraŭ viando el Nov-Zelando kaj aliaj eksportantaj landoj.

Okazos naciaj elektoj ĝis la fino de novembro, kaj la partioj provas pretigi sin. Tamen kelkaj partioj havas problemojn. La Laborista Partio, la ĉefa reganta partio, kaj ties estro Helen Clark [klak], tre popularas malgraŭ skandalo, ke Clark laŭdire subskribis ses pentraĵojn, kiujn faris aliuloj. La pentraĵoj estis venditaj en 1999, antaŭ la lasta parlamenta balotado, por karitata organizaĵo. Sekvis multaj ŝercoj pri la skandalo. Vendejo de ceramikaĵoj proklamis: “Neniu poto subskribita de la ĉefministrino”.

Farse

La minora partio en la koalicia registaro, la Alianca Partio, frakciiĝis pro malkonsento pri registara subteno de la milito en Afganio. La oficiala frakcio havas tri parlamentanojn kaj elektis s-inon Laila Hare estro. La alia frakcio, estrata de la vic-ĉefministro Jim Anderton, havas sep parlamentanojn kaj formas novan partion. Farse estas, ke Anderton instigis novan leĝon elparlamentigi deputitojn, kiuj lasas sian partion. Do ĉiuj dek parlamentanoj de la alianco daŭre kunlaboras por eviti eksigon: tiel la registaro kredis eviti fruan balotadon.

Tamen minacis la registaron la Verdula Partio. La Laborista Partio decidis ne kontraŭi reelektiĝon de la kunestro de la verduloj, por ke tiuj eventuale kunlaboru en estonta koalicio. Pro la kolapso de la Alianca Partio eble nur unu el ĝiaj parlamentanoj restos, do la Laborista Partio ŝajne bezonos novan partneron. Tamen la registaro, enketinte pri gene modifitaj organismoj, decidis, ke ĉesu en oktobro 2003 moratorio malpermesanta ekspluatadon de genaĵoj. La verduloj tion kontraŭas, anoncante, ke ili ne kunlaboros kun subtenantoj de genaĵoj. Sed opinisondoj indikas, ke la Laborista Registaro venkos sen partnera partio.

Pro la diversaj problemoj alfrontantaj la registaron la ĉefministro finfine anoncis, ke okazos nacia baloto kvar monatojn pli frue ol oni atendis. Sendube Clark volas profiti de la populareco de la Laborista Partio kaj de la nepopulareco de la Nacia Partio kaj ties nova estro, Bill English. Ĉiaokaze la rezulto estos interesa.

Eseo

JUNULARO

Ĉu denove 1968?

En la jaro 2002 plenaĝiĝos en Pollando 700 000 gejunuloj. Malgraŭ tio, ke ili ĝenerale pli lertas ol la gepatroj, plejparte ili ricevos neniun laboron. Pro tio prezentiĝas minaco pri grandskala ribelo.

Hodiaŭ pli ol duono de la 18 % de la poloj senlaboraj estas junuloj. Baldaŭ troviĝos en Pollando pli da junuloj serĉantaj laboron ol en la tuta Eŭropa Unio: multaj devos atendi ĝis sia 30a vivojaro, antaŭ ol akiri laboron. Sekve ili plenkreskas laŭ cirkonstancoj tute malsimilaj al tiuj, en kiuj vivis iliaj gepatroj.

La nuna pola junularo ne identigas sin kun la loka medio kaj ne partoprenas socian vivon. Gejunuloj uzas malkonatan lingvaĵon kaj foje esprimas sin ne per akceptataj subkulturoj sed perforte, kio timigas la gepatran generacion. Gejunuloj montras sin individuecaj kaj senigitaj de sentoj pri komuneco.

Malvarme kalkulante

Eĉ inter la gejunuloj estas diferencoj, ne kiel antaŭe inter urbo kaj vilaĝo, sed inter diplomitoj de ĝeneralklerigaj liceoj kaj tiuj de fakaj mezlernejoj. La hodiaŭa junularo akceptas lernejojn ne amante, sed malvarme kalkulante. Eduka sukceso alportos materialan sukceson, kaj jam evidentas konfliktoj inter tiuj, kiuj havas edukadon kaj tiuj, kiuj ne. Tiuj, kiuj lerneje malsukcesis, jam formas kontraŭ-sisteman, ribeleman opozicion.

Riĉeco ludas rolon, aparte la financa situacio de la gepatroj. Kaj la juna generacio spertas pri teĥnologioj multe pli ol la meza generacio: tiel estas subfosata aŭtoritato de la gepatroj kaj instruistoj. Por gejunuloj digno signifas altan vivonivelon: por defendi vivonivelon ili pretas sin antaŭenpuŝi. Moraleco kaj etiko sensignifas.

Ne temas simple pri tradicia intergeneracia konflikto: nuntempe mankas dialogo. Gepatroj plendas, ke ili ne dialogas kun siaj infanoj, kiuj siavice akcentas sian sendependecon, aparte sendependecon disde reciprokaj sindevigoj. Tamen funde restas la problemo, ke eĉ altlerneja diplomo ne garantias laboron. Frustracio tia povus do konduki la polan junularon al ribelo simila al tiu okazanta diversloke en okcidenta Eŭropo en 1968.

Eseo

BALKANIO

Viro ĉe la landlimo

Kristo Jovani naskiĝis en la greka vilaĝo Pondikat en 1916 sed plenkreskis en la albana vilaĝo Jorgucat. Li partoprenis la kontraŭfaŝisman rezistadon, estis enprizonigita post la milito en Grekio kaj nun estras en Ateno eldonejon Jovani.

Al iu vivanta meze de lando aŭ teritorio, ŝtatlimo ŝajnas eble ne nur natura sed ankaŭ utila, ĉar ĝi difinas linion aŭ starigas muron, kiu evitas interpopolan kvereladon. Tiamaniere estas difinitaj “bonaj” aŭ “justaj” landlimoj; eble ekzistas landlimoj alportantaj al popoloj feliĉon, pacon, amikecon. Sed Balkanio estas alia afero. Ĉi tie la ŝtatlimo posedas grandan forton: ĝi dividas nordon kaj sudon, okcidenton kaj orienton; ĝi malamikigas regionojn de la sama lando; ĝi penetras en familiojn, disigante edzon disde edzino, gepatrojn disde gefiloj; simple, tragike, ĝi venenas la vivon.

Ankaŭ ne oportunas ŝtatlimoj difinitaj de fremdaj grandpotencoj: kelkaj landoj sin trovas plivastigitaj, kelkaj malplivastigitaj; al kelkaj restas la tomboj de geavoj transe, al aliaj maltranse. Kaj ambaŭflanke de ŝtatlimo restas ekster la tero de la patrio albanoj kaj grekoj. Dum jarcentoj tiuj apude vivis, neniam imagante, ke iam diplomatoj, karieron kaj renomon ĉasantaj, difinos ŝtatlimojn por dividi kaj malapudigi la du popolojn.

Strangaj paradoksoj

Tiel kreiĝis strangaj paradoksoj: parto de greka vilaĝo restis en albana teritorio; en greka restas parto de albana vilaĝo. Rezulte: pli facilis veturi ekzemple inter Jorgucat (ĉe la albana limo) kaj Delvinaq (ĉe la greka limo) tra teritorio de tria ŝtato ol rekte — distancon de nur kelkaj kilometroj. Pro ĉi tiuj limoj vivis proksimuloj, kiuj dum duonjarcento ne povis vidi siajn karulojn, kvankam troviĝantaj nur kelkajn centojn da metroj for unu de la alia: inter ili situis la “landlima moŝto”.

Kristo Jovani naskiĝis de patro Vasil Stavro kaj patrino Katerina. La patrino estis devigita forlasi la hejmon: la bopatrino volis, ke ne Kristo heredu ŝiajn riĉaĵojn sed la fratino de Vasil. En vilaĝo Jorgucat finfine seninfana familio Jovani akceptis malgrandan Kristo kvazaŭ filon; poste naskiĝis filino. Kiam Kristo havis 10 jarojn, la kvazaŭpatro Filip Jovani rekondukis lin trans la ŝtatlimon al Pondikat, por ke la knabo konatiĝu kun siaj veraj familianoj. Tamen rabistoj estis buĉintaj la patron: al Vasil, kiuj vane provis rezisti al la rabistoj, ili detranĉis la langon kaj la orelojn, eligis la okulojn kaj en dek pecojn dishakis la kadavron.

Tial Kristo heredis la bienon de la patro kaj tiel fariĝis la plej riĉa homo en la vilaĝo. Tamen, demandite, ĉu li tenos por si la riĉaĵojn, Kristo respondis: “Ne, mi lasas ĝin al miaj fratinoj kaj al miaj onkloj”. Li sciis, ke la tragedio en lia familio devenis de heredeco.

Malfeliĉo kaj suferado

“En mia naskiĝvilaĝo,” rakontas Kristo en siaj memoraĵoj, “mi vidis mizeron kaj povrecon, arkaikajn patriarkecajn morojn, kiuj katenis la homojn, alportis malfeliĉon kaj suferadon, dum en la vilaĝo de miaj gepatroj Jovani atendis min amo, ĝojo kaj feliĉo. Kaj ekde tiam mi estis konata kiel la viro sur la landlimo, kun du nomoj: transe Kristo de Vasil Stavro kaj maltranse Taqi de Filip Jovani (Taqi estas mallongigo de Kristo en la albana)”.

La kvazaŭpatro jam klarigis al Taqi, ke ekzistas du Grekioj, unu malriĉa, kiel vilaĝo Pondikat kaj unu riĉa, kiel la ĉefurbo Ateno. Kaj, studinte ĉe militista lernejo en Korfuo, Kristo poste rememoris: “Korfuo diferencis kiel la tago de la nokto, kompare kun Pondikat kaj Jorgucat. Korfuo plaĉis al mi, sed kial en la sama patrio estis ankaŭ povraj lokoj kiel Pondikat?”

Sed la “landlima moŝto” malhelpis al Kristo, studanta en Grekio, viziti regule kaj facilmaniere Jorgucat. Tamen per ŝmirmono ankaŭ tion la patro Filipo aranĝis. De Korfuo Kristo iris al Ateno, kie li konatiĝis kun la ĉefverkoj de la antikva greka arto. Impresis lin ankaŭ la prelegoj de liaj instruistoj ĉe la militista lernejo, kiuj prezentis la ŝtaton kiel sanktan kreitaĵon de la nacio. Tamen Grekio dum la 20aj kaj 30aj jaroj de la pasinta jarcento apenaŭ estis sankta kreitaĵo.

Kristo estis juna militisto, honesta kaj disciplinema, kiam li persone atestis la politikajn perturbaĵojn inter 1933 kaj 1935. Dum kelkaj superuloj ordonis al li gardi generalon, aliaj ordonis al li subaŭskulti kaj priraporti la planojn de la generalo. Sed Kristo ne povis fariĝi nura ilo kaj pro tio oni enprizonigis lin kiel “demokraton”, kromnomo, pri kiu li fieregis.

Poste li revenis Albanion kaj edziĝis al vilaĝa knabino, Penelopa. Sed tiam li envolviĝis en la itala-greka milito, kiu premis aparte la albanan kaj grekan loĝantarojn transe kaj maltranse de la landlimo. Li estis denove enprizonigita, ĉi-foje de italoj. En 1943 li aliĝis al 400 greketnaj civitanoj, kiuj fondis partizanan taĉmenton en la monaĥejo de Driano.

Totalismo

En 1944 estis liberigitaj preskaŭ ĉiuj regionoj de Suda Albanio. La homoj estis elĉerpitaj kaj ege deziris pacon. La edzino de Kristo insistis, ke ili restu en Jorgucat kun la infanoj: intertempe oni instalis landlimon kaj la paro Jovani troviĝis transe en Janino. Finfine, dum tre malfacila politika situacio, la paro sukcese transiris la limon kaj instaliĝis en Jorgucat. Sed en Albanio ekfunkciis totalisma ŝtato kaj la restado ne longe daŭris.

Pro tio, ke Penelopa eksuferis pro tuberkulozo, nepris denove transpasi la landlimon, ĉar en Albanio mankis medikamentoj. Kristo ekvendis juvelaĵojn por kuraci la edzinon kaj nutri la familion. En Janino la vivo malfacilis kaj oni akuzis lin pro spionado favore al la albana ŝtato. Memoris Kristo: “Estis la sojlo de la plej terura civila milito en la historio de moderna Grekio. Ne funkciis aŭtenta justeco; sur fadeno pendis homa vivo facile rompebla danke al mensogoj kaj inventaĵoj plej banalaj”. Ses jarojn li pasigis en prizono.

Kristo ne apartenis al tiuj, kiuj kapitulacas, kaj li ne sopiris je venĝo. Elprizoniĝinte, li rekomencis la vivon kiel buĉisto en Ateno. Liaj du filoj restis tiam en Albanio: la landlimo ne kompatis ilin, malpermesante, ke ili vizitu la patron. Tamen buĉisto li ne volis resti: ekbolis en li malnova pasio pri libroj. Li renkontis du homojn, kiuj vendis librojn, kaj kiuj invitis al Kristo kunlabori. Pri tiu ĉi periodo diris Kristo: “Ne estis facile, ĝeni aliulojn, dum ili laboras, kaj oferti al ili librojn. Sed ĉu honti, provizante al homoj librojn?”

Malaltaj prezoj, alta profito

Post iom da tempo Kristo konvinkiĝis, ke li povus sendepende labori. Li aĉetis stokojn da nevenditaj libroj kaj ilin proponis al la publiko je malaltaj prezoj kaj je alta profito. Finfine li devis dungi aliajn kaj, kiam la komerco kreskis, li decidis en 1956 starigi propran eldonejon. Kristo bone komprenis, ke la miraklo de homa estaĵo estas la racio. Tamen li sciis, “por ke tiu ĉi racio ne rustiĝu, la homo bezonas nutradon, kiu devenas de la scioj akirataj parte de la sperto kaj parte de la libroj”.

Laŭ Kristo, ne eblas civilizacio sen libroj. Prometeon li adoris; tiun, kiu fajron donis, kune kun scioj, skribo kaj ĉio bezonata, por ke eliru el barbareco la homaro. Nuntempe ne facilas protekti koncepton tian pri libroj kaj scioj. Sed Kristo opinias, ke perdiĝo de libroj indikus perdiĝon de la homaro: en libro estas konservata komuna memoro.

Tial majestan laboron plenumis Kristo, eldonante ekzemple enciklopediojn kaj librojn sciencajn bezonatajn por kultura kaj intelekta evoluo de la homoj. Kaj ne nur en Grekio li starigis filiojn: tie, kie vivas grekoj, ekzemple en Usono, li vendas librojn de verkistoj kaj filozofoj kaj de antikva kaj de nuna tempoj. Tiel kleriĝos la homaro danke al viroj ĉe la landlimo, kiel Kristo Jovani.

Moderna Vivo

LITOVIO

Sekretaj vortoj de kuraĝa presisto

La komunisma reĝimo havis unu nediskuteblan trajton: malestimon de alispecaj ideoj. Ĉiu fremda al komunismo estis persekutata kaj severe punita. Sed malgraŭ la kruela realeco de vivo en komunisma lando Vytautas Andziulis, nun 71-jaraĝa, el la litova urbo Kaunas, riskis sian vivon kaj tiujn de sia edzino kaj kvar infanoj pro sekreta presejo instalita sub ĝardena domo kelkajn kilometrojn for de la urbo. Tie li presis librojn — por la sovetia popolo “fremdajn” — kun religia kaj patriotisma enhavoj.

Vytautas ne scias, kio provokis liajn patriotismajn sentojn kaj malamon al la tiutempa okupacia reĝimo. Neniu el liaj familianoj suferis; neniu estis enprizonigita aŭ ekzilita. “Miaj gepatroj, precipe mia patro, estis patriotoj kaj ĉiam edukis nin kun patriotisma sento”, diris Vytautas. La ideo pri presejo venis, dum li lernis ĉe tipografia lernejo: la komunistoj timis “malĝustajn” vortojn, kiuj povis fariĝi efika maniero por kontraŭstari la realecon.

Longaj tuneloj

Hazardo helpis realigi la planon. En abelisto-rondeto Vytautas konatiĝis kun Juozas Bacevičius, kiu jam malsukcese provis konstrui presilon. La du viroj decidis kunlabori, kaj Vytautas, foje helpata de sia nova amiko, elfosis longajn tunelojn sub sia domo. La enirejo situis en forcejo kaj estis zorge kaŝata.

Frumatene kaj malfrue vespere el sub la grundo aŭdeblis la sono de la presmaŝino. La edzino de Vytautas, Birute, fariĝis kvazaŭ oreloj kaj okuloj. Sub la fenestrobreto estis kaŝita sekreta butono de sonorilo. Unu sonoro signifis “venu”, du “urĝe venu”, tri “danĝero”. Nur unufoje Birute tri fojojn sonoris: ŝi vidis militistojn, kiuj haltis efektive nur por urini ĉe arbusto.

Laboratorio

Sian sekretan agadon la patro neniam menciis al siaj idoj. Tamen unu nokton lia 9-jara filo postsekvis sian patron kaj vidis la strangan, bruan presmaŝinon. La patro klarigis, ke jen laboratorio, kie li kultivas diversajn florojn kaj faras eksperimentojn, pri kiuj neniu rajtas publike paroli. La filo nenion diris en la lernejo.

Dum 10 jaroj Vytautas Andziulis presis 23 religiajn kaj patriotismajn libretojn. Lia kolego Juozas disvastigis ilin pere de preĝejoj. Pri la sekreta agado sciis la eklezio sed ne avertis kontraŭ la danĝero. Finfine la ŝtata sendependiĝo senvualigis la sekreton, kaj Vytautas komencis laŭleĝe labori.

Nun en lia domo, ĉirkaŭata de arboj kaj rododendroj, funkcias muzeo pri kontraŭleĝa eldonado kaj malnovaj presmaŝinoj. Iam Vytautas intencis surverŝi sian tunelon kaj presejon sed lastmomente retiriĝis. Nun ĉiu rajtas subeniri kaj admiri la kuraĝon de presisto, kiu per vortoj batalis kontraŭ la komunisma reĝimo.

Politiko

OPINIO

Nur etaj esperoj pri baldaŭa solvo

Ŝtorme agitiĝas la politika areno en Hispanio: perturbas leĝoj pri eksterlandaneco, akvo, edukado, laboro (kun responda ĝenerala striko) kaj nelaste partioj.

Leĝo pri politikaj partioj estis unualege aprobita de ĉ. 95 % de la deputitoj de la suba ĉambro de la hispana parlamento. Malgraŭ tiu ĉi preskaŭ unuvoĉa akcepto, la afero plifortigas la akutan krizon en la rilatoj inter la hispana ŝtata registaro kaj tiu de la eŭska aŭtonoma komunumo. Por tion kompreni, taŭgas mallonge resumi la lastjarajn okazaĵojn en la eŭska konflikto.

En septembro 1998 la eŭskaj naciaj partioj, sindikatoj kaj ĉefaj organizaĵoj subskribis en la urbo Lizarra-Garazi interkonsenton por klopodi pace konstrui vojon al memdispono. La dokumento paraleligis la eŭskan kaj la nord-irlandan situaciojn kaj difinis la eŭskan konflikton kiel politikan: postulata estis do politika solvo. Tuj sekve la armita grupo ETA deklaris pafopaŭzon.

Radikale malsama

Dum kelka tempo estis fido kaj espero, ke ia solvo survojas. Sed la situacio montriĝis radikale malsama al tiu en Nord-Irlando. Dum la brita registaro kuraĝe antaŭenpuŝis intertraktadon, la hispana bojkotis ĉian eblon: ĝi konsideras la terorisman aferon simpla policaĵo kaj vervege kampanjis kontraŭ ĉiaj “amikoj de murdistoj”.

Post monatoj da stagnado kaj da reaj similaj deklaracioj, en decembro 1999 ETA anoncis ĉesigon de la pafopaŭzo kaj baldaŭ reprenis sian aktivadon. La hispana registaro uzis ĝin por pliakrigi siajn atakojn kontraŭ la eŭska registaro, kio finfine kaŭzis la plifruigon de la balotado por la eŭska parlamento en januaro 2001.

Kontraŭ ĉiuj prognozoj, ĉefe tiuj de la hispana registaro, la reganta koalicio de eŭskaj partioj ne nur ne malfortiĝis sed eĉ tre signife kreskis. La Popola Partio de la hispana registaro apenaŭ forgratis kelkajn voĉojn, ŝajne de ĝia preskaŭa sozio en Eŭskio, la Socialisma Partio.

Preskaŭa kriminaligo

La politiko de la hispana registaro neniel ŝanĝiĝis. Ĝi plu insistis pri siaj aksiomoj: polica persekutado de ETA kaj preskaŭa kriminaligo de la eŭska registaro kaj de la partioj ĝin konsistigantaj. En tia spiralo lanĉiĝas la nova leĝpropono pri politikaj partioj, kiu — laŭ la ministro pri justico — celas nur kontraŭleĝigi Unuecon, la politikan partion, kiu ne “kondamnas” (nur “bedaŭras”) la agadojn de ETA.

La proponon fronte kontraŭstaras la eŭska registaro, laŭ kiu ĝi nur malhelpas intertraktadon kaj paciĝon. La Popola Partio per denova vasta kampanjo en la informiloj, kiujn ĝi regas, kaj lobiado ĉe la Socialisma Partio, ĉiam paŭsanta la eŭskan politikon de siaj rivaloj, kaj ĉe siaj kutimaj subtenantoj katalunaj kaj kanariaj, atingis impresajn 95 % de la voĉoj en tiu ĉi unua akto de la parlamenta vojo.

Morale perversa

Aparte substrekindas la — ankoraŭfoja — enorma incitiĝemo de la hispana registaro pri ĉiaj malkonsentoj pri ĝiaj opinioj. Kiam la kasacia kortumo ĵus malakceptis procesi kontraŭ la estro de Unueco pro “terorismo”, ĉar li laŭdire vivuis ETAn, prezidanto Aznar kaj diversaj liaj ministroj ne hezitis akre kaj laŭtege plendi kontraŭ la supera tribunalo. Aŭ kiam la eŭskaj episkopoj publikigis eklezian dokumenton, en kiu ili konsideris, ke la eventuala malpermeso de Unueco havos “sombrajn” konsekvencojn, prezidanto Aznar tuj ĝin opiniis “morale perversa” kaj la ministro pri eksterlandaj aferoj oficiale plendis ĉe Vatikano.

Vidinte la evoluon de la aferoj en la lastaj jaroj kaj la ĉiam pliekstremiĝantajn kaj kreskante maltoleremajn starpunktojn de la hispana registaro, kiu kontraŭas ĉian interkonsenton kun la demokratie elektitaj kaj legitimaj reprezentantoj de la eŭska popolo, oni povas nur demandi sin, ĉu estas esperoj pri ne nur baldaŭa sed eĉ iama solvo de la eŭska afero.

Lingvo

KAŬKAZIO

La oseta lingvo

La oseta lingvo, odoro de stepo en la plej alta montaro de Eŭropo

Ekde fora antikveco Kaŭkazio estis granda kaldrono, en kiu fandiĝis popoloj de diversaj lingvoj, vivmanieroj kaj historio. Laŭ unu pritakso ĉirkaŭ la 9a jarcento ĉi tien venis la alanoj — nomada tribo de prafiloj de la famaj skitoj kaj sarmatoj. La alanoj ankoraŭ ne sukcesis fondi firman ŝtaton, kiam okazis la invado de la mongoloj. Multaj devis foriri al la montaro, kie inter altaj rokoj ili ĝisvivis la 17an jarcenton, miksiĝinte kun la indiĝena loĝantaro. En la jaro 1774 Osetio libervole aliĝis al la Rusia Imperio. Pro sia fideleco kaj antikva kristaneco (akirita ankoraŭ en la 10a jarcento), la osetoj ricevis novajn kultureblajn kampojn en ĉemontara ebenaĵo.

Nuntempe pli ol 90 % de la loĝantaro en norda Osetio vivas ĝuste en tiu ebenaĵo, kie la loĝdenseco estas la plej alta de Rusio.

Osetoj loĝas en multaj landoj kaj regionoj de la mondo. Sufiĉe grandaj grupoj troviĝas en Turkio, Kartvelio, Kabard-Balkario kaj Karaĉaj-Ĉerkesio (la du lastaj estas kaŭkaziaj subŝtatoj de la Rusa Federacio), en grandaj urboj de Rusio, Ukrainio kaj Usono. En Sovetio ili havis du aŭtonomiajn regionojn: Nord-Osetio ene de Rusio kaj Sud-Osetio kadre de Kartvelio. La nuna statuso de Sud-Osetio dum pluraj jaroj restas necerta. Fakte nun ĝi estas sendependa ŝtato kun propra leĝa kodo, milico, gazetaro kaj prezidanto). Nord-Osetio restis en Rusio kiel plenrajta subŝtato.

Laŭ pritaksoj de la jaro 1998 en Nord-Osetio loĝas 667 000 homoj. El ili identigas sin kiel osetoj 382 000 (57 %) kaj kiel rusoj 175 000 (26 %). Inter aliaj gravaj etnaj grupoj eblas nomi inguŝojn, armenojn, kartvelojn, kalmukojn kaj aliajn.

La lingvo: hind-eŭropa

La oseta lingvo apartenas al la irana grupo de hind-eŭropaj lingvoj, interalie al la orient-irana subgrupo, kiu nuntempe preskaŭ plene malaperis. La lingvo plej parenca al la oseta estas la lingvo de la jagnoboj (popolo en la Pamir-montaro, Taĝikio), sed tiun osetoj ne komprenas.

Multaj iranistoj uzis la osetan lingvon por deĉifri nomojn de eminentaj skitoj, kiuj restis en antikvaj priskriboj de la regiono. Ekzistas firmaj etimologiaj kaj historiaj pruvoj de iamaj kontaktoj de osetlingvanoj kun slavaj, finno-ugraj kaj tjurkaj gentoj. Multo venis al la lingvo jam de la kaŭkazia ĉirkaŭaĵo.

Malgraŭ forta influo de ibero-kaŭkaziaj kaj tjurkaj lingvoj la hind-eŭropa kerno de la lingvo oseta senteblas eĉ por nelingvistoj. Nom signifas “nomo”, dwær “pordo” (komparu kun la rusa dver), dy (dialekta formo du) signifas “ci” (komparu, ekzemple, kun la sveda du, rusa ty*), dywa estas “du” (rusa dva), ny mad “nia patrino” (franca notre mère, rusa naŝa mat), ktp.

La nun uzataj kristanaj ritaj vortoj estas plejparte kartveldevenaj, ĉar ĝis la 18a jarcento la kartveloj estis la plej influa kristana popolo en la regiono. La nomo mem de osetoj kaj Osetio venas el la kartvela osi kaj Oseti. Tamen kristanaj tradicioj en Osetio havas pli antikvajn fontojn: en 10a kaj 11a jarcentoj la kristana religio venis al Alanio el la bizanca imperio. Dum enmontara periodo la religio de osetoj transformiĝis al io tute originala: osetoj tradicie preĝas dum preĝaj festenoj ĉe tablo. Tio, kion eŭropano nomus tostoj, ĉe osetoj estas strikta vico el nepraj preĝoj, la plej unua el kiuj estas preĝo al la majesta Dio, kreinto de ĉio viva.

Skribaĵoj

La sola antikva skribaĵo en la oseta lingvo, kiu restis ĝis niaj tagoj, estas la Zelenĉuka epitafio en grekaj literoj (ja kristanismo venis al la osetoj el la bizanca imperio).

La unua vaste uzata skribsistemo aperis ĉe la osetoj en la jaro 1844. Kreis ĝin la rusa akademiano Ŝogren, unu el la unuaj esplorantoj de la lingvo. La ŝogrena alfabeto baziĝis sur la cirila, sed enhavis plurajn specialajn simbolojn (por specifaj osetaj sonoj). Fakte la alfabeto estis fonema, samkiel la esperanta. En tiu alfabeto aperis pluraj libroj, lerniloj, periodaĵoj. En la 1920aj jaroj oni enkondukis latinliteran alfabeton por la oseta (tio okazis kadre de ĝenerala politiko de socialista registaro; ĝuste tiam oni planis latinigi la rusan alfabeton, subtenis Esperanton kaj ankoraŭ kredis je sukceso de baldaŭa tutmonda revolucio).

Jam post 1935 oni komencis haste reciriligi la latinliterajn alfabetojn en la sovetia respublikaro. Ŝanĝiĝis la gvidanto, ŝanĝiĝis la politiko. En Nord-Osetio aperis nova cirila alfabeto (uzata ĝis nun) kun sola aldona litero æ kaj multaj digramoj (por la velara plozivo [q], por [ĝ], ktp). En la sama jaro 1938 oni enkondukis skribsistemon bazitan sur kartvela alfabeto en Sud-Osetio. Eblas diri, ke ĝuste tiam la osetoj iĝis “disdividita” popolo (kiel nun eŭskoj, koreoj, ujguroj, kurdoj kaj aliaj). Post la morto de Stalin ankaŭ en la sudo ekregis komuna cirila alfabeto. Sed la reunuiĝo de la popolo mem restas ege komplika problemo, kiu eĉ ŝajnas nesolvebla en la nunaj cirkonstancoj.

Danke al tio, ke la litero æ estas en alfabetoj de kelkaj nord-eŭropaj popoloj, eblis jam delonge preskaŭ senprobleme uzi la osetan en Interreto. Dum rapida tajpado oni anstataŭigas la literon per “ae” aŭ per cirila litero kiel e inversa, sed en HTML-dokumentoj uzas la kodon “æ”. Ne ĉiuj popoloj de eks-Sovetio povas ĝui tian situacion. Ĉuvaŝoj, ekzemple, uzas unikajn specialajn literojn, kiujn enhavas nur Unikodo (ekzemple y kun du streketoj supre). La sama problemo aperas ĉe kazaĥoj, burjatoj kaj aliaj, dum multaj lingvoj en norda Kaŭkazio havas nur normajn cirilajn signojn en siaj alfabetoj (pro tio ili havas multajn digramojn, kaj eĉ trigramojn).

Literatura lingvo

La literatura oseta lingvo formiĝis surbaze de irona dialekto (kun kelkaj leksikaj pruntoj el la digora). La fondinto de la oseta literatura tradicio estas la talenta poeto K’osta Xetagkaty (ruslingve Konstantin Ĥetagurov). Inter la verkoj de Xetagkaty estas multaj popolaj fabloj kaj legendoj, kiujn li rerakontis rime. Multaj liaj poemoj parolas pri malriĉa kaj danĝera vivo en montaro, pri nobleco de simplaj montaranoj, pri amo certe.

En la mondo nun furoras eposo pri Silmariloj, kiun verkis John Tolkien. Tolkien mem diris ke lin siatempe ege fascinis la finna Kalevala kaj aliaj legendaroj, kiujn li studis kiel filologo en Oksfordo. Li multe bedaŭris, ke ĉe angloj ne konserviĝis (aŭ ne aperis) propra eposo. Do li verkis eposon por la angla.

Tamen multaj popoloj havas ja proprajn belajn epikajn riĉaĵojn. Kaj inter tiuj troviĝas la osetoj.

Utilaj ligoj

slavik.babil.komputilo.org: iom da esperantaj tradukoj el la narta eposo-lingvo.

lingvo.osetia.ru: projekto “oseta lingvo rete”: lernomaterialoj, vortareto, mallongaj anekdottipaj rakontoj “de popolo”, plejparte ruse kaj osete.

titus.uni-frankfurt.de/texte/etcs/iran/niran/oss/nart/nart.htm: Narta eposo osete (en kelkaj lokoj kun paralela latinlitera transskribo).

* Noto de la redaktoro: 1. La rusa “y” estas proksimume “i” sen liprondigo.

Libroj

Studlibro vere unika

Ni troviĝas en la virtuala klubo “Esperanto-lando”, kiu situas ie en Moskvo. Oni prezentas al ni dudek ses kunvenojn de la klubo, unu pli interesan ol la alia. La ĝenerala tagordo de la klubkunvenoj estas pli-malpli konstanta, kvankam ekzistas esceptoj — kelkfoje antaŭanoncitaj, kelkfoje (same kiel en “realaj” klubkunvenoj) kvazaŭ neanticipitaj.

Ekzemple, hodiaŭ ni partoprenu en la kvara kunveno (= “Leciono 4”). La prezidanto informas nin, ke hodiaŭ ni faros “ekskurson al Esperantaj memorigaj lokoj en Moskvo, ligitaj kun la malnova historio de Esperanto”. Li ankaŭ mencias, ke en kunveno post du semajnoj ni denove ekskursos, sed tiufoje al memorigaj lokoj “ligitaj kun la nova Esperanto-historio”. Ni ekskursas al domo, en kiu Ludoviko Zamenhof loĝis inter 1879 kaj 1881, kiam li studis en la medicina fakultato de la Moskva Universitato. Poste, ni ekvidas la universitaton mem, transiras al la muzeo de Tolstoj, kaj al konstruaĵoj ligitaj kun la historio de Esperanto en Rusio ĝis la mezo de la epoko de Stalin. Dume, nia gvidanto informas nin pri esperantaj eventoj rilatantaj al la vizitataj lokoj kaj la politika situacio.

Fininte la ekskurson, jen ni denove en la klubĉambro. Marjorie Boulton prelegas al ni pri peresperanta korespondado (t.e. ni legas tekston tiuteman, verkitan de ŝi.) Post la prelego ni transiras al literatura prezento: Ni legas selektaĵon el Metropoliteno de Vladimiro Varankin. Ĉi tiu rakonto rekte rilatas al la ideologiaj sintenoj de la 1930aj jaroj. Sekvas tiun legaĵon poemeto de Albert Goodheir pri “Totalismo”. Kaj ni legas detalan komentaron, kiu klarigas la nomojn kaj eventojn, menciitajn ĝis nun en la kunveno, kaj kiu atentigas pri lingvaj fenomenoj, kiujn ni bezonas speciale atenti.

En la tria parto de la klubkunveno venas lingvo-praktikado. Ni respondas al demandoj pri la enhavo de la legaĵoj, ni faras frazojn laŭ diversaj skemoj, kaj ĝenerale uzas Esperanton. Estas klare, per la demandoj, ke la legaĵoj celis ne nur ĝenerale distri nin, sed specife instrui nin pri nomoj, datoj kaj faktoj.

En siaj 26 lecionoj (“klubkunvenoj”) Boris Kolker prezentas al ni unikan studlibron, ĉar ĝi ne nur celas utili al “progresantaj” studantoj de Esperanto, sed ankaŭ estas tre utila kleriga verko por la sperta esperantisto, kiu deziras pligrandigi sian scion pri la historio de la esperanta movado, sian konon de esperantlingvaj verkoj, sian scion pri la historio de Esperanto, kaj/aŭ volas trovi ekzercojn kaj prilingvaĵojn, kiuj povas progresigi ankaŭ lian Esperanto-kompetenton.

La temoj neniel estas nure Esperanto-rilataj, kvankam plejofte ili rilatas, almenaŭ nerekte, — se nur pro la fakto, ke ili estis ĉerpitaj el esperantlingvaj verkoj. Ni do legas pri la origino de Esperanto, la frua movado, pri vizitado al aliaj landoj kun notoj pri diversaj kulturoj, pri “La ĉina gimnastiko Tajĝiĉjŭan”; ni legas tekstojn pri prononcado, tekstojn el Esprimo de sentoj en Esperanto de Edmond Privat, kaj ĉerpaĵojn el multaj literaturaj verkoj. Ni konatiĝas kun Cezaro Rossetti, Julio Baghy, Raymond Schwartz, Mikaelo Giŝpling, Lorjak, Hilda Dresen, Kolomano Kalocsay, kaj granda nombro da aliaj verkistoj niaj. Kelkaj prezentaĵoj estas tre praktikaj, ekzemple, informoj kaj detaloj pri Interreto en la lasta leciono.

Du karakterizaĵoj de la libro elstaras: ĝia amplekso (pritraktanta preskaŭ ĉiujn aspektojn de la esperantismo), kaj la multvario en ĉiu el la lecionoj. Preskaŭ nenio en la libro celas nur distri sen informi. La emfazo pri la historio de Esperanto en Rusio, eble, estas iom tro forta — mi ŝatus legi egale ampleksajn informojn pri, ekzemple, la historio de Esperanto en Ĉinio, Vjetnamio, Irano kaj aliaj lokoj, kie la esperantismon konfrontis sociaj sintenoj, kulturoj, kaj ideologioj problemkaŭzantaj; legi pri la tre frapa interligiteco de la esperanta movado kaj spiritismo en Brazilo, k.c. Kompreneble, tio signifus du- aŭ tri-obligi la amplekson de la libro, do ne estus praktika.

La libro estas nedika, sed neordinare peza (duonkilograma!), ĉar presita sur altkvalita papero. Ampleksa kolekto de bildoj pri lokoj, homoj kaj libroj de Esperanto-lando kontribuas al la unikeco de tiu lernolibro-gvidlibro.

Salutinda verko, kiu abunde plenumas la promeson de sia subtitolo: “Perfektiga kurso de Esperanto kaj Gvidlibro pri la Esperanta kulturo”.

Donald BROADRIBB

Boris Kolker: Vojaĝo en Esperanto-lando. Perfektiga kurso de Esperanto kaj Gvidlibro pri la Esperanta kulturo. Eld. UEA, Rotterdam, 2002. 291 paĝoj.

Enkonduko

Espero detruita

Supozeble ne okazas ofte, ke registaro okupiĝas pri artikolo en MONATO. Nun la eksa diplomato Ralph Harry en Sidnejo tradukis la komentarion Tribunalo esperiga en la maja numero en la aŭstralian lingvon (“dialekton de la angla!” laŭ Harry) kaj sendis ĝin al la ĉefo de la Departemento pri Eksterlandaj Aferoj kaj Komerco en Kanbero. Harry raportas: “La registaro federacia de Aŭstralio tiutempe hezitis ĉu ratifi la traktaton, kiu konsistigos la tribunalon (kvankam aŭstraliaj reprezentantoj helpis pri la redaktado kaj subskribis la finan dokumenton). La 24an de junio la registaro anoncis, ke ĝi ja ratifos la traktaton, kun deklaracio (ne rezervo, kiun la traktato ne permesas) ke Aŭstralio mem juĝos ŝtatanojn kiuj faras militkrimojn, genocidon aŭ krimojn kontraŭ la homaro, kaj aŭstralianojn, kiuj servas en la pacfortoj de UN.”

Ĉu do la aŭstralian registaron impresis mia komentario, en kiu mi forte pledis por la tribunalo kaj provis refuti usonajn argumentojn kontraŭ ĝi? Tion ni ne scias, sed tutcerte ĝi ne impresus la usonan registaron, se en Vaŝingtono oni legus la tradukon de Harry (kion, kompreneble, oni ne faris). Intertempe la esperoj, kiujn mi esprimis, ĉiel ajn estas detruitaj. Usono ĉantaĝis la sekurec-konsilion de UN kaj tiel atingis, ke usonaj soldatoj ĝuos imunecon (same civitanoj de la aliaj ŝtatoj, kiuj ne subskribis la traktaton). La tribunalo per tiu ĉi usona perforto fariĝis senvalora. Estas absurde, ke ĝuste antaŭ internacia juĝejo starigita laŭ la principo, ke ĉiuj homoj estas egalaj kaj samrajtaj, usonanoj havas privilegiojn. Plorinde estas ne nur, ke Usono denove pruvis ke la plej forta povas tordi juron laŭplaĉe, sed priplorindaj estas ankaŭ fiasko kaj malkuraĝo de EU (kun Britio, vasalo de Usono, ĉepinte), kiu cedis al ĉantaĝo kaj forĵetis proprajn konvinkojn.

Sincere via

Stefan MAUL

Politiko

IRLANDO

Duobla fraŭdo

La irlanda publiko restas profunde skuita pro la plej grava financa skandalo ekde la fondiĝo de la respubliko. La skandalo iĝas publika danke al Mary Harney [mejri harne], vicĉefministrino kaj gvidantino de la progresema demokrata partio (PD), malgranda partnero en la reganta koalicio.

Aperis multpaĝa oficiala registara raporto, kiu publikigis la nomojn de 190 riĉaj elituloj de la irlanda socio, kiuj posedas sekretajn kontojn ĉe la Banko Ansbacher [ansbaĥer], kies sidejo situas en la Kajman-insularo. La listo inkluzivas nomojn de kuracistoj, hotelistoj, politikistoj, bankistoj, kurĉevalbredistoj, konstruistoj kaj arkitektoj.

La plej konata nomo estas tiu de Charles Haughey [ĉarlz hoĥe], eksĉefministro kaj eksĉefo de FF, la respublikana partio fondita de Éamon de Valera [ejmon], “patro” de la moderna sendependa irlanda ŝtato. Kreis la ruzaĵon la forpasinta kontisto kaj financa konsilanto de Haughey, nome Des Traynor.

Sekve la tuta lando nun scias, ke dum pli ol dudek jaroj multaj (kvankam eble ne ĉiuj) el la plej influhavaj kaj riĉaj homoj profitis de eksterlandaj kontoj por kontraŭleĝe eviti impostojn. Plie, per ruza kaj komplika sistemo, en kiu kunlaboris alia banko en Dublino, posedantoj de la Ansbacher-kontoj facile aliris en Irlando al sia mono, kaj eĉ “prunte prenis” sumojn el siaj propraj kontoj, pretekstante, ke estas la dublina banko, kiu pruntedonas. Ĉar repago de tiaj pruntaĵoj kaj de hipotekaj premioj estas subtrahebla de impostsumoj pagendaj al la koncernaj instancoj, tiaj kontoposedantoj tiel povis duoble fraŭdi la irlandan ŝtaton.

Tio estas eĉ pli honta, ĉar dum la 70aj kaj 80aj jaroj, kiam la plejmulto de la kontoj estis malfermitaj, ordinaraj dungatoj kaj simplaj laboristoj ne povis eviti altajn impostojn, kiuj estis ĉefonte deprenataj de iliaj modestaj salajroj pere de la dungantoj. En la sama periodo estis grava manko (kiu ankoraŭ daŭras) de adekvataj sanservoj kaj socialaj provizoj al malpli privilegiaj civitanoj, dum la plej alta tavolo de la socio vivis en riĉaj cirkonstancoj, apenaŭ pagante impostojn.

Ministrino Harney konjektas, ke la publikigo de la raporto ne estas la fino de la afero: temas pri nur “pinto de glacimonto”. Ŝi opinias, ke eble ekzistas pli da similaj sekretaj kontoj anonime malfermitaj de firmaoj kaj individuoj ĉe aliaj eksterlandaj bankoj, tiel priŝtelante la irlandan popolon.

La popolo forte dubas, ĉu la ŝtato sukcesos procesi kontraŭ la kulpuloj, ĉar, kiel komentis en alia kunteksto seniluziiĝinta usonano: “Malliberejoj estas lokoj, kien oni sendas malriĉulojn, kiuj rompas la leĝon”. En Irlando — kredeble preskaŭ ĉie — se malriĉa patrino ŝtelas de supervendejo manĝaĵon aŭ vestaĵon kun valoro de kelkaj eŭroj, ŝi estas kondamnita al mallibero; tiuj, kiuj fraŭdas la ŝtaton je milionoj da eŭroj, restas liberaj kaj ĝuas komfortan vivon.

Garbhan MACAOIDH

Ŝerco kaj Satiro

HUNGARIO

Voĉo de voĉdonantoj

Karlo Juhász en sia artikolo “Apenaŭ venko” (MONATO, 2002/6) jam raportis pri la streĉa etoso kaj et-diferenca balotrezulto en la aprilaj parlamentaj elektoj en Hungario. Mi ŝatus aldone mencii la rolon de nova teknologia/socia fenomeno: la SMS-tekstomesaĝoj, kiuj, laŭ pluraj analizoj, grave influis elektontojn inter la du voĉdonaj rondoj.

Vidante la amplekson de tiu fenomeno, la Instituto de Malferma Socio (financata de esperantistido George Soros) decidis — por ĉi-ilustre dokumenti nian epokon — arkivigi amasojn da tiuj mesaĝoj foje amuzaj, foje fiaj, plej ofte iaj, tiaj kaj aliaj. Jen eta bukedo el la mesaĝoj, kiuj eltenas tradukon Esperanten (kelkajn klarigojn vidu intertekste, aliajn sube):

— La socialistoj volas vian bonon. Ne donu ĝin!

Viktor Orbán volas vian bonon. Ne donu ĝin!

— Esti hungaro eblas en iu ajn partio.

— La estonteco estas jam nula. (Pastiĉo de la FIDESZ-slogano “La estonteco estas jam nuna”).

— La estonteco jam demenciĝis. (Pastiĉo de la FIDESZ-slogano “La estonteco jam komenciĝis”).

— Komencanta juristo dungota. Kondiĉo: sperto kiel ĉefministro. (La 39-jara Orbán ekrolis en la tutlanda politiko mallonge post la akiro de sia jura diplomo).

— Karaj kamaradoj! La disvendado de nia nacio paŭzis dum la lastaj kvar jaroj. Finfine ni povos daŭrigi! Sendu ofertojn al la Domo de Nostalgio kaj Amikeco, avenuo Andrássy 60. (Tiuloke funkciis en la 50aj jaroj la torturejoj kaj aliaj ejoj de la komunista “ŝtatdefenda” instanco; ekde februaro 2002 ĝi estas muzeo kun la nomo “Domo de Teroro”. La socialistoj diris ke, kaze de sia venko, ili ŝanĝos la nomon al “Domo de Memoro kaj Repaciĝo”).

— Mi estas Péter Medgyessy, ĉi-momente la 21a plej riĉa homo de Hungario. Subtenu min voĉdone, kaj mi atingos la unuan lokon.

— Kial MSZP kaj SZDSZ ne povos kune formi registaron? Ĉar ne eblos al ili interkonsenti pri la stelo, ĉu kvinpinta, ĉu sespinta. (Antisemitoj rigardas la liberalan SZDSZ kiel judan partion).

— Profesia futbalisto avana, kun kvarjara sperto ĉefministra kaj solidaj bazoj en la dakota lingvo, serĉas novan postenon. (Orbán estas daŭre aktiva futbalisto en la departement-nivela teamo de sia hejmvilaĝo. Foje li citis, siadire, proverbon venantan de la dakotaj indianoj).

— Kiel iam aŭstra pentristo, tiel parolas la ĉefministro.

— Komunistoj 42 %; civitanoj 41 %; judoj, gejoj, droguloj 5 %; hungaroj 4 %! (La rezultoj en la unua voĉdona fojo estis: MSZP 42 %; alianco FIDESZ-MDF 41 %; SZDSZ 5,6 %; MIEP 4,4 %).

— Kial la prizonuloj en Nagybánya voĉdonis por MSZP? Ĉar ili ne volas sidi en komuna ĉelo kun FIDESZ-anoj.

— Nu, okazos Happy End. Por ni: happy, por ili: end!

— Dumvojaj informoj: la ŝoseo inter la parlamentejo kaj Felcsút estas fermita pro translokiĝo. Grandaj ŝtopiĝoj atendataj. (Felcsút estas la hejmvilaĝo de Orbán).

Aŭstra pentristo: Hitler;

FIDESZ: Ligo de Junaj Demokratoj, la reginta dekstra partio;

Happy End: “feliĉa fino”, ankaŭ nomo de firmao en tro bonaj rilatoj kun FIDESZ;

MDF: Hungara Demokrata Forumo, iam la ĉefa, nun ŝrumpinta dekstra partio;

Medgyessy, Péter: socialista ĉefministro de post la elektoj;

MIEP: Partio de Hungaraj Vero kaj Vojo, faŝistaro feliĉe falinta eksterparlamenten;

MSZP: Hungara Socialisma Partio, ekskomunistoj;

Orbán, Viktor: ĉefministro (FIDESZ) ĝis la elektoj;

SZDSZ: Ligo de Liberaj Demokratoj, liberala partio.

István ERTL

Politiko

EŬROPA UNIO

Komediistoj senkomediaj

Ĉu, aŭ kiam, okazos en Britio referendumo pri akcepto aŭ neakcepto de la eŭro (la komuna valuto funkcianta ekde januaro 2002 en 12 el la nunaj 15 ŝtatoj de Eŭropa Unio), ankoraŭ ne certas. Daŭre hezitas la brita ĉefministro Tony Blair [teŭni blea], kiu ŝajne pli favoras la eŭron ol sia potenca kaj respektata ministro pri financoj, Gordon Brown [godan braŭn].

Malfacilas interpreti la “signalojn” el registaraj rondoj. Tuj, kiam Blair publike pozitivas pri la eŭro, Brown nervoze negativas, insistante pri jesaj respondoj al siaj verdire svagaj tiel nomataj kvin testoj — interalie, se Britio akceptus la eŭron, ĉu kreskus la ekonomio, ĉu kreiĝus laborlokoj, ĉu daŭre investus eksterlandanoj? Al demandoj tiaj neniu povas kun certeco respondi — krom la bulvarda klaĉgazetaro.

Imperio

Malgraŭ kelkaj noblaj esceptoj, presitaj amaskomunikiloj en Britio montras sin daŭre fremdofobiaj, daŭre kontraŭ eŭro kaj Eŭropa Unio. Ironie, ĉar dominas la bulvardan gazeto-merkaton en Britio la “fremdula” miliardula aŭstraliano/usonano Rupert Murdoch [rupt mdok], kies imperio profitas de dividita Eŭropo. Male, ju pli potenca, ju pli kuna la Eŭropa Unio, des pli ĝi povos bloki ekspansion de Murdoch-konglomeraĵoj.

Sed malgraŭ la subteno — veneno, oni emas diri — de amaskomunikiloj, britaj kontraŭuloj de la eŭro lastatempe ekmaltrankviliĝis. Evidentas, ke la ekonomioj de tiuj ŝtatoj, kiuj ekuzis la eŭron, ne kolapsis, ke senlaboreco ne skuas la popolojn, ke pestoj, plagoj kaj aliaj punoj ne fatale afliktis la landojn. Kontraŭe — kaj tion nur flustru en Britio — ŝajnas, ke la eŭro grandskale sukcesis; almenaŭ, ke plusoj vaste superas minusojn.

Do, preskaŭ histerie, britaj oponantoj de la eŭro lanĉis dum la somero kinejan kampanjon por atentigi aparte junulojn pri la teruraĵoj de la eŭro. Ili dungis komediistojn, bone konatajn en Britio, por primoki la eŭron. Tamen skandaligis britojn unu el la skeĉoj, montranta komediiston hitlere vestitan kaj proklamantan Ein Volk! Ein Reich! Ein Euro! (laŭ la fifama hitlera “Unu popolo! Unu regno! Unu gvidanto!”.

Tankoj

Oni miras, ke kontraŭuloj de la eŭro turnis sin al Hitlero. Evidentas, ke al tiuj tiom fremdas historio kiom deco kaj bontono. Ne imageblas, ke Hitlero estus akceptinta komunan valuton kreitan surbaze de interkonsento kaj intertraktado kaj ne surbaze de tankoj; la eŭropaj “hitleridoj”, Haider kaj Le Pen, ambaŭ kontraŭas la eŭron.

Sed en Britio obsedata de la pasinto, aparte de la dua mondomilito, ne eksterordinaras, ke eŭrofobiistoj ekspluatu la trian regnon. Danke al la gazetaro, danke al televidaj kompanioj, britoj povas daŭre travivi supozeble venkoplenan, gloran pasinton, ne tro ĝenante sin pri la komplikaĵoj de necerta, ŝanĝiĝanta, 21-jarcenta mondo. Komentis kun bedaŭro gazetisto en unu el la “noblaj” — kaj sendependaj — dimanĉo-ĵurnaloj: britoj estas “kondamnitaj senĉese partoprenadi karikaturan version de la dua mondomilito”.

Alivorte: ĉu elekti inter 1945, pundo kaj pasinto, aŭ 2002, eŭro kaj estonto? Ne surprizas, ke daŭre hezitas la registaro pri dato de promesita eŭro-referendumo. Dume ne povas ne rideti britaj eŭro-amikoj: se la fobiistoj tiom malesperas, ke ili sentas sin devigataj lanĉi propagandan kampanjon — kaj ja fuŝan — en britaj kinejoj, do eble ili kredas, ke la tajdo turniĝas. Favore al eŭro. Kaj jes — eĉ en eŭropo-, eŭro-fobia Britio.

Politiko

ALBANIO

Nano kaj kuko — kaj leko de stabileco

Post jaroj da nestabileco Albanio nun pro ĉefe du kialoj antaŭĝuas pli trankvilan periodon: estis elektita nova prezidanto kaj revenis membroj de la reĝa familio. Albanoj esperas, ke pro tio la lando rekaptos la demokration ĝuitan inter la jaroj 1992 kaj 1997.

En tiu ĉi jaro rezulte de tumultoj falis la registaro: al la ŝtatpotenco revenis socialistoj. Tamen la promesoj fare de la socialista prezidanto Rexhep Meidani [redjep meidani] plejparte ne realiĝis: ne estas redonitaj al la publiko monoj perditaj pro la tiel nomataj piramidaj lukompanioj; ne pliboniĝis la publika ordo, kaj daŭre restis senlaboreco kaj malriĉeco. Krome kreskis la korupteco. Pro tio sekvis sin ene de kvin jaroj sep registaroj: tial Eŭropa Unio hezitis eknegoci kun Albanio rilate asocian statuson por la lando ene de EU.

Manipulado

Antaŭ unu jaro okazis naciaj elektoj: per manipulado kaj mensogoj gajnis la socialistoj plimulton da mandatoj en la nova parlamento. Fatos Nano, prezidanto de la Socialista Partio, avide celis la ŝtatprezidantan postenon: li tiel manipulis aferojn, ke finfine li akiris la necesajn tri kvinonojn da deputitaj voĉoj por fariĝi prezidanto. Demokratoj proteste rifuzis eniri la novan parlamenton: sekvis murdoj, inkluzive de tiu de deputito Azem Hajdari (la tiel nomata murdo de la jarcento).

Pro la kreskanta krizo en Albanio (kaj pro ekizoliĝo en la internacia komunumo) necesis elekti novan prezidanton. Unua prefero: Artur Kuko, diplomato kaj albana reprezentanto ĉe la EU-komisiono en Bruselo. Kiam Kuko lastmomente decidis ne akcepti la postenon, oni interkonsentis pri alia kandidato, Alfred Moisiu. Tiu ĉi, eksmilitisto kiu diplomitiĝis en Rusio, devenis de familio bone konata en Albanio: unu familiano estis aktoro, kaj lia patro estis generalo, kiu interalie dum la dua mondmilito rifuzis partopreni la okupadon de Grekio fare de la itala armeo.

La albana parlamento voĉdonis favore al Moisiu, kiu 72-jaraĝa ekokupis sian postenon fine de julio. Tiel oni esperas meti finon al la korupteco de la pasinteco kaj, per demokratia fundamento, plifortigi ne nur la enlandan ekonomion sed ankaŭ la vidatecon de Albanio en internaciaj rondoj.

Nekonvenaj deklaroj

Tiurilate rolon ludos ankaŭ la reĝa familio. Albanio estis reĝolando dum la jaroj 1928-1939; tiam pro itala okupado fuĝis reĝo Ahmet Zog, kiu mortis en 1961. Dume la komunistoj malpermesis, ke lia filo Zog la 2a revenu al Albanio (ankaŭ, ke la monarkista politika partio Legaliteti — samkiel aliaj dekstraj kaj burĝaj partioj — funkciu). Do revenis Albanion nur en 1994 Zog la 2a, kiu tamen pro siaj nekonvenaj deklaroj estis elpelita.

En 1997 li denove revenis kaj ĉi-foje organizis elekto-kampanjon: pro tiama seniluziiĝo rilate politikajn partiojn ŝajnas, ke Zog venkis en referendumo por restarigi monarkion; tamen la politikistoj manovris kaj manipuladis, por ke ne estu restarigota reĝolando. Ili eĉ procesis kontraŭ la reĝo pro armita atenco kontraŭ la ŝtato: denove fuĝis Zog la 2a. Nur pasintjare plifortiĝis la voĉoj favore al la reĝa familio: finfine deputitoj nuligis la decidon de la tribunalo kontraŭ Zog la 2a kaj invitis lin reveni al Albanio.

Nun Zog la 2a, kune kun familianoj inkluzive de lia filo Leka, okupas nove rekonstruitan vilaon apud la ĉefministrejo, ĉe la granda bulvardo de la ĉefurbo Tirana. Albanoj nun atendas, ke la ĉeesto de la reĝo kaj la enoficigo de nova, demokrata prezidanto malstreĉos la politikan vivon kaj kontribuos al nacia unuiĝo. Ankaŭ tion deklaris mem la reĝo.

El mia vidpunkto

Kapitalismo sen masko

Unu el la grandaj miskomprenoj de nia epoko ŝajnas al mi esti la aserto, ke — kun la falo de la komunisma Sovetio — fiaskis la socialismo kaj venkis la kapitalismo. Sed ĉu la “socialismo” de Sovetio estis io alia ol ŝtat-kapitalismo, en kiu la ŝtato (t. e. la ŝtataj, do partiaj funkciuloj) estis riĉaj kapitalistoj kaj la ordinaraj civitanoj la ekspluatitaj malriĉuloj? La sola diferenco al la nuna Rusio estis, ke la tiama ŝtato garantiis al la malriĉuloj vivnivelon sen malsato — nun en eksa Sovetio la novaj (grandparte malnovaj!) kapitalistoj tute ne havas intereson pri la malriĉuloj. En kapitalismo sen masko ili serĉas nur la propran profiton.

Se ni akceptas tiun ĉi analizon, ni povas aŭ devas diri, ke ne fiaskis socialismo (kiu, cetere, nenie kaj neniam vere estis establita ĝis nun) sed formo de kapitalismo. Ĝi tamen ne fiaskis, ĉar ĝi estis kapitalismo, sed ĉar tiu sistemo estis malekonomia: tro granda nombro de burokratoj kontrastis al mismanaĝado kun mizera loĝistiko (en fabrikoj ofte mutis maŝinoj ĉar ne alvenis materialo ĝustatempe), neefikaj produkt-metodoj kaj malmodernaj maŝinoj. Aldoniĝis, tamen, ideologia obstaklo: Sovetio dum la periodo de la “malvarma milito” elspezis gigantajn sumojn por armeo kaj atom-arsenalo. Tiu ĉi kaĉo da problemoj, mankoj kaj absurdaĵoj fine kondukis al pereo de la ŝtatkapitalisma Sovetio.

Kun homa vizaĝo

La “venko” de la okcidenta kapitalismo kontraŭ la komunismo ŝuldiĝis precipe al la fakto, ke ĝi estis multe pli efika, kun multe pli grandaj profitoj, ne nur por kelkaj ŝtataj funkciuloj, sed por vastaj tavoloj de l’ popolo. Usono kaj aliaj ŝtatoj povis financi sian atom-arsenalon sen mizerigi civitanojn. En plej multaj okcidentaj landoj ni havis “kapitalismon kun homa vizaĝo” (kiam disidentoj en orienta Eŭropo revis pri “socialismo kun homa vizaĝo”). Okcidentaj kapitalistoj (kaj politikistoj) konsciis, ke por efika produktado necesas kontentaj laboristoj. Do industrio, ekonomio kaj registaroj (per koncernaj leĝoj) ebligis al pli kaj pli multaj homoj bonfarton kaj certan bonhavon. Sekve de sociala komponento tiu ĉi sistemo prosperis kaj oni fieris pri sia “morala” kapitalismo.

Skandaloj, skandaloj

Sed nun tiu ĉi moraleco montriĝas pli kaj pli hipokrita. Unu skandalo post la alia en pluraj renomaj landoj forŝiris tiun maskon. Plej ekstremaj estis la skandaloj en la plej ekstrema kapitalisma sistemo, tiu de Usono. Estas ne nur (la preskaŭ jam) kutimaj ŝmirmonaj kaj korupto-deliktoj aŭ gajnoj per (kontraŭleĝa) spekulado, sed eĉ falsado de bilancoj fare de estroj de grandegaj kompanioj. Kvazaŭ ne sufiĉus tiaj abomenindaj pekoj de renomaj manaĝeroj de renomaj usonaj entreprenoj, eĉ al prezidanto Bush [buŝ] kaj la usona vicprezidanto oni riproĉas, ke ili kontraŭleĝe riĉigis sin per tiel nomataj “internulaj negocoj”.

Kio okazis? Kial kapitalistoj agas tiel malmorale? Ŝajnas, ke la skandaloj malkaŝas la karakteron de la nova kapitalismo: ĝi vekas avidojn. Ebloj kontentigi tiajn avidojn estas sistem-imanentaj. Ni prenu la ekzemplon de “internula negoco”. Se mi posedas akciojn de kompanio kaj samtempe havas gravan funkcion (estran, konsilantan aŭ kontrolan) en tiu ĉi kompanio, kompreneble mi scias pri tre multaj ĝiaj internaj aferoj. Ekzemple mi scias, ke baldaŭ la kompanio eniros gravan ekonomian krizon, kies sekvo estos falo de ĝia akcia kurzo, pri kio ordinaraj akciuloj ne jam povas scii. Nun do mi vendas miajn akciojn je bonega prezo, kun bonega gajno. Kelkajn tagojn aŭ semajnojn poste la ordinaraj akciuloj suferos teruran perdon pro falinta kurzo.

Avidoj, avidoj

Simile, sed kun multe pli granda krim-energio agas estroj de kompanioj: ili falsas bilancojn tiel, ke la akcia kurzo saltas supren. Ĉar la salajro de l’ estro estas ligita al la kurzo, li gajnas bonege. Kiam la kompanio bankrotas kaj ordinaraj akciuloj perdas, li povas fajfi pri tio: sur lia konto jam troviĝas milionoj. Sed kial simplaj akciuloj povas esti tiel (kaj per multaj aliaj manieroj) trompataj?

Multjardeka prospero de okcidenta kapitalismo, dum kiu konsiderinde kreskis la nombro de milionuloj, vekis avidojn de homoj en konsumismo kaj amuzosocio. Protagonistoj de kapitalismo sugestiis, ke ĉiu povos fariĝi milionulo; li nur devas aĉeti akciojn kaj spekuladi ĉe borsoj. Por kontentigi la postuladon oni privatigis ŝtat-entreprenojn kaj tiel havis multajn novajn akciojn. Por kontentigi la avidon je profitoj, oni maldungis laboristojn, ĉar salajroj kostas, kaj anstataŭis ilin per robotoj (aŭtomatigo kaj raciigado, kiel oni eŭfemisme nomas tion), produktejojn oni transigis al foraj landoj kun malaltegaj salajroj.

Dio profito

La sola celo de kompanioj nun estas laŭeble granda gajno, laŭeble granda dividendo kaj laŭeble alta akcikurzo. Aldoniĝis la gigantomaniaj promesoj de la tiel nomata nova ekonomio (komputiloj, elektronikaj komunikiloj). Por ke manaĝeroj vere sekvu nur tiun celon al maksimuma profito, oni pagis al ili ne nur gigantajn salajrojn sed precipe instigis ilin per opcioj je akcioj, kreskigi gajnon de entrepreno. Ruzaj manaĝeroj ekspluatis tiun ĉi eblon kaj falsis bilancojn, por tiel persone gajni — vidu supre.

Krom manaĝeroj per tiu ĉi (mal)nova kapitalismo profitis precipe lertaj spekulantoj, sed la amaso de antaŭe bonfartaj homoj gajnis aŭ malmulte aŭ tute ne — aŭ perdis, kiam pli kaj pli ofte bankrotis akcikompanioj. Sed precipe kreskis, parte terure, la nombroj de senlaboruloj. Perdiĝis en tia egoisma socio la iama sociala ekvilibro de “morala” kapitalismo, tiel ke nun ni havas grandan nombron de mizeruloj en riĉaj landoj.

La lastatempaj grandaj skandaloj tiukampaj en Usono montras tamen, ke tiu ĉi kapitalismo sen morala masko povas perturbi la tutan ekonomian sistemon de lando. Bush tial postulis pli multan kontroladon kaj revenon al moralo. Ni devas dubi, ke oni sekvos alvokon de iu, kiu mem pekis kontraŭ moralo. Bush, cetere, havas tre simplan rimedon por sufoki kritikon kaj forgesigi liajn misfarojn: li ordonos realigi la longe planatan atakon kontraŭ Irakon, por en nova patriotismo savi Usonon — kaj sin mem.

Turismo

SUD-EŬROPO

Impresoj pri Portugalio

La plimulto de la britoj, feriantaj en Portugalio, ŝatas la sudon de la lando por profiti la avantaĝojn de la mediteranea klimato. Mi tamen decidis viziti la nordon aŭ la tiel nomatan “kaŝitan” Portugalion, kiu eskapis la amasturismon kaj konservis sian sendifektan ĉarmon.

Tiucele mi flugis al Porto kaj de tie mi veturis per aŭtobuso al Póvoa de Varzim, kie mi vizitis plurajn vidindaĵojn. En tiu urbo tipaj estas granitaj domoj kun ruĝaj tegmentoj. En la regiono oni produktas multe da vino. La agroj estas fekundigataj per fukoj. Videblas arboj kun abunde pendantaj oranĝoj.

Póvoa estas la naskiĝloko de la romanverkisto Eça de Queirós, kiu pasigis la jarojn 1874-1888 kiel konsulo en du urboj de Anglio. Oni honoris lin per monumento, kiu troviĝas ekster la urbodomo.

La duan tagon mi vojaĝis en Guimarães, iama ĉefurbo kaj naskiĝurbo de Portugalio. Tie ĉi estas grandiozaj mezepokaj konstruaĵoj, kiuj ampleksas la preĝejon São Francisco de Assis kaj la palacon de la dukoj de Bragança. La palaco enhavas belajn pentraĵojn, tapetojn de Aubusson, persajn tapiŝojn kaj porcelanon.

Braga

Posttagmeze mi vojaĝis al Braga, ĉefa religia centro kaj unu el la plej grandaj urboj de Portugalio. La katedralo troviĝas en la urbocentro. Oni grimpas laŭ komplikaj barokaj ŝtuparoj al la granda sanktejo Bom Jesús do Monte, belega novklasika preĝejo.

Vespere grupo da folkloraj dancantoj distris gastojn de mia hotelo. La folklora muziko estas fundamenta en la historio de Portugalio, kies radikoj troviĝas en la trobadora kantado mezepoka. La plej fama stilo estas fado, ĉe kiu gitaroj akompanas la kantadon. Oni rakontis ankaŭ la legendon pri la koko el Barcelos. Tiu malnova legendo rakontas pri kondamnita, sed senkulpa viro, kiu diris, ke, kiel pruvo de sia senkulpeco, la rostita koko, kuŝanta sur la tablo de juĝisto leviĝos kaj ekkokerikos. Poste onidire tio vere efektiviĝis. Tiu legendo estas rakontata dum generacioj. En la urbo ĉie videblas bildoj de la koko de Barcelos, kiu estas simbolo de fido, justeco kaj bonŝanco.

Porto

La trian tagon mi revenis al la kosmopolita Porto. La urbo kuŝas ĉe la potenca rivero Douro. Porto havas plurajn grandiozajn pontojn — kaj betonaj, kaj feraj. Gustav Eiffell projektis unu el ili. Porto estis la Eŭropa Ĉefurbo de Kulturo en la jaro 2001. Porto estas la dua granda urbo de la lando, de kiu devenas la nomoj de Portugalio kaj de la fama vino. Ĝi estas industria urbo, kiu havas grandegajn dokojn kaj ĝiaj sardinaj fabrikoj ludas gravan rolon. En la urbocentro staras monumento, kiu omaĝas la duoninsulajn militojn. Ĝi prezentas leonon (Portugalio), kiu venkas la aglon (Napoleono). Tiu fakto memorigis min, ke ankaŭ Britio partoprenis en tiuj militoj kaj ke ĝi kun Portugalio estis aliancanoj dum 600 jaroj. Multaj el la firmaoj pri produktado de vino Porto estas britaj kaj mi vizitis unu el ili por gustumi ĝin.

La klimato de Portugalio estas varma kaj seka. La suno brilas dum granda parto de la jaro kaj idealas por vinberoj. Tamen proksimume ĉiu kvara jaro estas favora jaro. En la malgrandaj bienoj junuloj ĉiam ankoraŭ tretas la vinber-rikolton.

En Porto troviĝas vidinda tram-muzeo. La urbo estis la unua sur la iberia duoninsulo, en kiu oni konstruis traman relvojon. Tie ĉi 20 000 kaheloj ornamas la fasadon de la stacidomo. Tiu arto de kahelornamado — la plej bonega en Portugalio — meritas apartan mencion. Ĝi estas nomata azulejos. Oni povas vidi ties specimenojn en la tuta lando. Bluaj, blankaj kaj multkoloraj kaheloj kovras la internon de preĝejoj, fasadojn de domoj kaj publikajn konstruaĵojn. Italoj inventis la majolikan teknikon en la 16a jarcento, kiu ebligas artistojn pentri rekte sur malseka argilo, kiu troviĝas sur tavolo de blanka emajlo. Oni povas vidi brilegajn panelojn de la 18a jarcento. En la 19a jarcento aperis novaj uzoj de azulejos, art nouveau kaj art déco, kiuj progresigis la tiuspecan arton.

La venontan tagon mi veturis per aŭtobuso tra la montara kamparo de Viseu, kie oni intense uzas venton por produkti elektron. Tie ĉi, sur plia alteco, la vinberoj kreskas por ricevi la reflektitan varmon de ŝtona grundo. Oni diris al mi, ke estas ĉiam pli malfacile dungi homojn, kiuj volonte laborus sur la terasoj ĉe temperaturo de 40 gradoj celsiaj.

Lamego, Coimbra, Santarém

Lamego estas alloga episkopa urbego, kiu estas fama pro ŝaŭmvino kaj bukano. Tie oni komencis konstrui katedralon en la 12a jarcento. Specialaĵoj de la montara regiono de Serra da Estela estas mielo kaj mola fromaĝo, produktita el ŝafa lakto. La plej alta punkto en la regiono troviĝas 2000 m super la marnivelo. Iuj el la lokaj homoj loĝas en casais, unuĉambraj pajlobudoj. Tio estas ĉefe en vilaĝetoj, kie ili bredas ŝafojn kaj kultivas sekalon kaj legomojn.

Neĝo maloftas en Portugalio. Kaj kiam neĝas en la montoj, lokaj familioj veturas tien por distriĝi. Tie mi vidis konkursojn por sledoĉaroj, skiantoj kaj infanoj, ĝuantaj toboganon. Guarda, originale romanika, estas la plej alta urbo en Portugalio, en kiu dominas granito kaj malfrugotika katedralo.

La sekvan tagon mi vojaĝis sud-okcidenten al Coimbra, la plej malnova kaj plej fama universitaturbo de Portugalio. Survoje estas grandaj citrusaj kampoj kaj ankaŭ florantaj migdalarbustoj.

Ĉiĉerono kondukis min al la loka universitato. La tiea biblioteko, fondita en 1725, estas aparte impona. Ĝi reprezentas unu el la multaj avantaĝoj de Portugalio pro la grandega kvanto de kolonia oro el Brazilo. La biblioteko enhavas 30 000 raraĵojn el entute 300 000 posedataj libroj. La muroj de kapelo estas kovritaj per belegaj kaheloj kaj aliloke troviĝas eksterordinaraj specimenoj de azulejos. 50 centonoj de la loĝantaro de Coimbra profesie estas ligita kun la universitato. Mia ĉiĉerono bedaŭris pri la fakto, ke la industrio en tiu urbo malkreskis.

Poste mi vojaĝis 200 km ĝis Santarém. Almeida Garrett, fama portugala poeto kaj dramaturgo de la 19a jarcento, skribis pri tiu urbo: “Libro, farita el ŝtono, en kiu la plej interesa kaj plej poezia parto de niaj kronikoj estas skribita.” Santarém troviĝas super rivero Tejo, preferata reĝa rezidejo en la 12a jarcentoj. Ĉi tie kunvenis la parlamento en la 13a, 14a kaj 15a jarcentoj. Mi vizitis ankaŭ la tombon de Cabral, malkovrinto de Brazilo, en la Preĝejo de Graco. La preĝejo Nossa Senhora da Conceição impone staras sur la placo Sá da Bandeira, baroka konstruaĵo el la 17a jarcento kun helkoloraj kaheloj azulejos

Óbidos kaj ties regiono

Mi alvenis la ravindan Óbidos, kiu konservas sian maŭran aspekton. La muzeo enhavas interesan kolekton de mapoj, armiloj kaj uniformoj, uzitaj dum la duoninsula milito. En 1808 en la urba periferio okazis la unua venko de Napoleono. Altaj muroj mezepokaj entute ĉirkaŭas Óbidos. Mi vagis sur la pavimŝtonetoj de vojetoj kaj rigardis la brilajn domojn blankajn. La preĝejo Santa Maria datiĝas de la renesanco kaj ties muroj estas kovritaj per bluaj azulejos el la 17a jarcento.

La sekvan tagon mi vizitis Alcobaça, Batalha kaj Nazaré. La plej grava vidindaĵo de la unua estas monaĥejo, fondita en 1147, kiu havas belegan preĝejon kaj klostrojn. Sed la grandioze ornamita eksteraĵo ne konvenas al la sparta vivo de cistercianoj, kiuj loĝis ĉi tie kaj establis la unuan lernejon en Portugalio.

En Batalha troviĝas unu el la plej varie konstruitaj preĝejoj en la lando. En la kanonikar-domo de la gotika monaĥejo estas la tombo de la nekonata soldato de Portugalio, kiun oni ĉiam gardas. Ĉi tie videblas belega vitralo, aparte en la kapelo de fondinto de la lernejo por produktantoj de vitraloj. La marborda urbo Nazaré estas tiel nomata pro statuo de la virgulino Maria, kiun monaĥo reportis al Nazareto en la 4a jarcento. Mi promenis tra la fascina kvartalo de la fiŝkaptistoj, la pitoreska plaĝa regiono kaj inter la ĉarmaj konstruaĵoj kaj vidindaĵoj de Sítio.

Lisbono

Antaŭ mia reflugo el la lisbona flughaveno mi havis tempon por trarigardi la ĉefurbon Lisbono. La ponto Vasco da Gama super la potenca rivero Tejo, kiu longas 26 km, estas unu el la plej longaj en la mondo. Inter la multaj monumentoj ĉi tie vidindas kopio de la Jesuo-monumento, kiu troviĝas en Rio de Ĵanejro. Treege imponas monumento omaĝe al Henriko la Navigisto, Vasco da Gama kaj multaj aliaj portugalaj malkovrintoj, kiu staras fronte al Atlantiko. Ĝi estas donaco de Sud-Afriko por danki tiujn, kiuj unue navigis al Kabo de Bona Espero.

En Lisbono dum ĉiuj sezonoj blovas vento el la oceano. La ĉefurbo kun 2 milionoj da loĝantoj, kvinono de la landa loĝantaro, estas la plej granda urbo de Portugalio. Ĉi tie estas vasta marmuzeo, en kiu estas eksponataj velŝipoj. La plej bela objekto estas reĝa barĝo, kiun veturigis 78 remistoj kaj kiun komandis reĝino Maria la 1a.

Mia restado en belega Portugalio finiĝis. Mi konstatis, ke la vivrapido estas malstreĉa kaj senhasta en la pli malgrandaj urboj de nordo. Tamen la varieco de pejzaĝo kaj riĉaĵo je monumentoj kaj konstruaĵoj sukcese kompletigas la travivaĵon.

Politiko

OPINIO

Ĉu al sociala darvinismo?

Gazetaraj komunikoj de la Eŭropa Komisiono ĉiam fascinas. Eĉ pli, se temas ne pri fuzio inter la kompanioj Airtours kaj First Choice aŭ pri “plena disvolvado de triageneraciaj moveblaj komunikiloj” sed pri iu suka temo dungo- kaj soci-rilata.

Lanĉante fine de majo libro-dikan raporton de la komisiono kaj la statistika informservo Eurostat pri “La socia situacio en EU”, komisionanino Anna Diamantopoulou elektis emfazi la temon enmigrado. Ĉi tiu povas en si mem nek “korekti la misan aĝostrukturon de la aĝiĝanta eŭropanaro”, nek “solvi labormerkatajn problemojn de EU”, ŝi diris. Logika tem-elekto, ĉar la ĉi-jara eldono de la raporto ĉefteme prezentis tendencojn en translokiĝado kaj ties demografiaj sekvoj.

Freŝa sango

Tamen oni povas demandi sin, kial komisionano (cetere, socialista) emas prezenti enmigradon unuavice en labormerkata kaj demografia perspektivoj. Estas tute vere, ke enmigrantoj alportas freŝan sangon kaj tre bezonatajn kapablojn al nia fortikaĵa-merkata Eŭropo, sed ili ne estu pro tio sole rigardataj kiel ia homa rezervujo, el kiu Eŭropo ĉerpas laŭ siaj bezonoj.

Se tiu “rezervuja” vidpunkto difinos la trakton de enmigrado fare de EU, ni povos baldaŭ atesti fortiĝon de iaspeca sociala darvinismo. En la estonteca Eŭropo bonvenos junaj kaj alte kapablaj alilandanoj, ĝuste tiuj, kies plenumoj indigus al ties samlandanoj resti propralande. En tia Eŭropo ne-EU-anoj devos obei al ĉiam pli striktaj reguloj enmigradaj, sed oni verŝajne facile kreos esceptojn por talentoj bezonataj en la eŭropa labormerkato.

Limiĝi

Ĉu vere tian mesaĝon ni ŝatas aŭdi? Nuntempe, kiam amaskomunikiloj gurdas la temon enmigrado, tro facilus diri: “Vidu, ne estas, ke ni kontraŭus enmigradon, sed ni devas limiĝi al tiaspecaj homoj, kiajn ni bezonas.”

Plie, laŭ la raporto “La socia situacio en EU”, eĉ “duobliĝanta enmigrado kaj samtempa duobliĝo de naskociferoj ne sufiĉus por signife kontribui al ekvilibrigo de la labormerkato kaj al solidigo de la pensi-sistemoj”. Se tiel ni statas, kia logiko diktas, ke oni severigu la limgardan reĝimon de EU, anstataŭ igi la landlimojn pli facile traireblaj?

Kiu estas la vera defio: ĉu konstrui novan muron ĉirkaŭ fortikaĵo Eŭropo, aŭ akcepti pli multajn entreprenemajn enmigrantojn, kiuj kunkonstruu nian komunan estontecon?

Ŝerco kaj Satiro

ARTO

Ĉokolada konflikto

Iu litova humuristo diris: “La ŝerco estas afero serioza.” Okazas, ke pro ŝerco iuj pretas tuj ofendiĝi kaj eĉ sin turni al tribunalo.

La estraron de la kompanio Kraft Foods Lietuva en la urbo Kaunas, kies dolĉaj produktoj estas konataj en Litovio, indignis la pentraĵo “Verda ĉokolado kun diserigita kanabo” publikigita en Interreto. La kompanio opinias, ke la pentraĵo memorigas pri ĝiaj produktoj “Krono”. Ĉi tiu reĝa atributo estas la ĉefa akcento sur pakumoj de ĉokolado kaj sukeraĵoj. La reklaman frazon “La krono prezentas” oni najlis verŝajne en la kapon de ĉiuj loĝantoj de Litovio.

La pentraĵo aperis somere 2001 en la inter artistoj populara interreta paĝo art.scene.lt. En la paĝo multas ilustraĵoj, kies aŭtoroj, sufiĉe konataj pentristoj, priridas varajn signojn de konataj firmaoj. En la mondo ofte varaj signoj trafas en artaĵojn. La litovoj antaŭ kelkaj jaroj vidis ekspozicion de la artisto Andy [endi] Warhol, kiu en siaj laboroj parodias Coca Cola kaj aliajn famajn firmaojn. La artisto publike konfesis, ke liaj verkoj celas parodii la civilizon. Tamen pro tio nenia kompanio procesis kontraŭ li.

En la menciita arta TTT-ejo oni povas loki pentraĵojn libere. La aŭtoro de la parodio estas anonima. La administrantoj de la TTT-ejo diris nur, ke li estas studento de arta lernejo, kaj la pentraĵon li kreis kiel tasklaboron pri la temo “Pakumo”. La aŭtoro uzas la samajn tiparojn kaj stilon. La surskribo “Krono” (litove Karūna) en la parodiaĵo estis ŝanĝita al “Ĉapo” (Kepurė). Surflankaj diverslingvaj surskriboj informas pri ĉokolado kun kanabo — populara droga vegetaĵo.

La kaŭna entrepreno akuzas la artistojn, ke ili deliktis kontraŭ fasko da leĝoj: pri aŭtoraj rajtoj, pri konkurado, tiu pri varaj simboloj. Reprezentantoj ekminacis je proceso, se la parodia pentraĵo dum 4 tagoj ne estos forigita. La vara simbolo estas intelekta propraĵo de la kompanio. Al ĝia kreado kaj uzado estas investita granda monsumo kaj la kompanio postulos materialan kompenson.

Tamen la juristoj dubas, ĉu la firmao povus pruvi, ke la parodia pentraĵo estas kopio de la vara signo kaj, ke ĝi damaĝas al la reputacio de la entrepreno. Juraj aktoj malpermesas ajnan uzon de originalo aŭ ĝia kopio en komerco sen konsento de la aŭtoro. Tamen la etikedo “verda ĉokolado” ne estis uzita en komerco. Kaj ĝi estas nek originalo, nek kopio. Tamen la artistoj ne ekdeziris procesi kontraŭ la riĉa kompanio. La “verda ĉokolado” estis anstataŭigita per nekrologa surskribo: “La laboro forigita pro juraj miskomprenoj. Hura! Vivu jura justeco!”

Antanas GRINCEVIČIUS

Leteroj

Schad ne perfektas

Mi reagas al la supraĵe ekvilibra, sed verdire ege tendenca (aŭ ege naiva) opinio “Nenio perfektas” en MONATO 2002/4, p. 9. La aŭtoro, Werner Schad rekomendis konsulti psikiatron al ĉiu klera homo, kiu “suferas pro ege malamaj sentoj kontraŭ Usono”. Nu, mi rekomendus al Schad konsulti bonan libron pri historio, por tiel kompreni la historian malamon kontraŭ Usono en Latin-Ameriko kaj aliregione tra la mondo. Mi listigu nur kelkajn okazaĵojn el la 20a jarcento:

1913: Revolucio forkurigas la meksikan diktatoron Diaz. Okazas demokratia balotado, kie triumfas Madero. Laŭ instigo de la usona ambasadoro Wilson, Madero estas murdita, kio estigas dekjaran civilan militon.

1927-1933: Usono milite okupas Nikaragvon. Sandino luktas kontraŭ la invado. La amasbuĉoj en El Ocotal kaj Las Flores fare de la usona armeo kaŭzas protestojn internacie.

1950-1953: Usono milite “savas” Koreion de komunismo. La kosto: pli ol miliono da mortintoj.

1954: Laŭ usona instigo perforte falas en Gvatemalo la progresema reĝimo de Arbenz. Ekas longa serio de gvatemalaj militaj registaroj, kiuj kruele mortigas milojn da indiĝenoj.

1964-1973: Vjetnamio: simile al Koreio jardekon antaŭe, la usona “defendo de l’ libera mondo” kostas multegajn vivojn. La masakro de vjetnamaj virinoj kaj infanoj en vilaĝo My Lai en 1968 estas nur eta ekzemplo de la usona “liberiga” strategio.

1965: Usona invado de Dominikana Respubliko. La celo: “protekti la interesojn de Usono”, diras prezidanto Johnson kun sincero. La kosto: 3000 murditoj (dominikanoj, kompreneble).

1973: En Ĉilio, la demokratie elektita sed por Usono politike neagrabla ŝtatprezidanto Allende perdas la povon kaj la vivon dum la faŝisma puĉo de Pinochet, kiu estros sangoplenan diktaturon, triste faman pro la kvanto de desaparecidos (t.e. homoj “malaperigitaj” de la polico pro politikaj kaŭzoj).

1986: Usono juĝas, ke Libio estas terorisma lando, kaj bombardas libiajn urbojn. Centoj da civilaj mortigitoj, tute senkulpaj pri la agoj aŭ neagoj de Gadafi.

1989: Panamo: ankoraŭfoje Usono juĝas kaj milite agas en alia lando. Unu fojon plu civiluloj suferas (ĉu eble ili kulpis, ĉar ili permesis la reĝimon de Noriega?).

Juan SCHMITTER-SOTO

Meksiko

Politiko

KOMENTARIO

Troa toleremo

Nuntempe oni povas observi en Argentino tragikan ekzemplon de socio, kiu sin detruas per patologia toleremo. Toleremo estas nobla homa kvalito. Sed, troigate, ĝi kondukas al disiĝo de limoj, kies foresto malebligas dece racian kunvivadon.

En Latin-Ameriko Argentino estas verŝajne la plej elstara lando pro sia kultura nivelo pruvata ne nur de ĝiaj Nobel-premiitoj, ĝiaj teatroj, ĝiaj scienculoj sed ankaŭ de la homaj kvalitoj de ĝiaj loĝantoj. Sed la toleremo atingis en difinitaj sferoj (precipe politika, financa, eduka kaj ekonomia) neakceptindajn dimensiojn.

Ekde jardekoj oni scias, ke en la dogano grandskale okazas ŝteloj kaj trompoj. Neniu klopodas tiujn ĉesigi. Altranga funkciulo, kiu intencis juste ordigi la situacion, estas murdita. La kulpulojn oni ne trovis, eble eĉ ne serĉis. Dum la lastaj jardekoj miliardoj da dolaroj estas iel ŝtelitaj de koruptaj, neniel punitaj, politikistoj. Juĝistojn, eĉ altrangajn, oni akuzas kelkfoje pro misfaroj: nur tre malmultaj estas kondamnitaj.

Homaj rajtoj

En lernejoj infanoj spertas, ke misfaroj estas facile pardonataj. Rezulte, la nombro de ne-plenaĝaj krimuloj nun timigas: inter ili ne mankas murdistoj kaj rabistoj. Tamen policistoj ĝenerale ne rajtas ilin pridemandi aŭ aresti. Senrespondecaj neŭrozuloj, kiuj misuzas la noblan koncepton pri homaj rajtoj, tro ofte malhelpas tiujn, kiuj volas defendi ordon, sekuron kaj pacon. Tamen ankaŭ honestuloj indas esti defendataj. Tion forgesante, oni vole-nevole kunlaboras kun tiuj, kiuj detruas pacan kunvivadon.

Antaŭ nelonge aperis libro El atroz encanto de ser argentinos (La terura ĉarmo esti argentinanoj). En la libro la aŭtoro Aguinis esploras la kialojn de la nuna situacio: situacio, en kiu milionoj perdas ŝparaĵojn kaj sekurecon pro troa toleremo.

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Senviza vizio

Malkontentas Rusio, ke ĝiaj loĝantoj en la “insula” regiono de Kaliningrado vizojn bezonos por trapasi Litovion kaj Pollandon survoje al aliaj partoj de sia propra lando, post kiam Litovio kaj Pollando membriĝos en Eŭropa Unio. Diversnivele oni diskutas, kiel plifaciligi la vivon por la rusoj tiel devigotaj trapasi Eŭropan Union.

Profesoro pri teknologio ĉe la litova milita akademio, la 68-jaraĝa Algimantas Ambrazevičius, proponis tunelon sub Pollando. Ĝi kunligus la kaliningradan regionon kun Belorusio: per tunelo povus vojaĝi senvize kaj libere homoj; ankaŭ varoj facile transporteblus. Laŭ la profesoro, solvo tia povus forigi nun aperantajn politikajn miskomprenojn.

La profesoro opinias, ke tunelo — 70 km longa — estus konstruata dum unu jaro; poste ekfunkcius elektraj, metroo-specaj trajnoj. Ĝi kostus, laŭ la profesoro, ekvivalenton de ĉ. miliardo da eŭroj sed post kvin jaroj jam liverus profiton. Planon la profesoro jam prezentis al la rusa registaro.

LAST

Moderna Vivo

SANO

Verdaj kuraciloj

Tro malmulte kredas litovoj je kuracherboj, asertas la 58-jara Jadvyga Balvociute el norda Litovio. “Se ili estus pli paciencaj kaj regule uzus kuracherbajn teojn, multajn sanproblemojn ili povus solvi sen ĥemiaj kuraciloj”, diras Jadvyga.

La herbulino, kiu loĝas en fora arbaro, preskaŭ ĉiutage akceptas gastojn kaj respondas telefondemandojn. Plej ofte homoj volas saniĝi de tusado: Jadvyga proponas herboteon ne aĉeteblan ĉe apotekoj, ĉar la herboj ne estas enskribitaj en oficiala listo de kuracherboj de Litovio.

Kontraŭ artikaj problemoj la herbulino rekomendas teon preparitan laŭ la dolororigino kaj sangopremo de la suferanto. Ofte virinoj helpon petas por kontraŭi la alkoholismon de siaj edzoj. Jadvyga atentigas, ke efikos kuracado nur, se la edzo mem al tio strebos. Krome ŝi neniam diras, ke ŝi pli kapablas ol kuracistoj: “Mi ĉiam estas nur post ili. Por mi estas pli simple ion proponi, kiam veninta persono jam scias sian diagnozon”.

Ekologia bieno

Jadvyga studis farmacion en Kaunas kaj laboris kiel apotekistino. Pro familiaj kialoj ŝi forlasis la urbon kaj starigis ekologian bienon kaj okupiĝis pri natura potenco. Nun, maje-junie, ŝi kolektas herbojn el apudaj herbejoj, arbaroj kaj propra tereno. Dekojn da kilogramoj ŝi kolektas, el kiuj ŝi preparas siajn teojn, antaŭ ol ilin dissendi tra la lando.

Ŝi mem ĉiutage trinkas mentan teon, kiu laŭ Jadvyga estingas soifon kaj kapdoloron kaj plibonigas aktivon de hepato kaj la digesta sistemo. Ŝi revas, ke iam litovoj akceptos la potencon de herboj, kaj apud la domo ŝi aranĝis ekspozicion pri la verdaj kuraciloj.

Lingvo

IBERIO

La kataluna

Priskribi malplimultan lingvon eblas el pure gramatika vidpunkto. En la kazo de latinida lingvo, kiel la kataluna, tio apenaŭ interesos multajn legantojn de MONATO: tia lingvotipo estas vaste konata kaj la apartaĵojn de la kataluna ni povas konsideri sengravaj ŝiboletoj. Tamen la kataluna montriĝas aparte interesa el la vidpunkto de socilingvistiko kaj lingvoplanado. Temas sendube pri minoritata lingvo, sed precipe pli pro ĝia uzado, ol pro la kvanto de parolkapabluloj en ĝia teritorio: malfacilas konkurenci kontraŭ la hispana kaj la franca. Se al tio oni aldonas fulmrapidan tutmondiĝan procezon, alportantan ankaŭ la anglan kiel plian konkuranton en diversaj fakoj, la afero evidentiĝas komplika.

En tia malfacila situacio interesas spekti, kiel baraktas la kataluna: temas tre verŝajne pri la plej bonstata malplimulta lingvo en Eŭropo, do el la analizo de ĝiaj problemoj povus eltiriĝi plena senesperiĝo pri la estonto de minoritataj lingvoj en teknologia mondo.

Ankaŭ lingvoplanado rolas elstare. Ni analizos la subjektivan gravecon de la dialektoj en la kataluna: kiugrade la normo prefere estu unueca, tiel ke la merkato fariĝu pli vasta, kaj la lingvo sukcesu reprosperi, estas ŝlosila decido. Kaj male, ni vidos kiel eblas alpreni politikajn decidojn por vole distancigi proksimegajn parolformojn kaj faciligi la finan disfalon de la lingvo. En tia situacio lingvopolitiko montriĝas esenca, kaj ni rimarkos, kiel diversaj registaroj programas malsamajn politikojn.

Nelaste, en tiaj limsituacioj, demografio ludas centran rolon. Se estas problemoj en solidaj ŝtatoj, ĉar tio, ke eble 10 % de la loĝantaro estas alidevena, eblas senpene imagi, kio okazas, ĉe minoritatlingvanoj kun malmultaj aŭ nulaj ebloj leĝdoni kaj ricevantaj pluroble pli grandan enmigradon, krome de homoj ne ĉiam konsciaj pri tio, ke indas lerni la lingvon de la gastiganta popolo.

La kataluna estas la plej vaste parolata neŝtata lingvo en Eŭropo: ĝi superas eĉ nemalmultajn oficialajn lingvojn laŭ tiu konsidero. Ĝin denaske parolas pli ol 5 milionoj da homoj en ĉ. 10-miliona teritorio, en la eteta Andoro (kie ĝi fakte jes estas la ŝtata lingvo), la franca Nord-Katalunio kaj la oriento de la ibera duoninsulo en Hispanio: en la aŭtonomaj komunumoj de Katalunio, Valencilando, Balearaj Insuloj, Aragono kaj Murcio. Ankaŭ en urbo L’Alguer/Alghero, en Sardio, ĝi estas la denaska lingvo de ĉ. 40 % de la loĝantaro.

En Hispanio ĝi refariĝis kunoficiala lingvo en Katalunio, Valencilando kaj la Balearaj Insuloj fine de la 1970aj jaroj, kun la demokratiiĝo de la lando. En Aragono ĝi ne estas kunoficiala, sed estas instruata en preskaŭ ĉiuj lernejoj de la lima regiono, kie ĝi estas uzata (ĉ. 90 % de la 50 000-homa loĝantaro).

Historio

La historio de la lingvo similas al tiu de la ceteraj vivantaj latinidaj lingvoj de la ibera duoninsulo. La lulilo situas en la oriento de Pireneoj: same la aragona, kastilia, asturi-leona kaj galeg-portugala naskiĝis en la nordo de la duoninsulo. La kreiĝo de diversaj reĝlandoj, i.a. surbaze de tiuj lingvoj, kaj ilia konkerado kaj koloniado de sudaj teritorioj kreis kvin paralelajn lingvo-bendojn.

Tiu periodo de fiksiĝo de la lingvaj limoj okazis inter la 9a kaj la 13a jarcento. Indas citi du grandajn saltojn: la konkeron de suda Katalunio dum la 12a jarcento kaj tiu de Balearoj kaj Valencilando dum la 13a. Tiutempe la novaj teritorioj estis verŝajne entute arabaj kaj islamaj, ĉefe ekde la 11a jarcento, kaj la militoj aparte kruelaj: post la konkero de Minorko, ekzemple, la tuta loĝantaro estis sklavigita, vendita sur la kontinento kaj renovigita de kontinentaj koloniantoj. Krome, la islama loĝantaro, abunde postrestinta, ĉefe en Valencilando, apenaŭ apostatis aŭ translingviĝis. Malgraŭ tio, ke ĝi plu tie estis plimulta dum preskaŭ tri jarcentoj, ĝi lasis nemultajn spurojn en la lingvo: tute ne tiel, kiel oni povus konjekti, se ĝi estus konsistiginta la ĉefan substraton de la nuna loĝantaro. En la 17a jarcento islamanoj estis terure forpelitaj (Valencilando perdis tiam verŝajne trionon de sia loĝantaro) kaj la nunaj valencianoj estas entute posteuloj de la mezepokaj koloniantoj, ĉefe katalunaj. Ankaŭ influoj mozarabaj (sud-iberiaj latinidaj lingvoj) estas apenaŭ percepteblaj, malkiel ekzemple en la meza kaj suda portugala.

Tiu historio de la lingvo, ligita al perfortoj, facile plu spureblas nuntempe en la dialektoj: dum la transiro de la kataluna al la aragona en Pireneoj estas treege kontinua (tiel ke estas fakaj disputoj, ĉu limdialekton oni atribuu al unu aŭ alia), la lingva limo sude estas surprize tranĉa: en Valencilando mem, ekzemple, kie okcidente oni parolas hispane kaj oriente katalune, transirante de vilaĝo al alia, oni konstatas gradojn de katalunlingveco de 70-80 % kaj senpere de 0-5 %. Male, la dialekta transiro norde-sude, en la kataluna, estas tre laŭgrada — oriente-okcidente, tuj evidenta.

Dialektoj

Parolante pri sia lingvo, katalunoj ofte insiste atentigas pri la dialekta diverseco: ne pro tio, ke ili tre malsamas (la hispana parolata en la duoninsulo multe pli diversas), sed pro ia sociologia abomeno de centralizismo. Por paroli pri kia estas la kataluna, indas tion fari surbaze de ĝiaj lokaj variantoj.

Kiel dirite, ekzistas du grandaj dialektaroj: orienta kaj okcidenta. La malsamecoj estas ĉefe fonetikaj, kvankam ekzistas nombro da karakterizaj vortoj: la okcidentaj ofte estas iom pli similaj al tiuj de la ceteraj duoninsulaj latinidaj lingvoj, verŝajne pro komuna antaŭromia iberi-eŭska substrato kontraste al kelta, oriente. Ekzemplo estas la vorto “spegulo”: okcidente: espill (hispana espejo, portugala espelho), oriente: mirall (okcitana: miralh, franca miroir).

La ĉefa malsamo kuŝas en la vokalsistemo. Ĝi estas principe sep-membra: ĝi distingas inter vastaj kaj malvastaj e kaj o (kiel en la portugala, franca kaj itala, kaj malkiel en la hispana); en Balearoj ekzistas plia akcenta vokalo /ə/, meza, kiu fariĝis vasta e en la kontinenta oriento. La senakcentaj vokaloj sekvas regulan fonologian procezon nomatan reduktiĝo: ne ekzistas tie vastec-distingo. Sed en oriento, tiu procezo evoluis: senakcentaj a kaj e konfuziĝas en mezan vokalon /ə/, dum ambaŭ o konfuziĝas kun u: xocolata (ĉokolado) estas prononcata ĉokolata okcidente kaj ŝukulatə oriente. Do, se okcidente estas kvin-vokala sistemo en la senakcentaj vokaloj, oriente fariĝis nur tri.

Estas malklare, kial kaj kiam tiu diferenco ekestis. La tradicia skolo asertas, ke la orientan redukton de /a/ kaj /e/ kaŭzis substrato kaj ĝi tiel longas, kiel la lingvo mem. Modernuloj taksas, ke ĝi aperis nur en la 13a jarcento. La redukto de /o/ al /u/ laŭdire nur ekokazis en la 16a jarcento: ĝi fakte ne plene trafis la tutan orienton, ĉar ĝi ne okazas en Majorko, kvankam jes en la ceteraj pli malgrandaj insuloj.

Oriento ĉiam montriĝis la plej noviĝema: la plimultaj evoluoj originis tie kaj vastiĝis okcidenten kaj suden: ekzemple la nedistingo de /b/ kaj /v/ (ĝenerala nur en Katalunio, kaj ankoraŭ tie ekzistanta komence de la 20a jarcento en sudaj vilaĝoj), aŭ la uzado de perfekta paseo surbaze de la helpverbo “iri”. La okcidentaj dialektoj estas pli proksimaj al la skriba lingvo kaj al tiu de la mezepoko. Sed tiujn diferencojn oni neniel devas troigi: ekzistas neniuj interkompreniĝaj problemoj inter orientanoj kaj okcidentanoj; fakte estas sole fojaj malfacilaĵoj ĉe kontinentanoj aŭdantaj por la unua fojo Balearojn, pro certa loka evoluo de la insularaj vokaltembroj kaj iom apartaj konsonantaj asimiliĝoj kaj disimiliĝoj. Aliflanke, la prozan mezepokan katalunan povas sen granda peno legi kiu ajn mezlernejano.

En la kataluna televido estas aparta zorgo, ke en la novaĵ-programoj estu reprezentataj ĉiuj kvin dialektoj, kvankam la filmoj estas dublitaj nur al la centra (barcelona). La valencia televido uzas nur la tiean dialekton, kaj la filmoj preskaŭ ekskluzive estas dublitaj en ... la hispanan. Kaj tiu estas en Valencilando ankaŭ la lingvo de la plej spektataj distraj programoj. La dekstra registaro ŝajne konsideras la katalunan ia latino taŭga nur por la novaĵoj — aŭ tio laŭ ili sufiĉas, por kaŝi sian kunlaboron kun la lingvo-anstataŭa procezo. Krome, jam en 1991 la televidestroj publikigis liston de malpermesitaj katalunismoj kaj maldungis la tutan teamon de kontrolistoj de la televido: la kataluna uzata de la tiea televido estas ne nur malmulta, sed aparte disdialektema.

Ankaŭ skribe la normo difinas diversajn dialektajn variaĵojn, pro tiu aludita kontraŭstaro de centralizismo. La plej karakteriza estas la unua persono de la singularo de la prezenco:

[...]

La plej arkaika formo estas la baleara, kiu kontinente unue evoluis al la nuna valencia formo kaj poste al la nunaj kataluniaj; la nord-kataluna ŝuldiĝas al okcitana influo.

Kiel dirite, kaj malgraŭ ĉiaj zorgoj, la diferencoj estas apenaŭaj. Amuzemuloj povas klopodi trovi la etetajn ŝanĝojn inter la oficialaj tradukoj de la hispana konstitucio fare de la katalunia kaj valencia aŭtonomaj komunumoj ĉe www.parlament-cat.es/consti.htm kaj public1.pre.gva.es/dogv pdf/Constitucio.pdf#pagemode=bookmarks

Socilingvistiko

Kiel Kebekio, la Kataluna Landaro estas paradizo por socilingvistoj kaj fakuloj pri lingvo-kontaktoj. Verŝajne la plimulto de la eŭropanoj ne estas alkutimiĝinta al pluropaj konversacioj, kie parolantoj ŝanĝas la uzatan lingvon meze de frazo fiksinte la rigardon sur unu kaj alia homo. Aŭ pri dialogoj, kie ĉiu uzas sian propran lingvon, ne altrudante al la alparolato la aktivan uzadon de fremda idiomo. Tiaj aferoj estas ĉiutagaĵoj en Katalunio.

Ni ne rozkolorigu la situacion: kiam du lingvoj konkurencas en la sama teritorio por la samaj funkcioj, konflikto estas neevitebla. Ĝi tamen tute ne plu estas perforta, kiel vi povis konstati en la supraj ekzemploj: nur en Valencilando, kie la kataluna spertas gravan danĝeron de malapero en kelkaj regionoj sudaj kaj marbordaj, kaj la hispanismaj fortoj estas multe pli ekstreme konservativaj, la konflikto de tempo al tempo evidentiĝas tia.

La kataluna estis dum pluraj jarcentoj lingvo persekutata. En norda Katalunio estis devizoj en la lernejoj, kiel soyez propres, parlez français (estu puraj, parolu france) aŭ il est défendu de cracher par terre et de parler catalan (estas malpermesite kraĉi surplanken kaj paroli katalune). Trans la ŝtata limo, la plej oftaj ekvivalentaj homofobiaj perloj estis habla en cristiano (parolu kristane) aŭ habla la lengua del imperio (parolu la imperian lingvon). En Hispanio, por citi ridindan ekzemplon, estis leĝo malpermesanta paroli telefone en la kataluna; sed estas multegaj aliaj tre malridigaj. Ĉio ĉi tamen ne malhelpis, ke en 2001 unue la reĝo de Hispanio kaj poste la ministro pri kleriĝo senhonte asertis, ke la hispana neniam estis altrudita kaj ke la katalunan oni neniam malpermesis aŭ kontraŭstaris: akuta atako de reviziismo de la nun reganta hispana dekstro, heredinto de frankismo — kaj pri aferoj tiel freŝdataj, ke milionoj da katalunoj tro bone memoras. Malgraŭ la protestoj laŭtaj kaj reaj, nek unu nek la alia malkonfesis siajn eldirojn.

Hispanaj politikistoj bedaŭrinde ne ĝuas la monopolon de demagogio: en Francio elstaris antaŭ nelonge la diskutoj, ĉu la korsikan oni povas starigi kiel devigan studobjekton en la tieaj lernejoj. La starpunkto de la Konstitucia Konsilio (2002-01-17) estas, ke tia elpaŝo kontraŭus la francan ĉefleĝon: sekve oni ne povas devige instrui la korsikan, bretonan, okcitanan, eŭskan aŭ katalunan ... sed jes la anglan.

Kompreneble danke al tiaj politikoj, Nord-Katalunio estas sendube la loko, kie la kataluna plej malbone fartas. Post 350 jaroj da premado, laŭdire 35 % de la homoj parolas ĝin (ĉefe maljunuloj kaj vilaĝanoj), kaj el ili nur duono asertas ofte ĝin uzi. Entute 55 % ĝin komprenas. Kvankam eble plej ofte oni ne plu konsideras ĝin ĵargono, ĝi ankoraŭ ne estas akceptata kiel plenrajta lingvo.

Translime la aferoj radikale malsimilas, eĉ en la plej malfavoraj lokoj por la lingvo: la gradon de kompreno en Katalunio, Valencilando kaj Balearoj, laŭ la oficiala popolnombrado, estas respektive 95 %, 90 % kaj 94 %. Tio ne rezultas de plia simileco de la kataluna kaj la hispana: temas pri ne interkompreneblaj lingvoj kaj, male, almenaŭ leksike la kataluna pli similas al la franca (komparu: menjar/manger/manĝi kaj comer, taula/table/tablo kaj mesa, fam/faim/malsato kaj hambre, ktp). La kaŭzoj estas historiaj kaj sociologiaj: nuntempe, en la lingve plej sentema lando, Katalunio, estas preskaŭ tabuo, aserti sin nekomprenanta la katalunan. Tial estas klare, ke tiuj oficialaj statistikoj estas pufitaj — sed tio montriĝas konvena por ĉiuj: politikistoj kaj hispanlingvanoj povas aserti, ke ili faris siajn hejmtaskojn, kaj ke montriĝas “integriĝemo” (ŝlosila vorto en la loka politiko), dum katalunlingvanoj povas resti trankvilaj, ĉar la lingvo ŝajne antaŭeniras.

La situacio estas fakte multe pli kompleksa kaj nuancita. Se konsideri la ĝustajn parametrojn (nome efektiva uzado kaj kvalito de la lingvo), la afero tute ne estas tiel kontentiga.

Se analizi la nombron de lingvokapablaj infanoj laŭ la popolnombradoj, konstateblas ekstrema malplimultiĝo de la kataluna en la sudaj valenciaj urboj, same kiel en la sudaj balearaj insuloj Ejviso kaj Formentero. En la unua kazo, parton kaŭzis amasa alveno de kastililingvaj enmigrintoj, sed ankaŭ multnombra perdo de la lingvotransdono dum la faŝisma diktaturo (komparado de la parolkapablo laŭ aĝogrupoj tion evidentigas). Katastrofa lingvopolitiko en la lastaj du jardekoj en Valencilando (el kiu ni iom menciis la televidan) neniel helpos renversadon de tiu tendenco.

En Balearoj, tre apartas la eksterordinara migra fluo de la lastaj jaroj, ĉefe de germanaj kaj britaj pensiuloj, kiu aldoniĝas al tiu de la hispanlingvanoj dum la reĝimo de Franco. Laŭ la statistikoj de 2001 19 % de la loĝantaro estas eksterhispana (30 % en Ejviso). De 1996 al 2001 la loĝantaro kreskis je 120 000 (sume, 875 000 homoj), el kiuj 110 000 enmigrintoj: 35 % el Hispanio kaj 65 % ekster ĝi. Laŭ tiaj kreskoj estas facile prognozi lingvan disfalon.

Ĉu turnpunkto en Katalunio?

Tia situacio similas al tiu, kiu okazis en Katalunio dum la 1950aj kaj 60aj jaroj, kvankam tiam la alvenintoj estis preskaŭ ekskluzive el Hispanio. Dum la 20a jarcento, la loĝantaro triobliĝis: de 2- ĝi fariĝis 6,2-miliona. De 1900 al 1980 la lando ricevis 2 350 000 enmigrintojn, kaj konkrete en la pinta periodo 1955-1975 la loĝantaro kreskis je 2 milionoj, el kiuj pli ol duono pro migrofluoj. En 1970 38 % de la loĝantaro naskiĝis ekster Katalunio. Resume: 75 % de la nuna loĝantaro almenaŭ parte devenas de la 20-jarcenta enmigrado.

Tiuj grandegaj ŝanĝoj kompreneble profunde skuis la lingvan situacion. Katalunianoj (kaj hispanianoj) kredas, ke la lando estas ĉefe katalunlingva, sed tio malcertas laŭ la socilingvistikaj esploroj: ŝajne ne pli ol 51-52 % de la loĝantaro estas tia.

Ekzistas multaj kaj detalaj socilingvistikaj studoj, sed ĵus aperis la unuaj rezultoj de aparte interesa esploro pri la intergeneracia lingvotransdonado. Surbaze de memstara enketo, la aŭtoroj malkovris, ke 60,5 % de la homoj inter 15 kaj 24-jaraĝaj parolas hispane kun la patro (dum ĉe pli-ol-65-jaruloj temas pri 47 %): do larĝa plimulto de la baldaŭ naskonta generacio uzas la hispanan hejme.

Ege interese montriĝas fari la demandon en la inversa direkto: kiun lingvon oni parolas kun la gefiloj — kaj kompari ĝin kun la lingvo uzata kun la gepatroj. Evidentiĝas forta lingvoŝanĝo en du generacioj en la direkton de la kataluna. Tamen la aŭtoroj estas singardemaj kaj atentigas, ke necesas atendi 15-20 jarojn por analizi, kion faros la generacio sub 24 jaroj. Krome aliaj socilingvistoj rimarkas reuzadon de la hispana, kiam la gefiloj fariĝis dek-jaraj.

Aparte atentinda estas la kvalito de la lingvo, se ĝi sukcesos gluti tiun lavangon de novaj parolantoj: estas apenaŭ penseble, ke ĝi ne evoluos en la direkton de la hispana pro tiu nova substrato ... kaj ankaŭ pro la denaskaj katalunlingvanoj mem, kies ĉiutaga aŭskultado kaj aktiva uzado de la hispana, kaŭzas neeviteblajn lingvajn likegojn. Fakte multaj lingvistoj pli aŭ malpli akre aŭ ĉagrene rimarkis la hispaniĝon de la kataluna en ĉiuj kampoj, kaj tre speciale en la fonetiko kaj leksiko. Fonetike, ekzemple, jam ne maloftas televidaj kaj radiaj ĵurnalistoj kun fortega hispana parolmaniero (senvoĉigo de /z/, /ĵ/ kaj /ĝ/, /lj/ iĝas /j/, nedistingo de vokalvasteco, ktp!): tio por kelkaj estas nepre maltaŭga por profesiuloj de komunikado; sed tio, ke ĝi ne starigas koruson da veoj aŭ plendoj povas montri ian bonvolemon kaj akceptemon de la plimulto de la loĝantaro — la purismaj reagoj de la 70aj jaroj delonge sinkas en forgeso. Leksike, la enkonduko de hispanaj vortoj aŭ parolturnoj kaj la perdo de distingoj mankantaj en la hispana (ekzemple por “nenio” kaj “neniom”, aŭ nemalgranda stoko da pronomoj) estas tre senteblaj. La novaj generacioj jam studis ĉefe katalune en la elementa kaj meza lernejoj, sed por multaj junaj loĝantoj de la barcelona ĉirkaŭurbo tio ne sufiĉas por flue kaj senĝene povi esprimi sin katalune. Tio ankaŭ montriĝas nesufiĉa por haltigi evidentan kaj rapidan lingvoevoluon. Ĝuste iel la grado de akceptemo antaŭ tiaj ŝanĝoj starigis foje iom akran diskuton en la katalunaj intelektulaj rondoj antaŭ 10-15 jaroj inter partianoj de la kataluna light kaj de la normaro fiksiĝinta komence de la jarcento.

La kataluna, do, travivas interesan turnpunkton, kie eble estos decidita ĝia sorto, almenaŭ por la venonta duonjarcento. Ĝia situacio forte malsamas en la diversaj regionoj, kie ĝi estas parolata, kaj ties diferencoj kreskis en la lastaj 25 jaroj. En Katalunio, kie ĝi pli bone fartas, la lingvo tamen riskas finfine fariĝi minoritata, kaj ĝi jam fakte estas tia inter la pli juna parto de la loĝantaro. La ŝajna transpreno de la kataluna fare de parto de la hispanlingvanoj tamen certe lasos profundan spuron en la lingvo mem. La lingvo eble staras antaŭ la malfacilega decido, ĉu purisme “morti starante” aŭ toleri lavangon de hispanismoj. Plimulto de la parolantoj ŝajne jam akceptis tiun duan eblon. La lingvo tamen devas ankoraŭ skermi kun novaj situacioj, kiel la teknologia revolucio aŭ la alveno de nova generacio de enmigrintoj, ĉefe el Magrebo kaj Sud-Ameriko.

Ekonomio

SUD-ORIENTA EŬROPO

Baldaŭ libera komerco en Balkanio

“Ĝis la fino de 2002 ekfunkcios zono de libera komerco inter la landoj de sud-orienta Eŭropo”, prognozis la aŭstra eksa vickanceliero Erhard Busek, nuna speciala kunordiganto de la Stabilecpakto por tiu parto de Eŭropo. Lia prognozo baziĝas sur la subskribitaj aŭ baldaŭ subskribotaj duflankaj traktatoj pri libera komerco inter ĉiuj landoj de la regiono. Jam estas subskribitaj naŭ, kaj pri aliaj naŭ la intertraktoj plu daŭras, li komunikis.

Busek menciis kiel problemon tri landparojn, ĉe kiuj la intertraktoj ankoraŭ ne komenciĝis — inter Rumanio kaj Albanio, inter Rumanio kaj Bosnio-Hercegovino kaj inter Bulgario kaj Albanio.

Tiu prognozo de la speciala kunordiganto estis farita dum renkontiĝo de ministroj el Balkanio rilate liberigon kaj faciligon de la komerco enkadre de Labortablo 2 “Ekonomia rekonstruo, evoluo kaj kunlaboro” de la Stabilecpakto pri sud-orienta Eŭropo, kiu okazis en Sofio. Partoprenis registaraj reprezentantoj de Albanio, Bosnio-Hercegovino, Bulgario, Jugoslavio, Kroatio, Makedonio, Moldavio kaj Rumanio. Ĉeestis ankaŭ reprezentantoj de Eŭropa Unio, Turkio, Svislando kaj de Monda Banko.

Erhard Busek memorigis, ke okcidenta Eŭropo havas sian riĉaĵon ne rezulte de registara mono, sed rezulte de eksporto kaj de libera komerco, kaj deklaris, ke la saman skemon oni devas apliki ankaŭ en Balkanio. Li promesis, ke infrastrukturaj projektoj, financotaj de la Stabilecpakto, plu funkcios. La projekto pri konstruo de ponto inter Bulgario kaj Rumanio trans la rivero Danubo, inter Vidin kaj Kalafat, eĉ antaŭas la tempoplanojn. Ties konstruado komenciĝos en 2003. Aliaj du konstruprojektoj de la Stabilecpakto en Bulgario estas la plivastigo de la flughaveno de Sofio kaj de la haveno de Lom ĉe Danubo. Baldaŭ Bulgario kaj Jugoslavio prezentos al la Stabilecpakto por financado komunan projekton pri plilarĝigo de la vojo inter Sofio kaj Niš, la ĉefa vojo inter la du landoj.

La speciala kunordiganto komunikis, ke la landoj de sud-orienta Eŭropo perdas unu milionon da usonaj dolaroj jare pro nepagataj impostoj kaj akcizoj je cigaredoj. Li rekomendis, ke oni ŝanĝu la leĝaron, plialtigu la monpunojn kaj aktivigu la kunlaboron inter la doganaj kaj landlimaj administrejoj de la Balkan-landoj samkiel inter la cigaredaj firmaoj. La informoj pri la damaĝoj rezulte de eksterleĝa eksporto kaj importo de cigaredoj aperis unuafoje en la renkontiĝo de reprezentantoj de la doganejoj en la regiono, kiu okazis en majo 2002 en Priština, Kosovo.

Busek memorigis, ke estas konataj multaj faktoj, kiuj atribuas grandan respondecon de sud-orienta Eŭropo pri la monda krimeco. En la landoj de tiu regiono estas multaj krimaj fenomenoj, kiujn oni devas energie kontraŭbatali — vasta korupto, transporto kaj vendo de narkotaĵoj kaj armiloj, komerco de homoj. Li certas, ke kaŭzoj por tio estas la daŭrantaj malperfektaĵoj en la ŝtata administracio de la landoj, la malaltaj enspezoj de la loĝantaro samkiel la malstabila politika situacio.

Nikolaj Vasilev, bulgara ministro pri ekonomio, informis, ke Bulgario ĉi-momente estas lando kun malpliiĝinta korupto, kiu povas helpi al la aliaj sud-orient-eŭropaj landoj tiurilate.

En marto 2000 okazis monda konferenco de kreditantoj por la Stabilecpakto pri sud-orienta Eŭropo, kiu promesis por realigo de projektoj en Balkanio 2,4 miliardojn da usonaj dolaroj. Per tiu sumo oni ĝis nun realigis 244 rapidajn projektojn en la regiono. La projektoj kaj iniciatoj, kiuj ricevis financadon, estis pretigitaj enkadre de tri tabloj de la Stabilecpakto — “Demokratio kaj homaj rajtoj”, “Ekonomia rekonstruo kaj sekureco” kaj “Sekureco”.

Evgeni GEORGIEV

Lingvo

SLAVA

La pola, la lingvo de Zamenhof

La pola estis la gepatra lingvo de la kreinto de Esperanto, do estas interese kompari la du lingvojn. Zamenhof montriĝas rimarkinde malinfluita de la pola, kompare kun aliaj lingvokreintoj. Laŭ legendo, la unusola vorto kiun Zamenhof ne povas rezisti enpreni al Esperanto el la pola estas la ŝatata “kolbaso”; tiu ĉi tamen aspektas iom pli proksima al sia rusa parenco kolbasa ol al la pola kiełbasa. Tamen ekzistas aliaj elpolaj vortoj: “ĉu” sendube venas de la pola czy [ĉi].

Malvere timiga alfabeto

La pola estas okcidentslava lingvo. Ĝi skribiĝas per la romia alfabeto, sed bezonas multajn kromsignojn kaj digramojn, do povas doni pli timigan ideon pri la prononco ol la vero. Fakte ĝi skribiĝas tre foneme. Tamen iuj vortoj restas malfacile prononceblaj — ekzemple mgła [mgŭa] (nebulo), mężczyzna [menĵĉizna] (viro) aŭ la urbo Bydgoszcz [bidgoŝĉ]. Fama langotordilo estas W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie [vŝĉebĵeŝinie ĥĵonŝĉ bĵmi vtĵinie] (En [la urbo] Szczebrzeszyn la skarabo zumas en la kano). Kiel en la rusa, preskaŭ ĉiuj konsonantoj povas esti “molaj” aŭ “malmolaj”. “Molecon” indikas foje dekstrakorna supersigno super la konsonanto, foje (antaŭ vokalo) intermetita i. La akcento troviĝas plej ofte ĉe la antaŭlasta silabo.

Interesa koincido — kaj kontrasto — komune kun la itala estas ke la pola vorto por “nordo” estas północ [puŭnoc] (laŭvorte, “duono de la nokto”); la nomo por la sudo en Italio estas mezzogiorno, kiu ankaŭ signifas “tagmezo”! La nomoj de la monatoj, malkutime por eŭropa lingvo, ne estas romiaj, sed tradicie slavaj (ekz. oktobro październik, dum tiuj de la rusa estas tre rekoneblaj: oktjabrj.

Fakte timiga gramatiko

Ekzistas la samaj tri genroj kiel en la rusa. Neŭtraj substantivoj ofte finiĝas per -o; eble tiu ŝajnis al Zamenhof la plej neŭtra finaĵo por Esperantaj substantivoj. Multaj ingenraj substantivoj finiĝas per -a, kiel en tiom da aliaj hindeŭropaj lingvoj. Ne ekzistas artikoloj. Estas sep kazoj: nominativo, akuzativo, genitivo, dativo, instrumentalo kaj lokativo, kaj vokativo (malaperanta).

Simile al Esperanto, kaj malnecese laŭ iuj, la adjektivoj akordiĝas laŭ nombro kaj kazo, kaj ankaŭ laŭ genro; kaj kvankam ili kutime antaŭas siajn substantivojn*, la vortordo estas sufiĉe libera. La polaj numeraloj deklinaciiĝas (ŝanĝas siajn formojn laŭ uzmaniero). Por krei adverbojn, oni ŝanĝas la virgenran finaĵon al la neŭtra -o (aŭ -e, laŭ la vorto).

La vortordo kutime estas subjekto-verbo-komplemento, sed kiel en Esperanto estas facile ŝanĝebla.

Io iomete malfacila en la pola estas ke “ili” povas tradukiĝi per oni se temas pri aro da viroj, aŭ da viroj kaj virinoj; dum per one se temas pri aro da virinoj, aŭ de bestoj kaj aĵoj el ĉiuj tri genroj. Malsame al la rusa, pronomojn oni povas ellasi, ĉar ĉiuj personaj finaĵoj por la verboj malsamas, inkluzive en la preterito.

Ekzistas kiel en la rusa du verboj por “iri”, por irado pieda aŭ transporta, kiuj siavice dividiĝas en du verbojn por irado kutima aŭ specifa. Simile, abundas verbaj prefiksoj. Malsame al ĝi, la pola uzas vortojn por “esti” (być) kaj “havi” (mieć) en la prezenco. Verboj havas du aspektojn, kiel aliaj slavaj lingvoj, por apartigi inter finita kaj nefinita agado (plus kromuzoj). La koncepto de aspekto, kio malsamas al tiu de verbotempo (kvankam ĝi interplektiĝas kun tiu en ĉiutaga uzado), eble ekzistas en ĉiuj lingvoj, kvankam ne ĉiuj maldiskrete markas ĝin. Estas interese ke Zamenhof, konante plurajn aspektindikajn lingvojn, elektis ne indiki ĝin en Esperanto. Tio kaŭzis problemojn ĉe la participoj — ĉu ili montris nur la tri verbotempojn (-ita, -ata, -ota) aŭ ĉu kompletiĝon kontraŭ malkompletiĝo? Fine oni solvis la problemon agnoskante ke la koncepto de aspekto ja ekzistas ankaŭ en Esperanto.

La pola estas tre dolĉsona lingvo, sed ĝia komplika gramatiko mirigus parolantojn de lingvoj kiel la ĉina kaj taja!

* 1. Noto de la redaktoro: Dependa aŭ regata vorto aŭ latin-angle regimen aŭ komplemento.

Enkonduko

Manipulado duobla

Kiel konate, en suda Afriko minacas terura malsato. Pro tio multaj riĉaj landoj donacis kaj donacas nutraĵon, nelaste Usono. En la haveno de Maputo, ĉefurbo de Mozambiko, pluraj mil tunoj da maizo kaj tritiko en kargoŝipoj atendas, sed oni ne elprenas ilin por satigi la ses milionojn da homoj de la regiono. La mozambika registaro rifuzas la donacon el Usono. Kial? Ĉar estas genteknike manipulitaj grenoj. Tiajn oni ne volas havi, ankaŭ ne donace. Simile reagis registaroj de la najbaraj ŝtatoj Zambio kaj Zimbabvo.

Unuavide tio estas absurda: afrikaj registoj preferas, ke homoj mortos pro malsato anstataŭ akcepti valoran nutraĵon. Sed duavide oni bone povas kompreni tian konduton. Se la afrikaj registaroj akceptas la usonan helpon, la estonta damaĝo estos pli granda ol la portempa utilo. Ĉar certe homoj ne nur mem manĝos gen-manipulitan maizon kaj tritikon, sed uzos la grenojn por semado. Sed tio signifos, ke postajn rikoltojn oni ne plu povos eksporti al Eŭropa Unio, plej grava aĉetanto; ĉar en EU (kaj en multaj aziaj ŝtatoj) gen-maizo kaj gen-tritiko estas malpermesitaj. Krome ankaŭ brutojn kaj kort-birdojn nutritajn per gen-manipulaĵoj oni ne plu povus vendi.

Temas do pri duobla manipulado: Ĉar Usono ne povas vendi siajn gen-manipulitajn grenojn al Eŭropo kaj Azio, la registaro sendas tiujn ĉi superfluajn varojn al Afriko. Tiel Vaŝingtono perforte provas manipuli la merkaton, metante afrikajn registarojn en moralan kaj ekonomian dilemon. La afero ne estus tiom terura, se ĝi koncernus nur etan parton de bezonataj nutraĵoj. Sed la riĉa Usono kovras ĉ. duonon de la tuta helpoprogramo por malsatantaj afrikanoj.

Leganto (ne-usona) de MONATO dum la UK en Fortalezo asertis, ke nia revuo estas kontraŭ-usona. Mi replikis, ke kritiko baziĝas sur faktoj, ne sur emocio. Se usonanoj ne timas sanproblemojn per gen-manipulita nutraĵo, ili manĝu ĝin. Sed se aliaj rifuzas tion pro (science pruvita) san-risko, Vaŝingtono ne miru, ke tiaj provoj de perforto malfaciligas al aliaj kompreni aŭ eĉ ami Usonon.

Sincere via

Stefan MAUL

El mia vidpunkto

Natura detruo

“La naturo rebatas.” Tiel reagis multaj, kiam en aŭgusto katastrofaj inundoj de riveroj Vultavo, Elbo, Danubo kaj iliaj brakoj damaĝis multegajn urbojn kaj vilaĝojn en meza kaj orienta Eŭropo. La diluvo ne nur detruis kelkajn milojn da loĝejoj sed gravege damaĝis la famajn historiajn kernojn de Prago en Ĉeĥio kaj Dresdeno en Germanio. Kiom da kulturaj valoraĵoj ekstermiĝis per akvomasoj kaj (eĉ pli terure) venena ŝlimo, tion oni vidos nur post monatoj.

Sed ĉu vere la naturo rebatis? Aliaj, ankaŭ fakuloj, atentigas ke inundoj okazas ĉiam denove, sendepende de homaj agoj. Efektive tiujn ĉi inundojn kaŭzis ekstreme fortegaj kaj longdaŭraj pluvegoj, kiuj estigis nekutime grandan kaj rapidegan ŝveladon de riveroj. Homo kapablas regi la naturon en multaj sferoj, sed (ĝis nun) ne povas malhelpi pluvon. Ni povas nur protekti nin kontraŭ akvo, jen per individua ombrelo, jen per digoj laŭlonge de danĝeraj riveroj — sed ĝuste tiuj digoj jam estas unu el la homfaritaj kialoj de inundoj.

Asfaltita tero

En la dense loĝata Eŭropo ni asfaltis kaj betonis nian teron, tiel ke akvo ne plu povas eniri ĝin kaj tra kanaloj devas flui en riverojn. Tiujn ni armis per digoj kaj tiel rabis al ili naturajn elfluejojn al vastaj kampoj, marĉoj kaj ebenoj. En la aktuala okazo digoj ne estis sufiĉe altaj aŭ tro malfortikaj por malhelpi la katastrofon. Sed tiuj ĉi homaj misfaroj estas nur kelkaj el multaj, kiuj kaŭzas ke naturaj fenomenoj iĝas katastrofoj. Pli kaj pli multaj sciencistoj intertempe konfirmas ekzemple, ke poluado de l’ atmosfero per venenaj gasoj el industrio, hejtiloj kaj, precipe, aŭtomobiloj kaj avioj kaŭzas plivarmiĝon tutmondan kun la sekvo, ke ne nur degelas polusaj glaĉeroj, altiĝas marniveloj kaj dezertiĝas fruktodonaj teritorioj, sed ke ankaŭ draste ŝanĝiĝas la klimato en multaj kontinentoj.

Tamen la registaro de Usono, unu el la plej grandaj poluantoj, spitas sciencajn ekkonojn kaj kontestas ilin, obstine rifuzante la konatan Kioto-protokolon, laŭ kiu aliaj ŝtatoj devigas sin, redukti poluadon por malhelpi klimatan katastrofon. Sed ĉiuj el ni pli aĝaj ol 50-jaraj facile povas konfirmi per propraj spertoj, ke la usona prezidanto malpravas. Kiam mi estis infano, ĉiuvintre ni havis multajn neĝon kaj froston, tiel ke dum multaj semajnoj seninterrompe ni povis sledi kaj glitkuri sur glacio de lageto. Jam miaj infanoj ne plu tiom kontinue povis ĝui tiujn vintrajn amuzojn, kaj miaj genepoj ja konas neĝon kaj glacion, sed sledi ili ofte povas nur dum unu tago, ĉar la postan neĝo jam fordegelas. Glitkuri ofte ili povas nur en stadiono kun artefarita glacio. Miaj infanaĝaj someroj kutime havis kontinue agrablan temperaturon de ĉ. 25 gradoj C, kun okazaj fulmotondroj.

Veter-kapricoj

Sed nun en meza Eŭropo, kie mi loĝas, veter-kapricoj estas pli kaj pli multaj. La temperaturo en somero ne malofte superas 30 gradojn — kaj ĵus ni spertis en Rio de Ĵanejro, ke dum la tiea vintro anstataŭ ĉ. 15 gradoj estis ŝvitigaj 32 gradoj C. Unu el la sekvoj de tiu altiĝo de temperaturo en meza Eŭropo estas, ke ordinaraj ŝtormoj (de pli fruaj tempoj) nun fariĝas veraj tempestoj kun terura detruforto, kiu faligas kompletajn arbarojn kaj sentegmentigas domojn, ke ordinaraj fulmotondroj fariĝas ekstremaj naturkatastrofoj kun diluvoj.

Renaturigado

Kiel ĉiam, ankaŭ post la nuna inundego oni esploras kialojn kaj kaŭzojn kaj diskutas solvojn de problemoj homfaritaj, por malhelpi estontajn teruraĵojn. Unu grava rimedo estus, redoni al riveroj naturajn elfluejojn, kiujn per digoj, asfaltado kaj betonado ni rabis al ili. En multaj regionoj de Eŭropo tion devus fari ne nur tiuj landoj, kiuj plej multe suferas inundojn, sed precipe najbaraj landoj, kie fluas superaj partoj de riveroj. Sed kial tiuj ŝtatoj elspezu sian monon, se el tio profitos (nur) najbaraj landoj? Solvi la problemon oni povas kaj devas tuteŭrope.

Sed ho ve! Kiam antaŭ du jaroj simila inundego de rivero Odro damaĝis vastajn partojn de orienta Germanio kaj Pollando, oni promesis renaturigi la riveron. Ĝis hodiaŭ oni faris absolute nenion. Ĉu eble nun, kiam pro homa misuzo de naturo ni detruis grandan parton de nia kulturo en Prago kaj Dresdeno, ni estos pli prudentaj?

Libroj

Tuŝa kelkloke

Jam la trian fojon mi legas ĝin. Memorspertoj. Libro en kiu, inter homoj fremdaj, rolas movade konata paro. Nenia fikcio, ne romano, ne memoraĵo aŭ konfeso. Do kio?

Enhave, alternas en ĝi malfacilaj kaj leĝeraj partaĵoj. Jen konsideroj revoluciaj kaj militaj, historiaj kaj politikaj, religiaj kaj moralaj, filozofiaj, artaj, socialaj — pri ekzistadismo kaj japana batalarto, pri scienco aŭ teologio, pri katedralo kaj “nova orientado de la fido”, pri artfalsistoj kaj pri sakramento, pri suicido, pri kulposento, pri feliĉo, eĉ pri Dio, pekado, la Kalvaria Vojo kaj geedziĝo. Pri ĉio ĉi ion surprizan ni trovas. Pri artfalsado, ekzemple: la kialon, la kaŭzon, la artistan “pravon”; kaj, ĉiam kun adekvate impona stilo, la diferencon inter veraj kaj pseŭdaj krimoj, inter vera artaĵo kaj pastiĉo, inter fandado de kanonoj kaj de kloŝoj. Jen rakontado pri travivaĵoj kun amikoj kaj malamikoj, kun du putinoj, kun virinoj amataj, kun gepatroj diversaj — erotikaĵoj, scenoj pri rivaloj, kaj otelaj tentoj.

Sed la aŭtoro ne intencis verki erotikan romanon, li volis ja krei novan ĝenron. Kaj sukcese! Li elfosas la originon de siaj opinioj: “kial li pensas kion li pensas?” Dum li elserĉas la fundamentajn ideojn, la impulsojn, kiuj determinas liajn konvinkiĝojn, lia ekzameno kondukas lin al memoraĵoj pri spertoj, kiuj aktivigis lian inteligenton. Kaj li miras: tiuj spertoj estis seksaj.

La ĝenro “memorspertoj” traktas do la ekeston de konvinkoj, esploras pri estiĝo de vidpunktoj. Ĝi spuras la disvolviĝon de la intelekto, de la persona pensado. Efektive, temas pri internaj kontraŭdiroj de junulo, kiu serĉas sian vojon. Tiu ĝenro havas siajn postulojn: la aŭtora elekto ne estas sen konsekvencoj. “La ĝenro memorsperta havas sencon, nur se ĝi apogiĝas sur spertoj realaj kaj aŭtentaj ĝis la plej etaj detaloj. Ĉia falso, ĉia poezia imago deflankiga, endubigus la memanalizon. La leganto devas senti, ke ĉio, kion rakontas la aŭtoro, okazis precize, kiel ĝi estas elmetita.”

Konsciendas, ke leganto aktive partoprenas: legado estas interago kun la verkinto. Ne senriska! Foliumante, mi ekvidas mencion de franca filmo A bout de souffle, kaj mi ridetas, rememorante ies aludon al ĝi per about the suffle — nuntempe ĉiuj ja parolas la anglan, ĉu ne? Sed pri kio pensis tiu persono, tiel misprononcante la titolon? Kion signifis tiu vorto por li? Sed ne deviu ni. Senŝerce! Riskoj ja ekzistas.

Min surprizas kaj mirigas ĉiam denove, kiom ni, legantoj, povas miskompreni la celon de libro, maltrafi ties esencon, tordi la verkistan strebon aŭ pretervidi lian intencon. Tial la aŭtoro ripetas kaj insistas, ne sen kaŭzo, ke li ne verkis romanon. “Mia celo ne estis rakonti mian entute banalan vivon. Preskaŭ ĉiuj amoris, tro multaj batalis, multaj senhejmiĝas. Mi ne estas elstara escepto, nek heroo de nekredeblaj aventuroj.” Espereble, oni ne kritikos misinterprete ĉi tiun brilan laboraĵon, penozan kaj seriozan, konvinkan kaj riĉan, restontan en la memoro kaj relegotrudan.

La verko priskribas la itineron de juna fremdulo en la franca socio. Fakte, en tiu libro temas, en matura lingvo, pri la genezo kaj malvolviĝo de la intelekta perspektivo homa. La teksto eksponas ĉion, kio progresigas la pensadon de la protagonisto, montras la dialektikan evoluon de ties mondrigardo. “Elekti? Ĉu iam oni elektas? Neniu konas sin” (p. 114). “La malgranda vitofolio trudita antaŭ la homan seksorganon estas la granda obstaklo al la kompreno de ni mem” (p. 150).

La aŭtoro fakas en filozofio. Li argumentas per scienco. Li estas sanskritisto kaj citas latine. Kaj obstinulo li estas ĉe ajna persistado, kiu ŝajnas al li necesa. Li montras kaj demonstras, kiel la okcidenta scienco konstruiĝis pro teologiaj motivoj kaj sekve estas ankaŭ nur kredo: kvankam ĝi supozas sin opona al religio, ĝi mem fakte estas religia sekto. “Ne estas pli da teoria certeco en scienco ol en arto”, laŭ la aŭtoro. Dume, unu el la grandaj kvalitoj de lia verko estas la vereco.

Per tiu nova atingo Eugène de Zilah superis sin mem. Ilustrita per deko da bildoj de Cavelan [kavlán], lia verko klare, same kiel Vivi sur barko, ne estas romano. Tion konfirmas la impona nombro de piednotoj. Per sia kompetenta verkado nia aŭtoro pruvas la kapablon de Esperanto konkurenci kun naciaj beletroj laŭ la estetikaj kriterioj de la ekstera literatura mondo. Stilo riĉa, kun vortoj trafaj kiel “memstiraj raketkapoj”, aŭ trufe gustumindaj — vortumoj trofeaj kaj triumfaj. Li, evidente, neniam “gargaras sin per nekomprenitaj vortoj” por “rekraĉi ilin propralingven”.

Kaj kiu pravas estas libro altklasa. Ĝi estas eble ete kontesta kaj ribela, sed certe edifa kaj instrua, dokta kaj inteligenta, erudicia kaj prudenta. Ĉu saĝumita kaj eĉ sprita? Jes, relegu nur! Elsaltos floretoj. (Kaj bobeloj da oksigeno! Kiujn vi ne rimarkis unuafoje pro la balaa superondo, ia cunamo de seriozo kaj homeco, alfluo de demandoj.) Ĝi ne estas distra verko, tamen kor- kaj kac-tuŝa kelkloke. Ĝi estas libro kiu postdaŭras. Nepre. Libro detale verema, valorega, profunda kaj konstrua, pintnivela. Certe, iam mi entreprenos kvaran tralegon. “La erudicio donas samajn ĝojojn kiel la ĉasado kaj nenia kompatinda besto suferas pro tio.”

Sed kie la pravo, finfine? Kaj ... kiu pravus — kion tiu savus? “La eroj de puzlo lokiĝis ĝuste, sed ne mi lokis ilin. Kiu? Kio?” (p. 90). Eŭgeno aplikis tiun frazon al sia vivo, al sia rilato kun Madlena, sed eblus samiel — ĉu prave? — uzi ĝin pri lia libro.

Christian DECLERCK

Eugène de Zilah: Kaj kiu pravas. Eld. Pro Esperanto, Vieno, 2002. 291 paĝoj.

Leteroj

Ne tiel simple

Interesa estis la artikolo de Stefan Maul pri la sukceso de Le Pen en la baloto pri la prezidanteco, sed ĝi tamen meritas kelkajn rimarkojn. Efektive tiu granda sukceso estis skandala; ĝi estis ŝoko, stuporo, fakte granda honto, kvankam neniu gazeto kuraĝis titoli tion “La honto”, kiel decus. Tamen se la legantoj plu observis la evoluon de balotado, ili scias, ke por la rebaloto 85 % voĉdonis kontraŭ Le Pen (ne por Chirac [ŝirák]). Kaj por la asembleo Front National, Nacia Fronto (NF) (la nazia partio), refalis al 11 % de la voĉoj, kaj danke al la diskutinda distriktosistemo, neniu NF-deputito sidos en la nova dekstra asembleo. Kio okazis? La antaŭa asembleo decidis, ke la du elektoj (ŝtatprezidanto kaj asembleo) okazu sinsekve, ĉar oni bone scias, ke kiu gajnas la prezidantan, tiu gajnas ankaŭ la asemblean.

Principe kaj laŭ la (misaj) prognozoj devis okazi duelo inter Chirac kaj Jospin [ĵospén], inter dekstro kaj maldekstro, sed ... Estis ĝenerala malkontento kaj dekstre kaj maldekstre, ĉefe pro nekongruado, dekstra prezidanto kaj maldekstra asembleo ... Krome, tiu stulta sistemo, heredaĵo de De Gaulle [de gol], tralasis 16 kandidatojn. Vera kaĉo! Kio rezultis el ĉio tio? Maldekstre 12 % de trockiistoj (nur negativa baloto). Kaj la persona ambicio de Chevènement [ŝevenemán] (6 % da voĉoj), kio kaŭzis la falon de Jospin. Sed Chevènement pagis poste: li perdis sian deputitecon, kiun li tenis 30 jarojn.

Oni ĝenerale preteratentis la gravecon de trockiistoj. Estas protestosinteno, kiu antaŭe iris al la franca Komunista Partio. Sed la fakto, ke la franca Komunista Partio estis en la registaro signis ĝian malvenkon. Preskaŭ ĝian morton. La civitanoj voĉdonis aliloke por protesti. Sed la plua evoluo estis antaŭvidebla. Je la rebaloto prezidanta ĉiuj demokratoj voĉdonis kontraŭ Le Pen, ĉirkaŭ 85 % kaj verŝajne pli multe, ĉar multaj ne volis voĉdoni por Chirac. Kaj Chirac tre demagoge ekspluatis tiun situacion, bazante sian kampanjon sur tiu falsa cifero, promesante ion ajn kaj apogante sin sur la nova partio Unio por la prezidenta majoritato, kiu eĉ ne ekzistas kaj ne havas statuton.

Konkludo: la rezulto de la krizo, la ĝenerala malkontento kaj la timo pro la “naŭza bestaĉo” (la bête immonde) kondukis al triumfo de la dekstra partio. La malvenko de socialdemokratoj, dum Le Pen restas je la sama punkto kiel antaŭe: vana vulgara blekado kaj ludo je martireco. Nun ni atendas la sekvon de la dekstraj promesoj pri sekureco, malpli da impostoj por riĉuloj, ktp ...

Georges LAGRANGE

Francio

Politiko

UKRAINIO

Katastrofoj: ĉu kunkulpas Kuĉma?

Finiĝis por Ukrainio nigra somero — en julio kvar katastrofoj forprenis ĉ. 150 vivojn. Kulpas ĉefe malbona administrado kaj organizado de soci-kultura kaj ekonomia vivo; kulpas ne hazardo sed politiko. Rezulte la registaro, pro sinsekvo de katastrofoj, apenaŭ povas kaŝi sian konfuziĝon.

La 7an de julio pereis en la minejo “Ukrainio” 35 ministoj, la 21an pereis ses, la 31an pliaj 20. Pasintjare, en orienta parto de la lando, pereis 300 ministoj: ĉi-jare jam 150. Laŭ statistiko, ĉiu miliono da tunoj da karbo forprenas kvar vivojn.

Plue, en okcidenta parto de la lando, la 27an de julio kolektiĝis miloj da homoj en armea flughaveno en la urbo Lviv pro aerspektaklo. Tamen, dum familianoj ĝuis la tagon, ekzamenante flugmaŝinojn starantajn sur la tero, subite sur iliajn kapojn falis ĉasaviadilo Su-27 (fabrikita en Rusio). Virino, kiu restis viva, poste rakontis: “Nin frapis aerondo, surdigis bruego; ni sentis, ke super ni io flugas. Ŝajnis, ke pasis sufiĉe longa tempo, ĝis mi trovis kuraĝon malfermi la okulojn. Tiam ŝoko. Ĉirkaŭe neniu: nur karnopecoj”. Entute 86 homoj pereis kaj pli ol 1000 estis severe vunditaj.

Unua reeĥo

Nun laboras ŝtata komisiono por esplori, kiu kulpas. Kial pilotoj trejniĝis en meza parto de la lando kaj venis speciale pro la spektaklo? Kial ili flugis tiom proksime al spektantoj? Intertempe la prezidanto de Ukrainio, Leonid Kuĉma, ordonis, ke oni kreu ordon en la ministrejoj pri defendo kaj pri energio. Sed tio estas nura unua reeĥo al la katastrofoj. La ĉefa kialo de ĉiuj paneoj kaŝiĝas en malbonega administrado de la ukraina politika kaj publika vivo, kio permesas al respondeculoj senrespondece agi.

Se la usona prezidanto post la eventoj de septembro 2001 rikoltis fidon kaj subtenon de sia popolo, la situacio en Ukrainio estas tute mala. La opozicio nomas la ukrainan kapulon kunaŭtoro de la tragedioj: la prezidanto ne nur estras la registaron sed ankaŭ influas parlamenton kaj administras direktorojn de uzinoj kaj mezlernejoj. Tiu estas sistemo apenaŭ efika, ĉar la vera respondeculo restas ununura: la prezidanto mem.

Moderna Vivo

FILMARTO

Odoraĉas la fiŝo — almenaŭ en Rusio

Polaj kritikistoj alte taksis la filmon de la ukraina reĝisoro Jurij Iljenko Preĝo por hetmano Mazepa. Dum la 29a kinosomero en Pollando la filmo ricevis premion “Ora Fiŝo de Insko-2002”. Orumitan statueton ricevis filo de la reĝisoro, Filipo, kiu ludis unu el la ĉefroloj. La filmo, laŭ la opinio de la ĵurio, montras la veran ukrainan animon: la filmo fariĝis kulmino de la naŭtaga kinosomero.

Preĝo por hetmano Mazepa jam estis montrata dum la ĉi-jara Berlina Internacia Kinofestivalo kaj ĝi aperos en la aŭtuno en la ukraina kinomerkato. Bedaŭrinde en la najbara Rusio la filmo estas duonoficiale malpermesita: la ministro pri kulturo, Miĥail Ŝvidkoj (etna ukraino), rekomendis al kinistoj ne spektigi la filmon, ĉar ĝi minacas la ukrainan-rusan interrilaton.

Altbuĝeta filmo

En la plej altbuĝeta ukraina filmo de la lasta jardeko temas pri la t.n. Norda Milito (1700-1721) inter Svedio kaj Rusio. Kiam la sveda reĝo Karlo la 12a kondukis sian armeon en Ukrainion, ukraina militgvidanto, hetmano Ivan Mazepa, nuligis antaŭan aliancon kun caro Petro la Granda kaj aliĝis al la svedoj kontraŭ la rusa caro.

La rusa gazetaro atakis la filmon, ĉar oni konsideris kaj konsideras la hetmanon perfidulo: tia malindas esti prezentata en kinoreto. Krome, la rusa caro Petro la 1a estas montrata kiel sadisto, tirano kaj sodomiulo, sekse perfortanta soldatojn. Sed tion la reĝisoro Iljenko ĉerpis el la literaturo de la rusaj verkistoj Aleksandr Sergejeviĉ Puŝkin kaj Aleksej Nikolajeviĉ Tolstoj, kiuj detale pristudis la rusan caran epokon.

Aldone nepras mencii, ke la rolon de hetmano Ivan Mazepa ludis la eksa ukraina ministro pri kulturo, Bohdan Stupka.

Moderna Vivo

MEDICINO

Operacio sen precedenco

Eĉ dum varma somero 17-jara knabino, loĝanta en la gubernio Hejiang de la provinco Sichuan en Ĉinio, devas surhavi du vesto-tavolojn: nur tiel ŝi povas kaŝi sian sekreton. Kial? Ĉar ŝian dorson okupas ekde naskiĝo granda nevuso, sur kiu kreskas nigraj viloj.

La knabino, Wang Mei, venis al la Sichuan-a Instituto pri Haŭta Malsano kaj petis kuracon. Fakulo diagnozis, ke ŝi suferas pro “denaska pigmenta nevuso” kaj, ĉar nevuso tia aspektas kiel felo de simio aŭ apro, oni nomas ĝin “bestohaŭta nevuso”. Statistike kuŝas la eblo pri malsano tia ĉ. dekmilono. Krome, pro la grandeco de la nevuso, mankas precedenco kiel ĝin kuraci.

Psikaj problemoj

Wang Mei dum sia tuta vivo ĉagreniĝas pro la nevuso. Ĉe la lernejo, kie ŝi loĝas, ŝi banas sin kiel eble plej rapide kaj nur, kiam aliaj lernejaninoj forestas. Ĉiam ŝi portas dikajn vestaĵojn por ŝirmi la nevuson. Malgraŭ tio konas ŝian sekreton multaj lernantinoj. Pro tio Wang Mei ekhavas psikajn problemojn, kaj ŝia lerneja poentaro nestabilas.

Por ŝin kuraci ellaboris la instituto apartan programon. Unue oni per lasero forigos la vilojn. Poste, per eta smirgorado, oni altrapide atakos la nevuson. Tie, kie la rado ne povas funkcii, oni konsideros haŭtan grefton.

Wang Mei vivas en malriĉa kampara familio, kiu ne kapablas mem pagi la kuracadon. La instituto decidis rezigni pri la kosto de la operacio, tamen la familio de la knabino devas trovi pli ol 20 000 juanojn pro dumonata loĝado ĉe la instituto. Nun oni esperas, ke bonkoruloj finance subtenos la knabinon.

Moderna Vivo

ĈINIO

Perforta amo: plej forta malamo

Antaŭ nelonge, en Pekino, en pluraj stratoj aperis afiŝoj montrantaj junan virinon kun serioza mieno etendantan rezistan brakon firman kaj fortan. La celo de la afiŝo: kontraŭi familian perforton.

La ĉefino de Pekina Virina Federacio, Zhao Shuhua, diris, ke oni starigis la afiŝojn, por ke la tuta socio ekkonsciu pri familia perforto. Jam ekzistas en Pekino 22 tiaj afiŝoj, aldonis la ĉefino, kaj sekvos pliaj.

Laŭ enketo de la Ĉina Virina Federacio ekzistas perforto en 30 % de la 270 milionoj da familioj en Ĉinio. Pli ol 90 % de la perfortintoj estas viroj. La plimulto de la pridemanditoj kredas, ke perforta amo estas la plej forta malamo kaj estas nepre punenda de la ŝtato.

Ĉinio denove publikigis la tiel nomatan geedziĝan leĝon, kiu klare indikas, ke perforto, eĉ ene de familio, estas krimo. Krome, laŭ juĝa klarigo, se oni hejmen kondukas aliseksulon cele al kunloĝado, tio povas esti konsiderata anima turmento rilate aliajn familianojn.

MU Binghua

Politiko

KIPRO

Ĉu dividita insulo dividos Eŭropon?

Antaŭ 28 jaroj turkaj trupoj invadis Kipron. Rezulte disiĝis la insulo en du etnajn partojn: grekan en la sudo kaj turkan en la nordo. En la ĉefurbo Nikosio okaze de la datreveno — la 20an de julio — oni publikigis deklarojn pri la estonteco de Kipro.

En 1974 Ankaro sendis al Kipro 35 000 soldatojn, post kiam kipraj oficiroj grekaj provis per puĉo aneksi Kipron al Grekio, en kiu tiam regis diktatora reĝimo de “nigraj koloneloj”. Poste Sud-Kipro, sub la nomo Respubliko Kipro, membriĝis en Unuiĝintaj Nacioj (UN) kaj intertraktis pri eniro en Eŭropan Union (EU); Respubliko Nord-Kipro estis oficiale agnoskita nur de Turkio, kiu havas norde 30 000 soldatojn.

Dum longa tempo Glavkos Klerides, estro de la kipraj grekoj, kaj Rauf Denktasch [denktaŝ], estro de la kipraj turkoj, provis interkonsenti pri regulado de la konflikto. Tamen eĉ sub peranteco de Kofi Annan, la ĝenerala sekretario de UN, ili ne sukcesis atingi kompromison.

Diplomata maratono

Komence de la nuna jaro, la 16an de januaro, la estroj de ambaŭ kipraj etnaj komunumoj denove komencis intertrakti pri la estonteco de la dispartigita Kipro. Tiu provo interkonsenti grave distingiĝas de ĉiuj antaŭaj. Ĉi-foje la diplomata maratono estas tempe limigata, ĉar ligata al la plilarĝigo de Eŭropa Unio en 2004.

Tamen ambaŭ partioj kulpigas unu la alian pri malemo cedi. Deklaris Klerides: “Ni konsentis fari la plej dolorigajn cedojn, sed la turkaj estroj, kiel ĉiam, ne deziras reciproki.” Siaparte Denktasch insistis pri senkondiĉa agnosko de la Respubliko Nord-Kipro kiel neŝanĝebla kondiĉo. Krome li konsentis pridiskuti la estigon de konfederacio kun la suda parto de la insulo; nur poste li proponis intertrakti pri aliĝo de Kipro al EU. Se tio ne estos plenumita, Turkio minacos aneksi Nord-Kipron.

Aŭtonomio de ambaŭ partoj

La reprezentantoj de greka Kipro proponas krei en la insulo federacion kun vastegaj rajtigoj kaj aŭtonomio de ambaŭ partoj: ili intencas eniri EU-on en 2004 sendepende de la fino de la intertraktoj. Respubliko Kipro jam delonge celas eniri Eŭropan Union kaj nun okupas unuan lokon en la fina konkurso pri aliĝontaj landoj. Tio rilatas tamen nur al la greka parto de la insulo. La internacie neagnoskata turka respubliko Nord-Kipro entute ne estas konsiderata.

Fine de 2002 klariĝos la sekvoj. Eblas tri variantoj. Varianto unua kaj plej favora: en EU-on eniras reunuiĝinta Kipro. Tiuokaze venki la socialan kaj ekonomian malegalecon de ambaŭ partoj de la insulo estiĝos afero de la tempo kaj de teknikaj paŝoj.

Aliĝo de reunuiĝinta Kipro al EU ne eblas sen solvo de la komplikaj interrilatoj inter Grekio, Turkio kaj EU. La esperoj de Ankaro eniri la lastan vagonon de la plilarĝiĝo-trajno fiaskos. Bruselo kulpigas Turkion pri multaj malobservoj de la homaj rajtoj kaj pri korupto.

Tamen, se Ankaro ne atingos ĝis la fino de la nuna jaro klarecon pri la dato de la komenco de oficialaj intertraktoj pri eniro en la Union, ĝi povos malhelpi la eniron de Kipro.

Amasa elmigro

Varianto dua: nur la greka parto de la insulo eniras la Union. Tiuokaze Turkio povus aneksi la turkan parton de Kipro, kio tuj rompus rilatojn inter Ankaro kaj Bruselo. Sekvus amasa elmigro de turkaj kipranoj kaj loĝigo de ties teritorioj fare de kurdoj kaj turkoj el Turkio.

Varianto tria: la intertraktoj pri reunuiĝo de Kipro malsukcesas kaj EU ĉesigas eniron de Kipro en la Union. Tiuokaze fine de 2002 Grekio rifuzus subskribi kontraktojn pri aliĝo de la ceteraj naŭ kandidato-ŝtatoj al la EU. Rezulte la tuta EU-plilarĝigo malsukcesus.

En EU oni apenaŭ kuraĝas pensi pri tiu ĉi koŝmaro. Lastatempe Eŭropa Unio komencis aktivi en la norda parto de la insulo. Tie Bruselo strebas kompensi la informan izoladon, en kiu dum jardekoj vivas la turka loĝantaro: temas ĉefe pri forigo de mitoj pri insidemo de EU, kiu laŭdire klopodas “aĉeti” la lojalecon de kipraj turkoj.

Leteroj

Kies “ruĝa” akvo fluas?

En la artikolo pri Britio (“Ekfluas la ruĝa akvo”, MONATO 2002/7, p. 10) Paul Gubbins efektive tuŝis kaj misprezentis temojn rilatajn al aliaj landoj.

Se entute konvenas apliki terminon “pudeli” al digna registarestro, estas britaj maldekstremuloj kaj oportunistoj, antaŭ kiuj Tony Blair [teŭni blea] devas manovri, sed ne antaŭ Bush. Samkiel Margaret Thatcher [mágaret faĉe] kaj aliaj klarvidaj kaj respondecaj politikistoj, Blair rekonas danĝeron kaj gravecon de milito kun pan-islamismo, milito ne en citiloj (kiel en la artikolo). Do nature Blair vidas amikon ne en Irako kaj en Sadam Husajn [sadám husájn], sed en Usono — tradicia fidinda aliancano de Britio.

Menciante pri “buĉado fare de Israelo en Palestino”, Gubbins ripetas fi-mensogon gurdatan de amaskomunikiloj. Perfidita de ĉiuj okcident-eŭropaj landoj, estas ĝuste Israelo, kiu estas daŭre buĉata en nekonvencia milito je ekstermo, kiun islamaj najbaroj efektivigas per manoj de palestinaj teroristoj kaj sabotuloj.

Neniam, neniu lando estis tiom longe provokata — kaj tamen toleranta kaj ne respondanta per plenforta plendetrua kontraŭatako. Estante la sola okcident-tipa civilizita demokratia lando en la regiono kun plej forta armeo, Israelo estas devigata batali por sia elvivo kun ligitaj manoj. La “justa” internacia komunumo lasas Israelon sanganta sen rajto respondi kaj ekstermi la malamikojn, kiel farus iu ajn alia lando post la unua aŭ dua provoko — ne post dekoj!

La mur-skribaĉoj de la 30aj jaroj en Eŭropo “Judoj, for en Palestinon!” nun transformiĝis en kriojn “Judoj, for el Palestino!”. La israela popolo tamen ne plu emas sekvi la direktojn de la “internacia komunumo”. Kaj honestaj homoj, ĉie, kie ili dume restas, venos helpi, kaj ne lasos Israelon perei.

Aleksandro GOFEN

Usono

Turismo

EŬROPO

Turismi kun la karto EURO<26 en la poŝo

La moderna vivo jam ne penseblas sen iuj kartoj en la poŝo. Iuj atestas pri membreco, aliajn oni uzas por senmona pagado aŭ kontraŭ ili akiras diversajn varojn je favoraj prezoj en la vendejoj.

EURO<26 estas havinda karto, kiun povas ricevi gejunuloj en la aĝo 14-26 jaroj sendepende de sia statuso. Do, sen aparta konfirmilo ĝin povas akiri lernantoj, studentoj, junaj laboristoj, senlaboruloj.

La menciitan karton iniciatis skotaj entuziasmuloj en la jaro 1987. Danke al la unuaj pozitivaj rezultoj, en la jaro 1991 la Eŭropa Konsilio proponis al siaj membroj, ke ili subtenu la disvastigon de tiu karto en ties landoj. Hodiaŭ EURO<26 uzeblas en trideko da eŭropaj landoj. Pli ol 3,5 milionoj da junuloj en pli ol 220 000 lokoj en Eŭropo akiras diversajn avantaĝojn per tiu karto.

La karto EURO<26 ebligas al gejunuloj avantaĝojn jam en la loko, kie ili mem loĝas. Tio diferencigas ĝin de aliaj kartoj por gejunuloj. La reto entenas diversajn rabatojn en la sfero de: edukado (komputadaj kursoj, aŭtolernejoj, lingvaj kursoj kaj aliaj), kulturo (muzeoj, teatro, festivaloj, koncertoj, ktp), turismo (hoteloj, junulargastejoj, kampadejoj, privata loĝado, organizado de vojaĝoj), transporto (diversaj aviadil- kaj aŭtobus-kompanioj, pluraj naciaj fervojretoj, ŝiplinioj), komerco (nutrado, modo, librovendejoj, komputikaĵoj), sporto kaj memstreĉado (sportvendejoj, sportaj centroj, enirbiletoj por diversaj sportaj matĉoj), gastejoj (rapidaj restoracioj, kafejoj) kaj aliaj servoj (frizistoj, florvendejoj, oraĵumejoj, ŝuejoj kaj aliaj).

La karto en Kroatio

En tiu lando EURO<26 uzeblas ekde la 1a de februaro 1999. Pri la disvastigo de la karto kaj pri la vico de ties avantaĝoj zorgas Kroata Junulargasteja Asocio (HFHS) (vidu www.nncomp.com/hfhs). Gejunuloj povas ricevi la karton en ĉiuj regionaj centroj de HFHS kaj en deko da aliaj lokoj. Ĝi havas subtenon de la Ŝtata Instituto pri Protekto de Familioj, Patrineco kaj Junularo. En Kroatio oni povas uzi EURO<26 en pli ol 1300 lokoj en kvindeko da urboj. Menciindas, ke en la listo estas ĉiuj kroataj naciaj naturparkoj, multaj muzeoj, kiuj disponigas rabaton de 50-100 %, naciaj teatroj, diversaj kulturaj manifestaĵoj (Opatija, Šibenik, Dubrovnik, Zagreb). Rabaton de 25 % oni povas ricevi ĉe la ŝiplinioj de Jadrolinija, ĉe kelkaj aŭtobusaj kompanioj kaj ĉe la nacia fervoja reto.

Se vi deziras ekscii pli multe pri la avantaĝoj kaj disvastiĝo de la karto en via propra lando kaj dise tra Eŭropo vizitu la TTT-paĝon www.euro26.org.

Por la posedantoj de EURO<26 en pluraj landoj aperas periodaj informiloj, gazetoj, flugfolioj kaj oni organizas informkampanjojn, koncertojn kaj aliajn.

La kroataj organizantoj aranĝas ĉiujare foto-konkurson kun valoraj premioj (i.a. somerumado ĉe la kroata marbordo en junulargastejoj) kaj someran kampadejon meze de aŭgusto en Zadar.

Pro ĉio ĉi ne hezitu, informiĝu pri la avantaĝoj en via loĝloko kaj lando, kaj nepre pri la rabatoj en la landoj, kiujn vi planas viziti. Vi rapide rimarkos, ke posedante EURO<26 vi povos ŝpari multon. Komencu jam hodiaŭ!

Hobio

LITOVIO

Reptilioj en la domo

En la hejmo de 40jara virino Rima Ratkevičiene [rima ratkeviĉiene], el la dua plej granda litova urbo Kaunas, abundas diversaj ekzotikaj bestoj. Ekzemple, tie eblas vidi sur fenestrobreto aŭ en terario dormantajn igvanojn, kiuj fojfoje promenas tra la ĉambroj aŭ varanon, kiu instaliĝis en kuŝujo, kobron kuŝantan en terario aŭ enkaĝigitajn lacertojn. La sinjorino ankoraŭ ŝatus akiri krokodilon (nanan kajmanon), kiu ne postulas tro multe da spaco, ĉar ĝia maksimuma longeco estas nur 1 metro. Ĝi kostas kelkajn milojn da usonaj dolaroj.

Ratkevičiene asertas, ke eblas trovi kontakton kun igvano por kompreni unu la alian. Igvanoj komprenas la dezirojn de sia mastrino. Somere ili povas iri eksteren promeni, engrimpi aŭton, se la familio planas viziti arbaron. Dum ekstere varmas, tiuj bestoj ŝatas surgrimpi arbojn aŭ frandi fragojn en la ĝardeno. Kiam igvanoj ekdeziras feki aŭ urini, ili piketas la manon aŭ gambon de la virino. Tiam necesus meti ilin sur akvoplenan ujon. Fremdaj homoj ne povas preni igvanojn. Ili ne toleras tion. Igvanoj en la hejmo de Ratkevičiene vivas libere. Ili povas esti sur lito aŭ sur hejtigilo, sur librobreto. Iufoje laŭ kurtenoj ili atingas eĉ la kornicojn. Ili precipe ŝatas kuŝi sur molaj kusenetoj. Antaŭ nelonge tiuj bestoj ellasis 67 ovojn. Se naskiĝus igvanidoj, por la posedantino tio estus eksterordinara travivaĵo, ĉar kutime en la mallibereco tiuj bestoj reproduktiĝas ege malofte. Malgranda, al draketo simila igvano, kostas ĉirkaŭ 50 usonajn dolarojn, kaj plenkreska 1500.

En la kelo Ratkevičiene bredas naŭ speciojn da diversaj insektoj por siaj reptilioj: grilojn, akridojn, blatojn. Ankaŭ por ĝia bredado necesas fakaj konoj.

En speciala terario en la kelo estas egipta kobro. En la listo de venenaj serpentoj ĝi okupas la kvinan lokon. Neniu alia povas preni tiun kobron en siajn manojn. Nur Ratkevičiene zorgas pri ĝi. Necesas scii kiumaniere preni la serpenton kaj antaŭvidi ties konduton. La posedantino asertas, ke kobroj estas unu el la plej saĝaj serpentoj kaj neniam senkaŭze atakas homon. Eĉ plej paceman kobron eblas inciti per malprudenta movo aŭ ago. Ĝia reago estas fulmrapida. Ekzemple al sin aeren ĵetinta muso, kobro neniam ebligas, ke tiu falu surteren. Ĝi kaptas ĝin ankoraŭ dum la flugo. Kobro povas longe kaj trankvile kuŝi. Ĝi vigliĝas nur, se ĝi ekmalsatas. Tiam kobro povas tuj engluti eĉ dek kvin musojn. Nun la kobro de Ratkevičiene longas sepdek centimetrojn, sed plu kreskante ĝi atingos unu metron.

Rima Ratkevičiene ekinteresiĝis pri reptilioj jam infanaĝe, tamen la unuan reptilion ŝi ekhavis nur antaŭ sep jaroj. Ĝi estis agamo, kiu tamen post nelonge mortis. Tiu ĉi perdo instigis la bredantinon pli multe ekinteresiĝi pri tiuj bestoj kaj ĉerpi utilajn informojn el diversaj fontoj. Nun ŝi scias multe pli ol en la komenco. Nun Ratkevičiene povas helpi ankaŭ aliajn bredantojn de reptilioj. Ŝi volonte kuracas bestojn, al kiuj ne kapablas helpi bestkuracistoj. Preskaŭ ĉiusemajne homoj vizitas ŝin kun malsanaj igvanoj, lacertoj, konstriktoroj, pitonoj kaj aliaj serpentoj. Ratkevičiene kapablas fari eĉ etajn operaciojn. Ŝi helpas senpage aŭ reciproke petas alporti por ŝiaj amantoj el aliaj landoj produktojn, enhavantajn vitaminojn, ĉar en Litovio ili malfacile troveblas.

LAST

Leteroj

“La”, artikolo nur difina

Kontraste kun la aserto de Albert Cnudde el Francio (MONATO 2002/7, p. 7), la uzo de la artikolo en La kosmo kaj ni estas certe pravigita kaj logika. Oni uzas la artikolon kiam en nia penso komuna nomo estas difinita. Ĝi estas ankaŭ difinita, se temas pri unika persono, besto aŭ objekto en nia ĉirkaŭaĵo. Tiel uzas la difinan artikolon ĉiuj eŭropaj lingvoj kiuj havas ĝin. Tial ni diras: “La prezidanto malfermis la kunvenon”, “La reĝino vizitis malsanulejon en Bruselo”, “La suno brilas”, “Infanoj ludis sur la strato”, “Ŝi iris al la kuirejo”, “Li falis sur la grundon”, ktp.

Kontraŭe, la abstraktaj substantivoj kaj la substantivoj indikantaj materion ne bezonas la artikolon (escepte se ili estas difinitaj per komplemento). La kialo estas, ke tiuj kategorioj de substantivoj ne havas pluralon se uzataj en sia normala senco (ili estas “nenombreblaj”). Ekz.: “Mi trinkas akvon. Li havas febron. Ŝi instruas matematikon. Ĉion venkas amo.” ktp. Do, Albert Cnudde prave malaprobas la uzon de la artikolo en la regulo de Zamenhof antaŭ la vorto “logiko”, kiu estas uzata en sia ĝenerala senco. Li ankaŭ prave uzas la difinitan artikolon en “la sintaksa logiko”.

Estas certe malfacila afero. Ŝajnas al mi, ke la angloj uzas la difinan artikolon plej, kvankam ankaŭ ne tute, ĝuste. Sekvante la tiurilatan rekomendon de Zamenhof, oni devus tamen ĉiam konscii, ke ĝia neuzo antaŭ konkreta substantivo egalas la uzon de vorto kiel “iu(j)”, “ia(j)”, “kelka(j)”.

Pieter Jan DOUMEN

Belgio

Politiko

NOV-ZELANDO

Plia trijara periodo

Mandaton estri la nov-zelandan registaron dum plia trijara periodo ricevis la ĉefministro Helen Clark [klak]. Clark fruigis la elektojn kaj tiel plene venkis la Aliancan Partion, kiu retenis eĉ ne unu solan parlamentanon.

Malgraŭ tio, ke kelkaj komentistoj asertas, ke Nov-Zelando dekstren moviĝis, la statistikoj malon montras: la dekstra partio Asocio de Konsumantoj kaj Impostpagantoj (AKI) restis sama (9 mandatoj), la dekstreta Nacia Partio reduktiĝis de 35 al 27, dum la maldekstreta Laborista Partio (LP) gajnis pliajn mandatojn (de 49 al 52).

La elektokampanjo tede komenciĝis, sed viviĝis pro disputo rilate supozatan importadon de genetike modifitaj maizsemoj. La registaro malpermesas genetike modifitajn semojn almenaŭ ĝis oktobro 2003: verduloj diras, ke pli ol duono de la civitanoj deziras, ke genetike modifitaj manĝaĵoj daŭre estu malpermesataj. Tamen en la elektoj la Verdula Partio gajnis nur du pliajn mandatojn.

Surprizis

La partio Nov-Zelando Unue, la minora partio en koalicio kun la Nacia Partio inter 1996 kaj 1999, regajnis du trionojn de la mandatoj perditaj post la disfalo de la koalicio. Plej surprizis la Unuigita Futura Partio (UFP), kiu dum la lastaj du parlamentoj havis nur unu parlamentanon sed nun havas ok: ŝajne plaĉis ĝia modera programo.

Ĉi tiu elekto estis la tria laŭ tiel nomata miks-membra proporcia sistemo (kiu similas al la germana sistemo). Elektanto rajtas voĉdoni kaj por loka kandidato kaj por preferata nacia partio. Do al 69 lokaj gajnintoj aldoniĝas 51 listaj parlamentanoj: tiel laŭ partiaj voĉoj estas ĝustigataj la parlamentaj proporcioj.

Pro tio, ke la registaro ne posedas parlamentan plimulton, necesas koalicio inter la Laborista Partio, la Progresema Koalicio kaj la Unuigita Futura Partio. Laŭ interkonsento la programo baziĝos sur la manifestoj de la koaliciaj partioj sed prioritate konsideros proponojn de UFP.

Aŭtovojoj

Rekompence la registaro starigos komisionon pri la familio laŭ propono de UFP kaj LP; ĝi plibonigos la leĝojn pri viktimoj de krimoj kaj preparos leĝojn pri transporto, principe aŭtovojoj. La registaro kunlaboros ankaŭ sed pli malstrikte kun la Verdula Partio.

Okazis disputo inter la Nacia Partio kaj la aliaj partioj pri la oficiala opozicio. Estroj de la Verduloj, AKI kaj NZ Unue argumentis, ke la ĉefo de la Nacia Partio malhavu la specialan salajron apartenantan al la estro de la opozicio. La Nacia Partio havas nur 27 parlamentanojn kaj krome, pro la elektosistemo kaj la fakto, ke estas pluraj opoziciaj partioj, la titolo “estro de la opozicio” anakronismas.

Opozicianoj postulis ankaŭ, ke ili havu proporcian nombron de sidlokoj en la plej antaŭa vico en la parlamentejo, tradicie rezervitaj por membroj de la ĉefa opozicia partio. La disputo minacis farsigi la oficialan malfermon de la parlamento, ĝis oni kompromisis, ke ĉiuj parlamentanoj dum la malfermo laŭalfabete sidu.

Dum la malfermo la registaro anoncis per tiel nomata parolado el la trono sian programon. Substrekata en la parolado estis la graveco por Nov-Zelando de enmigrintoj, kiuj valoras ne nur pro siaj metioj sed ankaŭ pro siaj diverseco kaj dinamismo. Krome la registaro promesis antaŭenigi la ekonomion, ĉefe per eksportoj, kaj lukti por justa, tutmonda komerco.

Moderna Vivo

MEDICINO

Pafantaj komputiloj

Lastatempe kuracistoj kaj aliaj fakuloj turnis sin al la danĝero sidadi antaŭ komputilaj ekranoj. La radiado eligata de la ekranoj estas ja malgranda, sed ĉu longa, persista pafado povas damaĝi la homan korpon?

Publikiĝis en la brazila Revuo de Publika Sano trovitaĵoj de tiurilata esploro. Por studi genetikan influon, sciencistoj ekzamenis la sangajn ĉelojn (limfocitojn) de homoj, kiuj laboras per komputiloj kaj ricevas radiadon dum kvar ĝis ok horoj kaj dum ok ĝis 11 jaroj. Oni kulturis la ĉelojn kaj observis, ke okazas anomalioj en ilia dividiĝo (mitozo).

Oni trovis pli da anomalioj en la kromosoma strukturo de la ĉeldividiĝoj, en kvanto statistike signifa, kompare kun ĉeloj de homoj, kiuj ne laboras per komputiloj. Estis ekzamenataj 2000 ĉeldividiĝoj. Genetikaj ŝanĝoj kaŭzataj de radiado estas potenciale malsanigaj. Dum la problemo restas nesolvita, valoras sin gardi rilate uzon de komputiloj.

Paulo S. VIANA

Spirita Vivo

FINNLANDO

La heredaĵo de orientaj ortodoksuloj

En la 16a jarcento en Karelio kaj Laponio troveblis pli ol 50 ortodoksaj monaĥejoj, fruktoj de la konverta kaj civiliza laboro de du famaj sanktigantoj Herman kaj Sergej. Iliaj ideoj kaj tradicioj laŭdire devenis de la “monaĥa promontoro” Athos en Grekio.

Dum militoj la monaĥoj rifuĝadis orienten, direkte al siaj samreligianoj slavlingvaj, ĉar okcidente pli fortis aliaj eklezio kaj lingvo. Post la unua mondmilito la antaŭe rusaj monaĥejoj tamen estis aligitaj al la finna ortodoksa eklezio, kaj post la dua mondmilito, pro la malfavoro de Sovetio, la monaĥoj ekrifuĝis okcidenten. Unue ducento da ili, el la monaĥejo Valamo, kiu situas sur insulo en la lago Ladogo, veturis al okcidenta Finnlando, serĉante novan lokon por la monaĥejo. Pro la tiuvintra frostego la glacio de Ladogo estis tiel dika, ke ili povis kunporti duonon el siaj monaĥejaj valoraĵoj: i.a. ikonojn, pordojn de la ikonostazo, sonorilojn kaj eĉ 800-kilograman lustron.

Dekoj da monaĥoj mortis

La rifuĝintoj ne tuj trovis taŭgan lokon, kaj dekoj da monaĥoj mortis dum la serĉado de tia loko, sed fine ili decidis resti en Heinävesi, inter — kaj iom sude de — la urboj Kuopio kaj Joensuu. (La lasta origina monaĥo de la malnova Valamo mortis en Heinävesi en 1981.) Ĉar Sovetio ne permesis monaĥejojn, kaj ĉar nova Valamo estis sekure fondita en Finnlando, aliaj orientaj gemonaĥoj, nome el Konevico (monaĥejo fondita en 1393 sur bordo de Ladogo), el Peĉengo (monaĥejo fondita en 1556) kaj el Lintula (monaĥinejo fondita en 1896) rifuĝis al Heinävesi. En la arbara tombejo de Nova Valamo, sub lignaj krucoj aŭ “groboj”*, kuŝas multegaj gemonaĥoj kun slavaj nomoj. La monaĥinejo Lintula nun situas kelkajn kilometrojn de Valamo, kaj antaŭ kelkaj jaroj ĝi ekhavis propran tombejon. La monaĥaro de nova Valamo nun nombras 13. Finnlando ja havas siajn proprajn ortodoksulojn, kaj povas okazi, ke iu finno ekpreferas ortodoksismon, komparinte ĝin kun sia denaska luterismo. La vivo en la monaĥejo neniam estis nur spirita: diservado, preĝado, asketismo kaj studado, sed ĉiam estis bezonataj ankaŭ ĉiaj praktikaj laboristoj, en la 14a jarcento precipe arbarhakistoj, terkultivistoj, fiŝkaptistoj kaj konstruistoj, nun ekzemple ikonpentristoj, librobindisto, komputilisto, bakisto, ekonomo, tradukisto, redaktoro, se ne paroli pri pastroj kaj kantoro.

Memstaraj monaĥejoj

Dum jarcentoj, la orientaj monaĥejoj estis ekonomie memstaraj. Donacis al ili terenon, arbaron, kamparon, artaĵojn kaj monon nobeloj kaj ŝtatoj. Ankaŭ nova Valamo provas memstare vivteni sin. Ĝi posedas 50 hektarojn da kampoj kaj 300 hektarojn da arbaro; ĝi kultivas vinberojn, kaj faras el ili vinon. Ĝin vizitas turistoj, pilgrimoj, scivolemuloj kaj homoj, kiuj serĉas kvieton kaj pacon por sia animo. Kunlabore kun la monaĥejo funkcias 200-loka restoracio, 52-lita hoteleto, 116-lita gastejo, memoraĵo- kaj libro-vendejo, kulturcentro, muzeo kaj restaŭrejo por religiaj artaĵoj. Ŝipeto Sergej somere rondveturigas la vizitantojn en la bela insularo kaj kanalaro de la apuda lagego. En la Civitana Instituto de Valamo oni povas konatiĝi kun la ortodoksaj fido, vivmaniero, muziko kaj ikonpentrado, kaj krome la instituto organizas kulturvojaĝojn al Rusio kaj pli malpli longajn kursojn, ekzemple pri rusa lingvo, japana ikebana, Esperanto, k.a. Se iu tre ekŝatas la etoson de Valamo, li aŭ ŝi rajtas ekloĝi en la proksima loĝejaro konstruita por la geamikoj de Valamo. (Pro manko de samreligianoj, ne ĉie en Finnlando eblas partopreni la ortodoksan religian vivon.)

La nova preĝejo de Valamo, dediĉita al la transfiguriĝo de Kristo, estis konstruita en 1975-1977. El la plafono pendas la grandega lustro pene kunportita el malnova Valamo en 1944. Ĝia lumo bele speguliĝas sur la polurita ŝtonplanko de la pli granda preĝeja salono, kiu aspektas kiel senmova klara akvo.

Dio estas belo kaj preĝejo devas antaŭsentigi al ni la ĉielon. La grandan salonon oni uzas somere kaj dum grandaj festoj. La malpli grandan preĝejan salonon oni uzas vintre, kiam estas malpli da diservantoj. Ĝi estas dekorita en la stilo de la 16a kaj 18a jarcentoj.

Krome Valamo havas apartan malnovan lignan preĝejon, kiun oni uzas nur somere kaj kie ĉiuj objektoj devenas el malnova Valamo. Ekde 1977 la diservoj okazas en la finna lingvo kaj la monaĥejo uzas la gregorian kalendaron.

Saliko

* 1. grobo: ligna malalta dometo sur tombo.

Moderna Vivo

OPINIO

Nuklea energio: ne fidu la respondeculojn

La aŭtoro estas konstruinĝeniero. Kiel esploristo kaj teĥnologo li partoprenis la konstruon de la ĉeĥa atomcentralo Dukovany kaj en la jaroj 1988-90 li estis labore taskita ankaŭ por la centralo Temelín.

Jiří Patera estas serioza homo, sed li same kiel multaj aliaj ĉeĥoj estas ŝarĝita per komunisma kaj postkomunisma propagando, ke atomelektrejoj estas la plej bona solvo de energio-problemo. La argumentojn de Patera mi refutas.

La ideo limigi la produktadon en karboelektrejoj estas nura propagando. Se oni serioze tiel pensus, realigo jam povus okazi, ĉar Ĉeĥio estas post Francio la plej granda eksportanto de elektra energio kaj la unua en Eŭropo laŭ la loĝantaro. Krome la registaro en privatigaj kondiĉoj devigas estontan posedanton de ĉeĥa elektroenergetiko daŭre ekspluati ĉeĥajn karbominejojn.

Ekologieco de atomelektrejoj ne estas tiom elstara pro eksterordinare granda investado dum konstruo kaj poste malkonstruo de la elektrejoj. Krome konstruado de deponejoj por foruzita nuklea brulaĵo postulos elspezojn, kiuj estos grandiozaj. La energio-bezono de la konstrulaboroj grave malaltigas la energetikan profiton de la centraloj.

Danĝera teĥnologio

La nuntempa teĥnologio tre nesufiĉe utiligas nuklean energion de uranio, kies energetike utiligata izotopo ²³⁵U aperas en la naturo en kvanto nur 0,72 %, dum la nun demetata izotopo ²³⁸U (99,27 %) restas hodiaŭ sen utilo, sed en estonto la homaro ĝin eble povus tre profite uzi. La nun konata teĥnologio de “generaj reaktoroj”, en kiuj estas utiligebla ²³⁸U kaj ankaŭ la transurania plutonio, estas danĝera kaj pro tio neuzata.

Naturaj fontoj de nuklea fisia brulaĵo estas limigitaj, simile kiel karbo, nafto kaj tergaso, kaj indas ilin ŝpare mastrumi, nur en kazoj de vera neceso.

Eluzita nuklea brulaĵo estas forte radioaktiva materialo, kiun la homaro ne scias likvidi kaj devas ĝin sekure deponi kaj gardi. Kiel longe? Probable eĉ 100 000 jarojn. Konsciu, kiom da generacioj estos ŝarĝataj per nia senrespondeca agado. Nenie en la mondo estas konstruita definitiva subtera deponejo.

La nuklea fizikisto J. Kratochvíl esprimis sin tiel pri deponado-sekureco: “Sen dubi pri miljaraj stabilecoj de grunda subtavolaro en elektitaj lokoj, mi ne kapablas akcepti garantion de nun vivantaj homoj pri kio okazos (aŭ ne okazos) post 1000, 10 000 aŭ eĉ 100 000 jaroj. Kiel finan solvon de la likvido de nuklea rubo mi estas preta akcepti nur tian teĥnologion, kiu ebligos reŝanĝon de longdaŭre radioaktivaj elementoj troviĝantaj en nuklea rubaĵo al elementoj stabilaj. Tia ĉi teĥnologio, kiu estus taŭga por komerca uzo, ĝis nun ne ekzistas.”

Sekurigaj sistemoj

La homo kiel entreprenisto, kiel oficisto, kiel kiu ajn, ne fidindas. La usona atomelektrejo sur la insulo Three Mile Island grave averiis. En 1976 3500 infanoj kaj gravedaj virinoj estis evakuitaj kaj 200 000 homoj forlasis la regionon. La estraro de la centralo unue prisilentis la averion kaj poste false informis pri ĝi. Same la averio de la centralo apud la sovetia, nun ukrainia Ĉernobyl en 1986 estas ĝenerale konata. Averio en la japana atomcentralo Mihama en 1991 estis grava, sed bonŝanca interveno limigis postsekvojn. La unua ĉeĥoslovaka atomcentralo A-1 ekfunkciis en 1972, sed post du averioj (1976, 1977) ĝi ĉesis. Preskaŭ ĉiam fiaskis homoj. Estas necese konscii, ke ankaŭ la sekurigaj sistemoj estas produkto de homo. Nur naivulo kredas, ke homa produkto povas esti absolute aŭ preskaŭ absolute perfekta kaj fidinda.

Fine mi aldonas, ke la centralo Temelín estas supozeble relative sekura, ke la protestoj de aŭstroj havas politikan karakteron. Tamen la centralo por la ĉeĥa energetiko ne estas bezona. La supre menciita troproduktado de elektra energio gvidas la ŝtatorganojn al evidenta neglektado de energiŝparado kaj al nesubteno de renoviĝantaj energifontoj.

El mia vidpunkto

Cunamoj tutmonde

Lastatempe ĉiuj gravaj revuoj el la tuta mondo sub la plumoj de ĉefredaktoroj prezentas “cunamojn” kiuj plagas nian mondon. Claude Allègre [klod alegr], eksministro pri edukado en Francio, ne hezitas esprimi en sia libro, ke “toute vérité est bonne à dire” (ĉiu vero estas dirinda), kio ne signifas, ke ĉiu vero estas dirata aŭ dirita, ĉar “demokratio estas la arto administri la cirkon el la kaĝo de simioj”, opiniis iama usona ĵurnalisto Henry Louis Mencken [henri luis menken]. Ĝuste tion spertis C. Allègre.

Piromania fajrobrigadisto

Tiel skribas Le Monde de la 17a de aŭgusto, taksante IMF (Internacian Monan Fonduson), kiu trudas al sud-amerikaj landoj ekonomi-ekonomikajn programojn, kiujn postulas la investistoj de kapitalismo, sed detruas la ekonomion mem. La preskaŭa esperantisto, mega-investisto George Soros post la ĵusa senvaloriga ondego (40 %) de la brazila valuto realo rilate al usona dolaro deklaris: “Ĉi tiu krizo ne povas esti atribuita al io erara kion Brazilo faris. La kulpantoj estas la internaciaj financaj institucioj.” L’Express denuncas la borsajn ebriiĝojn en tuta mondo, skuantajn la kapitalisman sistemon per freneza spekulado sen rilato kun la produktado. En riĉaj landoj la kresko oscilas inter 1 % kaj 3 %; kiel la “financa merkato” blinde povas postuli de entreprenoj jarajn profitojn kun progreso de 15 %? Temas pri ludo ne eltenebla por entreprenoj, kiuj jam atingis eblan maksimuman produktivecon. Tiel formiĝas la spekulaj “bobeloj” kiuj fojfoje eksplodas kun trompoj kaj kontadaj manipuladoj. Kapitalismo fariĝis speco de Moloĥo kiu mem sin voras ...

Elspezi pli ol enspezi

Male al la opinio de Soros, Levjatano, la monstro priskribita de Thomas Hobbes, la “administranto de l’ cirko”, la ŝtato, plene kulpas ĉar ĝi elspezas (misuzas, koruptas, disĵetas, favoras) pli ol ĝi enspezas, impostas (tio estas pli ol 50 % de ĉio produktita de la enkaĝigitaj simioj, kiuj estas ni).

Ĉiu analfabeta homo scias, ke li/ŝi ne povas elspezi pli ol li/ŝi gajnas. Jen primara administrado, kiun la monstraj ŝtatoj ne volas scii. En Brazilo 53 % el la buĝeto estas por pagi ŝuldojn, interezojn, IMF-ajn kaj aliajn, jen la ŝtata bankroto, jen la inflacio, jen la mizero, duobliĝo de senlaboreco en dek jaroj, jen la granda socia cunamo, la disfalo de la ordo kun senfina banditismo, ŝakrado, narkotaĵ-komerco ... malapero de simplaj homaj digno kaj respekto.

En Usono la normala interezo ne superas 2 % en jaro. En Brazilo ĝi oficiale estas 18 % en jaro, sed kiu aĉetas kredite pagas interezon de 5 ĝis 12 % aŭ pli en monato. La propra komerco asfiksiiĝas, la aĉetpovo reduktiĝas, la fosaĵo inter riĉuloj kaj malriĉuloj abisme kreskas, 44 % el la loĝantaro troviĝas sub la nivelo de absoluta malriĉeco ... jen la vero dirinda.

Rio + 10 = Johanesburgo

Sur ĵurnalaj frontpaĝoj ni ree legas pri la plej detrua, konstanta, nedetenebla ondego, kiun nia terglobo suferas de jardekoj; temas pri la katastrofo vestita per la bela vorto “ekologio”. Antaŭ 10 jaroj en Rio de Ĵanejro, en Eko 92 instaliĝis la plej granda cirko spektebla pri la temo kaj pri temoj, kiuj tute ne koncernis la aferon. Multaj deklaracioj pri intencoj estis folklore subskribitaj. Ĉio restis en intencoj sub la regado de piromania Usono, kiu en Kioto eĉ rifuzis ratifi protokolon por redukti la elĵeton de karbona dioksido. Usono aplombe rezervas al si la rajton polui per 25 % el la tutmonda kvoto, per ok miliardoj da tunoj el CO₂ jare. En Johanesburgo oni ripetis ĉiujn konatajn ciferojn kaj teoriojn. La intencoj estas same trafaj, sed la homoj ne povos apliki ilin.

La homoj ne povas apliki eventualajn korektaĵojn, ĉar tio kio estas farenda ne kongruas al la propra karaktero de la homo, tiu animalo, kiu estas la plej granda predanto vivanta sur la tero. Per la supozita inteligenteco, intelekta kapablo, racio k.s. la homaro sin direktis al senfinaj devojiĝoj, aberacioj rilate al la esenco de la vivo mem. La homo senapelacie, spontane kapablas nur detrui sian propran vivmedion. La homo bezonas ĉasi pro instinkta predemo. Kiam ne plu estas ĉasaĵo, la homo bredas bestojn en rezervejoj por havi la plezuron pafi, kapti, fanfaroni.

La homo bezonas erotike sin reprodukti kaj ne kapablas elimini religiajn dogmojn, kiuj malpermesas la bezonatan naskopreventon: konsekvence, jen la demografia eksplodo, la tera troloĝateco, la fundamenta kaŭzo de ekologiaj problemoj. En la nunaj sistemoj la proponata “daŭrigebla uzado de la tero” ne estas aplikebla ĉar la obskurantismo de la nepensantaj popolamasoj ne ebligas, ke la individuoj rezonu kaj racie rilatigu siajn pensojn al siaj agoj. La homoj ne scias, ne volas mezuri la konsekvencojn de siaj agoj.

Percepta disonanco

La ŝtatprezidanto de Brazilo, ne pli klera ol siaj regatoj, kvazaŭ el subita elkoŝmara vekiĝo tamen deklaris: “Brazilo fariĝis viktimo de grava percepta disonanco: la nekongruo inter tio, kio okazas, kaj tio, kion oni perceptas.” Jen disonanco kiu trafas la tutan mondon rilate al ĉiuj terenoj de homa agado. Tial la “cunamoj” venas el ĉiuj direktoj des pli ke la regantoj de la perceptoj, pro etikaj perversioj, mem ne kapablas uzi siajn konojn por la bono sed nur por la tradicia, rutina detruo, kiun la plimulto volas en la establitaj sistemoj. Ni lasu la konkludon al Joseph Stiglitz [jozef stiglic], Nobel-premiito pri ekonomio en 2001: “Kiam naŭ pacientoj el dek, flegitaj de sama medicinisto, mortas, estas evidente, ke la kuracisto ne scias, kion li faras.”

Leteroj

Francio, ĉu profunde demokratia?

En la enkonduko de l’ maja MONATO, Stefan Maul, raportante pri dekstrismo en Eŭropo, ektraktis tiklan temon, pri kiu oni povus multon diri. Li tute nature atendas reagojn de la legantoj. Pri tia temo mi volas aŭdigi mian humilan voĉon, ĉar tiuj freŝdataj politikaj aŭstraj aferoj, kaj la franca ŝoko kiu baldaŭ sekvis, faris en mia menso amarajn impresojn. Unue, mi dankas al Stefan Maul pro lia tre honorinda opinio pri mia lando “profunde demokratia”. Bone! Sed bedaŭrinde, la disvolviĝo de la eventoj pri l’ afero Haider [hajda] en Aŭstrio montris la malon. Ĉar en kio konsistas demokratia reĝimo? Mi foliumis PIV kaj mi legis: “reĝimo, en kiu la politika povo apartenas al la popolo, kaj en kiu estas plej fortaj la sendistinge egaligaj tendencoj”. Estas kompreneble, ke tute libera voĉdonado esprimas la tendencojn pere de diversaj politikaj partioj.

Se mi bone komprenas tion, estas do tre malbona ideo de la franca registaro manovri por puni Aŭstrion, en kiu iu dekstrulo regule elektita eniris la registaron en Vieno. Tia konduto de Francio estas maldeca, ĉar estas “ŝovi la nazon” en internan aŭstran aferon, kaj ankaŭ kontraŭdemokratia, ĉar tio ŝajnas konsideri, ke respektante la volon de sia popolo, Aŭstrio pekis. Pro tio mi dubas, ĉu la nuna franca registaro estas “profunde demokratia”.

Plie, en la lando mem, la sinteno de la franca registaro rilate al Le Pen kaj lia Nacia Fronto estas malbona kaj sisteme malamika. Laŭ mi, ĉiuj voĉdonontoj havas la rajton esti serene kaj bone informitaj pri la venonta baloto, por klare scii, kiel ili devos tute libere voĉdoni. Sed anstataŭ trankvile informi kaj argumenti, la respondeculoj preferis timigi la popolon. Kial Chirac [ŝirák] rifuzis duopan diskuton kun Le Pen inter la du prezidentaj balotoj? Kial ĉiuj amasinformiloj gurdoripetadis nigrajn konsiderojn pri la abomena Nacia Fronto, anstataŭ objektive paroli pri ĝiaj kritikeblaj ideoj? Kial tiom da bruaj stratsvarmoj en la francaj urboj, organizitaj kontraŭ Nacia Fronto intertempe de la du prezidentaj balotoj?

Ĉio ĉi estas malbonaj metodoj de falsa demokratio. Cetere, la popolo ĝenerale havas mallaŭdan opinion pri la oficantaj politikistoj, tro ofte kompromititaj en kontraŭleĝaj aferoj, kaj kiuj anstataŭ honeste labori por la lando, donas la impreson pli volonte zorgi pri siaj multaj (konataj kaj nekonataj) avantaĝoj de la mondonaj ŝtatfunkcioj. Resume nuntempe en Francio pri politikaj aferoj regas malkontenteco, maltrankvilo kaj konfuziĝo. Koncerne Berlusconi [berluskoni], alia dekstra popolisto, kiu fariĝis ĉefministro de la riĉa Italio, estas bone kompreneble, ke tia afero ĝenas neniun. Ni tre bone scias, ke ĉie kaj ĉiam tiu, kiu havas nenion, estas nenio. Sed kiu havas multon, tiu ĉi facile pravas. Eĉ laŭ Zamenhof mem: “Ju pli da havaĵo, des pli da pravo!”

Jean BERTRAND

Francio

Noveloj

Pridiskuto

“... Kaj peza metala pordo brufermiĝis malantaŭ li” — mi finlegis la verkon kaj ekkunmetis ĉiujn dismetitajn surtable paperojn kun la printita teksto.

Ekregis la silento.

“Mi petas la aŭtoron ne ofendiĝi. Al mi tre plaĉis la verko.” Tiel komencis sian parolon mezaĝa viro, kiu jam verkis plurajn romanojn kaj estis konsiderata eminenta verkisto. “Estas bone prezentitaj ne nur la ĉefaj herooj, sed ankaŭ la duagradaj. Mi plezure atentis la priskribon de la naturo. Tiel ĝin prezenti povas aŭ vera specialisto, aŭ persono, kiu ‘amikas’ kun ĝi, ofte ĝin vizitas ĉu turisme, ĉu por kolekti fungojn, ĉu simple por ripoze promenadi. Sed al mi ŝajnas, ke la verko kvazaŭ ne estas finita. Mi persone la finon de la verko ne eksentis. Ĉu la aŭtoro ne emas ĝin daŭrigi?”

“Jes, jes”, aldone enmiksiĝis tre juna viro, kiu, ŝajne, simple emis ion diri. “En la verko la eventoj evoluis tre malrapide, sed jam preskaŭ fine estis sentebla tuja finalo. Kvazaŭ la aŭtoro ne havis tempon por pli bone pripensi ion por la finaj paŝoj.”

Komencis paroli iu jam ne juna virino, kiu ŝajne tute hazarde trafis en tiun kompanion:

“Mi ne estas specialisto pri literaturo, sed mi bone orientiĝas en medicinaj aferoj. Ie en la teksto mi rimarkis jenan frazon: ‘Bonvolu doni vian manon, mi kontrolos la pulson ... La pulso estas en normo. Ĉu vi mezuris la temperaturon? — Jes, ĝi estas 38,4 ...’ Permesu ekspliki. Se la temperaturo plialtiĝas je unu grado, la pulso hastiĝas je 10 korbatoj. Ĉiuokaze la koro faras 94 – 100 korbatojn (se la temperaturo estas 38,4 – 39,0). Mi uzus 96 korbatojn. En normo la koro faras 70 – 80 korbatojn. La kuracistoj skribas ĉiam parnombran kvanton da korbatoj: 72, 80, 96, 120 ... Laŭ mia opinio, la teksto multon gajnus ankaŭ dank’ al medicine kompetenta teksto.”

Maljuna kalva, sed ege samtempe fama verkisto ne restis flanke de la pridiskuto:

“Mi ... komprenas emon de la aŭtoro sin prezenti. Tion vi sukcesis. Mi konsentas kun la antaŭe parolintoj — la verko ne estas malbona. Sed mi volus atentigi — bonvolu uzi laŭeble pli da vortoj. Sufiĉe ofte mi aŭdis en la teksto la ripetadon de la samaj vortoj, samaj esprimoj. Serĉu sinonimojn ... Tio prezentus la verkon en multe pli bona varianto. Pli ofte rigardu diversajn vortarojn ... Krome, mi ĉiam negative rilatas al fiaj frazoj en teksto, en ajna teksto. Ofte tiujn oni metas simple por iom longigi la verkon. Ankaŭ ĉe vi mi rimarkis interesajn ‘perlojn’. Mi speciale aŭskultas legadon kun krajono enmane. Do, kiel eblas kompreni:”

“... lamante ekiraĉis al la fenestro ...”,

“La hundo rigardis al la viro kun granda miro ...”,

“Kun fia rideto ŝi respondis rifuze ... ”,

“Amaraj sentoj post dolĉa vespermanĝo ... ”,

Mi supozas, tiujn frazojn nepre necesas eviti, anstataŭigi per iaj aliaj. De tio la verko nur gajnos.

“Kaj al mi ŝajnas”, daŭrigis la parolon relative juna virino, kiu plejparte estis fama pro siaj versoj, “en la verko abundas enlitaj momentoj. Mi komprenas, ke nun tiel nomata cenzuro kaj cenzuristoj ne plu estas, sed necesas ja ankaŭ iajn elementajn normojn de moralo regi. Per niaj verkoj ni edukas ankaŭ nian junularan, junan generacion.”

“Multe ili bezonas nian literaturon”, replikis alia neaĝa virino. “Kie vi vidis nun vere legantan junularon? Ili ne legas eĉ klasikan literaturon, ne legas eĉ tion, kion ili devas legi laŭ lernejaj programoj ...”

“Ne, ne. Temas eĉ ne tiom pri la enlitaj momentoj, kiel pri ties prezento. Kvazaŭ la aŭtoro ... ” alia ne tiom juna virino svingis sian brakon.

“Min iom mirigas la pacienca ‘kunvivado’ de perfekta prezentita bildo de amsentoj, kiujn bone prilumis la aŭtoro preskaŭ komence de la verko, kaj la supre menciitaj enlitaj momentoj. Estus bone rerigardi kaj renormigi tion. Kompreneble, ni povas nur rekomendi ...”

“Do, bone”, kvazaŭ sumigis la pridiskuton eble la plej aĝa el la ĉeestantoj, vere eminenta literaturisto, ĉefe famiĝinta pro siaj prozaj verkoj, iasence “patriarko” de la landa literaturo. “Mi atente aŭskultis ĉies parolojn kaj provos fari ian konkludon. Mi opinias, ke povas esti, ke ĉiuj parolintoj pravas. Sed tutegale tio estas nur personaj opinioj de la parolintoj. Entute ni povas juĝi, ĉu bonas aŭ malbonas la verko, nur kiam la legantoj disaĉetados la librojn. Kaj laŭ poste aperontaj recenzoj. Certe, la saĝaj ...”

Dmitrij CIBULEVSKIJ

Libroj

LA NOVA PIV

Heroa verko — kun mankoj

PIV — la Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto — ekzistas de 1970, kaj estas senkonkurence la plej ampleksa vortaro de Esperanto. Ĉiu serioza esperantologo, ĉiu serioza studanto de la Internacia Lingvo, kaj tre multaj uzantoj de la lingvo de Zamenhof, posedas ekzempleron de PIV. Multaj eĉ rigardas PIV-on kiel normon por la vortprovizo de nia lingvo.

La verkintoj de PIV, ĉepinte Gaston Waringhien, konstruis ĝin sur la bazo de Plena Vortaro de 1930, kaj nun, post jaroj da pena laboro, nova teamo kreis ankoraŭ unu generacion en tiu impona vortara familio: La Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto. Ĉi-foje gvidis la laboron Michel Duc Goninaz kaj Klaŭdo Roux (kun longa listo de kunlaborantoj). Eldonis, kiel ĉiam, Sennacieca Asocio Tutmonda.

Multaj posedantoj de la malnova PIV (kaj certe ankaŭ multaj aliaj) nun demandas, ĉu indas havigi al si la posteulon de tiu giganta verko. Ekzistas tiuj, kiuj opinias, ke jam la malnova PIV estas superflua, kaj kiuj kontentiĝas per Plena Vortaro, eĉ opiniante, ke tiu estas multrilate pli bona ol PIV.

Por mi mem la demando eĉ ne aperis. Mi senhezite tuj mendis La Novan PIV-on, mallonge PIV2. Sed mi povas bone kompreni, se aliaj hezitas aĉeti tiel grandan verkon, kiu finfine kostas nemalmulte da mono (70 eŭrojn ĉe Flandra Esperanto-Ligo). La respondo al la demando, ĉu aĉeti aŭ ne, kompreneble diversos por diversaj homoj. Ĉi tie mi provos almenaŭ iomete helpi ĝin respondi.

La malnovan PIV-on oni ofte nomis “briko” pro ĝia dikeco. La nova versio eĉ pli meritas tiun nomon. La nombro de paĝoj apenaŭ kreskis (ĝi restas ĉe la “modesta” nombro 1265 — anstataŭe oni iom pligrandigis la paĝoformaton por krei spacon por la nova materialo), sed la koloro nun estas tute bele preskaŭ brikece ruĝa.

PIV1 enhavis ĉirkaŭ 15 200 kapvortojn kaj ĉirkaŭ 39 400 leksikajn unuojn (difinatajn vortojn, inkluzive de la kapvortoj). PIV2 vastigis tion ĝis ĉirkaŭ 16 780 kapvortoj kaj 46 890 leksikaj unuoj. Kiel ĉiam, oni starigos la demandon, ĉu tiom da novaj vortoj vere estas bonvenaĵo en nia “facila” lingvo. Ĉi-okaze mi pensas, ke plejparte jes. Mi mem estas amanto de simpla esperanta lingvaĵo, kun abunda fruktuzado de la vortokunmeta sistemo de nia lingvo, kaj mi ne ŝatas superfluajn novovortojn. Sed PIV2 apenaŭ aldonis multe da superfluaĵoj kompare kun PIV1. La aldonado de novaĵoj koncernas precipe la sciencajn kaj fakajn kampojn de la lingvo, kaj tiukampe, se ne estus limoj pro paĝonombro, prezo kaj tempo, oni povus facile aldoni multajn pliajn milojn. La naciaj lingvoj enhavas milionojn kaj milionojn da tiaj vortoj.

Klare la plej frapaj kaj plej gravaj diferencoj inter PIV1 kaj PIV2 estas sur la kampo de faka kaj scienca vortprovizo. PIV1 enhavis tiurilate klarajn mankojn: multaj tiaj vortoj kaj difinoj estis ĉe la apero de PIV1 tre malnovecaj kaj jam tiam frape neĝisdataj. Tiom pli nun, pli ol tridek jarojn post la apero de PIV1, tiuj mankoj sentiĝas neelteneblaj. Tial tiuj, kiuj eĉ nur iomete bezonas vortojn fakajn kaj sciencajn, jam havas sian respondon: PIV2 estas nepra aldono al la librokolekto.

Da tiaj vortoj, kiujn oni tradicie emas nomi “neologismoj”, da vortoj, kiuj estas superfluaj duoblaĵoj de MAL-vortoj, da strangaj harfendaj literaturecaj kaj poeziaj vortoj, PIV2 apenaŭ enhavas pli ol PIV1. Estas apenaŭ spuro de la troa vortokreemo de diversaj modernaj literaturaj skoloj de nia lingvo. Tion mi trovas ĝenerale laŭdinda. Tiajn vortojn serĉu tiuj, kiuj interesiĝas, prefere en specialaj glosaroj. La sola ŝanĝo tiurilate en PIV2 estas, ke tiuj vortoj nun estas iom kaŝitaj: PIV2 ne plu ilin indikas per apartaj simboloj. La legantoj devas do mem atenti, kaj mem prijuĝi, ĉu vortoj kiel “estiel” kaj “mava” — ambaŭ jam en PIV1 — estas uzindaj aŭ ne.

Kaj per tio ni alvenas al la plej grava afero pri La Nova PIV: por uzi ĝin necesas prudento. Tro multaj emis rigardi la malnovan PIV-on kiel iaspecan lingvan Biblion. Se vorto aperis en PIV, ĝi estis por ili bona vorto, se vorto tie ne aperis, ĝi estis (eble) malbona. Oni rigardis PIV-on kiel normon por bona Esperanto. Tiu sinteno ĉiam estis grava eraro. PIV neniam havis ian oficialan statuson. Ĝi simple estis la plej granda kaj plej kompleta vortaro havebla. Sed la homoj, kiuj ĝin verkis, estis homoj, neperfektaj kaj eraripovaj, kaj kun diversaj kapricaj ideoj (same kiel ĉiuj homoj, inkluzive min). Jam en PIV1 estis tial abundo da eraroj kaj dubindaĵoj, kaj nemalmulte da vortoj neuzindaj kaj neuzeblaj. Sed por tion scii, oni devis pensi mem, kaj ne blinde fidi. Tiu fakto restas valida por PIV2. La Nova PIV sendube estas grandega plibonigo de la malnova versio. Oni ĝustigis, oni aldonis mankantajn kaj nepre bezonatajn vortojn kaj kunmetaĵojn, oni poluris, oni riĉigis ... sed oni ne perfektigis. Restas eraroj de la malnova PIV, kaj aperis ankaŭ novaj eraroj, foje eĉ tre gravaj.

Klaras, ke tia verko kiel PIV praktike neniam povas esti perfekta. Ankaŭ kompareblaj nacilingvaj vortaroj enhavas multe da eraroj, kvankam ilin plej ofte faras profesiuloj kun multe da rimedoj, multe da mono kaj multe da tempo por sia laboro. La Novan PIV-on ellaboris volontuloj senpage. Ili faris heroan laboron, sed ili estis tro malmultaj, kaj ili ne havis sufiĉe da rimedoj, nek sufiĉe da tempo por la laboro. Tial la rezulto, kvankam imponega kaj utilega, estas tamen mankohava.

La ilustraĵoj de PIV1, kiuj donis al ĝi la nomparton “Ilustrita”, restis por multaj legantoj neutiligata trezoro kuŝanta iom kaŝe ĉe la fino de la vortaro. Mi mem ilin malofte rigardis. En PIV2 la ilustraĵoj ekloĝis inter la kapvortoj, kaj estos tial verŝajne pli rimarkataj kaj pli utilaj. La bildoj ne estas tre multaj (pro manko de kontribuantoj), sed ili estas plaĉaj kaj instruaj, kaj ili donas al la vortaro modernan aspekton. Indas mencii ankaŭ la diversajn tabelojn pri zoologio, matematiko kaj aliaj temoj. Tiuj eĉ pli riĉigas la vortaron.

Inter la utilaĵoj de PIV1 elstaris la abunda kolekto da ekzemploj, kiuj ne malofte pli gravis ol la difinoj por instrui, kion efektive signifas vorto, kaj kiel oni efektive ĝin uzas kaj uzu. Ili, kompreneble, restas en PIV2, kaj estas riĉigitaj per ekzemploj de moderna lingvouzo. En PIV1 aperis, krom ekzemploj anonimaj, precipe abundo da zamenhofaĵoj. Flanke de citaĵoj de la Majstro enestis nur kelkaj relative malmultaj citoj de Kabe, Grabowski kaj Kalocsay, kaj ekzemploj bibliaj. En PIV2 aldoniĝis ekzemploj markitaj per “M” por MONATO, “Ĉ” por El Popola Ĉinio, “LF” por Literatura Foiro, “RG” por Rok-gazet’, “A” por Auld, “GN” por Neves, “JC” por Camacho, “PM” por Mährti, “Sz” por Szilágyi, “Ŝ” por Schwartz, “T” por Tinĉjo, “TS” por Steele, “W” por Waringhien, kaj ankoraŭ multaj aliaj fontindikoj. Tiuj indikoj estas grava atesto pri serioza kaj laŭdinda esploro de la lingvouzo de Esperanto.

Da bonaj, bonegaj, plibonigitaj kaj ĝustigitaj difinoj, estas kompreneble multo en PIV2. Min frapis, ekzemple, la modernigita difino de “nupto”, kiu ne estas plu limigita al tradicia geedziĝa festo, sed inkluzivas la tutan diversecan gamon de homaj manieroj de kunvivado: “Ceremonio kaj festo, per kiu du (aŭ pli da) homoj publike celebras sian intencon pri vivkomuneco (plej ofte geedziĝo).” Mi notis aprobe la forigon de la kondamno kontraŭ “ŝati” en frazoj kiel “mi ŝatas kafon” kaj “ĉu vi ŝatas danci?”. Mi ĝojas, ke PIV2 kuraĝis fiksi por “biliono”, “triliono”, ktp klarajn valorojn sendependajn de varia nacilingva uzado. Mi notis, ke radikoj kiel ŜARĜ/, VEST/, URIN/, PAK/ kaj ŜIM/ nun aperas kun O-finaĵa kapvorto (el kiu la verbaj formoj logike deriviĝas), anstataŭ la I-finaĵaj kapvortoj de PIV1 (pro tradicio, sed tute kontraŭ la maniero, en kiu oni ĉiam uzis tiujn radikojn). Tio estas tre laŭdinda ĝustigo (kvankam multaj similaj okazoj restas nekorektitaj). PIV1 preferis “skalo” por serio de muzikaj tonoj. PIV2 tion ĝustigis laŭ la Fundamento, klare donante al ni “gamo” por tiu signifo. Inter la du konkurencaj vortoj “lingvistiko” kaj “lingviko”, PIV2 surprize kaj gratulinde donas la preferon al ... “lingvoscienco” (!), lokante la difinon ĉe tiu lasta vorto.

Ĉe “lingvoscienco” PIV2 do preferas regulan kunmetaĵon super neoficiala sufikso, sed, cetere, ĝi ne timas novajn afiksojn. Precipe sur la kampo de sciencaj kaj fakaj vortoj ni trovas preskaŭ nesuperrigardeblan aron da afiksoj. PIV2, bedaŭrinde, tute nebuligas la gravan distingon inter veraj esperantaj afiksoj kaj ŝajnafiksoj, prezentante ilin tute samamaniere. Unu ekzemplo estas “bijekcio”, kiu laŭ PIV2 enhavas prefikson BI-, kiu signifas “du” aŭ “ambaŭ”. Sed tute certe BI- ne estas vera esperanta afikso. Ĝi estas ŝajnafikso, kaj la vorto “bijekcio” estas farita el la radiko BIJEKCI/, kiun ni ricevis kiel tutaĵon el la naciaj lingvoj. Certe povas esti utile scii, ke la radikparto “bi...” esprimas la ideon “ambaŭ”, sed estas tre danĝere prezenti BI/ kvazaŭ egalan al veraj esperantaj prefiksoj kiel MAL/ kaj EK/. BI/ estas en PIV2 markita kiel “scienca”, sed eĉ kadre de sciencaj vortoj oni ne povas ĝin libere uzi. Oni ne per ĝi faru vortojn kiel *birada* anstataŭ “ambaŭrada”, aŭ *bicifera* anstataŭ “ducifera”. Alia ekzemplo estas la sufikso I, kiu havas en PIV2 (interalie) la signifon “sfero de agado, fako, socia sistemo”. PIV2 formas per ĝi vortojn kiel “ksenofobio”, “agronomio” kaj “aristokratio”. Se tiu I-sufikso estus vera esperanta sufikso, ni povus per ĝi krei ekz. el “diktatoro” la vorton *diktatorio* (= “diktatoreco”), sed tion oni ja ne faru. La kialo estas, ke la “i” de “ksenofobio”, “agronomio” kaj “aristokratio” tute ne estas esperanta afikso. Ĝi aperas nur kiam Esperanto pruntis vortojn kun tia “i” el la naciaj lingvoj. Kaj eĉ PIV2 mem ne kreis vortojn kiel *diktatorio*. Sed kiam PIV2 nomas tiun “i” sufikso, ĝi donas la impreson al la legantoj, ke tio estas vortfarilo libere uzebla.

Unu kampo, kie multaj certe deziras rigardi La Novan PIV-on kiel normodonan, estas la kampo de landonomoj, aŭ regnonomoj kiel PIV2 preferas diri. Bedaŭrinde, tiukampe PIV2 ne povas servi kiel normo. Tiel estas ne nur pro multaj nekonsekvencaĵoj kaj eraroj tiukampe en PIV2, sed precipe pro tio, ke PIV2 mem deklaras, ke ĝi ne provas starigi normon. En la Antaŭparolo Duc Goninaz skribas: “Sed mi registris la nunan efektivan uzadon, menciante la dubojn, kiam ili ekzistas, ekzemple kiam tiu uzado ne sekvas la rekomendojn de la Akademio. Ankaŭ sur tiu ĉi tereno leksikografo ne povas trudi uzadon aŭ proponi reformojn.” Efektive en la Antaŭparolo Duc Goninaz rekte deklaras, ke iuj el la regnonomaj formoj, kiujn PIV2 donas, estas laŭ li malbonaj! Pri regnonomoj PIV2 do nur redonas pli-malpli senkritike la praktikan uzadon, kun ties variado. Tiu, kiu eventuale volas serĉi eskapon de tiu foje kaoseca uzo, en PIV2 nur retrovas tiun saman variadon kun ties nekonsekvencaĵoj kaj misaĵoj.

Mi ne tedos vin per longaj listoj de kritikindaĵoj kaj komposteraroj (interesatoj povas tamen trovi tiajn listojn en Interreto, ekz. en mia TTT-ejo www.bertilow.com/piv/). Sed mi ne povas ne mencii jam nun, ke PIV2, same kiel PIV1, ne estas plene fidinda en siaj indikoj pri fundamenteco kaj oficialeco de radikoj. Aperas bedaŭrindaj eraroj: iuj radikoj oficialaj aŭ fundamentaj ne havas indikon pri tio, aŭ havas malĝustan indikon. Kaj sep oficialaj radikoj (ĉiuj kun “ĥ”) eĉ tute malaperis el PIV2! Tiu, kiu volas scii, kio estas oficiala, fundamenta, aŭ apartenanta al la Baza Radikaro Oficiala, povas anstataŭe trovi fidindajn informojn pri tio en la TTT-ejo de la Akademio de Esperanto: www.akademio-de-esperanto.org.

Kaj tiel ni alvenas al grava temo: laŭ mi, vortaroj kiel PIV ne povos longe plu resti nur paperaj. Ni vivas en epoko, kiam tiaj aferoj rapide transmigras en Interreton. Mi ne diras, ke paperaj vortaroj ne plu aperos. Sendube, homoj volos plu legi tiajn aferojn ankaŭ papere. Sed la baza versio de tiaj verkoj estos pli kaj pli ofte interreta. Daŭras tro longe, kaj estas tro pene, ĝisdatigi verkon kiel PIV nur en la formo de papera briko. Vortaroj retaj kontraste povas esti ĝisdatigataj rapide kaj konstante. Ni jam havas en la reto embrion, aŭ eĉ pli ol embrion, de tia vortaro de Esperanto: La Reta Vortaro (purl.org/net/voko/revo/). Ĝi ankoraŭ ne povas vere konkurenci kun PIV2, sed se PIV restos nur papera, se PIV ne aperos en Interreto (aŭ almenaŭ sur kompakta disko), PIV, verŝajne, estos iam dum la venontaj kelkaj jaroj detronigita kiel la plej grava vortaro de Esperanto.

Sed tia detronigo apenaŭ okazos tuj, kaj multaj bezonas modernan vortaron nun, ne post dek jaroj. PIV2 ankoraŭ estas senkonkurenca kaj senalternativa kiel plena, kaj eĉ ilustrita, vortaro de Esperanto, kaj mi — malgraŭ mia foje grava kaj akra kritiko — sumsume volas tamen rekomendi La Novan Plenan Ilustritan Vortaron al ĉiuj lernantoj kaj uzantoj de la Internacia Lingvo. Al Michel Duc Goninaz, al Klaŭdo Roux, al la kunlaborantoj kaj al Sennacieca Asocio Tutmonda, mi deziras doni koran gratulon kaj grandegan dankon!

Bertilo WENNERGREN

Michel Duc Goninaz (ĝenerala gvidanto): La Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto. Eld. SAT, Parizo, 2002. 1265 paĝoj.

Enkonduko

Solidareco

Ĉu vi, fidela abonanto, deziras, ke nia revuo aperu daŭre? Supozeble jes, kaj tial certe vi reabonos por la jaro 2003. Sed, bedaŭrinde, tio ne nepre sekurigas vian gazeton. Dum la Universala Kongreso en Fortalezo abonantoj, kiuj alparolis min, kutime ne nur (fojfoje) kritikis aŭ (ofte) laŭdis la magazinon sendependan, sed ankaŭ demandis: ĉu MONATO eltenos, kiel ĝi fartas? Mi ne povas trankviligi tiel demandantajn homojn kaj kutime replikas: mi mem miras, ke ni tiom longe eltenis, ĉar dum multaj jaroj la nombro de abonantoj estas kaj restas sub la limo de profito. La tutmondan ekonomian krizon ni sentas same kiel aliaj liberaj ofertantoj de varo.

Aliflanke estas multegaj homoj, kiuj ege sopiras aboni sed neniam povis kaj ne povos pagi kotizon por ili tro altan. Kion fari en tia situacio? Kiu povus helpi? Nu, eble vi, kiu ne estas tiom malriĉa kiel aliaj. Se ĉiu el vi donacus nur unu abonon por malbonŝanculo (ekzemple, rekte por leteramiko en malriĉa lando), la eldonkvanto de MONATO duobliĝus — ekzisto de la revuo estus sekurigita. Mi scias, ke tio estas iluzio, ĉar ankaŭ vi ne nepre povas pagi duan kotizon. Sed ĝuste pro tio ni havas Abonhelpan Fonduson, al kiu vi povas donaci iun ajn sumon, duonan aŭ trionan kotizon. Se vi faras tion, ankaŭ tiel vi certigas, ke la revuo pluvivos.

Abonhelpa Fonduso krome invitas al alia maniero subteni nian revuon kaj per tio la ideon de lingvo internacia. Sendube vi konas simpatiantojn, kiuj pro iuj kialoj ne mem lernas la lingvon, sed pretas helpi. Montru al ili la magazinon kaj proponu donaci al Abonhelpa Fonduso de MONATO. Aŭ proponu al via Esperanto-klubo donaci monon el la kluba kaso aŭ kolekti monon inter klubanoj kaj simpatiantoj. Tion ekzemple ĉiujare faras la Esperanto-Klubo de Munkeno, kiu kutime ĝiras plurajn centojn da eŭroj. Mi mem, reveninte el Fortalezo, memorante supre menciitajn interparolojn, donacis 100 eŭrojn al la fonduso, kvankam ankaŭ mi ne estas riĉa. Sed inter niaj idealoj estas solidareco, ankaŭ financa, ĉu ne? Se vi pensas same ...

Sincere via

Stefan MAUL

Noveloj

La linko

Tio okazis en “Vjatlag”, punlaborejo ĉe la rivero Vjatka. El la laborregiono, ĉirkaŭita de soldata kordono, forkuris du malliberuloj. Kiel ili tion efektivigis, estis enigmo: sur la arbarvojo, kiu dividis la laborparcelon de malliberuloj kaj la reston de la arbarego, dense staris armitaj gardistoj. Tamen du kaptitoj sukcesis tragliti tiun severan kontrolĉenon. Kiam vespere, antaŭ la reveno en la malliberejon, oni nombris la arestitojn, evidentiĝis, ke du mankas. Oni komencis serĉi, kuri tien-reen ... La afero ŝajnis esti serioza: la arestitoj nek simple malfruiĝis, nek perdiĝis ie en la laborparcelo.

Nur malofte okazis, ke iu sukcesis forkuri. Sed ... okazis.

Post la konstato, ke la fuĝintoj estas jam ekster nia laborareo, la soldatĉeno ĉirkaŭ ĝi estis retirita. Oni tuj alarmis la garnizonon kaj la tutan regionon. Nin, malliberulojn, oni kolektis kaj pelis, kiel brutaron, tra la arbaro en la zonon, al niaj barakoj.

Nu, jen, pasas unu tago, pasas la dua ... Nenio nova pri la fuĝintoj: ĉu oni kaptis, ĉu revenigis ilin? Fakte, oni preskaŭ neniam iun el ili revenigis: post la kapto ili estis mortpafitaj en la tajgo. Sed kutime ĉiuj tuj eksciis, se la fuĝintoj estis trovitaj — la administracio ne kaŝis tion, eĉ fieris pri tio: tiom da fuĝintoj oni ekzekutis! Tio estu leciono por la aliaj: ni kaptis ilin, mortpafis en tajgo, kaj punktofino!

Sed nun estis iom alie. Pasis preskaŭ monato, sed ni nenion aŭdis pri la du fuĝintoj. Mi sidis tiutempe kune kun la aliaj en karcero, ne en la zono, kiel ĉiuj arestitoj, sed en izolejo. Mi ofte estis tie, preskaŭ mian tutan tempon en malliberejo. Ĉar mi rifuzis labori.

Nu jen, ni dormas en la karcero, kaj proksimume je la dua nokte ekbruegis la seruroj, kaj ni aŭdas, ke oni enĵetas iun homon en nian ĉelon. Estis infere malhele en nia damna truo! Nek lumon, nek elektron tiam havis la malliberejoj ... Kaj ni nur aŭdas, ke tiu, kiun oni enpuŝis en nian kameron, palpas permane ĉirkaŭ si, serĉante liberan lokon surplanke ...

“Kiu estas tie?” demandis ni duondormante.

“Mi ...” diris tiu persono.

“Kiu: mi?”

“Estas mi, Maksim ...” respondis malforta voĉo.

“Hej!.. Maksim! Kaj ni jam pensis, ke vi ĝuas la liberecon ... Kaj nun vi estas denove ĉi tie ... Kie oni kaptis vin?” surŝutis ni lin per demandoj.

“Aĥ! ...” diris li, “Mi ĉion rakontos al vi morgaŭ ... mi nun ne povas ... mi estas morte laca ...”

Kaj vere: estis profunda nokto, kaj li estis apenaŭ viva pro ricevitaj batoj. Kun peno li trovis liberan lokon sur la nuda planko kaj rapide ekdormis.

Sekvamatene li rakontis al ni la jenon:

— Ni forkuris duope. Kaj ie, post kelke da kilometroj, nin komencis persekuti linko. Kaj mi sciis, ke linko sekvas sian viktimon proksimume dum du diurnoj. Kaj se dum tiu ĉi tempo ĝi ne sukcesas ekataki, tiam ĝi rezignas kaj revenas al sia hejma teritorio. Tiu ĉi kutimo estas konata al ĉiu ĉasisto, kaj vi mem verŝajne jam aŭdis pri ĝi ...

Nu, do, ni sciis, ke ĝi ĉasas kaj observas nin, kaj ni konstante kun timo sekvis ĝin per la okuloj ... Ĝi ne aŭdacis ekataki du homojn. Se estus nur unu, ĝi jam delonge disŝirus lin. Sed nin du ĝi timis, tamen sekvis nin laŭ la arboj, saltante kiel monstra sciuro de unu branĉego al la alia. Ni rimarkis: kiam ni haltis, haltis ankaŭ ĝi kaj kaŝiĝis. Tuj post kiam ni rekomencis moviĝi, la linko denove reaperis kaj sekvis nin.

Tiel pasis du noktoj kaj tagoj. La linko ne plu estis videbla. Ŝajne ĝi malaperis. Ni rigardis ĉiuflanken — ĝi estis nenie! Nu, ni antaŭvidis tion, kaj atendis, ke post du diurnoj ĝi lasos nin en trankvilo. Ĝuste tiel okazis. Kaj ni, estante certaj, ke ĝi forkuris, ĉesis esti daŭre singardaj pro ĝi — fuĝante, ni ja havis sufiĉe da aliaj zorgoj ...

Kaj jen mia kamarado diras al mi: “Maksim, rampu por preni akvon, ĝis la rivero Vjatka ...”

Rektiĝi, memkompreneble, tie ne eblis, ĉar ĉio estis gvatata kaj kontrolata de tiuj, kiuj serĉis nin. Pro tio ni povis nur rampe moviĝi. En kazo de fuĝoj la tuta tajgo estas dividita je kvadratoj, kiel ŝaktabulo, kaj ĉiu kvadrato estas trakribrata kaj mitrale trapafata. Ĉiupaŝe vin povas atendi embusko. Kaj ni tion konsciis.

Ĝis nun ni ne havis okazon por havigi al ni iom da akvo, ĉar nian tutan atenton okupis tiu damna linko, kiu minacis nin. Ni estis malsategaj kaj soifis. Por ne perdi la ĝustan direkton, ni la tutan tempon ne tro malproksimiĝis de la rivero, kiu estis nia sola orientilo. Foje ni eĉ povis aŭdi ĝian bruon. Sed aliri la riverbordon estis tro danĝere, oni tuj kaptus nin. Tie, laŭlonge de la bordo de Vjatka insidis mitraletistoj, ĉie, ĉie, je cent kilometroj ĉirkaŭe atendis nin embusko.

Mi ekmoviĝis direkte al Vjatka, tien, de kie mi aŭdis la plaŭdadon de la rivero. Mi trovis flankan rojeton, trinkis el ĝi ĝis sensoifiĝo, poste plenigis gamelon per akvo kaj rerampis tien, kie mi lasis mian kamaradon. Kaj jen mi vidas — li kuŝas morta! La linko evidente sursaltis lin, tramordante lian kolan arterion. Onidire linkoj ĉiam tiel agas ... Verŝajne ĝi nur suĉas la sangon, ĉar homan karnon ĝi ne manĝas. Almenaŭ mi neniam aŭdis pri tio.

Nu, jen, mi rigardas: li kuŝas morta antaŭ mi, mia amiko, nenio ĉe li estas formordita, nenio formanĝita ... Aŭ, eble, tiu diabla besto aŭdis min reveni, kaj forkuris, postlasinte la kadavron ...

Kio nun? Tio estis la fino, la definitiva fino de nia fuĝo. Ĉu mi vagu sola tra la tajgo? Neeble! La linko baldaŭ mortigus min same kiel ĝi hodiaŭ mortigis mian amikon. Per kio mi defendu min? Male la mitraletistoj: ili ĉiuj surhavas — defendocele kontraŭ linkoj — specialajn kuprajn kaskojn kun kresto kiel ĉe koko. La krestoj konsistas el akraj tranĉiloj. Do salti sur iliajn ŝultrojn estas vivdanĝere por la linko.

Rigardante lin, mian mortan kunulon, mi pensis: longan kaj danĝeran vojon ni faris kune, ni tiom suferis, kaj nun restas al mi nur unu eliro: kapitulaco. Sole iri tra la tajgo ne eblas!

Fakte, preskaŭ tiel okazis al mi poste. Por ne resti en la danĝera arbarego, mi iris laŭ la bordo de Vjatka. Mi foriris ne tre malproksimen.

“Haltu!..” ekkriis al mi mitraletisto el embusko. Mi haltis. “Kie estas la dua?”

Mi diris:

“Linko mortmordis lin ...”

“Kiu linko?! ... Ci mem formanĝis lin! Kion ci do manĝis dum la tuta tempo?”

“Nenion ... preskaŭ nenion ...” respondis mi, “Foje berojn, se estis iuj sur nia vojo, foje krudajn fungojn ...”

“Ci mensogaĉas! ... Iru ni tuj! Montru al ni, kie cia linko lin mortmordis?! ...”

Mi serĉis, serĉis ... ne povis trovi! Estas ja tajgo, arbardensaĵo, ĉu oni povas tie ion retrovi?

Ili ne volis kredi al mi, akuzante min pri kanibalismo. La soldatoj brutale batis min, tamen nun ili ne rajtis mortpafi min kaj reveni en la prizonejon sen klaraj pruvoj, ke la alia fuĝinto ne estis forkurinta kaj eble viva. Ili devigis min konduki ilin al la restaĵoj de mia kunfuĝinto. Mi devis nepre montri al ili la kadavron de mia kamarado.

Kaj jen duonmonaton ili trenis min tra la tajgo: mi devis serĉi tiun ĉi lokon ... Kaj la tutan tempon ili batis, batis, kruele bategis min ...

Finfine mi retrovis la rojeton, el kiu mi prenis la akvon kaj mem sattrinkis, kaj ne tro for de ĝi — la fatalan lokon: “Jen ...”

Li ankoraŭ kuŝis tie, mia amiko. La kadavro komencis jam putri, tamen estis klare videble, ke nenio de ĝi estis formanĝita aŭ fortranĉita — ĉiuj korpopartoj estis surloke. Kaj sur lia kolo — spuroj de linkaj dentoj. Nu, ili fotis lin, la mortinton, de ĉiuj flankoj.

“Kaj tiun ne mortpafu,” diris la oficiro, montrante al mi. “Ni bezonos lin dum la juĝesplorado kaj proceso, kiel atestanton, ke vere linko mortigis la duan fuĝinton ...”

Pro tio mi restis viva kaj denove estas ĉi tie, en la prizona karcero ... — finis sian rakonton Maksim.

Lena KARPUNINA

Ekonomio

LITOVIO

Telefonmonopolisto malprosperas

La plej malpopulara finno en Litovio estas Tapio Paarma, la estro de Lietuvos Telekomas (LT), la litova telefonkompanio.

Jam plurfoje homoj amasiĝis antaŭ LT-ejo por esprimi malkontenton kontraŭ la senĉesa altigo de la telefontarifoj. LT, havante la ekskluzivan rajton ĝis la jaro 2003 esti la unusola liveranto de fiksita telefona kunligo, ekstreme uzis tiun rajton. La litova ĉefministro Algirdas Brazauskas konsterniĝis, kiam en la komenco de la 21a jarcento litovanoj komencis amase rifuzi telefonservon, ĉar ili ne plu kapablis ĝin pagi.

Severaj altiĝoj de la tarifoj puŝis la entreprenon en malfavoran situacion. En la unua duono de la jaro 2002 la enspezoj malkreskis je 8,2 %. Pri la malkontentiga situacio sinjoro Paarma akuzis la konkurantojn — la entreprenojn de la poŝtelefonaj kunligoj. Tiuj entreprenoj jam superas LT laŭ kvanto de klientoj. En la fino de junio poŝtelefonon uzis 35 % de la litovoj; dum la fiksitan kunligon 30,6 %. Dum unu jaro LT perdis 10,1 % de sia klientaro, t.e. ĉirkaŭ 120 000 abonantojn. Spertuloj supozas, ke la klientaro daŭre malkreskos, ĉar estas lanĉitaj novaj planoj por plialtigo de la tarifoj.

Malgraŭ tio la estro de LT supozas, ke dum dua jarduono la enspezoj falos nur je 3 %. Notindas, ke prognozoj de la kompaniaj rezultoj jam antaŭe fiaskis. Meze de 2001 Paarma prognozis, ke lia jara enspezokresko atingos 5-10 %. Poste la prognozoj malaltiĝis ĝis 3-5 %. Reale la enspezoj pasintjare kreskis nur je 1,9 %. Antaŭ tri monatoj li asertis, ke la enspezoj de 2002 estos pli grandaj ol lastjare; tamen nun li ŝanĝis sian opinion.

Malprosperas ankaŭ la servo de fiksita telefonkunligo de la najbaraj landoj. La enspezoj de la latva telekomunika entrepreno dum la unua jarduono de 2002 malaltiĝis je 0,7 %, kaj tiu de la estona je 9 %.

LAST

Ekonomio

MEZA KAJ ORIENTA EŬROPO

Inflacio jam ne estigas teruron

La inflacio en la mez- kaj orient-eŭropaj (MO-)landoj jam ne timigas. En la lastaj jaroj daŭre reduktiĝis la prezaltiĝo, kiu ekis post la inflacia ŝoko komence de la reformoj en la fruaj 90aj jaroj. Malpliiĝinta inflacio karakterizas la unuan duonon de 2002 en la regiono. Subtenate de la favora internacia situacio, la prezaltiĝo en la MO-landoj estas regata. En kelkaj landoj la inflacio intertempe estas eĉ sub la nivelo de iuj EU-membroŝtatoj. Tion oni skribas en analizo de la viena banka grupo Bank Austria/Creditanstalt (BA/CA).

En majo 2002 malpliiĝis la inflacio en la 10 landoj aliĝontaj al Eŭropa Unio (EU) al averaĝe 5,1 %. Sen konsideri Bulgarion kaj Rumanion, kiuj ne estas inkluzivitaj en la unua EU-plivastigo en 2004, la averaĝo malgrandiĝas eĉ al 2,9 %. En la eŭro-zono la averaĝa prezaltiĝo estis 2 % (de 1 % en Germanio ĝis 5 % en Irlando).

Litovio plej prezstabila

El la rondo de kandidatoj de EU nur Slovenio (7,5 %) kaj Hungario (5,6 %) havas pli altan prezaltiĝon ol Irlando. En Ĉeĥio (2,5 %) kaj Slovakio (3,2 %) estas la inflacio eĉ pli malalta ol en la EU-landoj Grekio, Hispanio, Portugalio kaj Nederlando. Litovio, la plej prezstabila lando en Mez-Eŭropo, superas tiurilate eĉ ĉiun landon de la EU-zono.

Inflacio ree pliiĝas

Troa eŭforio laŭ ekspertoj de BA/CA tamen ne konvenas, ĉar en multaj MO-landoj al tiu sukceso kontribuis unufojaj efikoj, kiuj ja pli aŭ malpli frue finiĝos. En Ĉeĥa Respubliko efikas, krom la kurza stabileco de la krono, kiu kaŭzis faciligon per la importprezoj, ankaŭ la malaltigo de la gasprezoj je 8 %. En Slovakio gravan rolon ludas la ĉi-aŭtune okazontaj parlamentbalotoj. Mankantaj prezliberaligoj jarkomence interalie en la sfero de gaso konsiderinde subtenas la malpliiĝantan evoluon inflacian. En ĉiuj MO-landoj la malpli altaj krudaĵprezoj, unualoke la prezo de kruda petrolo, limigas la inflacion kompare kun la pasinta jaro. Post kiam en la dua duono de 2002 finiĝos la specialaj efikoj el 2001, oni ree atendas tendencon de prezaltiĝo en la regiono. Krome oni povas diveni la unuajn signojn de ekonomia vigliĝo, kiu faros pli grandan premon sur la prezojn.

Ĉefe en Hungario, kie la inflacio evidentiĝis limigita pro pasintjara revalorigo de la kurzo de la forinto kontraŭ la eŭro, la akcelo de la konjunkturo pro la kreskanta postulo kaŭzas altiĝon de la prezoj. La enlanda postulo antaŭ la parlamentbalotoj en aprilo ĉi-jare estis grave plifortigita per relative pli liberala buĝetpolitiko. Ankaŭ en la sekvaj monatoj ekspansia politiko fiska stimulos la postulon, ĉar la okazigo de regionaj balotoj ĉi-aŭtune devigis la novan registaron plenumi elspez-intensan programon kun gravaj altigoj de la salajroj en la publika sektoro. Fine la altigo de la impostoj sur la brulaĵoj la 1an de julio 2002 havos prezaltigan efikon.

Ankaŭ en Pollando interalie la altigo de administrataj prezoj kaŭzos turnon en la inflacia evoluo en la dua jarduono. En julio ĉi-jare oni altigis la prezon de elektro por la finkonsumantoj je 5,7 %.

Alproksimiĝo al la Mastriĥt-normoj

Dum 2002 la inflaciaj ciferoj en la MO-landoj estos konsiderinde sub la nivelo de la pasinta jaro. Post kiam en 2001 nur Latvio kaj Litovio plenumis la gravan Mastriĥt-kriterion — inflacio je ne pli ol 1,5 % super la averaĝo de la tri plej prezstabilaj — laŭ pritakso de BA/CA por la jaro 2002 Ĉeĥio kaj ĉiuj baltaj landoj (Estonio, Latvio kaj Litovio) havos inflacion sub tiu nivelo, kiu laŭ aktualaj prognozoj verŝajne estos je 3,3 % (1,8 + 1,5 %).

Ŝerco kaj Satiro

MATEMATIKO

Ho, mistera pi!

Kredu min, tio vere okazis. Antaŭ kelkaj jaroj aperis en la revuo Esperanto notico pri referaĵo, kiun mi, matematikisto, prezentis en Bratislavo, ĉe scienca simpozio. La informo surprizis min. Kiel mi tuj sciigis la tiaman redaktoron, mi neniam estis en Bratislavo, krom dum mallonga restado en la flughaveno survoje al Poprad; kaj, plie, iu ajn, kiu bone konas min (ekzemple, miaj filoj), povas atesti, ke mia scio pri matematiko estas preskaŭ nula.

Certe, kiam mi estis liceano (kaj tio ne estis hieraŭ), frustritaj instruistoj klopodis inici min kaj miajn samklasanojn en la sekretojn de algebro, trigonometrio kaj logaritmoj, sed mi neniam sukcesis kompreni esoteraĵojn kiel kalkulon diferencialan kaj integralan. Por mi, imaginaraj kaj neracionalaj nombroj restas eĉ malpli kompreneblaj ol la plej obskuraj disputoj de mezepokaj teologoj pri la sankta triunuo aŭ la transsubstancigo. Resume, mi apenaŭ kapablus instrui matematikon al la infanetoj en la unua klaso de elementa lernejo. Tion mi klarigis al la iom embarasita redaktoro, lerta homo, kiu malofte eraras. Laŭŝajne, li konfuzis min kun iu hungara matematikisto, kies nomo hazarde, kaj nekredeble (ĉar mi ne estas hungaro) similas mian.

Sed, ho ve, mi deflankiĝis de mia vera temo, kiu koncernas la misteran koncepton pi. Kvankam mi apenaŭ komprenas ĝin, svagaj memoroj pri tiu “esprimo de la kvociento de la cirkonferenco de cirklo per ĝia diametro” (PIV), ankoraŭ ekzistantaj en la polvoplena subtegmento de mia cerbo, eĉ hodiaŭ estigas en mi iun strangan fascinon.

Malofte en la liceo oni klarigis al ni, kian utilon havas matematiko kaj kial oni lernas ĝin. Pri pi, la instruistoj nur menciis, ke ĝi estas uzata kiel ilo por mezuri la areon de cirklo. Samtempe, ili aldonis, ke la ciferoj post la komo en pi daŭras senfine. Tiam ŝajnis al mi, ke mezurilo, kiu indikas virtuale senfinan nombron, ne povas esti tre praktike aplikata. Se mi iam volus aĉeti, diru, tapiŝon por kovri plankon de ĉambro en lumturo (en kiu mi tre ŝatus loĝi), aŭ en antikva ventmuelejo, simila al tiu en kiu Alphonse Daudet [alfóns dodé] verkis sian ĉarman Lettres de mon moulin (Leteroj el mia muelejo), kiel, diable, mi povus precizigi la kvanton de bezonata tapiŝa materialo?

Mi ĵus finlegis rakonton, en kiu la protagonistino — tiam juna sed mense frumatura knabino — deziras konfirmi, ĉu ĝustas tio, kion ŝi lernis en la matematika klaso pri pi. Hejme post la lerneja tago, ŝi prenas la rondan kovrilon de majoneza pokalo, volvas pecon de ŝnuro ĉirkaŭ ĝia cirkonferenco, etendas la ŝnuron sur tablo, kaj mezuras ĝian longon per liniilo. Poste, ŝi mezuras la diametron de la kovrilo, dividas la pli grandan ciferon per la pli malgranda, kaj kalkulas, ke la rezulto estas proksimume 3,21.

Lernolibroj pri matematiko kaj vortaroj informas nin, ke pi ne egalas 3,21 sed ĉirkaŭ 3,14159. La difino en PIV sekvigas tiun nombron per tripunkto ..., por indiki, ke tio ne estas la fino de la afero. Ĝi klarigas, ke pi estas neracionala nombro. Tiu stranga koncepto translokas nin de la realo en la universon de Alico en Mirlando (kies aŭtoro, parenteze, estis matematikisto, do supozeble, malkiel mi, komprenis neracionalajn nombrojn).

Ie mi legis, ke pi estis konata de la grekoj kaj romianoj, inter kiuj estis kelkaj tre kompetentaj matematikistoj, sed ili ne sciis, ke la ciferoj en pi sekvas sin seninterrompe kaj sen ripeti sin. Nur antaŭ iom pli ol du jarcentoj kaj duono, oni malkovris tiun bizaran fakton. La sama fonto informis min, ke pi dividite per kvar egalas unu minus unu trionon plus unu kvinonon minus unu seponon, ktp senfine ... La serio konstante alternas inter nombro pli granda ol pi/4 kaj nombro malpli granda ol pi/4, sed finfine oni konstatas, ke ĝi iom post iom proksimiĝas al la ĝusta rezulto. Tamen, oni neniam povas atingi ekzaktan valoron. Pi estas transcenda nombro. Tio refoje surprizis min. Ĝis tiam mi supozis, ke transcendeco iel rilatis al religiaj, mistikaj aŭ okultaj ideoj, ne al matematiko. Certe pi ne estas la sola transcenda nombro. La kvanto de transcendaj nombroj estas infinita.

Certe tiuj strangaj faktoj estas nura banalaĵo por la matematikistoj, sed por mi ili estas magiaj. Kiam mi komencis mian universitatan studadon, mi naive decidis studi ne matematikon sed teologion. Tiu studado tute ne helpis min kompreni la universon, sed almenaŭ ĝi ebligas min fari unu modestan kontribuaĵon al nia diskuto pri ĉi tiu temo. Jen ĝi: Ankaŭ la hebreoj, kiuj ne estis sciencema popolo, konis la koncepton pi. Eĉ Biblio mencias ĝin. En la Unua Libro de la Reĝoj, ĉapitro 7, verso 23, ni legas, ke Salomono faris por la korto de sia templo “maron fanditan, havantan dek ulnojn de rando ĝis rando, tute rondan ... kaj ŝnuro de tridek ulnoj prezentis ĝian mezuron ĉirkaŭe”. (Mi ne bezonas diri al vi, karaj legantoj, ke 30 dividite per 10 egalas 3.) Evidente, samkiel la grekoj kaj romianoj, la hebreoj supozis, ke pi egalas 3. Tio, kvankam ne ekzakta, ne estis malbona proksimuma kalkulo.

Iu scienculo (ĉu Alberto Einstein?) diris, ke Dio estas matematikisto — pia aserto ...

Garbhan MACAOIDH

Lingvo

OPINIO

Internacia fonetika alfabeto

La redaktaj konvencioj de MONATO postulas, ke post mencio de neasimilitaj nomoj la kontribuanto interkrampe kaj minuskle aldonu proksimuman prononcon uzante nur la esperantan alfabeton. Pri tio, mi plurfoje plendis, ĉar miaopinie la relative limigita zamenhofa alfabeto, kvankam ĝi bone taŭgas por skribi Esperanton kaj lingvojn kun simila fonetika gamo (itala, latin-amerika hispana, ktp), ne estas sufiĉe ampleksa por reprezenti la sonojn de la plimulto da lingvoj. Kvankam mi scias preskaŭ nenion pri la polineziaj idiomoj, mi supozas ke eĉ por imiti la fonetikan sistemon de, ekzemple, la havaja, kiu bezonas nur 13 literojn — certe unu el la plej malgrandaj el ĉiuj alfabetoj — ĝi ne tute taŭgas, pro manko de akcento por indiki longajn vokalojn.

La esperanta alfabeto inkludas la plimulton de la sonoj uzataj de eŭropaj lingvoj (germana, hispana, ktp), sed mankas al ĝi la trema-vokaloj de la germana, la theta (lispa s) de la greka, kastilia hispana, angla kaj islanda, kaj estas grave mankohava kiam temas pri la rusa, pola, franca kaj portugala. Ĝi ne kapablas reprezenti la molajn kaj malmolajn konsonantojn de la slavaj kaj okcident-keltaj idiomoj (ekzemple la irlanda), aŭ la nazalajn vokalojn de diversaj lingvoj. Kiam temas pri multaj aziaj kaj afrikaj idiomoj la esperanta alfabeto estas preskaŭ senutila. Kiel, per ĝi, oni povus indiki la klak-sonojn de la zulua, boŝmana kaj hotentota?

Verŝajne, malmulte da legantoj de MONATO ambicias lerni aŭ uzi la plej ekzotajn lingvojn, sed sur la paĝoj de nia magazino jam estis eldonita granda nombro da artikoloj pri plej diversaj lingvoj kaj dialektoj. Plie, aperas en ĝi nomoj de lokoj kaj personoj el multegaj landoj kaj popoloj en la mondo.

Reprodukti la sonojn de la influa angla estas aparte malfacile. La propra angla alfabeto tute nekontentige indikas la prononcon. Ĝi estas nek konsekvenca nek logika. Ĝi malbone aŭ neniel montras la diferencojn inter la pli ol 20 anglaj vokaloj, kaj mankas signoj por kelkaj el la plej komunaj sonoj, ekzemple la obtuza vokalo inter a, e, i kaj u, kiu estas la plej uzata en la lingvo.

Pri tiaj kialoj, mi volas pledi por pli vasta instruado en niaj edukaj institutoj de la utilega Internacia Fonetika Alfabeto (IFA, angle: IPA). Kiel ĉiuj homaj inventaĵoj, ĝi estas neperfekta, sed ĝi estas la plej bona ilo, kiun ni posedas por indiki la prononcon surpapere kaj surekrane — do tiel instrui kaj memorigi — la prononcon de ĉiuj lingvoj. Kompreneble, nenio povas anstataŭi personan kontakton kun denaskaj parolantoj de la koncerna lingvo, sed ne ĉiuj lernantoj havas okazon aŭ monajn rimedojn por vojaĝi eksterlanden aŭ alie aŭdi la deziratan lingvon.

Ĉar la studprogramo en niaj lernejoj estas plenŝtopita, apenaŭ ekzistas ebleco doni plenan instruadon pri fonetiko. Plie, ordinaraj studentoj nek povas, nek bezonas scii la fonetikajn signojn de ĉiuj lingvoj. Kutime oni lernas nur du aŭ tri lingvojn en la lernejoj kaj universitatoj.

Garbhan MACAOIDH

Arto

LA MANUSKRIPTOJ NE BRULAS

Antaŭparolo

Ni lanĉas neregulan serion La manuskriptoj ne brulas. En ĝi estos prezentataj artikoloj pri atentindaj, talentaj, sed iukiale forgesitaj artistoj. Se vi scias pri tiaj personoj kaj ŝatus rakonti pri ili al la legantoj de MONATO, ne hezitu kontakti nin. Premiere legu pri la komponisto Edwin Geist.

Grigorij AROSEV

“Mi ja aŭdas la muzikon!”

En 2002 litova kultura socio celebris 100-jariĝon de la germana komponisto Edwin Geist [edvin gajst], kies vivo estis eksterordinara kaj tragika. Juna Edwin antaŭ la dua mondmilito instruis en la Berlina konservatorio. Tie li konatiĝis kun la tie studinta litovdevena judino Lyda Bagriansky [lida bagrjanski], baldaŭ iĝinta lia edzino. Tiutempe en Germanio jam furiozis nazioj. Oni malpermesis al Edwin labori en la konservatorio. Lian nomon la nazioj enskribis en la libron “Leksikono pri judoj en muziko”, kun la marko “H” — duonjudo. El ĉi tiu nigra listo oni povas ekscii, kies verkaro estis malpermesita en la tiama Germanio.

En 1938 la geedzoj venis en Litovion. Lyda kaj Edwin ekloĝis en Kaunas, la tiama ĉefurbo de Litovio. Dum mallonga tempo Geist verkis germanlingve monografion pri litovaj popolkantoj, artikolojn, komponis kantojn je litovaj tekstoj, ciklon de simfoniaj bildoj El Litovio. Inter la verkoj de Geist estas ankaŭ la opero La reveno de Dionizo k.a. En liaj taglibroj estas menciata opero pri konkero de inkaoj, kies protagonisto estis kruela hispana konkerinto Pisarro — alegorio de la hitlera regpotenco.

Komenciĝis la dua mondmilito. Post kiam oni okupis Kaunas, Lyda Geist estis engettigita. Multaj homoj penis liberigi ŝin (Edwin mem tiucele eĉ ekloĝis tie). La litova doktoro Brundza atestis al nazioj, ke la patrino de Lyda, akuŝante, diris duonvoĉe, ke la patro de la bebo estas ne ŝia edzo, sed ŝia pola amanto. Tamen Gestapo rigore postulis: Lyda estu steriligita. Komence Edwin konsentis kun tiu malhonoraĵo. Sed elirinte el la getto, Lyda kaj Edwin tamen ne kuraĝis. Kiel Geist skribas en siaj taglibroj, en li ribelis lia egoo. Sed la nazioj longe ne atendis. Ili invadis la hejmon de Lyda kaj Edwin, kaj, traserĉinte, trovis manuskripton de la opero pri la inkaoj. En 1942 la komponisto estis arestita kaj ĵetita en la fifaman fabrikon de morto Naŭa Fuorto. Tiam iu gestapano, ŝatinta la muzikon de Geist, proponis al la komponisto solvon. Geist devis bruligi manuskriptojn de siaj muzikaĵoj kaj tiamaniere kvazaŭ forgesi siajn verkojn. Al tio Edwin respondis: “Kiel mi povus tion fari? Mi ja aŭdas la muzikon!”.

Post kelkaj tagoj, kiam Lyda venis por vizito, oni redonis al ŝi liajn vestaĵojn. Ŝi komprenis, ke Edwin ne plu vivas. La aflikto estis tro granda por Lyda. Ŝi suicidis. Dokumentoj de Gestapo atestas, ke Edwin Geist estis mortpafita la 10an de decembro 1942.

Ĉirkaŭ 1957 oni sendis manuskriptojn de Geist al la tiama Germana Demokratia Respubliko (GDR), sed respondo ne venis. Post interveno de la litova ministrejo pri kulturo, el GDR venis konciza respondo, ke Edwin Geist en GDR ne estas konata kaj oni zorgos nek pri lia sorto, nek pri lia muziko. (Cetere, ankaŭ hodiaŭ en la Germana Enciklopedio troviĝas neniu informo pri Edwin Geist.)

En Litovio fojfoje oni rememoras pri Edwin Geist. Surbaze de lia taglibro “La taglibro por vi, Lyda” (kiun li komencis skribi, kiam Lyda troviĝis en la getto) la publicisto Jokubas Skliutauskas verkis teatraĵon, kaj en 1978 okazis premiero en la drama teatro de Vilnius, sed, bedaŭrinde, la spektaklo ne havis grandan sukceson. La historio de Lyda kaj Edwin plu atendas sian plummajstron ...

La muziko de Edwin Geist unuafoje en Litovio prezentiĝis en 1968. La muzikaĵojn prezentis simfonia orkestro de Litova Ŝtata Filharmonio, gvidita de la dirigento Juozas Domarkas. Kaj junie 2002 okazis premiero de La reveno de Dionizo, kaj denove la dirigento estis Juozas Domarkas. Li atentigis, ke en la opero Geist ne konsideris la eblojn de muzikiloj. Tiel okazis, ĉar Geist kreis la operon, estante en la getto. Tie li havis neniun muzikilon.

Do, la muziko de Edwin Geist, kvankam malofte, tamen sonas. Kaj tio estas la vica pruvo, ke pravis Miĥail Bulgakov, la rusa verkisto: “manuskriptoj ne brulas”.

Antanas GRINCEVIčIUS

Eseo

KOSOVO

Vojaĝimpresoj, somero 2002: Kosovo antaŭeniras

En Kosovo okazis jam multaj pozitivaj ŝanĝiĝoj. Por mi, iranta tien ĉiujare, la pliboniĝoj tuj okulfrapas.

Pasis tri jaroj post la fino de la sanga milito en Kosovo, kie pereis almenaŭ 10 000 albanoj, precipe senkulpaj civiluloj. Ankoraŭ la vundoj de la milito ne bone saniĝis. La memoro kaj doloro pro la perdo de la karaj gefiloj, gefratoj, genepoj, gepatroj, geavoj, gekuzoj aŭ geamikoj ne estingiĝis kaj ne povas estingiĝi. Menciendas ke ankoraŭ centoj da albanoj restas senjuste enprizonigitaj en Serbio. Iujn la okupintoj fojfoje elprizonigas kontraŭ granda monsumo donita de iliaj proksimuloj. La internaciaj aŭtoritatuloj ne faras multon por ilia rapida kaj senkondiĉa liberigo.

Tamen Kosovo nun ne plu estas sub la serba jugo, sed sub administrado de UNMIK, la administracio establita de la Unuiĝintaj Nacioj (UN). UNMIK havas kiel taskojn kaj pli favoran statuson por Kosovo (aŭtonomion), kaj la restarigon, laŭ la rezolucio 1244 de la 10a de junio 1999 de la Konsilio de Sekureco de UN, de la suvereneco de Jugoslavio, kiu tamen hodiaŭ konsistas nur el Serbio kaj Montenegro.

Al la marplaĝoj de Albanio

Pasante la landlimon inter Albanio kaj Kosovo oni surpriziĝas pro kortremiga bildo: dekoj da privataj aŭtoj registritaj en Kosovo veturigas ties albanajn familiojn, ĉefe junajn, geedzojn kaj multajn gefilojn, al la marplaĝoj de Durrës, Sarandë kaj aliaj. Malgraŭ la informoj de la gazetaro pri incidentoj kontraŭ kosovaj civitanoj, niaj gefratoj el Kosovo preferas jam la marplaĝojn kaj ripozejojn de Albanio al tiuj de Montenegro kaj Bulgario aŭ, kiel iam, de Grekio kaj Turkio.

Mi nur povas entuziasmiĝi pri tia bildo. Krom la fakto ke granda paca eliro al Albanio, ne pro suferoj sed pro plezuro, plifortigas nian nacian unuecon, estas ankaŭ kelkcentoj da milionoj da valuto enirantaj Albanion, plimildigantaj nian grandan komercan deficiton.

Bonan laboron faras nun ankaŭ nia ministrejo pri publikaj kaj turismaj aferoj. Ĝi starigis centron de promocio de albana turismo en hotelo Grand en Priština. Pluraj vojaĝagentejoj en Kosovo entreprenas la loĝigon de la ripozuloj el Kosovo en la plaĝoj de Albanio. Multaj familioj kiujn mi vizitis sciigis al mi ke ili jam estis en aŭ planas iri al Albanio por feriadi. Certe, Albanio ofertas por turistoj tre bonajn naturajn kondiĉojn, kaj nun iom post iom ankaŭ infrastrukturajn. Mi mem feriadis ĉi-somere en Velipojë kaj foriris de tie tre kontenta pro la pura, virga plaĝo, bona provizado kaj publika ordo. Tiaj estas laŭ mi ankaŭ aliaj marplaĝoj de Albanio, ĝis nun malpli frekventataj, kiel Shëngjin, Divjakë kaj Himarë.

Pliboniĝoj en komunikado

Kiam mi iris unuafoje al Kosovo, en oktobro 1999, krom la detruaĵojn okulfrapajn en domoj, vojoj, poŝtoficejoj kaj telekomunikejoj, mi rimarkis ankaŭ multajn mankojn en diversaj servoj. Ĉi-foje, ne nur la vojoj estas en bona stato, sed ankaŭ la enurba trafiko, ekzemple en Priština, notinde pliboniĝis. Tie estas, krom licencitaj busetoj, regulaj buslinioj certigantaj la moviĝon al ĉiuj punktoj de la urbo kaj ties ĉirkaŭo.

Nun oni povas telefoni ankaŭ en la telefonbudoj surtrotuare per telefonkartoj de Kosovo. Estas novaj modernaj vendejoj bone ekipitaj. Oni renovigis publikajn konstruaĵojn kaj lernejoj belaspektas. Laŭlonge de la interurbaj vojoj oni vidas multajn restoraciojn kaj motelojn kun naĝejoj, kie oni povas pasigi agrablajn horojn dum la someraj tagoj.

Estas malfermitaj en multaj urboj novaj bankoj necesaj por la malgrandaj kaj mezaj entreprenoj. Mi tie vidis multajn junajn civitanojn eniri kaj eliri, kio montras ke ili kredas je estonto por Kosovo. Multaj produktadaj entreprenoj komencis aŭ rekomencis sian agadon, aparte surkampe de konstruado, trinkaĵoj (la biero de Pejë estas eksterordinare bonkvalita), konservaĵoj, nutraĵoj, ktp.

La maltrankvilaĵoj de Adem Demači

Mi havis la plezuron denove renkontiĝi kaj longe babili kun Adem Demači, saĝa kaj sendependa politikisto, simbolo de la kosovana rezistado kontraŭ la serba reĝimo dum preskaŭ tridek jaroj. Li loĝas kaj laboras plejofte en Prizren, kie li sentas sin pli trankvila kaj pli libera ol en la ĉefurbo Priština por sin okupi pri studado, verkado kaj politikaj analizoj.

Dum la konversacio kun li mi eksciis ke albanoj de Kosovo aktuale staras antaŭ gravaj politikaj alternativoj. Laŭ UN-rezolucio 1244 Jugoslavio plutenas sian suverenecon sur Kosovo. En ĝi establiĝas internacia civila administracio, UNMIK, ia formo de ŝtatpotenco originala, eksperimenta, kie influas kaj intervenas nature la interesoj de granda nombro da diversaj ŝtatoj eŭropaj kaj ekstereŭropaj. La nova registaro elektita de la parlamento ne havas aŭtoritaton sur kampoj kiel defendo, internaj aferoj, financoj, juĝejoj kaj aliaj, kiuj apartenas al UNMIK mem. La aktuala internacia administranto, Michael Steiner, deklaras: “Mia biblio estas rezolucio 1244”, dum lia antaŭulo, la dano Hans Hakerup, aprobis la konstitucian kadron kiu altrudas la nuntempajn kondiĉojn. UNMIK decidis ankaŭ pri leĝoj kiel la jena: “ĉiu civitano el Kosovo rajtas voĉdoni ankaŭ por la politikaj partioj en Serbio”. (Kiu en Kosovo voĉdonas por tiuj partioj, krom serboj?) Serboj estas premantaj nun interalie por licencigo de la serba universitato en la nordo de Mitrovica.

En la parlamento de Kosovo la serboj akiris dek lokojn pro la balotoj, kiuj okazis ankaŭ en Serbio, plus dek aliajn donacitajn de UNMIK. Daŭras la kampanjo por amasa revenigo de serboj en Kosovon. Povas veni ankaŭ serboj, kiuj neniam antaŭe loĝis en Kosovo.

Aliflanke la albanaj politikistoj kaj publicistoj en Kosovo plurestas malviglaj, ne unuiĝintaj, sen larĝa kaj profunda vizio pri la estonteco de sia lando. Parto de politikistoj alkuris kaj alkuras al riĉaĵoj kaj postenoj, koruptiĝas kaj skismas.

Tiaj fenomenoj maltrankviligas Adem Demači. Liaj maltrankvilaĵoj speguliĝas en lia lasta poemo, fakte politika pamfleto, kiun li legis por mi. Ĝi titoliĝas Hola, mia verso. Referencante al la elstara kosova poeto, kiun la popolo konas per la kromnomo Sat Nokšiki, Adem alparolas al siaj sampatrujanoj per la buŝo de poeto, alvokas ke ili staru unuiĝintaj, ke ili plialtigu siajn scion kaj konscion, ke ili kontraŭstaru egoismon, avidon, envion, korupton, ĵaluzon, malkompetenton, mitemon, malamon kaj indiferenton, por savi la longtempe suferintan Kosovon kiam ajn ĝi bezonus ilian helpon.

La internaciaj administrantoj, opinias Adem, povas facile transdoni siajn multajn kaj vitalajn por albanoj rajtojn rekte al la aŭtoritatuloj en Beogrado, lasante la albanojn sin okupi per klerigado, agrikulturo, konstruado, ktp, kiel tion jam ebligis la titoista konstitucio de la iama Jugoslavio en la jaro 1974. Kion do tiam akiris albanoj kiuj verŝis sian sangon tiom longe?

Sendube ankaŭ la lando patrina devas fari pli multe por Kosovo. Ĝiaj intelektuloj, politikistoj kaj historiistoj devas helpi kiel ajn. Sed oni ne povas atendi ion de fremdaj historiistoj se iuj el niaj historiistoj starigas kaj protektas serbajn tezojn. Parolante kun Fehmi Baftiu, malnova juristo, ekskonsilisto de Adem Demači, mi eksciis ke en ĵus aperinta lernolibro pri internacia juro, verkita de profesoro Arben Puto, oni legas interalie, ke “Kosovo estis ĉiam sub la serba jurisdikcio”, dum, laŭ insista argumentado de Fehmi, la vero estas tute kontraŭa: neniam Kosovo estis sub serba jurisdikcio.

Kosovo antaŭeniros

En Kosovo ekzistas ĉiuj kondiĉoj por antaŭeniri. Ĝi posedas fekundajn agrojn, subterajn riĉaĵojn, el kiuj nur de ŝtonkarbo oni havas nekalkuleblajn rezervojn, bonegan geografian pozicion, junajn laboremajn homojn. Fakuloj ne intencas forlasi la landon, kontraŭe multaj el ili revenis.

Nun, kiam Kosovo havas sian registaron, estas pli taŭgaj kondiĉoj por antaŭeniri. Nature, tio povas estiĝi, kiel diras Adem Demači, se ni estas unuiĝintaj, konsciaj, malproksimvidantaj. Laŭ tiu vidpunkto kia ajn perforta manifestacio kiel tiuj en Dečane, Besjana kaj kontraŭ UNMIK povas nur plinigrigi nian bildon en la okuloj de la cetera mondo. Ne plu estas la tempo de klanaj, flagportistaj movadoj sed de civilizitaj movadoj kiuj honorigas sian nacion.

Eseo

KOSOVO

Eŭropa helpo al Kosovo parte neefika

En 1999 Eŭropa Unio, pere de sia help-oficejo ECHO, disponigis 400 milionojn da eŭroj por povi rapide subteni la forfuĝintajn kosovanojn. Ĉar estis supozoj, ke la helpmono ne estis efike uzata, oni mendis revizion. La raporto aperis en la Oficiala Gazeto de la Eŭropaj Komunumoj (C 168, 2001-06-12).

Evidentiĝis ke ECHO kaj ĝiaj partneroj ne kapablis adapti sian programon al la subita, tute neatendita reveno al siaj loĝlokoj de preskaŭ ĉiuj fuĝintoj en junio 1999, post la interkonsento pri retiriĝo de serbaj militistoj. La helpo estis destinita komence precipe al Albanio, la plej malriĉa lando de Eŭropo, kiu akceptis la plej grandan parton de la rifuĝintoj. Eĉ en normalaj cirkonstancoj estas malfacile organizi transportojn en regiono kun malbona infrastrukturo. En ĥaosa situacio estas preskaŭ neeble organizi sendaĵojn kaj certigi ke ili ĝustatempe alvenas al la ĝusta loko. Kiam, krome, subite la cellokoj ŝanĝiĝas, ne eviteblas, ke liveroj ie restas neuzataj aŭ perdiĝas.

Oni konkludis ke la mankoj estis precipe administraj. La ECHO-kunlaborantoj je alveno bezonis plejparton de siaj homfortoj por establi sin surloke kaj ekkoni la situacion. Ne eblis tuj reagi al ŝanĝiĝantaj situacioj, ĉar la decidpovo estis ĉe ECHO-funkciuloj en Bruselo. Menciendas ankaŭ ke ECHO nur administris la transportojn kaj liverojn de la helpmaterialoj, kaj do tute dependis de subkontraktantoj.

Sekve de la raporto oni adaptis la administrajn strukturojn de ECHO kaj plibonigis la procedurojn por kunlaboro kun aliaj grandaj helpantoj, kiel UN kaj Ruĝa Kruco.

Malgraŭ la streboj al plibonigo, ŝajne restas problemoj. En aŭgusto 2002 en la eŭropa kaj usona gazetaroj aperis artikoloj (bazitaj sur raporto de organizaĵo, kiu okupiĝas pri rajtoj de handikapitoj, www.mdri.org), pri terura situacio en frenezulejoj en Kosovo. UNMIK (la UN-administracio de Kosovo) ne neis la plendojn, sed asertis, ke la situacio dum la pasintaj jaroj konsiderinde pliboniĝis. Ekde 1999 estas konstruitaj almenaŭ tri modernaj ejoj. Cetere, la kontrolo je frenezulejoj ne estas tasko de UNMIK, sed de la loka provinca registaro.

Roland ROTSAERT

Libroj

Promene tra la Centra Oficejo

Ĉu vi iam vizitis la Centran Oficejon (CO) de UEA? Se ne, ĉi broŝuro taŭgas por vi. Se jes ja, ĝi taŭgas por vi tute same. Ĉar priskribo de CO, de ĝiaj ĉambroj, oficistoj, aparatoj, laboroj, ejoj, planoj estas sendube la kerna parto de la 46-paĝa broŝuro, sed la verketo ne estas nur tio. Ĝi estas spegulo de tio, kiel togolandano, ĉi-kaze la UEA-estrarano Gbeglo Koffi, vidas, flaras, komparas ejojn, laborkutimojn, personajn rilatojn. Temas ĉefe pri lia aliro al tiu eta parto de la okcidenta civilizo, plejparte eŭropa, kiu okulumas el la laboro de CO. Ni havas la okazon renkonti la fumantojn en la ĝardeno, kolizii kun aliaj oficistoj venantaj inversdirekte laŭ la sama mallarĝa ŝtuparo, frandi la trinkaĵojn kaj la kukojn dum la kafopaŭzoj, ĝui la neokupitecon de la necesejoj. Tuta eta mondo renkontiĝas en CO, kun ejoj plenŝtopitaj de libroj, invadantaj ankaŭ la dormoĉambrojn de la volontuloj; eta mondo, kie ĉiu havas apartajn kapablojn, sed ĉiuj havas komunan celon: la progresigon de la Asocio kaj de Esperanto entute.

La aŭtoro startas per kelkpaĝa konsidero pri naskiĝdatoj kaj naskiĝdokumentoj, kiuj tiom bridas la oficialajn eventojn de la vivo, kiel enskribiĝo al lernejo aŭ atingo de pasporto, dum plurloke en Afriko la uloj tute ne scias precize la tagon de sia naskiĝo. Kaj tio estas enkonduko al lia vojaĝo kaj unua renkontiĝo kun Roterdamo kaj la afabla akcepto fare de la CO-oficistaro, kiu lin hejmigas (kun pluraj malfacilaĵoj) en la konstruaĵo. La trietaĝa domo ŝajnas kvazaŭ labirinto; por atingi la diversajn ejojn oni povas elekti unu aŭ alian ŝtuparon, unu aŭ alian vojon. Kaj precipe oni devas sporti supren-suben: la TEJO-volontuloj plej bone troviĝas en tia situacio. Firmiĝas en nia menso la nomoj de la trapasataj ĉambroj, laŭ la grandmeritaj donacintoj: Epstein, Saft, Lech Walter kaj aliaj. La decido doni nomon al la ĉambroj estis siatempe de Lapenna; kaj ĝi estis brila ideo, kiu havigis monon al la asocio kaj plifirmigis la ideon, ke CO estas ja propraĵo, eĉ fizika, de la esperantistoj. Kaj firmiĝas en nia menso ankaŭ la nomoj de la oficistoj: Simo, Marvin, Roy, Pasquale, Osmo.

Gbeglo kondukas nin tra la diversaj ejoj kaj koridoroj, sed li mem ne estas tre sperta: kelkfoje li kondukas nin al certa ĉambro, kie ni renkontiĝu kun iu specifa oficisto kaj lia laboro, sed meze de la itinero li vizitas ion alian, kaj parolas pri io alia. Temas vere pri vizito al la konstruaĵo kvazaŭ farus ĝin nesistema vizitanto, altirata jen kaj jen de unu fende malfermita pordo, de ŝimodoro venanta el alia aperturo, de rapida okulumo al surplanka librostako. Interesa estas ankaŭ la komparo inter la kutima antaŭ-zagreba situacio kaj la tute nova, post la demisioj de pluraj oficistoj: kelkaj ne plu oficas, tamen ankoraŭ helpas, aliaj venas nur por saluti la eksajn kolegojn. Etaj aventuroj estas ĉiutagaĵoj en medio kie pluraj personoj alternas ĉe la diversaj laboroj, restas dum nelonga periodo kaj ne tuj sukcesas lerni la uzon de, ekzemple, alarmosistemo, kiu startas senbezone kaj kiun neniu plu kapablas silentigi. Ankaŭ en la kono de la instalaĵoj estas hierarkio: la ĝenerala direktoro scias kiel manipuli, la ĵus alveninta volontulo stumblas en kelkaj misoj.

Amuza legaĵo; kaj la amuzon pliigas la stilo de Gbeglo Koffi: frazoj kutime tre mallongaj, kelkfoje tute esencaj, senornamaj, rekte al la celoj; alifoje priskribaj pri lokoj, mebloj sed ofte sensacoj, nepalpeblaj impresoj, retropensoj. Afrikano Gbeglo rakontas kontemple pri siaj impresoj, do la Centran Oficejon ni vidas tra lia lenso. Tute alispecan bildon, rapidan, esencan, preskaŭ urĝantan, prezentas en la lastaj kvar paĝoj Trevor Steele, nova funkcianta ĝenerala direktoro: evidentiĝas, ke la laboro estas ja rutina, sed ke la rutineco konsistas en tio, ke la laboro daŭre ŝanĝiĝas kaj ĉiumomente estas interrompita.

Forsarko de la kelkaj eraroj estus meritplena ago, cele al senmakula dua eldono.

Carlo MINNAJA

Gbeglo Koffi: La Centra Oficejo de UEA en vortoj. Eld. UEA, Rotterdam, 2002. 46 paĝoj.

Libroj

Eĉ se vi ne estas aviadisto ...

La 20an de decembro 1995 usona aviadilo koliziis kun monto en Kolombio. Unu ĉenero de la ĉeno de cirkonstancoj, kiuj kaŭzis la kraŝon, estis la nekapablo de la surtera flugregisto konversacii angle. Mortis samklasano de la filino de la usona inĝeniero Kent Jones, kiu skribis la enkondukon de tiu ĉi libro, Aviada Terminaro.

La verko konsistas el 1) 1000 esperantaj terminoj klarigitaj en PIV-a stilo, 2) 23 ilustraj platoj, 3) aeronaŭtika vortaro angla-esperanta kun 4000 esprimoj en 13 laŭemaj ĉapitroj, 4) baza aviada frazeologio kaj 5) listo de mallongigoj.

Detale:

1) Tiu parto enhavas multe da vortoj el Plena Vortaro kaj Meteologia Terminaro kaj aliaj, sed ankaŭ tute por mi novajn kiel “blinki” = intermite lumi. Aperas ankaŭ la angla vorto.

2) La bildoj tie ĉi estas tre klaraj, oni tuj komprenas la signifojn de la terminoj. Kvar platoj klarigas meteologiajn esprimojn.

3) La vortaro angla-esperanta konsistas el 13 ĉapitroj. Tio estas malavantaĝo, ĉar en la plej malfavora kazo oni serĉas iun vorton en ĉiu el la 13 ĉapitroj! Kiu tuj divenas, ke ekzemple la vorto space = spaco troviĝas en la ĉapitro “The plane — La avio”?

4) En la baza aviada frazeologio uziĝas ne ĉiam la zamenhofa lingvo. Ekzemple, la afikso “mal-” ne aperas. “Maldekstre” fariĝas “live”, por eviti konfuziĝon inter “dekstre” kaj “maldekstre”, kiuj povus soni simile. La silabado de “ses” estas “tri plus tri” por havi aŭdan distancon al “sep”.

5) Kvinpaĝa listo je la fino de la libro enhavas pli ol 200 siglojn kaj mallongigojn kaj la esperantajn tradukojn, ekzemple G = verda, de angla green.

Mi ege rekomendas tiun ĉi ekstere belan kaj enhave riĉan terminaron ankaŭ al ne-pilotoj!

Walter KLAG

Gilbert R. Ledon: Aviada Terminaro. Eldono de G. R. Ledon ĉe Fonto, Brazilo 2002. 287 paĝoj gluitaj. ISBN ne indikita.

Libroj

Priskribo tre bone farita

Ĝis nun en Esperanto haveblis malmulto pri budhismo, kaj eble nenio verkita de budhisto, sentendenca, kaj ne propagandanta specifan skolon. Yamaguti entreprenis forigi tiun mankon, kaj la rezulto estas tre havinda, por personoj, kiuj deziras informojn objektivajn pri la kredaro de tiu religio.

Ĉerpante el aro da historiaj religiaj dokumentoj (sutroj), li provas prezenti al ni la esencajn instruojn de budhismo, kaj ankaŭ konigi al ni la ĉefajn ellaboraĵojn, kiujn ili spertis en la manoj de la ĉefaj skoloj. Yamaguti ne estas naiva kredanto. Li, prezentinte al ni doktrinon aŭ legendon, plejofte indikas al ni la spiritan (metaforan) signifon de “faktoj”, kiujn estas tre malfacile akcepti kiel historiaĵojn. Tiel, li pli-malpli senmitigas la budhanan tradicion pri la fondinto, Ŝakja-munio, kaj plurajn kredaĵojn, kiuj ŝajnas kontraŭi la prainstruojn de Ŝakja-munio.

Yamaguti atentigas, ke komence, ĉar la novaj adeptoj de Ŝakja-munio estis hinduoj, ili ofte ne plene komprenis tion, kion li (malakceptinte la instruojn de hinduismo) strebis esprimi al ili. Tial ĉe la vulgara nivelo, enbudhismiĝis la hindua kredo pri reenkarniĝo, enkonduko de ia speco de atmano (individueco daŭra de persono, tio, kion ni nomas “senmorta animo, aŭ individua spirito”), emo identigi personan atmanon kun ia transcenda budho, trofacila transformo de la koncepto de nirvano en koncepton pri ia postmorta ĉielo, preĝado al la Budho, kc.

Yamaguti emfazas, ke la fundamenta doktrino de Ŝakja-munio estis la malpermanenteco de ĉio, la malstabileco de ĉio, la fluanta, ŝanĝiĝanta karaktero de ĉio. Pro tio, ne povas ia “atmano”, ĉu persona, ĉu transcenda, havi spertojn, ĉar la koncepto mem de la atmano kontraŭas la fundamentan veron, ke nenio estas senŝanĝa, alfidenda.

La celo de la budhaj instruoj ne estis liberigi nin el malbona mondo, sed liberigi nin el niaj iluzioj. Kio okazas postmorte? Ŝakja-munio, saĝe, ne diskutis tion, nek instruis pri ĝi, ĉar tia diskuto forlogus nian atenton, kaj forgesigus al ni nian veran bezonon, t.e. liberiĝi el niaj katenoj ligantaj nin al materialismo, teoriumado, senbaza kredo al ia esotera vero.

Plurloke Yamaguti mencias paralelajn konceptojn en la instruado de Jesuo, en la Biblio. Li trafe indikas plurajn trafajn konceptojn komunajn al Jesuo kaj al Ŝakja-munio; samtempe li atentigas, ke dum kristanoj adoras Jesu-Kriston, la fundamenta instruo de Ŝakja-munio estis adori neniun, ankaŭ ne lin mem.

Estus facile riproĉi ĉi tiun libron, pro tio, ke ĝi ne diskutas ion aŭ alion, aŭ tro rapide preteriras diversajn dubaĵojn. Kiom oni povas fari en 112 paĝoj?

Nepre adeptoj de la multaj budhanaj skoloj insistos, ke Yamaguti “misprezentas” iujn esencajn budhajn instruojn aŭ verojn aŭ spertojn. Tio signifas nur, ke ili pretendas scii la solan veron, kaj ke ĉiu alia instruo estas nepre falsa. Sed, kvankam sendube Yamaguti havas proprajn preferojn pri la centreco de iuj instruoj, aŭ pri la valido de aliaj instruoj, li sukcesas plejparte, klere, klare, kaj senpartie priskribi temon, kiun miskonas aŭ malkonas la plej multaj okcidentanoj.

Donald BROADRIBB

Yamaguti Sin’iti: Enkonduko en Budhismon. Eld. Japana Budhana Ligo Esperantista, Nagoya, 2002. 112 paĝoj, glue binditaj.

Politiko

REAGO

Dio, benu Usonon!

Ĉi-sube Aleksandro Gofen el San Francisko reagas al komentoj i.a. de Stefan Maul pri Usono. En MONATO Gofen kredas rekoni “odorojn” el epoko de sovetia propagando: aŭtoroj skribas kun ĝeno aŭ honto pri kapitalismo, samtempe simpatiante kun batalantoj kontraŭ “usona imperiismo”. Laŭ Gofen, pinĉi Usonon iĝis kvazaŭ rito, kiu varias de simpla grumblado ĝis ofendo, ekz. ke la usona prezidanto, “kiu fervoras en dekstrega politiko interna”, post la 11a de septembro “kultas naciismon” (MONATO, 2002/6, p. 8).

La 20a jarcento instruas, ke estas socialismo, pri kiu indas paroli kun honto. Ĉie, absolute ĉie, kie ŝtata socialismo pli-malpli longe ekzistis, reduktiĝis demokratio kaj vivnivelo al mizero — mizero apenaŭ kuracebla (ekz. la diferenco inter la iama Okcidenta kaj Orienta Germanioj ĝis nun restas). Estas hontinde, ke en demokratiaj socioj ĉiam troveblis perversaj “intelektuloj”, kies malkontento pri iliaj registaroj esprimiĝas kiel simpatio kun komunismo aŭ io tia.

La franca verkisto-esperantisto Lanti jam en la 30aj jaroj plenkomprenis, kio estas socialismo (tiam nur en Sovetio) kompare kun kapitalismo: “Mi preferas unuokulan ĉevalon anstataŭ la blinda”, li notis. Sed tute male, la “intelektuloj” adoris socialismon eĉ en epoko de Stalin.

Eĉ nun, 10 jarojn post la kolapso de Sovetio, okcidenta socio (inkl. de Usono) restas infektita de maldekstra “malsano”. Stefan Maul tute eraras pri la kvazaŭa dekstremo de prezidanto George Bush kaj de la respublikana partio. Ho, mi revus, ke tiel estu! Fakte la dekstremo de respublikanoj esence degeneris, do larĝa kaj sobra kerno de usona popolo restas neniel reprezentata. Aldone la nuntempaj “liberaluloj” penas tordi kaj streĉi ekzistantajn leĝojn pri civitanaj rajtoj kaj ilin tiel apliki, kiel neniu intencis, ekz. por samseksemuloj. Plej grave, la “liberaluloj” ne rekonas danĝerojn de nova monda kontraŭstaro, kiu minacas nian civilizacion.

Malvarma milito

Post kolapso de Sovetio aperis troaj esperoj pri tute senkonflikta estonteco de la homa socio, pri la kvazaŭa “fino” de historio (antaŭe abunda de militoj kaj kontraŭstaroj). Rezulte sekvis malstreĉiĝo kaj ioma senzorgemo post la fino de la “malvarma milito” en la monda politiko. Komunismo, kiu komence celis konkeri la tutan mondon kaj poste volis venki ĝin almenaŭ en paca konkurenco, mem plenfiaskis. Kaj estis ĝuste paca konkurenco kaj malfermiteco al monda informofluo, kiuj fine detruis komunismon.

Tamen montriĝis, ke estas ne nur komunismo, kiu ne povas principe kunekzisti kun okcidenta civilizacio en kondiĉoj de malfermiteco kaj libera konkurado. La arab/islamaj landoj de Mez-Oriento kaj Afriko, antaŭe malavare armataj kaj doktrinigataj de Sovetio por batali kontraŭ “imperiismo” (precipe kontraŭ Israelo), restis sen sia patrono. Eĉ pli malbone, ili restis kun religia kredo, politiko kaj ideologio dum jarcentoj nereformitaj, kiuj malebligas al ili akcepti ajnajn okcidentajn valorojn (tiajn, kiaj estas pornografio kaj seksaj perversaĵoj, ili ja prave kontraŭas).

Ekspansii kaj intence marĝenigi la islaman mondon ne estas celo de la moderna civilizacio. Tamen ĝia nura ekzisto ĝenas islamajn fundamentistojn, ĉar ne plu eblas teni tradiciajn islamajn sociojn izolataj de “koruptiga” influo de “satanaj” landoj kun ĉiuj iliaj tentoj kaj atingoj. Do la fundamentisma islamo en la 21a jarcento iĝis tio, kio estis komunismo en la 20a, kiel ĝuste notis la brita eksĉefministro Margaret Thatcher. Fakte, la “islamisma internacio” estas multe pli danĝera. Malkiel la komunisma, ĝi baziĝas sur multjarcenta militema tradicio kaj fanatikismo: ĝi ne pesas siajn verajn ŝancojn venki kaj senskrupule aplikas nuntempajn kamikazajn batalantojn (sinmurdantajn sabotulojn) por kaŭzi maksimuman suferon al “nekonvertitaj” popoloj.

Kruda propagando

En Ĉeĉenio/Rusio, Filipinoj, en Barato/Pakistano, en Afriko — ĉie, kie kunestis islamaj kaj neislamaj popoloj, la politikigita islamo incitadis konfliktojn. Sub protekto kaj kaŝa/malkaŝa subteno de lokaj diktatoraj reĝimoj ekfunkciis ne nur kruda propagando (kontraŭ Israelo, Usono kaj la tuta okcidenta mondo) sed ankaŭ dekoj da teroristaj grupoj, el kiuj Al-Kaida plej danĝeras kaj tutmondas. Ĝia atako kontraŭ Usono la 11an de septembro iĝis kulmino en longa ĉeno de sabotadoj (eksplodigoj) direktitaj kontraŭ Israelo, Usono kaj eŭropaj landoj (kies registaroj bonŝancis preventi kelkajn kromajn atakojn). Ĉio ĉi manifestis militon kontraŭ okcidenta civilizacio, novspecan militon ne konsiderantan landlimojn kaj civilajn/necivilajn celojn. Ĉi-foje ne la internacio komunisma volas konkeri la mondon, sed la islamisma.

La islama milito “formale” komenciĝis la 11an de septembro en maniero de prizona ludo, kiam unu enkarcerigito staras dorse al la ceteraj kaj ricevas baton de unu el ili. Tiam li devas diveni, kiu batis lin aŭ, per larĝa svinga rebato, trafi iun ajn el la ridegantoj. Ĝuste tiu ĉi lasta versio ŝajnis al mi plej taŭga komenca reago por Usono. La principo de Klausewitz — bombu, poste negocu, kaj ankoraŭ bombu, se ne sufiĉis — estus tute justa en tiu ĉi kazo de tiom insida atako. Kvankam Al-Kaida mem ne estas ŝtato, evidentas, kiuj ŝtatoj hejmigis, subtenis kaj efektive uzis la organizaĵon kiel armilon kontraŭ Usono.

Tamen okazis male: la superpotenco hezitis apliki la armilojn dum longaj ses monatoj, montrante tute nekonvenan skrupulemon kaj serĉante koalicion kun ĝuste tiuj, kiuj “ridegis”. Ne hegemonion elmontras Usono, kiel plendas putraj “liberaluloj”, sed hezitemon apliki armilojn por protekti sin. La ŝtatorganoj ĝis nun restas duon-paralizitaj pro timo, ke oni akuzos ilin pri “profilado” (suspektemo rilate difinitajn socigrupojn). Prefere ni ĉiuj pereu ol iom ĝenu la islaman komunumon en Usono, kies konduto ĉi tie ofte neniel diferencas de tiu de ties eksterlandaj “fratoj”.

Humana juro

La malamikaj registaroj de islamisma internacio certe konis kaj kalkulis je tiu novmoda liberalisma “degelo” de la okcidentaj potencoj kaj ilia nedecidemo uzi armilojn. Do ne nur la armiloj parte senvaloriĝis: tiu ĉi nepermesebla hezitemo kompromitis la mondan stabilecon mem. Se mesaĝo “eĉ ne pensu tuŝi Usonon” ne plu bone aŭdeblas, malamikoj kuraĝiĝas. Ili ne esperas konkeri nian civilizacion en eksplicita milita kontraŭstaro sed plene konscias, kiel eblas malutili, subfosi kaj fine eĉ detrui per sabotado, profitante de nia humana juro kaj ekstrema vundeblo de altteknologia socio.

Ĵus okazis tamen esperigaj ŝanĝoj en la ekstera politiko de Usono: finfine Usono vekiĝas. Prezidanto Bush anoncis novan militan doktrinon, kiu ne ekskludas preventan atakon kontraŭ teroristaj nestoj kaj landoj, kiuj ilin patronas. Tiel la registaro avertas ne nin, ke ni senĉese atentu kaj zorgu, sed ilin.

Tio sendube ekscitos maldekstrulojn kaj samspecajn “pacajn batalantojn”. Liberalisma krio pri “usona imperiismo” estas delonge adaptita de sur la tablo de sovetia propagando. Efektive, en la tempo de sovetia ekspansio, Usono kaj la tuta okcidenta mondo ja devis zorgi por ne cedi novan viktimon al sovetia reĝimo. Tio nun ne plu necesas. Usono kaj aliaj evoluintaj landoj esence estas “oportunismaj”. Usono ne aspiras disvastigi sian influo-zonon per ŝtataj rimedoj (komercaj rimedoj estas alia afero). Usono zorgas esence, ke oni ne tuŝu ĝin — nur tio. Tiaspeca sinteno kernas en la demokratiaj socioj de evoluintaj landoj: ne ekzistas kialoj ĝin pridubi.

Monda federacio

Tamen maldekstremisma medio en Usono kaj Eŭropo havas plej laŭtan voĉon, kaj same ankaŭ en nia malgranda Esperanto-universo. Jen akuzoj el recenzo de Kep Enderby (MONATO 9/2002, p. 21) pri nova libro Monda federacio?.

Ekzemple Usono (samkiel Japanio, Rusio) tute prave oponas “iniciaton starigi sendependan mondan kriminalan tribunalon”. La ideo, ke ekzistu eblo juĝi oficistojn kaj militistojn pro aparte gravaj krimoj kontraŭ humaneco estas bona. Sed ekzistas gravaj obstakloj, kiuj tion nun kaj en proksima estonto malebligas. Unue, estus sensence unuigi laŭ unu universala leĝaro landojn tiel diversajn kiel nun ekzistas. En kelkaj religio estas apartigita de la ŝtato; en aliaj unusola religio estas deviga, dum ĉiuj aliaj estas malpermesataj. En kelkaj landoj oni ŝtonumante ekzekutas virinojn pro nefideleco, kaj publike senkapigas samseksemulojn; en aliaj samseksemulo povas esti urbestro kaj aranĝi manifestaciojn de samuloj.

Due, elekto de juĝistoj estus tute arbitra, samkiel ilia maniero interpreti la kodon. La plej fundamentaj nocioj estus traktataj tute diverse aŭ eĉ laŭ mala maniero, tiom ke oni miksus krimulojn kaj viktimojn, pravajn kaj malpravajn. Laŭ falsa liberalisma koncepto de egaleco, oni serioze opinias egalaj, tute egalaj, armeon, kiu protektas sian landon, kaj ribelulojn, apartigistojn kaj sabotulojn. Laŭ liberaluloj, egalaj estas policistoj kaj ŝtelistoj.

Tial Usono jam “kulpas”, ĉar ĝi “arogis” protekti sin per troa respondo al “batalantoj por justeco”. Sed plej tendencaj kaj senhontaj akuzoj en eŭropa kaj mez-orienta medioj direktiĝas al Israelo: jen kie mensogo, misinformo kaj duoblaj normoj iĝis normo. Dio gardu kontraŭ tia juĝo. Ĵus mi eksciis, ke prezidanto Bush definitive rifuzis, ke Usono partoprenu mondan tribunalon, kio min tre kontentigas. Mi ne ŝatus vidi Usonon en tia kunesto.

“Usono ofte ne pagas siajn kotizojn por puni UN.” Eble indus, ke Usono eliru el Unuiĝintaj Nacioj: ekde sia fondiĝo UN estas kolekto de ekstreme diversaj ŝtatoj kun malsamaj aŭ malaj interesoj kaj konceptoj. Partoprenantaj landoj okupiĝis ne pri serĉado de justeco sed pri puŝado de propraj aŭ grupaj interesoj. Sovetio multe kontribuis al tiu polarigo, patronante evoluantajn landojn — la plimulton en UN. Estis Sovetio, kiu preparis kaj akceptigis eble la plej hontan kaj cinikan rezolucion en la historio de UN, nome ke “cionismo egalas faŝismon”. Kvankam post kolapso de Sovetio oni nuligis la rezolucion, la kontraŭ-israela sinteno de UN restas sama. Sufiĉas mencii la lastan konferencon en Durbano, kiu iĝis tiom obskure antisemita, ke Usono devis ĝin forlasi.

Disputataj aŭ okupataj

Ĝis nun en UN ekzistas aroganta formala diskriminacio, ke Israelo ne rajtas esti dumtempa membro de la Konsilio pri Sekureco, dum ekzemple Sirio, kune kun 192 aliaj landoj, rajtas. Eĉ la ĝenerala sekretario de UN, Kofi Annan, permesas al si konfuzi jurajn nociojn “disputataj” kaj “okupataj”, parolante pri la teritorioj de Palestina Aŭtonomio. Do jes, Usono membras en UN, ĉar tiel ĝi povas pli pozitive partopreni internaciajn aferojn: sed niaj konceptoj pri justeco restas diversaj.

“Usono ne subtenas la Kioto-protokolon pri tutmonda varmiĝado.” La konkludo, ke okazas kvazaŭ tutmonda plivarmiĝo kaj ke ĝi estas rezulto de homa aktivado (gasoj kiel CO₂), ne estas akceptita de ĉiu fakulo. Ekzistas kontraŭdiraj donitaĵoj, kaj kelkloke evidentiĝas eĉ malvarmiĝo. Tamen en multaj landoj la problemo iĝis ekstreme politikigita danke al verduloj, kiuj, ne vere komprenante fizikon, troigas la signifon de kromaj energifontoj (vento, suno, tajdoj). La sola eblo krom bruligado restas atomaj elektrocentraloj (kontraŭ kiuj verduloj ankaŭ batalas). Nuntempe oni uzas nur reakciojn de atom-splitado, tamen en estonteco ankaŭ la regebla sintezo (termo-nukleaj reakcioj) iĝos praktike uzebla: tiam oni ne plu devos bruligadi elfosaĵojn.

Notindas, ke en Usono oni aplikas plej rigorajn postulojn pri pureco de ellasitaj gasoj en aŭtoj: ĉiuj aŭtoj devas esti ekipitaj de katalizilo kaj ne uzi plumbohavan benzinon. Krome en Usono agas movado por limigi uzon de tiel nomataj SUV (sport-akcesoraj aŭtoj) kun troa benzinkonsumo. Kaj lasta, grava punkto jenas: se usona industrio abrupte limigus energiuzon, tio kaŭzus grandan krizon ne nur en Usono sed ankaŭ en la tuta interdependa mondo.

Altkvalita kulturo

“Usono ekspansie trudas sian subkulturon.” Ne Usono, sed kelkaj grandegaj firmaoj faras tion, pli-malpli laŭ merkataj principoj. Jes, komerca amaskulturo povas esti subkulturo. Grandparte filmoj de Hollywood estas (laŭ mia gusto) abomenaj; same kelkaj muzikaj ĝenroj. Ankaŭ parto de komputila programaro kaj programlingvoj kreitaj en Usono estas subnivelaj — tamen vaste uzataj (trudataj?) en la mondo. Tiel okazas, unue, ĉar konsumantoj de subkulturo ekzistas (kaj abundas) ankaŭ ekster Usono; kaj due, ĉar eksterlandaj produktantoj supozeble evitas riskon konkurenci kaj oferti ion sian. Kaj en Usono kaj en aliaj evoluintaj landoj troveblas ĉiuj specimenoj de altkvalita kulturo, arto, teknologio, kvankam sur surfaco eble okulfrapas subkulturo.

Mi finverkis ĉi tiujn liniojn la 4an de julio, dum la festa Tago de Sendependeco, la “naskiĝo” de Usono. Mi ŝatis kaj ŝatas tiun ĉi landon, kaj strebis al ĝi ekde mia juneco. Veninte ĉi tien, mi ne elreviĝis. Certe ĝi ne estas paradizo sur tero, tamen nun, jam iom vidinte la mondon, mi konstatas, ke Usono estas vere unika kaj mirinda lando kun grandega spirita, scienca kaj teknologia potencialo. Dio, benu Usonon!

Hobio

ĈEĤA RESPUBLIKO

Tridek jaroj de la Veksilologia Klubo en Prago

Veksilologio estas scienco pri flagoj kaj standardoj. Kaj ekzistas homoj, kiuj interesiĝas ne nur pri flagoj de ŝtatoj, teritorioj, urboj kaj vilaĝoj, sed ankaŭ pri flagoj de metiistaj korporacioj aŭ sportaj kluboj.

Fakte pri flagoj origine okupiĝis la heraldiko. Tamen, ĉar la kvanto de la studata materialo ege kreskis, la heraldiko limigis sian intereson je blazonoj, dum pri flagoj ekestis nova scienco — veksilologio (la nomo devenas de la latina vexillum, diminutivo de velum (velo), kiu estas la plej malnova konata standardo de romiaj legianoj).

La ĉeĥaj veksilologoj kontaktis unu la alian kaj kunlabori jam antaŭ 1972, sed en januaro tiun jaron ili fondis la Veksilologian Klubon en Prago kiel organizaĵon por la tuta tiama Ĉeĥoslovakio. La klubo komencis eldoni la bultenon Vexilologie, kaj ankaŭ aliajn publikigaĵojn, sed aliĝi al la tutmonda organizaĵo de veksilologoj FIAV (Fédération Internationale des Associations Vexillologues) ĝi sukcesis nur post la politikaj ŝanĝoj en 1991.

Nuntempe en la Veksilologia Klubo en Prago membras veksilologojn el Ĉeĥio kaj Slovakio, kiuj havas je dispono la bibliotekon de la klubo, povas partopreni klubkunvenojn, naciajn kongresojn kaj komunikiĝi kun eksterlandaj kolegoj.

La klubo jam aranĝis du sukcesajn ĉeĥajn naciajn veksilologiajn kongresojn: en 1996 en Hradec Králové kaj en 2000 en Ústi nad Labem, kie samtempe okazis ankaŭ ĉeĥa-germana veksilologia renkontiĝo. Por la jaro 2004 oni planas trian nacian kongreson en la okcidentbohemia urbo Plzeň. La prelegoj, faritaj enkadre de la kongresoj, aperis libroforme.

Gvidaj personoj de la klubo estas membroj de la Komisiono pri Heraldiko kaj Veksilologio de la Deputita Ĉambro de la Parlamento de Ĉeĥa Respubliko. Ili prijuĝas kaj aprobas novajn blazonojn kaj standardojn de civitoj, t.e. urboj kaj vilaĝoj, kiuj ilin ĝis nun ne havis. Laŭ la leĝo pri civitoj n-ro 367 de 1990 ĉiu civito havas rajton posedi proprajn simbolojn: blazonon kaj standardon. Kaj laŭ tiu ĉi leĝo en la jaroj 1991-2000 pli ol 1400 civitoj ekhavis simbolojn. Kia rikolto de standardoj por la veksilologoj!

Apud la veksilologia klubo aktivas ankoraŭ aliaj privataj aranĝoj de iuj veksilologoj, el kiuj la Centro de veksilologiaj informoj en Hradec Králové estas eble la plej grava. Ĝi aperigas dumonatan kvarpaĝan bultenon VexiINFO, kun koloraj bildoj de flagoj, kaj ankaŭ kelkvoluman veksilologian leksikonon kun ĉiuj novaj flagoj de ĉeĥaj urboj. Tiu centro organizis ankaŭ la unuan ĉeĥan nacian kongreson.

Ĉeĥaj veksilologoj partoprenas ankaŭ en internaciaj veksilologiaj kongresoj, okazigataj de FIAV. La unua tiuspeca kongreso okazis en 1965 en la nederlanda urbo Muiderberg [mejderberĥ], kaj la lasta, 19a kongreso, en 2001 en Londono. La venonta internacia kongreso okazos en 2003 en Stokholmo.

Ni ne forgesu, ke inter la fondintoj de la Veksilologia Klubo en Prago en 1972 estis ankaŭ esperantisto Jaroslav Klement (1935-1986) el Karlovy Vary [karlovi vari]. Li estis tre aktiva kaj laborema, prezidis la Komisionon pri Gazetaro kaj Informoj de Ĉeĥa Esperanto-Asocio. Klement direktis ĉiujn siajn fortojn al preparo de la solenaĵoj okaze de la centjariĝo de Esperanto en 1987. Bedaŭrinde lia frua morto malebligis al li plenumi la planojn. Tamen Jaroslav Klement aperigis verŝajne la unuan veksilologian libron en Esperanto Heraldiko-Veksilologio-Terminaro en Esperanto (1979) kaj dum du jaroj (1981-1982) eldonis naŭ numerojn de Blazon’ kaj Flag’ Bulteno. En la Veksilologia Klubo de Prago lia nomo estas daŭre memorata kaj ankaŭ lia peresperanta laboro estas alte taksata.

Jiří PATERA

Turismo

FRANCIO

Aude

La departemento Aude etendiĝas inter Mediteraneo kaj Pireneoj en sud-okcidenta Francio. Ofte oni nomas ĝin ankaŭ “la malgranda Francio”, ĉar ĝi proponas grandegan varion de pejzaĝoj.

Alia kromnomo de tiu departemento estas Katara Lando. Tio memorigas pri la personoj, kiuj vivis tie dum la mezepoko kaj kiuj estis forpelitaj kaj masakritaj, nur pro tio ke ili havis alian religion. Nun ili estas simbolo de toleremo kaj malfermiteco.

Aude posedas tian riĉecon de naturbelaĵoj kaj vidindaĵoj, ke ĝi povas kontentigi la plej postulemajn vizitantojn!

En ĝia spektakla naturmedio oni malkovros ne nur kastelojn, sed ankaŭ la mezepokan urbon Carcassona [karkasuno] (france Carcassonne), abatejojn kaj klostrojn romanikajn, antaŭhistoriajn grotojn aŭ rozajn flamengojn, kiuj vivas en la lagunoj de la marbordo. Eblas ankaŭ promenadi sub la ombroj de centjaraj arboj laŭlonge de Canal del Mièjorn [kanál del mjeĉúr] (Suda kanalo) aŭ okupiĝi pri sporto en la montaro kaj ĉe la marbordo.

Oni ne rezignu la frandemajn plaĉojn kaj nepre gustumu la famajn vinojn kaj ĝuu la gastronomion de Aude. Vere ĉi tie eblas travivi feriojn eksterordinarajn!

Canal del Mièjorn

La konstruado de tiu verko en la 17a jarcento, kiu longas pli ol 240 km, daŭris 14 jarojn. Canal del Mièjorn posedas pli ol 350 kluzojn, pontojn, akveduktojn, inter kiuj kelkaj ne estis ŝanĝitaj ekde sia ekesto. Tial oni aldonis tiun veran ensemblon en la Monda Kulturheredaĵo de Unesko en 1996.

La kanalo nun estas la plej bona rimedo por malkovri Aude, ĝian varion kaj riĉecon laŭlonge de tricentjaraj arboj. La navigado estas mirinde facila — de la flavaj ebenaĵoj de la Lauragués-regiono ĝis la mediteranea marbordo. Tiel oni fuĝos la streĉon kaj la trafikŝtopiĝojn! Veturante perŝipe oni vidos vilaĝojn, monumentojn, vinkelojn kaj restoraciojn.

Sportado

En Aude ĉiusezone eblas praktiki preferatajn aktivaĵojn. Fiŝkaptado en la maro, velado aŭ neniofarado sur la strandoj, golfo en Carcassona, boatado en rapide fluantaj akvoj, vizito al banejoj, ekskursoj piede, rajde, montbicikle en la departemento ... Ĉio eblas!

La vojoj, speciale estigitaj por la ekskursantoj, kiel la fama “katara pado” aŭ la transéquestre (longa rajdovojo) kondukas al la pintlokoj de la tumulta historio de Aude. Oni povas sekvi siajn dezirojn, superi siajn atendojn, bonfarti, malkovrante vere grandiozajn pejzaĝojn!

Kasteloj kaj abatejoj

Quéribus, Lastours, Peyrepertuse, Termes, Villerouge ... De Corbièras [kurbjeros] (Corbières) ĝis Pays d’Olmes impresas mezepokaj fortresoj, akompanas la promenantojn sur la spuroj de malaperinta religio. Danke al aranĝo de ekspozicioj pri diversaj temoj en la kasteloj, tiu vizito vere estas invito por travivi la lokan historion.

En la mezepoko la landetoj de Aude havis ne malpli ol dudekon da monaĥejoj kaj priorejoj. Hodiaŭ vizitindas deko da cisterciaj kaj benediktaj abatejoj, kiujn la historio postlasis. Sub la monaĥejaj volboj rimarkeblas la epokoj, de Fontfroide al St. Papoul, de Lagrasse al St. HilaireCaunes-Minervois ... La vizito al abatejoj estas neforgesebla vojaĝo en la spaco kaj tempo.

La mediteranea marbordo

La marbordo de Aude ĝuas 50 km da fajnsablaj plaĝoj kun familiaj kaj tradiciaj banejoj, naturismaj vilaĝoj, en kiuj ĉiaj aktivaĵoj estas proponataj al turistoj. Ĉio kuŝas je mallonga distanco for de majestaj landinternaj pejzaĝoj, de lagunoj, de naturrezervejo kaj rifuĝejo por multaj animalaj specioj.

Sed oni povas sin dediĉi ankaŭ al navigado sur la multnombraj lagetoj ombrecaj ĉe la piedoj de la Nigra Montaro aŭ en Pireneoj.

Urboj kaj vilaĝoj

Kvazaŭ mozaiko de urboj kaj vilaĝoj, Aude similas al riĉa puzlo, kie ĉiu peco kunportas apartan lumon. Unuarangas Carcassona kaj Narbona [narbuno] (france Narbonne), sed estas ankaŭ multege da aŭtentikaj vilaĝetoj, kiuj ĉiuj siamaniere atestas pri la vario de Aude: rondformaj, florumitaj, klasigitaj historiaj vilaĝoj, ktp.

En Carcassona estas plej granda mezepoka fortreso de Eŭropo, kiu estis proklamita kiel ero de la Monda Kulturheredaĵo de Unesko. Ĝi havas remparojn 3 km longajn, 52 turojn, grafkastelon, internan fortikaĵon, bazilikon, arkitekturan juvelon en gotika kaj romanika stiloj.

Narbona estas iama ĉefurbo de romia provinco, pordo al la Mediteraneo, kiu proponas al la vizitantoj elstaran arkitekturon de la ĉefepiskopa palaco.

Limós [limús] (france Limoux) estas pli malgranda urbo, situanta je 20 km for de Carcassona, kiu aparte famas pro ĝia karnavalo, kiu datiĝas de la mezepoko kaj kiu ĉiujare daŭras tri monatojn.

Gastronomio kaj vinoj

La pasio al bonaj vinoj iĝis kvazaŭ rito, kvazaŭ tradicio. Blankaj, rozaj aŭ ruĝaj vinoj ... la famo de la vinoj de Aude jam delonge transpasis la regionajn limojn: Corbières, Fitou, Minervois, Blanquette de Limoux (plej malnova ŝaŭmvino de la mondo), Clape-Quatourze, Cabardès, Malepère ...

De lokaj vinoj por inicitoj ĝis la plej altkvalitaj vinoj, la tuta vinpaletro prezentiĝas en la vitejoj sub la atlantikaj kaj mediteraneaj influoj.

Fama pro siaj kasteloj kaj pejzaĝoj, la departemento Aude ĉiam pli elstaras kiel grava gastronomia regiono. Pro ĝia geografia situo la loka kuirarto estas miksaĵo de tradicioj de sud-okcidenta Francio kaj de Mediteraneo. Plej konataj estas la manĝaĵoj fumaĵita fiŝaĵo, ostroj, olivoj en Minervois kaj ĉe la marbordo, grashepataĵo, anasoj aŭ anseroj konservitaj en graso en Lauragués, peklaĵoj en la Nigra Montaro, fromaĝoj el Pireneoj kaj Corbièras kaj la famaj fazeoloj kun graskonservitaj anasoj, anseroj aŭ kolbasoj el Castèlnòu-d’Arri (Castelnaudary) kaj Carcassona.

Eseo

ELDONADO

Ne plu krios la koko

Mirigas min, kiom ofte en mia vivo mi renkontas homojn, kiuj malestimas sian propran lingvon. Plej ofte temas pri tiuj, kiuj loĝis aŭ laboris en Usono aŭ Anglio, kaj decidis, ke la angla (precipe la usonangla) pli utilas. Kelkaj eĉ tute ĉesis uzi la denaskan lingvon kaj laŭŝajne ne kapablas kompreni tiujn, kiuj ŝatas kaj preferas esprimi sin per ĝi.

Kvankam mi ekde longe uzas diversajn lingvojn, inkluzive de Esperanto, la lingvo, kiu elvokas la plej profundajn sentojn, estas mia prapatra idiomo, nome la antikvega kaj malmulte disvastigita gaela. Eĉ en foraj landoj, kiam mi aŭdas, legas aŭ parolas ĝin, mi sentas, kvazaŭ mi troviĝus refoje inter la insuloj, montoj, arbaroj kaj lagoj de miaj prapatroj. Mi tute respektas kaj ŝatas aliajn lingvojn ĉar, kiel iam diris al mi itala ŝipestro, tutte le lingue sono belle (ĉiuj lingvoj estas belaj). Tamen, por mi la gaela estas pli ol nura idiomo. Ĝi estas parto de mia animo. Sendube multaj homoj, parolante malsamajn lingvojn, simile sentas: eble pro tio ili pretas batali por defendi siajn lingvajn rajtojn.

Malgraŭ longa persekutado kaj oficiala malpermeso, la gaela travivas en du samdevenaj sed iom malsamaj formoj: la irlandgaela kaj la skotgaela. Alia varianto, la manksa, efektive formortis krom kiel ceremonia lingvo.

Hejma komunikilo

Mi loĝas nuntempe en Irlando, kie la gaela estas laŭkonstitucie la unua oficiala lingvo, kvankam la angla estas la plej uzata. Kiam mi loĝis en norda Skotlando, mi parolis kaj uzis en mia laboro la skotgaelan, mian heredan lingvon kaj nian ĉiutagan hejman komunikilon. Nur ĝin (kaj kelkfoje Esperanton) mi parolas kun mia edzino kaj filoj. De preskaŭ 50 jaroj mi verkas en la gaela, publikigante eseojn, novelojn, poemojn, tradukojn kaj aliajn skribaĵojn: mi eĉ sukcesis gajni per ĝi iomete da mono. En pli influhavaj lingvoj mi malofte verkis kaj neniam sentis la neceson havi pli vastan legantaron.

Dum tiu ĉi longa periodo, mi ofte kontribuis al la plej grava gaellingva literatura revuo, nome Gairm (kokokrio, alvoko), eldonita en Glasgovo, Skotlando. Aperis en 1952 la unua numero de tiu ĉi revuo, sur kies kovrilo estis presita kiel simbolo krianta koko. Ĝi estis fondita de Ruaraidh MacThòmais [ruari maĥc homiŝ] (angligite Derick Thomson), profesoro ĉe la glasgova universitato kaj elstara poeto, kaj Fionnlagh Dómhnallach [fjaunlagh doŭnalaĥ], konata bardo. Post la unuaj jaroj eksiĝis el la redakcio Fionnlagh, kaj restis Ruaraidh kiel ununura redaktoro.

Denaska lingvo

Ekde tiam, kaj de tempo al tempo, kontribuis al Gairm ĉiu grava aŭtoro kaj poeto verkanta en la skotgaela (kaj malpli ofte en la irlandgaela). Plurfoje aperis sur ĝiaj paĝoj verkoj originalaj aŭ tradukitaj de verkistoj, kies denaska lingvo ne estas la gaela. MacThòmais instigis multajn junajn kaj novajn skribantojn verki en la gaela pri temoj, kiuj ĝis tiam estis komune presitaj nur en nacilingvoj kun granda parolantaro.

En Skotlando kaj Irlando ne abundas literaturaj revuoj. En Irlando estas eldonata la gaellingva revuo Comhar (kunlaboro), kaj dum longa tempo la plej legata literatura periodaĵo presita en Skotlando estis la anglalingva Blackwood’s Magazine, kies malnovmoda kovrilo, malalloga tiparo kaj konservativa enhavo donis la impreson, ke ĝia legantaro konsistis el emeritaj armeoficiroj kaj eksfunkciuloj de la Brita Imperio. Cetere, kvankam eldonita en Edinburgo, ĝia etoso ne estis skota. Sendube, Gairm estis la plej altkvalita el tiuj revuoj, kvankam redaktita en lingvo de minoritato.

Prestiĝaj eldonoj

Temoj traktitaj en Gairm inkluzivas novelojn, sciencon (biologion, fizikon, astronomion) kaj sciencfikcion, teknikon (komputadon), historion, etnografion, legendojn, antropologion, tradicion, religion, filozofion, politikon, vojaĝadon, muzikon, poezion, lingvojn (inkluzive de artikoloj pri Esperanto kaj tradukoj de esperanta poezio), geografion — finfine artikolojn, kiajn oni kutimas trovi en MONATO kaj en prestiĝaj nacilingvaj eldonaĵoj.

La eldonejo Gairm plie eldonis serion da libroj (distraĵaj kaj edukaj) kaj por plenkreskuloj kaj por infanoj. Ĝi publikigis vortarojn kaj lernolibrojn. Samtempe aliaj komercaj kaj universitataj eldonejoj publikigis librojn (prozajn kaj poeziajn) verkitajn de profesoro MacThòmais kaj de aliaj kontribuantoj al Gairm. Sen troigo oni povas aserti, ke MacThòmais, kune kun Gairm, estis la plej granda influo por pli ĝenerala uzo de la skotgaela kaj transformis ĝin en modernan lingvon kapablan esprimi ion ajn — eĉ la plej teknikajn kaj sciencajn temojn.

Lasta ĉapitro

Antaŭ kelkaj monatoj mi trovis en Dublino libron eldonitan en Britio en 1902. Temis pri historio de la skotgaela literaturo. La aŭtoro asertis, ke la komenco de la 20a jarcento signis la lastan ĉapitron de la gaela literatura historio kaj ke estonte ne plu aperos libroj en tiu lingvo. Sed tiu ĉi “profetaĵo” estis tre erara. Fakte, la 20a jarcento iĝis la “ora epoko” de eldonado en la gaela. Publikiĝis en tiu ĉi periodo (1902-2000) pli da libroj ol ekde la apero en la 16a jarcento de la unua presita skotgaela libro. En la jaroj post la dua mondmilito, neniu unuopulo pli aktive rolis en la vigligo de la gaela literatura produktado ol MacThòmais.

La gloro de la gaela lingvo ĉiam estis, kaj restas, ĝia poezio. En 1999, la edinburga eldonejo Polygon aperigis 825-paĝan antologion de elektitaj gaelaj poemoj verkitaj en la tuta 20a jarcento. La enhavo (351 poemoj de 100 poetoj) traktas ĉiajn temojn kaj aludas preskaŭ ĉiun gravan eventon okazintan dum la jarcento. Krom la plej elstaraj gaelaj poetoj, kiel Somhairle MacGill-Eain (kiu mallonge antaŭ sia morto estis proponita kiel kandidato por la Nobel-premio pri literaturo) kaj MacThòmais mem, estas inkluzivita en la antologio la verkaro de poetoj el norda kaj suda Skotlando, Kenjo, Sud-Ameriko, Irlando kaj Nord-Irlando, Anglio kaj aliaj. La vorttrezoro uzata en la poezio estas vastega. Pro ĝia grandeco, internacieco kaj centjara amplekso, ĝi tre similas al la jubilea Esperanta Antologio redaktita de William Auld, kiu aperis en 1984.

Redaktora seĝo

Bedaŭrinde nenio daŭras en nia mondo kaj Gairm ne povas esti escepto. Kun la dua ĉi-jara numero de Gairm venis slipo kun anonco, ke la venonta numero estos la lasta. Neniu leganto rajtas riproĉi iun, kiu okupis redaktoran seĝon dum pli ol duonjarcento, kaj la tuta gaelparolanta komunumo ŝuldas multon al MacThòmais, la ĉefa kreanto, inspiranto kaj patrono de la moderna skotgaela.

Kompreneble estis aliaj verkistoj, poetoj kaj edukistoj, kiuj helpis kulturi, modernigi kaj konservi la skribitan gaelan lingvon. Ekzemple, komence de la 20a jarcento estiĝis kreskanta nombro da novaj gaelaj eldonejoj. La unua “moderna” skotgaela romano, Dùn Áluinn (Kastelo Aluinn), estis eldonita en Glasgovo en 1912. Baldaŭ sekvis aliaj fikciaj kaj nefikciaj eldonoj, ĝis fondiĝo de la plej grava produktanto de gaelaj libroj nome eldonejo Gairm, kiu aĉetis la tutan restantan stokon de Alasdair MacLabhruinn kaj Filoj, la tiama plej fekunda gaela presejo/eldonejo en Glasgovo.

Hodiaŭ diversaj anglalingvaj eldonejoj en Skotlando kaj Anglio publikigas librojn en la skotgaela. Kelkfoje, la sama infanlibro aperas samtempe en diversaj keltaj versioj: irlandaj-skotgaelaj, kimraj-gaelaj, ktp, vendataj en la landoj, kie la lingvoj estas parolataj. Finfine la ekzemplo de MacThòmais montras, kiom unu persono povas influi siajn lingvon, kulturon kaj nacion.

Eseo

HISTORIO

Jubileo hontinda

Alproksimiĝas la 22a de marto 2003. Tiam, antaŭ 70 jaroj, nazioj en Germanio malfermis la unuan koncentrejon en Dachau [daĥaŭ], modelon por multaj aliaj koncentrejoj. Jen skiza historio pri koncentrejoj, ne nur en nazia Germanio sed ankaŭ pli frue kaj poste.

Koncentrejoj ekzistas por teni kaj izoli politikajn aŭ aliajn supozatajn malamikojn de la ŝtato. Oni povus komenci ĉe egiptaj regnoj, kiuj subpremis kaj sklavigis venkitajn popolojn. Sed koncentrejojn en la nuna senco unue instalis hispanaj koloniistoj en 1895 sur la insulo Kubo: tie ili malliberigis 40 000 kamparanojn. Poste, dum la brita milito en Sud-Afriko inter 1899 kaj 1902, oni starigis koncentrejojn por militkaptitoj.

Malamikoj de la revolucio

Post 1918 Sovetio instalis koncentrejojn por internigi kontraŭulojn de la tiama reĝimo, interalie ekleziulojn kaj kulakojn (mez- kaj grand-kamparanojn). Feliks Dĵerĵinskij evoluigis la koncentrejojn kiel instrumentojn de la “ruĝaj” kontraŭ la “blankaj”, la “malamikoj de la revolucio”. Tie, plenrajtigitaj de la ŝtato, respondeculoj diktatore verdiktis kaj ekzekutis. Ankaŭ Lenin kaj Stalin uzis koncentrejojn situantajn en foraj, malfacile alireblaj regionoj de malvarmega Siberio. Eĉ post la morto de Stalin en 1953 pluekzistis kelkaj koncentrejoj.

Plej konataj estas la koncentrejoj en Nazi-Germanio inter 1933 kaj 1945. Akirinte ŝtatan potencon, Hitler komencis ĉasi kaj malliberigi kontraŭulojn, ĉefe komunistojn, socialistojn, socialdemokratojn, pacifistojn, ktp. La unua koncentrejo malfermiĝis la 22an de marto 1933 proksime al la urbeto Dachau norde de Munkeno. Sekvis Sachsenhausen [záksenhaŭzen] 1936, Buchenwald [búĥenvalt] 1938, Mauthausen [máŭthaŭzen] 1939, la porvirina Ravensbrück [ráfenzbrik] 1940 kaj Bergen-Belsen [bergen-belzen] 1943.

Getoj

Sekvis getoj en ĉiuj grandaj urboj por “kolekti” eŭropajn judojn, komence tuj post la invado de Pollando kaj aliaj orient-eŭropaj landoj, poste ankaŭ en Germanio mem. Konataj estas la getoj de Varsovio, Łódż [ŭuĝ], Krakovo, Lublin kaj la koncentrejo, nomata geto, en Theresienstadt [terézienŝtat], la ĉeĥa Terezin.

Post aŭtuno 1941 kaj la konferenco ĉe Wannsee (lago apud Berlino), kie en januaro 1942 la naziaj gvidantoj decidis pri la “fina solvo” de la “juda problemo”, oni konstruis kromajn ekstermejojn por la judoj: Chelmno [ĥelmno], Belžec [belĵec], Sobibor, Treblinka, Auschwitz [aŭŝvic] kaj Majdanek. Tiuj lastaj estis kvazaŭ murdo-fabrikoj: tie oni celis mortigi aŭ rekte per cianida acido en t.n. gas-ĉambroj aŭ nerekte per fizika ŝvitlaboro en apudaj uzinoj, kie la homoj estis ekspluatataj kiel modernaj sklavoj sub apenaŭ imageblaj kondiĉoj.

Ratoj

Ne finiĝis la historio post la dua mondomilito. Konata estas la puĉo de generalo kaj diktatoro Pinochet [pinoŝé] en Ĉilio en septembro 1973. Oni scias, ke homoj estis arestitaj kaj mortigitaj en stadiono en Santiago; krome oni raportis eĉ pri koncentrejaj ŝipoj, en kies holdojn oni ĵetis malliberigitojn kaj poste ratojn, kiuj manĝis la homojn vivantaj.

Politiko

GERMANIO

Kanceliero hazarda

La elektoj al la federacia parlamento en Germanio la 22an de septembro 2002 laŭ pluraj aspektoj similis al tiuj en Usono. En ambaŭ landoj la protagonistoj de la grandaj partioj similis unu la alian kiel du gutoj da akvo, kaj do estis pura hazardo, kiu el la kandidatoj venkis. Laŭ procentoj en Germanio la du ĉefaj partioj, socialdemokratoj (SPD) kaj kristandemokratoj (CDU/CSU) havis ekzakte la saman rezulton: 38,5 %. Tamen, pro specifaĵo de la germana elektosistemo, SPD akiris kelkajn mandatojn pli ol kristandemokratoj — povus esti ankaŭ inverse.

La fina rezulto de tiuj elektoj tamen estis iomete surpriza, ĉar ĝis la komenco de aŭgusto ĉiuj prognozoj aŭguris venkon de la kristandemokratoj. Tio ne povas mirigi, ĉar la “bilanco” de SPD-kanceliero Gerhard Schröder [ŝreder] estis vere mizera. Dum la unuaj du jaroj de la kvarjara parlamenta periodo, la du regantaj partioj, socialdemokratoj kaj verduloj, pli multe kvereladis ol regadis. Schröder perdis pro pluraj skandaloj ne malpli ol ok ministrojn — vera rekordo en la historio de Federacia Respubliko Germanio. Preskaŭ neniun el antaŭaj promesoj la kanceliero realigis, el multaj necesaj reformoj plenumis nur tiun pri la impostoj. Precipe li neniel sukcesis, kion li promesis dum la elektokampanjo kvar jarojn antaŭe, malpliigi la nombron de senlaboruloj.

Multaj fiaskoj

Kvankam kristandemokratoj sendube profitis el tiuj fiaskoj, estis tamen mirige, ke ili sukcesis denove akiri tiom da fido ĉe la elektontoj. La eksa kanceliero kaj ĉefo de CDU, Helmut Kohl [kol], per financa skandalo kun siaj krimaj nigraj kasoj ja preskaŭ detruis la partion. Kiam komence de 2002 kristandemokratoj elektis Edmund Stoiber [ŝtojber] kiel kandidaton por kanceliereco, politikaj observantoj ne kredis, ke li havos ŝancon kontraŭ Schröder. Nordaj kaj orientaj germanoj ja tre volonte libertempas en sudgermana Bavario, sed ne plaĉas al ili ties konservativa politiko. Stoiber estas bavara ministroprezidanto. Efektive en ĉiuj opini-sondadoj la SPD-kanceliero ĝuis enorme pli da simpatioj ol Stoiber.

Laŭ la germana sistemo civitanoj tamen ne elektas kancelieron, sed deputitojn de partioj, kiuj poste en la parlamento elektas kancelieron. Do gravas, kiom da homoj elektas partion. Kaj ĝis komenco de aŭgusto en la samaj opini-sondadoj kristandemokratoj ĝuis tiom pli da simpatio, ke SPD jam rezignaciis. Sed tiam hazardo, malĝojiga, helpis: teruraj inundoj en orienta kaj norda Germanio. La reganta kanceliero Schröder sciis bonege ekspluati tion, ĉar kompreneble registaro en tia situacio per energia agado povas gajni simpatiojn — opoziciaj politikistoj (kiel Stoiber) povas fari nenion krom esprimi kompaton. Do la socialdemokratoj regajnis poentojn en opini-sondadoj.

Emoci-kampanjo

Sed kelkajn semajnojn poste, kiam la problemoj de inundoj estis solvitaj, la socialdemokratoj bezonis plian impulson, por gajni simpation ĉe elektontoj. Denove hazardo helpis: la usona prezidanto Bush [buŝ] tiam fervore propagandis militon kontraŭ Irako. Jen ŝanco por SPD kaj la verduloj: Schröder kaj la verdula ĉefkandidato, ministro pri eksterlandaj aferoj, Joschka Fischer [joŝka fiŝer], emfazis sian malaprobon. La kanceliero diris, ke sub lia gvidado neniu germana soldato partoprenos tian militon. Tio estis bonega blufo kaj ruza mistifiko de elektontoj. Ĉar eĉ se Germanio volus, ĝi ne povus helpi Usonon en milito kontraŭ Irakon: por tio sufiĉus nek homoj nek materialoj de la germanaj trupoj. Krome neniu, ankaŭ ne Usono, postulis partoprenon de germanaj soldatoj.

Ankaŭ tiukampe Stoiber kaj liaj partianoj ne kapablis ekvilibrigi la pesilon per raciaj argumentoj. SPD kaj la verduloj (tradicie ambaŭ partioj estas pacifistaj) per tia kampanjo kontraŭ Usono sukcesis veki emociojn de pacamaj germanoj kaj mobilizi la propran adeptaron. Ne multe utilis, ke la konservativaj partioj kritikis, ke la kanceliero laŭ germana parolturno per tio “kondutis kiel elefanto en porcelan-vendejo” kaj detruis la antaŭe bonajn rilatojn al Vaŝingtono. Aldoniĝis krome kelkaj etaj hazardoj, kiuj fine kontribuis al la venko de la koalicio de SPD kaj la verduloj, nelaste la enkonduke menciita elektosistemo, kiu regalis socialdemokratojn per pliaj tri mandatoj en la parlamento, spite al sama elcentaĵo de voĉdonoj de la grandaj partioj.

Finfine tamen ne gravas, kiu el ambaŭ kandidatoj hazarde fariĝis kanceliero. Ne nur la problemoj solvendaj por ambaŭ estas samaj, ankaŭ iliaj proponoj estas same banalaj: neniu el ili havas konvinkajn kaj tuj realigeblajn receptojn. La demando estas, kiom longe eltenos la malnova-nova germana registaro, ĉar regadi per nur kelkmandata plimulto estos sufiĉe malfacile, des pli ke en la dua federacia ĉambro la plimulto estas konservativa. Eble, kiam vi legas tiujn ĉi liniojn, Germanio hazarde havas jam alian registaron ...

Politiko

BENINO

Libereco minacata

La starigo de demokratia reĝimo en Benino en la jaroj 1990aj estigis gravajn ŝanĝojn rilate la gazetaron. Ekvalidis en 1997 nova leĝo pri gazetaro, kiu anstataŭis pli fruan leĝon el la jaro 1969. Tamen la nova leĝo kaj liberigis kaj samtempe malliberigis la gazetaron.

Unuflanke estis salutata leĝo n-ro 97-010 de 1997, ĉar ĝi permesis kaj plu permesas starigon de novaj gazetoj, radio- kaj televid-stacioj. Aliflanke, tamen, ĝi provokis polemikojn pro siaj pun-flankoj, precipe koncerne artikolojn 81 kaj 82 rilate ofendadon de la respublikestro kaj aliaj ministroj.

La ĉefa problemo konsistas en tio, ke nenie en la leĝaro estas klare difinita nocio de ofendado. Tial eblas diversmaniere interpreti la leĝon, kiu almenaŭ teorie permesas al ŝtatestro kaprice persekuti ĵurnaliston. Ĝis nun akuzoj tiaj ne realiĝis pro la toleremo de la reganta prezidanto: la situacio povas facile ŝanĝiĝi.

Skandaloj

Artikolo 83 de la nova leĝo tuŝas kalumnion kontraŭ persono aŭ korporacio. La artikolo estas tiel vortumita, ke ĝi draste limigas esplorojn fare de ĵurnalistoj ekzemple pri la multaj financaj kaj politikaj skandaloj, kiuj abundas en Benino. Krome, supozata kalumniito procesanta kontraŭ ĵurnalisto devas nenion pruvi; male la ĵurnalisto pruvu, ke li nek ofendis, nek insultis, nek kalumniis.

Krome la leĝo antaŭvidas apenaŭ tolereblajn monpunojn en lando, kie profesiuloj malmulton gajnas. Ĵurnalisto pagu monpunon ĝis ĉirkaŭ 15 000 eŭroj aŭ estu enkarcerigita ĝis kvin jarojn. Politikistoj defendas sin, dirante, ke per la leĝo ili celas nur ĵurnalistaĉojn; la nacia ĵurnalista asocio avertas pri pereo de la gazetara libereco malfacile starigita kaj petas longe sed vane pri modifoj en la koncernaj paragrafoj de la leĝo de la jaro 1997.

Moderna Vivo

ARKEOLOGIO

Tranĉeo al la pasinteco

Troviĝis apud la urbocentro de la litova ĉefurbo Vilnius homaj ostoj. Laboristoj fosantaj komunikilan tranĉeon malkovris la ostojn kaj vokis arkeologojn. Esplorinte la tranĉeon, ili anoncis, ke temas pri ostoj de soldatoj el la armeo de la franca imperiestro Napoleono.

En la tranĉeo kuŝis la restaĵoj de preskaŭ 2000 soldatoj. La ostoj estis portitaj al la medicina fako de la universitato de Vilnius, kie sciencistoj multon lernis ne nur pri la sorto de la armeo sed ankaŭ pri homoj kaj malsanoj komence de la 19a jarcento.

En 1812 soldatoj revenantaj el Rusio morton trafis en Vilnius pro malsato, frosto aŭ tiam reganta tifo. Laŭdire la rusa caro ordonis, ke oni bruligu la kadavrojn, tamen pro odoraĉo oni finfine ilin enterigis. La soldatoj aĝis ĝenerale inter 20 kaj 30 jaroj, tamen estis ankaŭ 15- kaj eĉ kelkaj 50-jaruloj. Ne troviĝis personaj posedaĵoj: oni konkludas, ke loĝantoj de Vilnius priŝtelis la kadavrojn de la fremduloj.

Internacia heredaĵo

Post esploro la ostoj estos reentombigitaj en Litovio: la franca registaro anoncis, ke ĝi ne intencas irigi la restaĵojn en Francion. Efektive ĝis 80 % de la armeanoj de Napoleono estis nefrancoj, kaj la trovaĵoj en Vilnius reprezentas internacian, ne aparte francan, heredaĵon. Tamen la franca registaro starigos en Litovio monumenton por omaĝi ne nur al pereintaj francoj sed ankaŭ al tiuj de aliaj nacioj de Eŭropo. Hodiaŭ tio havus simbolan sencon, ĉar popoloj iam interbatalantaj nun kreas unuecan Eŭropon.

Kaj usonaj kaj britaj televidaj kompanioj faris filmojn pri la malkovroj. Hazarde, dum filmado oni trovis en amastombejo tri francajn orajn monerojn el la 18a jarcento. Daŭras la esploroj.

Politiko

INTERNACIAJ RILATOJ

Forkaptitoj kaptas publikan atenton

Vizitis en septembro la japana ĉefministro Koizumi la gvidanton de Nord-Koreio, Kim Jong-Il. Laŭŝajne la vizito koncernis la starigon de diplomatiaj rilatoj (aktuale Japanio agnoskas Sud-Koreion kiel regnon reprezentantan la tutan Koreion), sed efektive la pinta renkontiĝo tuŝis aliajn aferojn.

Verdire Koizumi volis, ke Kim Jong-Il rekonu la problemon pri dekkelko da japanoj forkaptitaj antaŭ 20 jaroj supozeble de agentoj de Nord-Koreio. Samtempe la japana publiko kredis, ke Koizumi revenigos la forkaptitojn al Japanio. Tamen ĝis nun Nord-Koreio neis ĉiujn menciojn pri forkaptado, dirante, ke Japanio mem inventis la historion.

Heroeco

Tamen surprize, dum la kunsido en la ĉefurbo Pjongjango, Kim Jong-Il ne nur agnoskis la mistraktadon de la japanoj sed ankaŭ pardonpetis. Li atribuis la krimon al agentoj instigitaj de “deziro al heroeco”: tiuj volis, ke la kaptitoj instruu la japanan lingvon al spionoj, kiuj poste eniros kvazaŭ japanoj Sud-Koreion.

Krome, kaj eĉ pli ŝoke, Kim Jong-Il publikigis la nomojn de ok forkaptitoj: ĉiuj mortis havante ĉirkaŭ 30 jarojn. Nun la japana publiko koleras kontraŭ Nord-Koreio kaj ankaŭ kontraŭ sia registaro, kiu laŭdire nesufiĉe faris koncerne la malaperintojn.

Turismo

BELGIO

Bukedo de popolarto

“Por prezenti plaĉan florbukedon, oni kunigas plej diversajn florojn kun plej variaj koloroj en harmonian tuton.” Per tiuj vortoj la ĉeforganizanto Bruno Peeters [peters] prezentis la bazan ideon de la festoj Europeade kiuj okazis de la 24a ĝis la 28a de julio 2002 en Antverpeno la 39an fojon. 6000 personoj el 40 diversaj regionoj de Eŭropo prezentis al la spektantoj tradiciajn popolartaĵojn de siaj landoj. Ili prezentis precipe dancojn kaj kantojn en bunta vario de popolkostumoj sur stratoj kaj placoj, en koncertejo kaj en piedpilk-stadiono de la gastiganta urbo. Per tiu manifestacio oni certe altiris kvaronmilionon da homoj. Samtempe estis diskonigata la baza ideo de la movado por unuigita Eŭropo: “Unueco en diverseco”.

Kiam post la dua mondmilito en Eŭropo politikistoj iom post iom atingis la fondon de Eŭropa Unio (EU), la prioritata atento estis direktita al la ekonomiaj avantaĝoj de la internacia kunlaboro kaj unuiĝo. Apud la agadoj de politikistoj estiĝis eŭropa movado, kiu emfazis la homan faktoron. Oni nun konscias, ke la kultura diverseco de Eŭropo estas riĉaĵo nepre konservenda. Kaj popolarto estas esprimilo de la ordinara civitano.

Tiel oni venis al la ideo organizi eŭropajn festojn de popolarto Europeade. La unua okazis en Antverpeno en 1964. En tiu urbo tiam ekfunkciis ties laborgrupo kaj oficejo. Nun la laborgrupo konsistas el reprezentantoj de iuj membro-ŝtatoj kaj kandidato-ŝtatoj de EU. Intertempe Antverpeno jam gastigis ok tiuspecajn festojn. Nun Europeade principe okazas ĉiujare en alia urbo. Aliaj ĝiaj gastigantaj urboj ĝis nun estis en Aŭstrio, Belgio, Danio, Francio, Germanio, Hispanio, Italio, Portugalio, Svislando.

Ĉi-jare partoprenis 219 diversaj grupoj el la tuta Eŭropo, kiuj prezentis sin al la publiko en 18 programeroj. La partoprenantoj volonte promenis tra la stratoj por montri siajn belajn popolkostumojn. Popoldancaj prezentadoj okazis sur iuj homplenaj placoj en la malnova centro de la gastiganta urbo. En balo eĉ la publiko povis partopreni. En koncertsalono okazis koncerto de eŭropaj ĥoroj kaj muzikgrupoj.

En la ferma manifestacio la publiko povis spekti dum tri horoj neforgeseblan spektaklon de la 219 grupoj, kun surpriza vario de muzikensembloj sur kvin podioj. Festprelego okazis en la nederlanda, franca, angla, germana, itala kaj hispana lingvoj. La anoncoj estis faritaj en la lingvo de la koncerna lando. Eĉ pupoj de gigantoj el Antverpeno kunspektis. Kolekto da naciaj kaj regionaj flagoj montris la diversecon en la unuiĝanta Eŭropo. Ege impresis la juneco kaj entuziasmo de la partoprenantoj, precipe el orienta kaj sud-orienta Eŭropo. Ties vervo signalis, ke la plivastigo de EU al tiu parto de nia kontinento alportos novan dinamikecon al la popolarto.

La organizantoj opinias, ke okazigo de tiuspecaj festoj influas ne nur la publikon. Ili pensas, ke precipe inter la partoprenantoj kreskas reciproka admiro kaj respekto surbaze de egaleco. Tiel, opinias Bruno Peeters, ili iĝos ambasadoroj de vera amikeco en nia kontinento. Je mia surprizo Peeters ankaŭ rakontis, ke iuj partoprenantoj mem pagas siajn vojaĝ- kaj restad-kostojn — nur por montri siajn talentojn kaj renkonti novajn amikojn aŭ retrovi malnovajn. Ĉu ankaŭ vin tio pensigas pri Universala Kongreso de Esperanto? Oni ja nur ne uzas komunan lingvon.

Aperis belega bildlibro kun la plej trafaj fotoj pri la okazintaj festoj. En ĝi oni trovas interesajn informojn, sed pli ol duono de ties 160 paĝoj estas kolorfotoj. Ĝi estas havebla kontraŭ 25 eŭroj en la sekretariejo de Internationaal Europeadecomité, Baron Dhanislaan 20 b 4, B-2000 Antwerpen, Belgio (www.europeade.be, retpoŝto: europeade@Antwerpen.be).

La venonta Europeade okazos en Nuoro (Sardinio) de la 23a ĝis la 27a de julio 2003.

Ivo DURWAEL

Politiko

KROATIO

Militkrima buĝeto

Fine de septembro 2002 la Internacia Kortumo pri Militaj Krimoj en Hago petis, ke la kroata registaro arestu kaj transdonu generalon Janko Bobetko al la kortumo rilate militkrimojn kontraŭ civiluloj. Temas pri armeaj operacioj en 1993 en la tiama memproklamita respubliko de Krajina, parto de Kroatio, en kiu majoritate loĝis serboj.

Tiam generalo Bobetko estis ĉefkomandanto de la kroata armeo. Li respondecis pri atako kontraŭ parto de Krajina, el kiu dum tri jaroj serbaj soldatoj pafadis al la urbo Gospić. Oni sukcesis detrui serbajn unuojn sed evidente okazis ankaŭ mortigoj kaj aliaj krimoj kontraŭ la tiea serba civila loĝantaro. La generalo konfesis en sia memorlibro, ke li sciis pri la krimoj.

Liberiga milito

La postulo de la kortumo kaŭzis grandan problemon al la nova reformisma kroata registaro, ĉar la maljuna generalo (83-jara) estas simbolo de la kroata liberiga milito. Emocie reagis kroatoj ĉar, kiam Kroatio estis atakata, ĝi sin defendis, sed nun oni volas puni generalon laŭdatan pro venkoj en defenda milito.

La prezidanto de la kroata parlamento, Zlatko Tomčić, deklaris, ke kroatoj rajtas emociiĝi, ĉar en tiu milito mortis 15 000 kaj invalidiĝis 35 000 kroataj ŝtatanoj. Kvankam la registaro, gvidata de socialdemokrato Ivica Račan, volas kunlabori kun la kortumo kaj kun Eŭropo, ankaŭ ĝi ne konsentas aŭtomate obei kaj aresti la generalon. La registaro klopodas trovi juran eblecon kontraŭi la kortuman decidon. Sed, se la registaro insistos malobei, tio kaŭzos konflikton kun internaciaj instancoj, ekzemple Unuiĝintaj Nacioj, Eŭropa Unio kaj aliaj.

Buĝeto

Tio povus havi gravajn konsekvencojn rilate la evoluon de la lando. Kroatio supozas, ke ankaŭ ĝi baldaŭ fariĝos serioza kandidato por la EU-eniro, kaj ĝi pretigis jam oficialan peton pri aliĝo. Tamen en 2000, kiam EU preparis sian ses-jaran buĝeton, pro la tiama regado de la partio de Tudjman [tuĝman] HDZ (Hrvatska Demokratska Zajednica, Kroata Demokrata Unuiĝo), Kroatio konfliktis kun EU: pro tio ĝi ne ricevos de EU subvencion por evoluigo ĝis 2006.

Se la nuna situacio daŭros, povos okazi io simila rilate la venontan ses-jaran buĝeton. Tio fariĝus katastrofo por la landa ekonomio kaj izolus Kroation disde aliaj evoluantaj landoj kaj ĝiaj nordaj najbaroj.

Ekonomio

POLLANDO

Eksporto nur al Okcidento

Du trionoj de la pola eksporto konsistas el varoj kaj servoj por la Eŭropa Unio (EU). El ciferoj de GUS, la ĉefa pola statistika oficejo, videblas ke Pollando ne havas alian notindan vendomerkaton.

De multaj jaroj la komerca saldo de Pollando kun EU estas deficita. Dum la unua duono de la jaro 2002 Pollando importis je tri miliardoj da eŭroj pli ol ĝi eksportis. Tamen la pola eksporto kreskas pli rapide ol la importo. Eĉ pli gravas ke la importoj el EU estas, krom konsumvaroj, duonproduktoj kaj teĥnologioj ege necesaj por la disvolvo de la pola ekonomio. La periodo de inundo de la pola merkato per varoj de malalta kvalito estas jam pasinta.

Dum la lasta jardeko EU-landoj translokis parton de sia produktado al Pollando kaj tio plibonigis la pagbilancon. Plia plibonigo dependas de la investadoj flanke de EU en Pollando. En tiu kampo la situacio dum la lastaj monatoj de 2002 tre malpliboniĝis, ĉefe pro politikaj decidoj de la registaro de la ĉefministro Leszek Miller, kiuj ŝajnas bremsi la privatigadon en la pola ekonomio.

Ekspansio de EU al la pola merkato ne ĉiam ligiĝas kun konkurado kontraŭ la pola entreprenistaro. Iuj varoj, ekzemple vinoj kaj fruktoj, ne estas produktataj en Pollando kaj oni estas devigata ilin importi. Kontraŭe, timiga estas la falo de vendoj de aŭtomobiloj produktataj en Pollando, ĉar la falo de vendoj de aŭtomobiloj importitaj estas malpli alta.

Ĝis la fino de 2002 la deficito en la komerco kun EU devos malgrandiĝi, ĉefe danke al la kresko de eŭro kompare kun pola zloto. Ankaŭ plivigliĝo de la EU-ekonomio apogos la polan eksporton. Aliflanke, en la agrokultura merkato la situacio malpliboniĝos, ĉar Rusio, la tradicia importanto de greno, nun estas memsufiĉa.

La nunaj cirkonstancoj estas senprecedencaj, ĉar en Pollando en la jaro 2002 la inflacio estas malpli alta ol en EU, kaj estas ŝanco ke la prezoj de polaj produktoj kreskos malpli rapide ol de tiuj el okcident-eŭropaj landoj. Kun samtempa falo de zloto kontraŭ eŭro, tio signife plibonigus la polan konkurenckapablon.

Stanisław ŚMIGIELSKI

Spirita Vivo

IRLANDO

Nesekteca edukado

Ĝis la lastaj jardekoj de la dudeka jarcento, preskaŭ ĉiuj lernejoj en Irlando estis konfesiaj. Infanoj el katolikaj kaj protestantaj familioj estis edukataj aparte, kaj pli ofte apenaŭ interkonatiĝis. Multaj opinias, ke tia apartiĝo estas unu el la kaŭzoj de la ekzisto de la disdividita socio en Nord-Irlando. La plimulto de la protestantoj en la Irlanda Respubliko apartenas al la anglikana eklezio kaj (almenaŭ en la pasinteco) estis de angla aŭ irland-angla deveno, do malofte volis paroli aŭ subteni la irlandan (gaelan) lingvon.

Lastatempe, tamen, la situacio multe ŝanĝiĝis. Krom la tradiciaj ekleziaj lernejoj unuseksaj, estis fonditaj en la du landpartoj de la irlanda insulo pluraj nesektecaj aŭ interkonfesiaj geaj lernejoj. Samtempe, pli kaj pli da gepatroj postulas, ke iliaj infanoj estu bone edukitaj en la nacia lingvo. Sekve, konstante kreskas la nombro de tutgaelaj lernejoj, t.e. tiuj, en kiuj la lingvo de instruado (krom en la fremdlingvaj klasoj) estas la irlanda, ne la angla. Eble parto de la motivoj estas tio, ke kutime, gaelparolantoj pli bone lernas aliajn lingvojn (ekzemple tiujn de la Eŭropa Unio) ol tiuj, kiuj unue lernis nur la anglan.

Grandan konsternon estigis raportoj en la amaskomunikiloj pri iu tutgaela lernejo en la urbeto Dún Búinne [dun bunje], angle Dunboyne [dunbojn], graflando , angle Meath [mit]. Tiu estas interkonfesia fondaĵo, kies lernejanoj estas infanoj kaj de katolikaj kaj de anglikanaj gepatroj. La lernejestro, Tomás Ó Dúlaing proprainiciate decidis, ke la ekzistanta sistemo de religia instruado, laŭ kiu la infanoj ricevas konfesian instruadon en apartaj klasoj, estas kontraŭ la maldiskriminacia etoso de la lernejo. Li rekomendis, do, ke katekisma instruado okazu ekster la lernejaj horoj. Laŭŝajne, tiu decido estis tutkore apogita de la plimulto de la gepatroj kaj de la lerneja komitato. Plie, la lernejestro estas populara inter la infanoj mem. Tamen, la patronaro de la lernejo malaprobis la sintenon de la lernejestro kaj maldungis lin, kontraŭ la ĝenerala volo de la gepatroj, la instruistoj kaj la komitato.

Tiel, kompetenta, tolerema kaj klarvida lernejestro nun restas sen laboro, kaj la lernejanoj en Dún Búinne perdis bonan majstron kaj amikon.

Garbhan MACAOIDH

Spirita Vivo

KATOLIKISMO

Sur propra tereno propra preĝejo

La 42-jara litovo Pijus Stulginskis el la malgranda urbeto Vaiguva en la regiono de Kelme mirigis familianojn, najbarojn kaj ĉiujn loĝantojn, konstruante apud sia propra domo veran preĝejon. Malgraŭ tio ke li ne konsideras sian konstruaĵon preĝejo sed nur kapelo, tamen ĝi aspektas kiel ververa preĝejo, tia, kian posedas preskaŭ ĉiu urbeto de Litovio.

La ideo de propra sanktejo naskiĝis antaŭ ses jaroj. Pijus rakontas, ke ekde sia infanaĝo li estas fervora kredanto — ĉiudimanĉe li partoprenadis sanktan meson kaj longan tempon servadis por la pastro dum la meso. “Mi ĉiam admiris la belecon de kapeloj kaj hazarde eĉ mem ekpensis konstrui unu apud mia domo”, memoras la viro. Longe li ne findecidis, ĉar li ne povis kompreni, ĉu la revoj pri la propra kapelo estas seriozaj kaj realigeblaj. Nur post kiam li kelkfoje dum sonĝo aŭdis la voĉon de Sankta Maria, demandanta, kial li ne realigas tion, pri kio li kvazaŭ promesis, Pijus konkludis, ke ĉio estas pli serioza ol li antaŭe supozis. Li tuj ekagis — li forigis apuddoman ĝardenon, fruktarbojn kaj, eĉ nenion menciinte al sia edzino, komencis fosi.

Post unu jaro ĉi tie jam estis preta la kapelo. Pijus instaligis en ĝi malgrandan altaron kun statuo de Sankta Maria. Fojfoje venadis pastro, kunvenis najbaroj kaj ĉiuj preĝis. Dek personoj povis libere eniri la kapelon. Dum ĝia inaŭguro kunvenis eĉ cent interesitoj.

Kiam la ideo estis realigita, Pijus decidis, ke tio ne estas sufiĉa. Li detruis unu muron de la kapelo kaj komencis alkonstrulaborojn. La nova konstruaĵo jam estis multe pli granda kaj impona. Laŭ ĝenerala aspekto ĝi similas preĝejon. Ĝia areo estas 100 kvadrataj metroj. Preskaŭ ĉiujn laborojn Pijus faras mem, kelkfoje helpas najbaroj. Dum preskaŭ tri jaroj li jam faris ĉiujn plej gravajn laborojn, restis nur plibeligaj kaj ornamaj taskoj. Eksciinte pri la planoj de la viro el fora litova urbeto, pluraj personoj ekdeziris subteni la projekton: proponis senkoste konstrui pordegon, skulpti sonorilon, donacis monon.

Demandinte, kiel reagis la edzino kaj aliaj familianoj al tio, kio okazis apuddome, Pijus ne klare respondas: “Ili scias, ke mi estas mi”. En la urbeto la viro estis tuj titolita kiel strangulo. Neniu el la familianoj, nek la najbaroj laŭdis lin pro la ideo. Por ili ne estas kompreneble, kial viro ekkonstruis ne profitodonan restoracion aŭ diskotekon, sed preĝejon, kiu alportos neniun monon kaj eĉ elĉerpos la tutan familian buĝeton. Pijus konfesis, ke li eĉ timas kalkuli, kiom da mono li jam investis al la konstrulaboroj. Li ne volas tion scii por ne malfaciligi la vivon.

La strangulo el Litovio planas, ke lia preĝejo estos finkonstruita post ĉirkaŭ tri jaroj. Li ne planas, ke en la propra preĝejo estos ankaŭ propra pastro. “Eble ĉi tie povos okazi porokazaj mesoj aŭ religiaj festoj”, revas la viro. Li eĉ ne troe dramigus, se la registaro postulus malkonstrui la kontraŭleĝan kreaĵon. “Ankaŭ Kristo suferis. Suferi por mi signifus bonfarti antaŭ Dio. Kredo neniam estis sensufera. Kredantoj ĉiam suferadis de ĉiuj registaroj”, asertas la preĝejkonstruanto, ankoraŭ konfesinte, ke la konstruo de la preĝejo nun por li estas vera plezuro kaj vivsenco.

Laimius STRAžNICKAS

Spirita Vivo

OPINIO

Ĉu la dekalogo ankoraŭ validas?

La plejparto de la homoj en la mondo havas sian kredon, aŭ almenaŭ respektas la moralajn principojn de sia religio, kiuj feliĉe similas en la tuta mondo, kaj donas esperon, ke ja estas vojo por internacia interkompreniĝo. En nia kristana mondo temas pri la dekalogo*, aro da diaj ordonoj, kiuj devus direkti nian vivon. Sed ĉu ni respektas ilin?

1. Vi kredos pri unu Dio. Estas interese, ke oni ne diras ĉu pri juda, kristana aŭ islama aŭ alia dio. Ho, se estus nur unusola Dio, certe ne estus tiom da militoj.

2. Ne misuzu malserioze la nomon de Dio. Tio ligiĝas al la unua ordono kaj temas ankaŭ pri la problemo de bonkonduto kaj toleremo.

3. Gardu respekte la festotagojn. Bedaŭrinde en la mondo estas amaso da laborfanatikuloj kaj monŝatantoj, kiuj la sepan tagon ne respektas, domaĝe al ili mem kaj al iliaj proksimuloj.

4. Estimu viajn patron kaj patrinon, por ke vi longe vivu kaj prosperu en la mondo. Tio estas diversloke plenumata, tamen plej respektata ĝi estas en la postkomunismaj landoj, kie dum la komunismo Dio estis en la nigra indekso kaj la estimo al la gepatroj malaperis, kaj ankoraŭ foje malkreskas en — almenaŭ kelkaj — senreligiaj familioj, ekzemple, pro la simpla manko de loĝejoj.

5. Ne mortigu! Ŝajnas, ke oni ĉiam pli mortigadas. Antaŭ nelonge ni travivis du mondmilitojn, en la aero flugas diversaj mementoj* (rakedoj, spion-aviadiloj, artefaritaj satelitoj), tamen la homoj ĉi-rilate estas needukeblaj. Oni daŭre mortigas! Pro mono, envio, malfeliĉa amo, ofte nur pro plezuro, nur tiel, por ke la homoj povu por amuzo spekti televidon, kie ili ricevadas precizajn informojn.

6. Ne perforte amoru! Nuntempe la pura amo estas amuza por la junularo kaj amorado havas amason da venenaj aspektoj, ĝis inkluzive la pornografio kun infanoj. La demokration multaj komprenas tiel, ke oni povu fari ĉion ajn, tute senlime, kaj ju pli abomenan, des pli bonan ...

7. Ne ŝtelu. Tio jam de longe ne plu validas. Dum la socialismo oni diradis: kiu ne ŝtelas, tiu priŝtelas la propran familion. La sistemo nun ŝanĝiĝis, tamen oni ŝteladas eĉ pli ofte, pli rafinite, ruze. Vidu la t.n. tuneladon: la malaperigon de publika mono en poŝojn de financ-ruzuloj. La allogon de la mono nur unuopuloj respektas.

8. Ne elparolu falsan ateston kontraŭ via proksimulo. Oni mensogas jam ekde la plej frua aĝo, la amas-komunikiloj montras bonegan instruadon tiurilate, oni ne sukcesas eduki siajn infanojn al baza honesteco. Korupto floras.

9. Vi ne postulu la edzinon de via proksimulo. Tamen, se vi estas potenculo kaj ŝi plaĉas al vi, trankvile vi ŝin postulu, kaj vi ne estos malakceptata.

10. Eĉ ne postulu havaĵon lian. Tio interrilatas kun la antaŭe dirita punkto. La pripostulita edzino, konsente kun la amoranto, ne nur postulas la havaĵon, ŝi eĉ minacas danĝere per mortigo, pere de luita murdisto.

Kion diri pri nia mondo? Pri nia moralo? Ĉu vere la dekalogo ne estas necesa?

HRADIL Jozefo

* 1. La dekalogo, aŭ la dek ordonoj, troviĝas en du iom malsamaj versioj en Eliro 20:2-17 kaj en Readmono 5:6-21. (red.)
* 2. Memento — la latina vorto memento signifas “memoru”. (red.)

Moderna Vivo

TRIA MONDO

Nova haŭto por la aŭto-ĉefo

La industriisto Lee Iacocca, kiu antaŭ 20 jaroj savis la usonan aŭtomobil-entreprenon Chrysler, intencas nun ataki multe pli grandan problemon: la malsaton inter la infanoj de la mondo.

La iama prezidanto kaj ĉefdirektoro, kiun usonanoj konsideris “superstelulo”, savinte Chrysler de bankroto danke al ŝtata subteno de 1,5 miliardoj da dolaroj, deklaris, ke nun finfine estas tempo reale fari ion por helpi al la kvin milionoj da infanoj, kiuj ĉiujare mortas pro malsato.

“Multaj homoj pensis, ke tute ne eblas savi la entreprenon Chrysler, sed ni sukcesis. Pluraj nun opinias, ke ne estos eble savi tiujn milionojn da infanoj, sed ni sukcesos”, diris Iacocca, kiu nun iĝis prezidanto de la konsilantaro de la agadgrupo Nourish the Children (Nutru la infanojn), sub protekto de la mondskala firmao Nu Skin (Nova haŭto).

Iacocca ne nur parolis: li jam agadis. La agado “Nutru la infanojn” en julio, aŭgusto kaj septembro liveris unu milionon da manĝoj al infanoj en Gvatemalo, Rumanio, Malavio kaj Svazilando. La manĝaĵo liverita ne konsistis — kiel ofte en la pasinteco — el tunoj da sukero aŭ faruno, sed el vegetaraj pakaĵoj kun aldono de 25 vivnecesaj elementoj, kiel vitaminoj kaj mineraloj.

Unuiĝintaj Nacioj

Unu pakaĵo enhavas 30 manĝojn. Oni povas aĉeti pakaĵojn, kiuj estos transportitaj al la regionoj, kie la bezono estas plej granda. La fondaĵo partneriĝis kun la Tutmonda Nutriga Programo de Unuiĝintaj Nacioj (UN), kiu liveros la manĝo-pakaĵojn. Nu Skin apelaciis al siaj 600 000 distribuantoj paroli pri la projekto kun siaj klientoj. La firmao Nu Skin krome promesis aldoni unu pakaĵon de 30 manĝoj por ĉiuj 25 donacitaj.

Rick Leach, aganta direktoro de la Tutmonda Nutriga Programo de UN, diris, ke la programo celas ne nur nutri la infanojn, sed ankaŭ eduki ilin. “Ni konstatis duobligon de la kvanto de lernantoj en tiuj lernejoj, kie ni disdonas nutraĵojn”, diris Leach. “La plej grandan emon lerni ni konstatas ĉe malgrandaj knabinoj. Ekzemple en Pakistano, kie ni komencis la programon, proksimume sep el 100 iris al la lernejo. Nun, kiam ni liveras manĝojn, venas 90.”

Kunlaborantoj de MONATO decidis partopreni en la agado “Nutru la infanojn” kaj jam donacis nutraĵ-pakaĵojn al la fondaĵo. Legantoj de MONATO, kiuj volas helpi forigi malsaton inter la infanoj de la mondo, povas fari same kaj aĉeti tiajn pakaĵojn kun 30 kompletaj manĝoj pere de Flandra Esperanto-Ligo kontraŭ po 31 eŭroj. Volontulo de FEL zorgos pri tio, ke la ekspedo okazu al la bezonantaj infanoj.

Ekonomio

ĈEĤIO

Konsekvencoj de ekonomiaj transformoj

Post 12 jaroj da reformoj la efikeco de la ĉeĥa ekonomio ne signife transpaŝas la nivelon atingitan en la jaro 1989. Dume malboniĝis la pozicio de la lando en internacia komparo kaj malkreskis eĉ la nivelo de t.n. socia konsumo.

La registara ekonomia politiko antaŭ 12 jaroj malhavis koncepton, bazitan sur profunde ellaborita analizo de la evoluo de la nacia mastrumado kaj prognozo rilate al aspektoj materialaj, energiaj, investaj, esploraj, kapitalaj, laboraj, teritoriaj, komercaj kaj socialaj. Elirpunkto por orientiĝo de la ĉeĥa ekonomio devis esti ankaŭ klare strukturita vido bazita sur pli bona uzo de la ekonomiaj iloj.

Bone ellaborita projekto ...

Tamen estis tia koncepto. Pri ĝi okupiĝis Prognoza Instituto en la 80aj jaroj. Oni proponis la necesajn strukturajn ŝanĝojn por atingi pli altajn laborproduktivecon, kvaliton kaj efikecon. Samtempe kun ĉi tiu studo oni komencis diskuton pri tuta aro da reformaj paŝoj, kiujn la tiama stato de la ĉeĥa ekonomio postulis. Krom intervenoj en mastruman meĥanismon tio rilatis al struktura manovro, malpezigonta la ekonomion kaj direktonta ĝin de malintensaj fontoj de disvolvo al pli sciencteknika disvolvo.

Temis pri limigado de multaj branĉoj kiel metalurgio, elterigado de ercoj kaj hejtaĵoj, amasa kemio, produktado de cemento, ktp, sed ankaŭ de peza maŝinkonstruado. Male estis evoluigota produktado de preciza maŝinkonstruado, elektroniko, komputiko, altkvalitaj materialoj, prefabrikaĵoj kaj luksaj produktoj. Strukturaj ŝanĝoj devis trafi ankaŭ la nutraĵindustrion. Tiuj strukturaj ŝanĝoj devis esti tre akraj en la prognozita periodo de la jaroj 1990-2010.

... sed oni ne uzis ĝin

La plene pravigita modernigo de la strukturo post la jaro 1990 estis efektivigata sole helpe de sovaĝa aktiviĝo de la merkato kaj rigora konkurenca batalo. Oni strebis nur al la plej rapida transformo. La ekonomiaj ŝanĝoj ne havis sufiĉan institucian kaj leĝan kadron. La tuta procedo perdis reguligitan karakteron, alportis grandan ekonomian malekvilibron kaj sociajn sekvojn. El tio originas la historio de la ĉeĥa specifaĵo “tunelado” (granda disŝtelado de etaj investantoj kaj ŝparantoj fare de proprietuloj aŭ pintaj estroj de proprietpartoj).

La rapida liberaligo elvokis altan inflacion. Tio kaŭzis, ke kreditoj estis tro multekostaj kaj financaj rimedoj por entreprenoj tre limigitaj. Malfermo de la interna merkato por importo limigis la amplekson de la enlanda postulado kaj la rendimenton de la enlanda produktado de konsumvaroj kaj nutraĵoj. Ankaŭ la disfalo de Ĉeĥoslovakio negative influis la situacion.

Privatigado kiel nur ŝanĝo de proprieteco ne povis alporti kreskon de efektiveco. Okazis nur havaĵrenverso sen determino de la strategia funkcio de la ŝtato, plurismo de proprietoformoj, leĝa protekto kaj kontrolo de la tuta procedo. Investaj fondusoj aĉetis proprietpartojn sen konkreta imago pri la estonto de la akirita entrepreno. Problemaj privatigaj kreditoj malstrukturis la bankan sistemon. Montriĝis, ke kriterio de la privatiga procedo devis esti efektiva plenumo de proprietorajtoj, kio alportus restrukturadon kaj sanigon de entreprenoj anstataŭ de ilia senbrida disvendiĝado je ofte tre malaltaj prezoj.

Lerni el pasinteco

Multaj eksterlandaj ekonomikistoj prijuĝas la trapason de la transformoj en meza kaj orienta Eŭropo negative. Ili atentigas, ke kreskas en la landoj de la estinta sovetia bloko la kvanto de homoj sub la limo de malriĉeco. La evoluo en Ĉeĥio ne kondukis al la dezirata pliboniĝo de la ekonomia strukturo. Pliboniĝo de iuj indicoj (ekologiaj sekvoj, konsumo de energio) estiĝis en konekso kun la ekonomia stagnado. Tuta vico da perspektivaj branĉoj malaperis. Malkresko de okupateco estas sekvo de tiuj spontaneaj strukturaj ŝanĝoj. Al tiu ekonomia strukturo ankaŭ mankas ligo kun la ekonomia evoluo en eksterlando.

Nun staras la demando kiel korekti la erarojn de antaŭaj registaroj. La kadron por apliko de ekonomiaj iloj devus en struktura politiko krei ŝtataj celaj programoj. Komenci laboron en tiuj strategiaj programoj devus centraj organoj, ekzemple ministrejoj. Ankaŭ aro da okcidenteŭropaj landoj uzas metodojn de strategia direktado. Sen ili ne estos eble elteni la senĉese pli grandan konkurencon. Tio estas tasko de la nuna ĉeĥa registaro.

El mia vidpunkto

Medalo duflanka

La grandaj fiuloj kaj friponoj de l’ mondo nuntempe preskaŭ ĉiuj estas neblankuloj. Aktuale en la fokuso de (ne nur) la usona intereso estas precipe la iraka Sadam Husajn [sadám husájn] kaj super-teroristo Osama bin Laden. Alia fiulo, pri kiu lamentas okcidentaj registoj kaj amaskomunikiloj, estas la afrikano Robert Gabriel Mugabe, prezidanto de Zimbabvo. Brutale kaj terore li forpelas blankajn bienulojn por (laŭ la propagando) redoni ties terenojn al propraj popolanoj. Tamen ne ordinarajn homojn li regalas per rabitaj kamparoj, sed donacas ilin al siaj partianoj kaj oficiroj. Daŭre li regurdas, ke minimume 2900 blankuloj devos forlasi siajn plantejojn.

Tabako, ne greno

Okcidento estis terurigita pri la fiagado de Mugabe, precipe kiam okazis murdoj, kaj akuzis lin: per forpelo de blankuloj li kreskigas malsaton de la loĝantaro! Tia aserto, tamen, estas stulta kaj ridinda. Jes, la 4500 blankaj bienuloj posedas du trionojn de plej bonaj agroj en Zimbabvo, tamen la plej multaj ne kultivas grenon sed tabakon. 70 procentojn de maizo, plej grava greno por nutri zimbabvanojn, kultivas nigruloj sur malfekundaj terenoj, kiujn lasis al ili la blankuloj. En la jaro 1999, ekzemple, el agrarvaroj eksportitaj de Zimbabvo 31,8 % estis tabako.

La senposedigo de blankuloj sendube estas brutala kaj kontraŭleĝa. Sed ĝi estas nur eta sceno en mondvasta tragedio de senproprietigado: ĉiun jaron oni devigas milionojn da kamparanoj forlasi siajn terenojn, kun katastrofaj sekvoj por nutrado de loĝantoj. Sed pri tio neniu okcidenta amaskomunikilo raportas tiom emocie kiom pri forpelado de blankuloj en Zimbabvo. Antaŭ dek jaroj, ekzemple, en Tanzanio oni forpelis 40 000 indiĝenojn por ke Kanado tie kultivu tritikon, kiun en Tanzanio manĝas nur blankuloj. La bienuloj kunlaboris kun kanadaj kompanioj kaj gajnis multan monon — la nigruloj, kiuj bezonis maizon kaj fazeolon, por la unua fojo malsatis. Nun Britio planas eĉ pli gigantan projekton tian en Hindio, kie oni volas senposedigi 20 milionojn da homoj.

Libera merkato

Koncernaj internaciaj institucioj, ekzemple Internacia Mona Fonduso (IMF) kaj Monda Banko, kaj okcidentaj ŝtatoj kun Usono kaj Eŭropa Unio (EU) ĉepinte krome detruas tradiciajn strukturojn en Afriko per siaj metodoj nome de libera merkato. Kaj EU kaj Usono protektas siajn bienulojn kaj kamparanojn, kiuj je tro alta kosto produktas tro multajn nutraĵojn (grenon kaj legomojn, lakton kaj viandon), kiujn ne eblas vendi je honestaj prezoj. La registaroj per gigantaj sumoj subvencias tion kaj en “libera tutmonda merkato” vendas siajn agrar-produktojn al evolulandoj je subnivelaj prezoj kaj tiel ruinigas ties hejmajn merkatojn. Sekve la homoj fariĝas pli kaj pli malriĉaj kaj pli kaj pli dependaj de ekstera helpo.

Promesoj, nur promesoj

NAO (Nutraĵa kaj Agrokultura Organizaĵo de UN) en sia ĵus publikigita aktuala raporto plendas, ke okcidentaj ŝtatoj neniel realigis siajn grandiozajn promesojn, ene de deko da jaroj duonigi la nombron de malsatuloj tutmonde. Male, la registaroj eĉ haltigis projektojn per kiuj oni intencis reformi kaj antaŭenigi agrokulturadon en evolulandoj, ekzemple per disponigado de fekunda tereno al kamparanoj. Sed ĝuste tio estus la sola helpo en Afriko, ĉar etaj bienoj multe pli profite povas utiligi agrojn ol gigantaj plantejoj laŭ stilo de blankuloj, kiuj industri-maniere ekspluatas terenojn per ĉiam samaj plantoj (ekzemple tabako, kiel en Zimbabvo). Bienetoj prilaborataj de indiĝenoj garantias nutradon de indiĝenoj. Sed tio ne interesas la okcidentajn ekskoloniistojn, kiuj preferas donaci impost-monon al hejmaj kamparanoj anstataŭ al malsatuloj en Afriko. Sekve ties nombro ne malkreskis sed daŭre kreskas, spite al la menciitaj grandiozaj okcidentaj promesoj, proklamitaj dum pompaj pintaj konferencoj.

Ĉiu medalo havas du flankojn, ankaŭ la zimbabva. Precipe ĉar ekskoloniista Britio ne permesis kaj ne financis agrar-reformon en Zimbabvo, Mugabe per ruza politiko povis profiti de la elreviĝo de sia popolo. Jes, li estas rasisto kaj korupta politikisto, obsedita de potenco, kiun li ne volas perdi kaj do defendas per ĉiuj rimedoj. Tiaj figuroj estas multaj en Afriko; ili bone lernis de la koloniistoj, precipe kiel oni plej efike ekspluatas homojn. Kaj kion lernas ni? Se okcidentanoj senposedigas nigrulojn, tio estas bona afero. Sed se inverse Mugabe senposedigas blankulojn, tio estas malbonega kaj fia. Ĉar, kiel menciite, ĉiu medalo havas du flankojn.

Enkonduko

Virusoj

Kutime vi vidas sur tiu ĉi paĝo la foton de Stefan Maul, nia ĉefredaktoro, kaj lian enkondukon. Ĉi-monate tamen li estas handikapita, ĉar trafis lin ... viruso, aŭ pli ĝuste dirite: viruso trafis lian komputilon. Pro tio Stefan skribis al la eldonejo, ne rete sed fakse: “Mi ne riskas uzi la komputilon kaj sekve ne povas sendi la enkondukon. Mi esperas, ke fakuloj semajnfine povos esplori kaj eventuale senvirusigi la komputilon.”

Komputilaj virusoj neniam estis agrablaj, sed la komenco de oktobro montriĝis aparte malfacila. La nun jam fifama Interret-vermo Tanatos, populare nomita cim-urso, disvastiĝis ene de kelkaj tagoj tra la tuta Vindozo-mondo, inkluzive de la esperantista vindoza mondo, kaj estis disvastigita de ĝi, parte pro nescio, parte pro uzado de nesekuraj poŝtoprogramoj. Cim-urso ne nur kopiis, kiel siaj multaj antaŭuloj, adresojn el la komputiloj de la infektitoj, sed krome kopiis retmesaĝojn kaj plusendis ilin tra la tuta mondo. Retemuloj do ricevis mesaĝojn, kiuj ŝajne venis de konataj personoj, enhavantajn tekston, kiu ŝajne estis destinita por ili. Multaj sekve tute ne suspektis, ke temas pri viruso-alsendo. Disvastiĝis ekzemple virusa letero, kiu ŝajne venis de retmonato-a@fel.esperanto.be sed reale venis de tute alia persono, kiu havis tiun adreson ie en sia komputilo.

Cim-urso ne vere estas danĝera, sed iom malagrabla viruso. Se vi sendas perrete tre intiman leteron al via amato, ne kredu, ke nur vi ambaŭ povas legi ĝin. Nia urso diligente prizorgas, ke du tagojn poste tiu letero troviĝas en centoj da aliaj komputiloj, preta por esti legata kaj ĝuata ...

Ĉu do kialo por ektimi? Ne, paniko estus tre malkonvena. Se vi havas vindozan komputilon kaj se vi retumas, zorgu havi bonan kontraŭvirusilon, kiu aktualigas sin minimume ĉiutage. MONATO vendas tian programon (vidu inter la anoncoj). Ankaŭ al Stefan Maul ni rekomendas aĉeti ĝin. Tiam vi povos legi venontmonate denove lian enkondukon ĉi-loke!

Sincere via

Paul PEERAERTS

Ekonomio

LITOVIO

Ŝuldanta leporo

En la litova urbo Kaunas iun vendredan posttagmezon surstrate aperis homgranda leporo, kiu surhavis ŝildon “Mi ŝuldas”. Tiu neatendita gasto intencis viziti kelkajn entreprenojn de la urbo, kies totala ŝuldo atingas ĉirkaŭ 145 000 eŭrojn.

Leporo estas tute nova maniero por enkasigi ŝuldojn. Tion iniciatis dekjara kompanio Gelvora, certa pri efiko de tiu metodo. Leporo simbolas timon kaj malkapablon kaj informas la socion pri maltaŭga konduto de la ŝuldanto kaj lia maldeziro plenumi akceptitajn devojn.

Komence la leporo devos vizitadi ŝuldantajn entreprenojn, ne nur en la dua litova urbo Kaunas, sed ankaŭ tra la tuta lando. Poste ĝi aperos ankaŭ ĉe ŝuldantaj loĝantoj.

Onidire nun en Litovio diversaj entreprenoj unu al alia ŝuldas ĉirkaŭ ses miliardojn da eŭroj. Por la nova servo Gelvora de sia klientaro petas inter 4 kaj 20 % de la enkasigita sumo. Pri la servo vigle ekinteresiĝis kompanioj, kiuj liveras diversajn komunumajn servojn por loĝantoj kaj kiuj plendas pri kreskantaj ŝuldoj.

LAST

Moderna Vivo

LITOVIO

Frua frugilega tradicio

En la pasinta Litovio tradiciis la printempa frugilega balo: tiam oni multe ĉasis kaj manĝis la bongustan kampokorvon (Corvus frugilegus) kaj per balo festis la rikolton. Nuntempe, tamen, la litovoj ne multon scias pri iamaj tiufestaj moroj, sed la 44-jara juristo Andrius Gudzinskas volas revivigi ĉi tiun tradicion.

Efektive, laŭ Gudzinskas, la ĉasado de la frugilego (ankaŭ nomata kampokorvo) ne nur aktualigas la tradicion sed ankaŭ helpas limigi la nombron de birdoj, kiuj malpurigas kaj bruigas urbojn. Antaŭ 12 jaroj li kontaktis du maljunajn ĉasistojn, kiuj memoris kiel mortigi la frugilegojn kaj ilin manĝocele prepari.

Ventegas

Ĉio kutime okazas fine de majo aŭ komence de junio, kiam la idoj jam kapablas eliri el la nestoj kaj eksidi sur la nestorandojn. Necesas celi tiel, ke per unu pafo oni trafu kelkajn birdojn. Foje, kiam ventegas, superfluas pafi: sufiĉas preni sitelojn kaj kolekti birdetojn elarbe falintajn.

La unuan fojon Andrius sukcesis kapti 34 birdidojn. La rekordo estas 187. Intertempe la frugilego-baloj pli kaj pli populariĝas, tiel ke apenaŭ restas sufiĉe da viando por manĝi, nur por gustumi. La viando similas tiun de kokido; pasinte oni manĝis ĝin kontraŭ iktero. Spicoj helpas subpremi la iom nekutiman odoron de la viando, kaj kutime oni kuntrinkas bieron.

Politiko

RUSIO

“Pomo” ankoraŭ ne manĝebla

Ĉiama problemo de la rusaj demokratoj estis la malkapablo trovi interkonsenton. La rezulto de tiu ĉi malkompromisemo estas ke, kvankam sufiĉe multaj homoj en Rusio subtenas dekstrajn fortojn, en la parlamentaj elektoj la dekstruloj tradicie malgajnas jen al komunistoj, jen al ĉe-prezidanta centrisma partio.

Same okazas pri la elektoj de ŝtatprezidanto: ĝis nun ne eblis pensi pri komuna “dekstra” kandidato. La problemo, certe, estis ne en la politikaj kaj ekonomiaj sferoj (pri ili dekstruloj, nature, havas pli-malpli samajn opiniojn), sed en la ambicioj de la gvidantoj. Tio, certe, tre malhelpas la ĝeneralan dekstran movadon.

Ŝajne la gvidantoj de dekstraj partioj kaj partietoj, inter kiuj ĉefrolas Jabloko (pomo) kaj SPS (Unio de Dekstraj Fortoj), ekkomprenis la minacon. Do kadre de Tutrusia Demokratia Konferenco en oktobro 2002 estis decidite unuiĝi por la parlamentaj elektoj kaj proponi komunan kandidaton por la ŝtatprezidanteco.

Tamen ĉiuj klare komprenas, ke Vladimir Putin, se li decidos kandidatiĝi — kaj li ja nepre decidos — estos reelektita en 2004. Do la promesita kaj vere atendata unuiĝo de la rusaj dekstruloj, kiuj ne povos bone organiziĝi dum la restantaj 18 monatoj (tro mankas tempo), servos kiel bonega trejniĝo por la sekvonta kampanjo, kiam Putin (kredeble) ne plu pretendos pri la rusa trono. En 2008 do Rusio la unuan fojon havos eblon sperti efektive demokratie alternativajn elektojn.

Grigorij AROSEV

Ekonomio

ALBANIO

La Oka Koridoro

Okaze de tuteŭropaj konferencoj de ministroj pri transporto (Kreto, 1994 kaj Helsinko, 1997), al jam ekzistanta transport-reto por okcidenta Eŭropo aldoniĝis projekto por simila reto en orienta Eŭropo. Tiu lasta konsistas el dek “koridoroj” (laŭ la eŭropa transportĵargono), numeritaj per romaj ciferoj I ĝis X. Por Albanio gravas koridoro VIII (vojo, fervojo kaj marhaveno; 1300 km; Durrës-Varna) kaj, iom, koridoro X (vojo kaj fervojo; 2360 km; Salzburg-Tesaloniko).

La itala ministro pri eksterlanda komerco, Adolfo Urso, deklaris, ke por Italio Albanio estas la enirejo en Balkanion. Tial, la konstruado de la Oka Koridoro estas gravega por ambaŭ landoj. Per ĝi Albanio iĝos transita punkto inter la okcidenta kaj orienta merkatoj. Ankaŭ la disvolviĝo de suda Italio malrekte estas ligita al ĝi.

Ankaŭ akvo kaj elektro

Italio estas pretiganta elektro-energian ligon kun Albanio. Akvodukto de la akvofontoj de Bistrice kaj Sarandë en suda Albanio provizos per trinkakvo la italan regionon de Puglia.

Investoj en Albanio tre interesas italojn. Siaflanke, Albanio starigis agentejon por stimuli eleksterlandajn investojn. Krom la transportligoj estas bezonataj kreditlinioj, garantiaj sistemoj kaj fiskaj faciligoj. Italio jam estas unu el la ĉefaj komercaj partneroj de Albanio. Ĝiaj eksportoj al Italio atingas 70 % de la tuto, ĝiaj importoj el Italio 30 %. En Albanio agadas ĉirkaŭ 500 italaj produktaj kaj komercaj entreprenoj.

La Deka Koridoro plej grava

Dume la greka registaro, ene de la Eŭropa Komisiono kaj kunlaborante kun Serbio, faras sian plejeblon por kontraŭstarigi al la Oka Koridoro (okcidenta-orienta) la Dekan Koridoron (nordan-sudan) trapasantan Serbion kaj atingantan Tesalonikon.

Lingvo

SCIENCO

Ĉu la homaro lernis pensi per la lingvo?

La anatomie modernaj homoj ekzistas de antaŭ 120 000-150 000 jaroj. Ili ekestis en Afriko, same kiel ĉiuj antaŭaj homospecioj. De tie ili disvastiĝis sur Eŭropon, Azion kaj Aŭstralion. En la “Proksima Oriento”, precipe en Israelo kaj Libano, la plej fruaj trovejoj aĝas preskaŭ 100 000 jarojn, en suda Eŭropo kaj centra Azio ĉ. 40 000 jarojn. Nordaj Eŭropo, Azio kaj Ameriko tiam estis kovritaj de glacio. En tiuj regionoj tiam jam de pli ol 100 000 jaroj vivis neandertaluloj. Ili estas klare distingeblaj anatomie de siaj pli modernaj parencoj, sed dum la unua tempo ne estis granda diferenco en kulturo kaj teĥnologio.

Kromanjonuloj

Sed antaŭ 40 000 jaroj, meze de la pasinta glacia epoko, okazis kultura salto ene de nur kelkmil jaroj. Aperis multe pli rafinitaj teknikoj, iloj, scioj pri traktado de multaj materialoj. La portantoj de tiu kulturo, nomataj Cro-Magnon-homoj [kromanjon] laŭ konata trovejo en centra Francio, estas famaj ankaŭ pro siaj impresaj pentraĵoj en kavernoj. Ili faris gravuraĵojn, skulptaĵojn, muzikinstrumentojn, ornamis siajn uzobjektojn kaj sin mem kaj — laŭ atesto de siaj funebraj kutimoj — evidente havis religion. Mallonge, ĝis iu grado ili havis kapablon pensi abstrakte. Tio estas vere granda kontrasto ne nur al samtempaj neandertaluloj, sed ankaŭ al la antaŭaj kromanjonuloj. La plej multaj kaj impresaj trovejoj estas kavernoj en la suda duono de Francio kaj norda Hispanio. Famaj estas tiuj en Lascaux [laskó] en provinco Dordogne [dordonj] kaj Altamira en provinco Santander. La plej aĝaj pentraĵoj ekestis antaŭ preskaŭ 40 000 jaroj, kvankam oni trovis en norda Israelo tipajn kromanjonajn instrumentojn faritajn jam 5000 jarojn antaŭe. Ene de ĉ. 10 000 jaroj tiu kultura revolucio disvastiĝis sur la tuta tero. Tio eĉ inkludas Amerikon, en kiun enmigris homoj antaŭ 30 000-35 000 jaroj tra Beringa Markolo. Tiu markolo tiam estis seka, ĉar la marnivelo estis cent metrojn pli malalta ol nun pro la multa akvo ligita en formo de glacio. Aliflanke la marbordoj estis senglaciaj pro la tiama periodo iom pli varma ol antaŭe kaj poste. Aŭstralio tiam estis denove izolita. Pliajn 10 000 jarojn poste estis malaperintaj la neandertaluloj, kvankam ili ekzistis kune kun modernaj homoj en la sama regiono (Proksima Oriento) dum 60 000 jaroj kaj eble eĉ kune vivis.

Estas fascina demando, kiel tia revolucio okazis. Ian Tattersall, usona antropologo, proponas novan teorion por klarigo*. Unue li atentigas, ke la kromanjonuloj anatomie ne estas distingeblaj de siaj antaŭulaj modernaj homoj. Li proponas, ke ili eĉ ne estas nova raso aŭ tribo, kiu disvastiĝis kaj formortigis siajn malpli kapablajn parencojn. Tio estus estinta mondvasta buĉado, kiun oni estus arkeologie eltrovinta. Laŭ li, anstataŭe disvastiĝis la kulturo, la teknikoj kaj scioj. Tiuj povas disvastiĝi facile kaj rapide, se la scioj atingas homojn jam disvastiĝintajn, kiuj estas kapablaj lerni. Sed en tiu procezo evidente devas esti iu detalo, en kiu la neandertaluloj ne povas sekvi, tiel ke ili havis gravan malavantaĝon en konkurado pri nutraĵo. Kial ili ne povis lerni tiajn kapablojn, kvankam ili havis cerbon same grandan kaj dum dekoj da jarmiloj interŝanĝis teknikajn atingaĵojn kun la samtempaj modernaj homoj?

La lingvo decidis

Laŭ Tattersall la decida diferenco estas, ke la parolada aparato de la moderna homo estas pli evoluinta ol tiu de neandertalulo (vidu la bildon). Speciale la pli granda faringa spaco ebligas eligi sonojn kun vere fajnaj diferencoj. Kontraŭe, neandertaluloj verŝajne havis nur malgrandan gamon da sonoj. Estas evidenta la avantaĝo donata de la lingvo por komunikado kaj lernado de komplikaj scioj kaj eĉ abstraktaj ideoj. (Pri tio atentigis ankaŭ aliaj, ekzemple Ivo Lapenna*, sed sen subteno el arkeologio aŭ kulturhistorio.) Helpe de interparolado eĉ eblas, kunlaborante, evoluigi ideojn kaj inventaĵojn. Certe post sia ekesto, la lingvo rapide disvastiĝis inter ekzistanta loĝantaro jam kapabla diferencige prononci kaj aŭskulti kaj abstrakte pensi. (Kontraŭe al Tattersall, mi ne parolas pri “invento” de la lingvo. Temas pri evoluada procezo, kiu certe bezonis multajn generaciojn. Ankaŭ verŝajne ne estis nur unu pralingvo. Oni eble povas kompari la inventadon de la skribo en historia tempo: Post la unua apero estis elpensataj multaj skribmanieroj, kelkaj laŭ unua modelo, aliaj sendepende, kaj daŭris 3000 jarojn ĝis evoluigo de bone funkcianta literskribo.)

Koncerne la cerbon, ne sufiĉas ĝia grandeco por facile lerni lingvon kaj abstrakte pensi. Laŭ biologoj, la nunaj homoj havas antaŭformitan (hereditan) interŝalt-reton de neŭronoj, kiu tre faciligas lernadon de lingvoj. Tattersall supozas, ke tia neŭronreto jam evoluis sufiĉe longe — eble 10 000-20 000 jarojn — antaŭ ol ĝi estis uzata por paroli, kaj tiel komprenigas, kial la kultura salto povis disvastiĝi tiom rapide. Sed kial tiu kapablo dormis tiom longe? Tattersall emfazas, ke tio estas tute normala. Laŭ la evoluada teorio neniu nova eco evoluas por iu celo, sed nur hazarde ekestas kaj povas postresti, se ĝi ne ĝenas. Nur poste elturniĝas kelktempe iu taŭgo. Ofte iu eco ankaŭ estas utila por iu unua apliko, kaj nur multe pli poste estas eltrovata nova apliko. Fama ekzemplo, citita de Tattersall, estas la plumvesto de bestoj, kiu unue nur estis variaĵo de varmizolaĵo kaj nur post longa tempo ekservis por flugado. Tiel, laŭ Tattersall, la voĉaparato kaj la kapablo por abstrakta pensado jam longe estis uzata por individuaj celoj, kaj nur post iu tempo estis kombinataj por evoluigi lingvon.

Fascina aspekto de tiu teorio estas, ke ĝi donas por la unua fojo tempon, kiam aperis altevoluinta lingvo, nome la epokon de la kromanjona kultura revolucio antaŭ ĉ. 40 000 jaroj. En tiu rilato estas interese, ke Joseph Greenberg [ĝozef grinberg], konata usona lingvisto, eltrovis parencecojn inter la plejmulto de la lingvoj malnovamerikaj kaj eŭrop-aziaj lingvofamilioj (vidu en MONATO 1/1994, paĝo 21). Ĉar la indianaj popoloj unue enmigris antaŭ 30 000-35 000 jaroj, tiu parenceco atingas reen ĝis la plej frua epoko de la lingvoj.

* 1. Ian Tattersall, Scientific American, dec. 2001, p. 43-49. Pli detale en Ian Tattersall, The last Neanderthal, Westwood Press, 1999.
* 2. Ivo Lapenna, “Retoriko”, UEA, Rotterdam 1958.

Enkonduko

Lingvopolitiko

En la antaŭa numero ĉi-loke Paul Peeraerts klarigis, ke pro viruso en mia komputilo mi ne povis verki, kiel kutime, enkondukon. Kaj li konsilis al mi aĉeti bonan kontraŭvirusan programon. Tian programon kunportis la fakulo, kiu venis por savi min kaj mian komputilon. Li elŝutis la programon plej freŝan el la reto, kaj efektive rapide la problemo estis solvita: viruso venkita, preskaŭ nenio difektita. Fine la fakulo diris, ke li nun montros al mi, kiel uzi tiun ĉi kontraŭvirusan programon. Sed, ho ve! Ĝi estas komplete anglalingva — kaj mi scias tiun ĉi lingvon nur rudimente. Je mia demando, ĉu la programo ne ekzistas en la germana, li klarigis: “Jes, ekzistas versioj en aliaj lingvoj, sed ili kostas ĉirkaŭ 80 eŭrojn; senpaga estas nur la usonangla versio.”

Jen do la klara mesaĝo, kiun mi komprenu: lernu la usonanglan, por via persona profito. Kiu ne plenumas tiun ĉi mondvastan postulon, mem kulpas kaj devas pagi. Ĉu do nun, maljuna, mi finfine devas ellerni la anglan lingvon por ne elspezi monon? Hm, por tio mi devus pagi sumon miloblan kompare al tiuj 80 eŭroj. Mi ja lernis jam, ke germana frizisto estas nun hair designer, ke germanaj infanoj estas kids, kaj ke vendejoj estas ekkoneblaj per la vorto shop. Mi lernis ĉe ĉiuspecaj (ankaŭ germandevenaj) aparatoj kaj en mia japana aŭtomobilo usonanglajn vortojn kaj mallongigojn, por kompreni, kiujn butonojn aŭ ŝaltilojn mi devas uzi, por ke eksonu radio aŭ eklumu lampo. Jam de pluraj jaroj mi legas (germanajn) gazetojn kun angla vortaro ĉe-mane.

Ankoraŭ mi rifuzas oferi mian pensiulan tempon (kaj modestan pension) por sekvi kostajn kursojn de la usonangla lingvo. Iel tiel mi sukcesas elturniĝi. Ekzemple, ĉar germanaj radiostacioj prezentas nun preskaŭ nur anglalingvajn kantojn, mi fuĝas al klasikmuzikaj kanaloj. Mi esperas, ke almenaŭ ĝis mia morto simfonioj kaj koncertoj de Mozart, Schubert kaj Bach restos germanaj, kaj ke ankaŭ muziko de Verdi kaj Ĉajkovskij ne fariĝos usonlingva.

Sincere via

Stefan MAUL

El mia ridpunkto

Du mil du

Sadam Husajn havas gravan problemon. Ne, ni ne parolas pri eventuala buŝa Irak-atako sed pri stulta rezulto de referendumo en Irako, kiu garantias al la grandioza prezidanto plian fian oficperiodon. La voĉdonadon partoprenis 100 procentoj. Do ankaŭ ĉiuj malsanaj kaj mortantaj elektorajtaj irakanoj heroe sturmis al urnoj por elekti sian heroon. Ne mirige estas, ke ĉiuj senescepte voĉdonis por amata Sadamo! Tiel, kompare al la antaŭa (p)referendumo kun nur 99,96 procentoj, li nun atingis kulminan 100-procentan jeson. Sed, je ĉiuj miraklaj irakaj diabloj, kiel Sadamo volas plibonigi sian reputacion dum posta referendumo? Eĉ sate glate falsata statistiko ne permesas progreson trans 100 procentoj.

Nu, li povus ekzemple disdoni du voĉdonilojn anstataŭ nur unu kaj tiel ĉiu irakano povus elekti lin duoble — rezulto: 200 procentoj. Aŭ li povus organizi referendumon tiel, ke oni rajtas elekti krom li ankaŭ unu el liaj dublantoj (rezulto same 200 %). Ho, islama Sadamo certe trovos solvon de tiu ĉi ekstrem-problemo en korano, kulta konsultilo ĉiutem(p)a, se ne antaŭe Buŝo mortpafos lian demonan demokration.

Longnazuloj

En okcidentaj tv-demokratioj, kompreneble, ne eblas tiaj manipuladoj, ĉar ĉiam voĉdonantoj povas elekti el minimume du altkvalitaj tv-alternativoj, ekz. en Germanio. Tie socialdemokratoj dum la aŭtunaj elektoj rikoltis 6000 voĉdonojn pli ol la alia granda partio, kristandemokrata. Do en 80-miliona lando kvazaŭ mezgranda vilaĝo decidis pri nova registaro. Sed ŝajnas, ke malvenkintaj kristandemokratoj ne tro multe ploras pri tio, ĉar nun ne ili sed la aliaj devas forges(ig)i siajn menslogajn mensogojn faritajn dum elektokampanjo; la opozicio povas denunci “ili trompas, rompas promesojn!” Se Pinokjo, kies nazo ŝvelas post ĉiu mensogo, estus germana pupo, en Berlino nun regus nur longnazuloj.

Sed Pinokjo estas ideale itala. En Furza Italio de imperiestro Berluskono mensogas neniam neniel neniu registo. Li saĝe ŝanĝis ĉiujn leĝojn tiel, ke neniu justa juĝisto plu povas persekuti la krimulon — se tamen li provus, oni senindulge maldungus lin. Nun la proprietulo de benata Italio planas, bene proklami sin nova Benito (por ne-italoj: reenkarniĝo de Benito Musolino, malkaŝa faŝisto).

Nob(e)la kritiko

Brava Berluskono estas konsekvence inter plej laŭtaj laŭdantoj de l’ usona prezidanto. Inter la malmultaj kritikantoj, kiuj ne aprobas la militemon de Buŝo, estas la mita Nobel-komitato. Do por la pac-premio ĝi streĉe serĉis usonan prezidinton, kiu kontraŭas Irak-militon. Ili trovis kristanan predikanton, kiu preskaŭ ruinigis usonan ekonomion, estis obstina kaj kaprica; dum lia regado fiaskis liberigo de usonaj ostaĝoj en Irano, sed li kisis sovetian ĉefregiston Leonid Breĵnev kaj en 1978 enkarcerigis en Kampo Davido egiptan prezidanton Anvar el Sadat kaj israelan ĉefministron Menaĥim Begin tiom longe, ĝis subigite subite ili subskribis packontrakton. Tamen, maljuste, ne Ĝimmi Kartero tiam ricevis la pac-premion de Nobel sed tiuj du eksmalamikoj. Sekve li vojaĝis tra la mondo kaj predikis senlace pacon por bone imponi al la Nobel-komitato, kiu finfine, juste, pro kompato al la 78-jarulo kaj por puni junan patriotan Buŝon donacis al li pacpremion, antaŭmorte.

Nafto-hazardo

Maljuna patro Buŝo, tiama usona prezidanto, en 1989 — mallonge antaŭ la golf-milito — donis al Sadamo grandan krediton, sed ankaŭ aliaj okcidentaj landoj (Germanio, Francio, Britio) ne dolorigis sed dorlotis la irakan despoton, kiu nun subite estas satano por nuna Buŝo. Usonaj sekret-servoj kreis talibanojn por neniigi sovetiajn trupojn en Afganio, sed nun Usono devis militi kontraŭ talibanojn, ĉar ili simpatiis kun saŭdi-araba Osma bin Laden. Ankaŭ ekstrem-fundamentistan saŭdi-araban reĝimon Usono (ĝis nun) subtenas, kvankam 15 el la 19 teroristoj, kiuj per aviadil-bomboj detruis la kapital-turojn de Novjorko, estis saŭdi-arabaj.

Maliculoj asertas, ke ĉi ĉio okazas nur, ĉar Saŭdi-Arabio kaj Irako disponas abunde pri nafto, kiun Usono nepre bezonas por siaj aŭtetoj kaj tanketoj. Sed ni ĝue ĵuras, ke tio estas nura pura hazardo. Ĉar karakteriza por Buŝo estas hazardo: li fariĝis usona prezidanto, kiel konate, nur pro iu elektohazardo. Ŝajnas, ke ni ĉiuj pli kaj pli estas regataj nur de bizaraj hazardistoj. Mi do deziras al vi bonfartan hazardon en 2003!

Moderna Vivo

HUNGARIO

Ne plu malsame pri samseksemo

En septembro la hungara Konstitucia Kortumo deklaris kontraŭkonstituciaj la paragrafojn 199 kaj 200 de la kriminala kodo, laŭ kiuj la “aĝo de konsento” estis 14 jaroj en malsamseksaj rilatoj, sed 18 jaroj en rilatoj samseksaj.

Abolon de ĉi tiuj diskriminaciaj dispozicioj iniciatis gejaj organizaĵoj jam en 1993 per propono submetita al la Konstitucia Kortumo. Kelkaj organizaĵoj, kiel la laborgrupo Habeas Corpus, opinias, ke la malfruado de la kortumo en si mem kontraŭas la konstitucion, se konsideri, ke artikolo 70/A, malpermesanta diskriminacion, jure validas jam ekde 1989.

Perversado

Dum la jaroj de ĉi tiu prokrastado almenaŭ 16 viroj en Hungario estis kondamnitaj al prizonpuno pro “perforta kontraŭnatura perversado” (tiel!), kvankam temis pri seksaj agoj kun reciproka konsento, kaj pluraj suferis du jarojn da antaŭaresto pro malrespekto al artikolo 199. Laŭ Habeas Corpus, ili devus rajti al reparacio.

La sekretario de la Katolika Konferenco de Hungaraj Episkopoj nomis bedaŭrinda la kortuman decidon, kiun Internacia Asocio de Lesbaninoj kaj Gejoj (ILGA) salutis en komuniko. ILGA tamen atentigis, ke en Hungario, malgraŭ ĉi tiu pozitiva paŝo, plu validas malpermeso al lesbaninoj, gejoj kaj ambaŭseksemuloj sub la aĝo de 18 jaroj aliĝi al grupoj defendantaj iliajn interesojn.

Lingvo

OPINIO

Landnomoj: homaj frenezigiloj

En okcidento landnomo estas derivata el gentnomo; en oriento inverse. En la ĉina, korea, vjetnama kaj japana, oni nomas loĝanton de Japanio “japani-persono”, kaj la landon “Japanio”, kie “Japanio” estas unusola radiko, neanalizebla en la vortelementojn “japano” kaj “-io” aŭ “-ujo”. Ke ekzistas du sistemoj, estas fakto de la naturo, kaj ĝi estas valorlibera*, t.e. ĝi inkluzivas nenian valorjuĝon, same kiel ekzistas en Esperanto la oni-ne-scias-kial “fifama”* paro “broso-kombilo”.

Oni tamen memoras, ke tiu ĉi temo kaŭzis furiozan ekscitiĝon antaŭ pli ol jardeko. La tiama prezidanto de la Akademio de Esperanto, André Albault, publikigis en la Aktoj de la Akademio II, 1968-1974, sed en la parto neoficiala, sian teorion pri landnomoj, kiu entenis proponon pri aliaj formoj, diferencaj de la kutimaj, al kiuj estis aplikata la sistemo “loĝanto el landnomo”. Poste li publikigis la verkon Studado pri landnomoj en la Aktoj III, 1975-1991, kiuj estas disdonitaj al la esperanta gazetaro kiel Oficialaj informoj 9, kiuj aperis en la Letero de la Akademio 7, aprilo/majo/junio 1989. Estas notinde, ke li parolis pri toleremo (malgraŭ tio, ke kelkaj kredis lin netolerema), dirante: “Oni norme diros ‘Koreo’ (se tiel oni decidos), sed plu povos diri (se kaj kie oni tion faris) ‘Koreujo/Koreio.’”

Konsento

Preskaŭ ĉiu kontraŭis la proponon, aparte koreoj: tiuj ĉi kampanjis persiste kontraŭ “Koreo-koreano”, kaj por “Koreio-koreo”. Unuanima konsento en la mondo favoris al la koreoj, kaj iuj akademianoj malkaŝe diris, ke la propono estos nuligita, tuj kiam Albault eksiĝos kiel prezidanto. Ĉiuokaze neniu aŭskultis lian rekomendon. Stefan Maul, redaktoro de MONATO, provis adopti la Albault-an rekomendon por la magazino, ne pro konsento sed pro disciplino, sed tuj devis repreni la proponon pro universala malaprobo.

Nun la iama rabio forpasis, kaj oni povas kun malvarmeta kapo mediti pri la afero. Mi apartenis al la malgrandega minoritato, kiu alte taksis la Albault-an teorion. Por konscii kiel malmultaj estis tiuj, kiuj subtenis lin, oni rememoru la nombron en lia tendaro: laŭ mia memoro apogis lin en la revuo de UEA sole Emilija Lapenna. La bazo de ankaŭ ŝia argumento estis disciplino. Kaj aliaj? Male — ekzemple ŝtormis en la japana esperanta gazetaro kontraŭakademiaj voĉoj. Ĉies atakoj estas same banalaj: “landnomo el gentnomo” estas zamenhofa, silentante pri tio, ke la zamenhofa regulo havas duan parton, kiu traktas novajn* landojn. La sola escepto en la maro de emocio estis sciencista artikolo de profesoro Gotoo Hitosi el Japanio, nun akademiano, aperinta en la UEA-revuo, kies konkludo tamen estis malfavora al Albault.*

Recenzo

Mi ĉiam diris kaj skribis “koreo-Koreio”, sed tio estis pro la sola kialo, ke oni respektu la senton de homoj, kiuj estas partioj de la polemiko*. Teorie mi apudis al la flanko de Albault. Kiam s-ro Haupenthal mendis ĉe mi recenzon pri la libro de Albault, Vojaĝo tra la landoj, historia-lingva studo pri la land-nomoj kun Mult-lingva glosaro pri land-nomoj, Iltis-eldonejo, 1991, por la periodaĵo de Iltis, mi esprimis mian admiron pri la detala esploro de Albault, sed ĝi ne estis publikigita pro mia rezervo, ke mi devas respekti la psikologion de la koreoj. Tiamaniere, mi estis ekskomunikita tiel de la por- kiel de la kontraŭ-Albault-a skolo. Multe pli poste, kun permeso de s-ro Haupenthal, mi sendis mian manuskripton al Ĵak Le Puil, kiu akceptis ĝin por La KancerKliniko, en kies numero aprilo/majo/junio 1996 ĝi aperis.

La uzo “koreo-Koreio” estas aktuale firme establita, kaj nun ekzistas neniu ebleco, ke “Koreo-koreano” estos revivigita: ĝuste tial mi traktas la temon ĉi tie. Mi favoras “Koreo-koreano” ĉar 1) “Koreio” havas duoblan hiaton “e-i-o”, malfacile aŭdeblan kaj prononceblan; 2) “Koreo-koreano” estas internacia, laŭ la 15a regulo.

Rikano

Tiel dirante, mi jam aŭdas la rikanon de japanaj socilingvistoj: “Aŭskultu al tiu Eŭropo-amanto!” Ne, mi ne estas tia, inverse, la sistemo “loĝanto el landnomo” estas definitive orient-azia, kiel komence de tiu ĉi eseeto mi diris; ĝi havas nenion komunan kun arjofilio*. Ĝuste tiuj kontraŭimperiistoj lingvaj estas eŭropecaj, pensante, ke “loĝanto el landnomo” estas bizara, ke “landnomo el gentnomo” estas norma laŭ la leĝo de naturo. Ili krome pensas, ke ne apliki la kutiman manieron pere de la sufikso “-ujo/-io” al azia lando estas trakti ĝin kiel ion ekzotan, nome barbaran, subnorman.

Jen reago el sento de malsupereco; mi scias bone, sen ilia fingromontro, pri la rasismo ĉe eŭropanoj. La sinteno de kultura persono estas agi kvazaŭ ĝi ne ekzistus. Plie, troviĝas ekzemploj de “loĝanto el landnomo” en Eŭropo, kiel por Nederlando, Luksemburgo, Irlando. Mi ne komprenas kial la ukrainanoj obstinas pri Ukrainio el ukraino, kio estas fremda al ilia lingvo: Ukraino estas substantivo signifanta la landlimon. Mi diras kaj skribas al ukrainanoj laŭ ilia plaĉo, respektante ilian sentemon, sed kiam mi skribas pri ili kiel la triaj personoj, mi agas kiel mi kredas tion bona: ili estas diferencaj de la koreoj, kontraŭ kiuj la japanoj faris grandegajn krimojn.

Konvinko

Miaj antagonistoj grimacos: “Kial ci ne nomas cian landon ‘Japano’, fidele al cia konvinko?” Jes ja, mi multe pli amas tion ol “Japanio”; ankaŭ ĝi estas internacia, laŭ la 15a regulo: “Japan, Japon —> Japanese, Japonais, Japaner”. Tio tamen ne povas esti realigebla, je mia granda bedaŭro, “japano-Japanio” jam tro fortike enradikiĝis. Se pensi tiel, la koreoj fiaskis kapti la raran, en la historio unufojan ŝancon, kiam ilia landnomo ankoraŭ estis en stato de flueco.

La japanoj kontraŭe havas feliĉon pri alia nomo de sia lando, “Nipono”: PIV kaj la nova PIV donis al ĝi signifon de la lando. Kurioze, en la franca Nippon estas la landnomo, dum ĝi havas ankaŭ sencon adjektivan, “de Japanio”. Mi do sentas ĝin iom stranga, kiam ĝi estas uzata kiel le gouvernement nippon.

* 1. Wertfrei, preferata termino de Max Weber.
* 2. Tiel skribis iu esperantologo.
* 3. Mi scias, ke tiu epiteto estas eŭropo-centraĉa, sed mi objektive citas el Zamenhof. Ankaŭ estas nejuste riproĉi lin pro la nescio pri tio, ke en Azio la regulo estas “gentnomo el landnomo”. Tio simple spegulas la mallarĝan sferon de scio de deknaŭajarcentaj eŭropanoj.
* 4. Simo Milojević, la tiama redaktoro ĉe UEA, diris al mi, ke, petite de s-ro Haupenthal aperigi recenzon pri la libro de Albault, li serĉis tra la listo de aĉetintoj de la libroservo de UEA, trovis la konatan nomon de s-ro Gotoo, kaj mendis la artikolon.
* 5. Izumi Yukio estis la sola persono, pri kiu mi scias, ke li emfazis forte tiun ĉi kialon por subteni la koreojn. Mi subtenas ankaŭ la argumenton de Probal Daŝgupto por “Barato” kontraŭ “Hindio” pro tiu ĉi motivo, tute agnoskante la pravecon “abstraktan” (ĉiuj veroj estas konkretaj, diris Hegelo, aŭ Lenino, se al vi plaĉas) de André Cherpillod favora al “Hindio”: tiu ĉi estas internacia, tradicia, enradikiĝinta en la kutimo “eŭropa”, sed ĝia politika neĝusteco al la neparolantoj de la hinda en Barato faras ĝin malrekomendinda. Ĉi tie decido estas multe pli facila ol ĉe la afero “Koreo/Koreio”.
* 6. Vortelemento “-filio” kiel en “bibliofilio”.

Spirita Vivo

MARIA

Kie unue aperis la Sankta Virgulino?

Preskaŭ ĉiu en Eŭropo konas sanktajn lokojn kiel Lourdes [lurd] en Francio aŭ Fatima en Portugalio pro tie okazintaj misteraj aperoj de la sankta virgulino Maria. Tamen ne multaj scias, ke la unua mistera apero de la Virgulino en Eŭropo okazis en eta litova urbeto Šiluva, 19 km norde de la urbo Raseiniai.

La urbeto Šiluva jam ekde la 16a jarcento famiĝis per sia mistera bildo kaj per patronfesto de la sankta virgulino Maria. La naskiĝtago de la Virgulino estas la 8a de septembro. Ĉirkaŭ tiu tago okazas semajnlonga patronfesto. Jam ekde la 17a jarcento al la patronfesto de Šiluva direktiĝas religiaj procesioj.

Šiluva famiĝis, kiam en la 15a jarcento loka bienulo Petras Gedgaudas konstruis la preĝejon kaj donacis por ĝi bildon de la Virgulino. Meze de la 16a jarcento en la ĉirkaŭo ekregis kalvinismo. Tamen dum staris la malnova katolika preĝejo, al la patronfesto de Šiluva amase venadis preĝantoj. La pastoroj malkontentiĝis pro tio. La katolika preĝejo estis detruita. Ekde la jaro 1591 la urbo apartenis al la kalvinistoj kaj nur en la jaro 1622 sur la loko de la iama preĝejo katolikoj konstruis etan lignan preĝejeton. Ekde la jaro 1629 la bildo de la Virgulino estis publike montrata. Dum la jaroj 1760-1775 estis konstruita nova katolika preĝejo — la nuna malgranda baziliko de la naskiĝo de la sankta virgulino Maria.

Dum Litovio estis sub la jugo de la cara Rusio, la loka registaro intencis vidalvide al la katolika preĝejo konstrui protestantan preĝejon, tamen katolika pastro aĉetis la tutan placon kaj tie konstruis statuon de la sankta Virgulino, kiun li alportis el Sankta Peterburgo. Dum la sovetia periodo la registaro diversmaniere ĝenis la kredantojn, por ke ili ne partoprenu la religian feston en Šiluva. Sovetiaj milicistoj fermadis vojojn, kvazaŭ pro dombesta epidemio, kaj ne tralasis la preĝantojn, irantajn al la religia festo. Anstataŭ la statuo de la sankta Virgulino tiam estis konstruita monumento por sovetiaj batalantoj. La internacia famo de la loko estis preskaŭ nula.

En la jaro 1993 papo Johano Paŭlo la 2a vizitis tiun sanktan lokon de Litovio kaj preĝis en la kapelo de la Apero.

Mistero

Ne ekzakte oni scias la ĝustan daton de la apero de la sankta virgulino Maria. Onidire, tio okazis inter la jaroj 1608 kaj 1612.

Paŝtistoj de najbara vilaĝo, paŝtante gregon sur kampoj de eklezio, sur unu granda ŝtono ekvidis plorantan virinon, kiu portis surbrake infaneton. Unu el la paŝtistoj tuj kuris al kalvinista katekisto. Tiu ĉi invitis instruiston kaj, veninte al la ŝtono, demandis la plorantan virgulinon: “Virgulino, kial vi ploras?” Ŝi respondis: “Mi ploras, ĉar antaŭe sur tiuj ĉi kampoj oni adoradis mian filon kaj nun ĉi tie oni plugas kaj semas”. Tion dirinte ŝi tuj malaperis.

Ambaŭ kalvinistoj tiun ĉi aperon konsideris ŝerco de malica spirito. Tamen la okazintaĵo baldaŭ famiĝis. Maljuna agrikulturisto, jam preskaŭ blinda pro la solida aĝo, memoris, ke tiuloke, kie aperis la virgulino kun infaneto, iam staris katolika preĝejo. Li petis gvidi lin al la kampo, kiu tiujare estis semita per sekalo. La maljunulo esperis malgraŭ sia blindeco retrovi tiun lokon. Tuj veninte li subite ekvidis kaj montris, kie estis enfosita la trezoro de la malnova preĝejo. Oni elfosis kofron kun dokumentoj de la malnova preĝejo kaj bildo de Maria.

Bildo

La mistera bildo de la Dipatrino de Šiluva similas al tielnomata bildo de sankta Luko, kiun en la jaro 1453 detruis turkoj. La bildo estas 1,38 m larĝa kaj 2, 28 m alta. Onidire ĝin en la jaro 1457 el Romo alportis loka bienulo Petras Gedgaudas. Meze de la 16a jarcento la lasta katolika pastro enfosis la bildon kune kun dokumentoj de la preĝejo de Šiluva en fera kofro, tiel dezirante protekti ĝin kontraŭ la regantaj kalvinistoj.

Nova adorado de la bildo fariĝis ebla nur en la jaro 1622, post rekonstruo de katolika preĝejo. En la jaro 1674 juvelisto L. Hoffman el Königsberg (Pruslando) faris por Maria arĝent-oran veston. En 1786 papo Pio la 6a permesis, ke la bildo estu kronita. Dum ordinaraj tagoj la mistera bildo estas kaŝata sub alia bildo, kiu prezentas la aperon de la sankta Virgulino, kaj kiun en la jaro 1920 faris pentristo J. Rutkovski el Cęstochowa [ĉenstoĥova] (Pollando).

Preĝejo kaj kapelo

La hodiaŭa preĝejo de Šiluva — la baziliko de la naskiĝo de la sankta virgulino Maria — estas jam la kvara. Ĝi estis konstruita inter 1760 kaj 1775. En la jaro 1976 papo Paŭlo la 6a oferis por la preĝejo de Šiluva la honortitolon de malgranda baziliko.

En flanka preĝeja kapelo estas konservata la fera kofro, en kiu post la apero de Maria oni trovis la dokumentojn kaj la misteran bildon, nun pendantan super la granda altaro.

La plej impona konstruaĵo de Šiluva, simila al obelisko, estas la kapelo de la Apero, je kelkcent metroj for de la baziliko. Ĝin oni konstruis en la jaroj 1912-1924 okaze de la 300a datreveno de la apero. Ene de la kapelo, baze de la altaro, estas enmuntita la legenda ŝtono, sur kiu aperis la sankta virgulino Maria.

Dum la lasta patronfesto oni komencis la konstruon de la estonta Spirita Centro, kie por ekleziaj studoj prepariĝos junuloj, okazos religiaj konferencoj kaj povos tranokti pilgrimantoj.

Leteroj

Al la intelektuloj de MONATO

Endas diri, ke mi tute ne komprenas iujn voĉojn, kiuj “saĝe” blagas kaj kvakas en MONATO pri terorismo. Bele sonas la opinio, ke intelektulo “sidiĝas kaj diskutas ekvilibre ĝis la atingo de la solvo” (MONATO, 11/2001, p. 4). Bedaŭrinde mi konas neniun “intelektulon”, kiu tiamaniere atingis sukceson. Kial neniu el tiaj sofistoj “diskutis ekvilibre” kun Hitler, ke li ĉesu militi?

Neniu vizitis Stalin-on por sukcesa “diskutado” pri centmiloj da sklavoj en siberiaj koncentrejoj. Usono ne devis ĵeti atombombojn sur Japanion, se iu pacdefendanto sukcesplene antaŭe “diskutus” kun japanaj militistoj. Tute marĝene: japanoj mem nun diras, ke se la milito daŭrus “ĝis la lasta viro”, ĝi alportus pli grandan tragedion por la lando, ol la atombombo. Terorisma atako de kapitalisma petrol-multmiliardulo bin Laden en Usono ne estis lia unua ago.

Kial vekiĝis neniu el nunaj saĝaj rezonemuloj, kiuj povis konvinki teroristojn, ke ili jam ne murdu milojn da pluaj senkulpaj usonanoj. Ĉi cerbumuloj evidente subtenas ĉiujn teroristojn. Tion eblas vidi ankaŭ en ilia favoro al militkrimulo Milošević. Ili protestis, kiam internaciaj soldat-trupoj evitigis pluajn amasmurdojn en teritorioj de eksa Jugoslavio kaj ebligis revenon de preskaŭ miliono da rifuĝintoj, kiuj el la tuta Eŭropo revenis al amastomboj de siaj familianoj.

Krom teroristoj kun pafiloj kaj iliaj favorantoj en MONATO ni havas ankaŭ milojn da aliaj teroristoj, kiuj estas armitaj ĉie surloke per bastonoj kaj pavimeroj ... Kie ajn en la mondo okazas iu politika aŭ ekonomia forumo, insektaro alflugas tien, ne “diskuti ekvilibre”, sed malpurigi stratojn kaj parkojn, forbruligi aŭtomobilojn, disrompi centojn da montro-fenestroj kaj disrabi varojn, vundi dekojn da policistoj, kiuj ŝirmas la havaĵon de simplaj civitanoj.

Poste la honorindaj manifestintoj eksidas en aviadilojn kaj komforte flugas manifestacii al alia lando. Neniu kapablas klarigi, eĉ kompreni, kiu pagas ilian luksan kaj senpenan vivon. Ĉu ili estas kapitalistoj el pasintaj jarcentoj, kiuj povas vivi riĉe sen laboro kiel parazitoj, aŭ subtenas ilin iu narkotaĵ-mafio? En nuna ĥaosa mondo ekzistas multaj komplikaĵoj, kiuj minacas la vivon kaj trankvilon de la simpla homo. Fanatikuloj, kiuj renversas kaj misuzas religion, ruzuloj aŭ idiotoj, kiuj celas al memvidebligo, alportos al la homaro ankoraŭ multan malfeliĉon.

Tial oni pravas, ke senkompromisa batalo kontraŭ terorismo estos longtempa, sed la venkon ne kapablas akceli eĉ procento da stultuloj, kiuj aplaŭdas al ĉiu murdisto kaj samtempe instruas nin pri unusola solvo per “ekvilibra diskuto” kun teroristoj, kvankam ili tiun manieron ne praktikas. Se iuj konfesas belsonajn ideojn de la aliaj, do bone: iru interkaresi kun perfortuloj kaj se ili post viaj kisoj ĉesos murdi, miaj opinioj estis totale maltrafaj. Sed pruvu tion, ne nur meditu!

Jaroslav

Ĉeĥio

Ekonomio

KONGO (D. R.)

Disrabado de naturaj riĉaĵoj

La interna milito kiu okazas en Kongo (Demokrata Respubliko) alportas multajn malfeliĉojn. La armeoj de Ruando, Ugando kaj Burundo sendis siajn militistojn por militi apud la kongaj ribelaj armeoj kontraŭ la konga armeo. Tiuj landoj asertas ke ili volas sekurigi siajn landlimojn. La konga armeo estas helpata de la armeoj de Zimbabvo, Namibio kaj Angolo.

Jaron post jaro Unuiĝintaj Nacioj (UN) konstatas, ke la naturaj riĉaĵoj de Kongo estas disrabataj de la militantoj. Laŭ raporto, farita post enketo de UN-komisiono, multaj ruandaj kaj ugandaj politikistoj kaj militistoj estas engaĝitaj en tiu disrabado.* En la raporto estas ankaŭ menciitaj la militistoj el Kongo kaj Zimbabvo kaj la kongaj ribeluloj.

La konga, ruanda kaj uganda registaroj protestis kontraŭ tiu raporto. Kelkaj konganoj sin demandas ĉu ankaŭ la kongaj politikistoj devus esti konsiderataj kiel la ruandaj kaj ugandaj. Ĉu la okcidentaj landoj kiuj ekspluatis la riĉaĵojn kun la kunkulpeco de la politikistoj dum la regado de la prezidanto Mobutu ne povus esti konsiderataj samaj? Kial dum tiu tempo UN ne kreis komisionon?

La raporto montras, ke la veraj organizantoj de la ekspluatado estas personoj kaj kompanioj kiuj havas sian bazon en la norda hemisfero (Ameriko, Eŭropo kaj Azio). Ĝi rekomendas limigi ilian agadon per vojaĝmalpermesoj kaj financaj restriktoj.

Ruando iĝis granda eksportisto de koltano*, oro kaj diamantoj, Ugando de oro, diamanto kaj ligno. Estas klaraj indikoj, ke tiuj riĉaĵoj reale originas el Kongo. Restas multaj demandoj, al kiuj la konganoj sugestas respondojn. Kiu finfine aĉetas la minaĵojn kaj kiu vendas armilojn al la ribeluloj? La okcidentaj landoj. Kiu regas Unuiĝintajn Naciojn? La okcidentaj landoj. Kie estas la mono de tiuj kiuj komercas la minaĵojn? En okcidentaj bankoj. Se UN decidus frostigi tiun monon, kiu profitus? Okcidentanoj.

Serge ZANDANDU NTOMONO ZOLA

* La raporto de la Konsilio de Sekureco de UN (numero S/2002/1146 de la 16a de oktobro 2002, 215 kB) legeblas en www.un.org.
* “Koltano” estas kunmeto de la nomoj de du maloftaj metaloj: “kolumbio” (malnova nomo de niobo) kaj “tantalo”. Koltano estas bezonata i.a. por produkti poŝtelefonojn.

Eseo

Lingvo kiel politikilo

Temis lastatempe en televid-programo en la irlanda (gaela) lingvo pri “Ultais”. Tiu nomo estis por mi — verŝajne por preskaŭ ĉiu parolanto de la gaela — nova kaj nekonata vorto. Tamen mi komprenis ĝian signifon. Ult- devenas de la nomo Ulster, dum la afikso -ais-is signifas “lingvon”. Do la laŭlitera signifo de Ultais estas “ulstera lingvo” — alivorte la lingvo de Nord-Irlando. La nove inventita nomo de la lingvo en la angla estas Ullans.

Ĝis antaŭ nelonge, kaj eĉ hodiaŭ, oni povus kredeble aserti, ke tia lingvo ne ekzistas. Efektive, oni povas aserti, kvankam ne tute ĝuste, ke ĝi estas nenies denaska lingvo. La etna historia idiomo de indiĝenaj ulsteranoj estis la norda dialekto de la kelta irlandgaela, de kiu devenas la gaela parolata en norda kaj okcidenta Skotlando. La gaela estis tien enkondukita de la irlandaj migrantoj, kiuj fondis la antikvan regnon Dal Riada en la regiono de Skotlando, kiu nomiĝas Earra-Ghàidheal (angle Argyll).

En pasintaj jarcentoj, britaj reĝoj provis fortigi sian regadon de Ulstero, instigante sud-skotajn presbiterianojn hejmiĝi en la provinco, el kiu la indiĝenaj gaellingvaj katolikoj estis perforte elpelitaj. Tiuj kolonianoj parolis ne la gaelan sed la ĝermanan (ne keltan) idiomon de sudokcidenta Skotlando, kiu devenas plejparte de la dialektoj de la angloj, ne de la saksoj, kiuj estis la ĉefa originala bazo de la hodiaŭa normigita angla. La menciita skota idiomo estas varie nomata (Braid) Scots, Lallans kaj, sur la orienta marbordo, Doric. Ne plu akceptebla estas la nomo “skotangla”. Hodiaŭ ĝi apenaŭ estas parolata en pura formo, sed estas miksita kun la pli-malpli normigita angla, sed skote prononcata.

Fragmente

Ŝajnas, ke neniu en Ulstero parolas nemiksitan formon de la skotdevena dialekto. Diversaj skotaj vortoj estas ankoraŭ uzataj, sed ŝajnas, ke nur eta nombro da maljunaj protestantaj ulsteranoj en la nordorienta kamparo ankoraŭ fragmente parolas restaĵon de la malnova ulsterskota dialekto. Tamen ulsteranoj de skota deveno insistas, ke ĝi ankoraŭ estas vivanta lingvo en la provinco.

Mencion pri Ultais/Ullans mi trovis en la retpaĝoj en la kataluna kaj angla lingvoj de informcentro Sistemes Informàtics i d’ Organització (TTT-adreso: www.siemen.org.) Tie oni raportas, ke “ulsterskotoj postulas, ke oni respektu ilian lingvon.”.

Plia informo pri tiu mistera ulstera lingvo troviĝas en anglalingva publikigaĵo de Cathal McCall [kahal mkol], nome Political Transformation and the Reinvention of the Ulster-Scots Identity and Culture en Identities: Global Studies in Culture and Power, Vol. 9, n-ro 2 (“Politika transformado kaj la reinvento de la ulsterskota identeco kaj kulturo” en Identecoj: Ĝeneralaj studoj pri kulturo kaj potenco).

Simbolo

McCall skribas, ke, en la naŭdekaj jaroj, ulsteraj uniistoj (t.e. tiuj, kiuj volas konservi la union de Nord-Irlando kun Britio) “mobilizis” la ulsterskotajn lingvon kaj kulturon kiel simbolojn de sia kultura identeco. Li aldonas, ke la ulsterskotaj lingvo kaj kulturo atingis sian pinton en la 18a jarcento en la nordokcidentaj graflandoj de Nord-Irlando, kiam ĝi distingis la tieajn loĝantojn disde la praktikantoj de la angla lingvo kaj de la angla vivmaniero. Tamen, samkiel multaj aliaj regionaj dialektoj eŭropaj, modernigo aŭguris la morton de la ulsterskota.

Tio, kio instigis la aktualan “reinventon” de la lingvo, estis la politika transformado en la naŭdekaj jaroj de la politika sistemo en Nord-Irlando. Laŭ McCall, ĉi tiu reinvento manifestas sin diversaspekte. Ĝi estas samtempe mito pri origino, lingvo kaj kulturo; komuna konscio; reago kontraŭ la kultura sintrudo de la irlandaj naciistoj en Nord-Irlando; embria ulstera naciismo; kaj ingredienco de la spirito de brita identeco. La uniistoj tiel celas ekvilibrigi la progreson faritan de la irlandaj naciistoj rilate al esprimado de ilia kulturo en Nord-Irlando. En periodo de kronika dubo, suspekto kaj malmemfido, ili esperas, ke tia reinvento de preskaŭ perdita lingvo iom kontribuos al la sekureco kaj la kontinueco de ilia aparta komunumo. McCall dubas, ĉu ili sukcesos.

Malgraŭ uzado de lingvoj kiel politikiloj, oni konstatas, ke ne malmultaj gaelparolantoj interesiĝas pri la ulsterskota. Oni povus imagi, ke, se la sinteno de ambaŭ komunumoj en Nord-Irlando estus pli klarvidaj kaj pli toleremaj, la komunaj kultureroj, inkluzive de la lingvoj gaela kaj skota (kvankam en iom apartaj variantoj), kontribuus pli al amikeco kaj harmonio ol al apartigo kaj malfido. Bedaŭrinde, tamen, Nord-Irlando estas speciala kazo, kie nenio povas esti senplue akceptata.

Garbhan MACAOIDH

Pliaj detaloj pri ĉi tiu temo en socipolitika kunteksto troveblas (en angla lingvo) ĉe la retpaĝaro de la Nord-Irlanda Instituto pri Regado, Publika Politiko kaj Socia Esplorado (www.governance.qub.ac.uk/pub-cmcc.html). Tiuj, kiuj scipovas la anglan, povas informiĝi pri la ulsterskota lingvo, legante la libron Ulster-Scots: A grammar of the traditional written and spoken language (La ulsterskota: gramatiko de la tradicia skribata kaj parolata lingvo) de Philip Robinson, eldonita de Ulster-Scots Heritage Council, Belfasto, 1997 (retpaĝaro: www.lowlands-l.net/offline scots.htm).

Leteroj

Manipulado duobla

Stefan Maul skribas en la rubriko El mia vidpunkto (MONATO 2002/11, p. 8), ke “ĉiu medalo havas du flankojn”, sed lia klopodado aperigi la situacion en Zimbabvo kaj aliaj afrikaj landoj en favora lumo estas tamen iom troa. Estas tempo, ke eŭropanoj forgesu la miton, ke la problemoj de Afriko fontas el kolonia ekspluatado — fakte la nuna mizera stato en multaj afrikaj landoj grandparte ŝuldiĝas al mismastrumado fare de la afrikanoj mem. Se ekzemple en Tanzanio oni forpelis homojn el terenoj por tie kultivi tritikon, pri tio kulpas unuavice la tanzania registaro. Kaj estas cetere absurde skribi, ke tio okazis por ke Kanado kultivu tritikon, kvazaŭ tio estus rekta afero de la kanada ŝtato. Sed estas tro bela sloganeca lingvaĵo, se oni povas tiel diabligi jam tutan riĉan landon.

Kaj se temas pri Zimbabvo, la ĉefa fakto estas, ke pro Mugabe la tuta ekonomio de la lando ruiniĝas, tiel ke post forpelo de la eŭropanoj la popolo ĝenerale pli mizere vivas. Konsentite, ke eŭropaj amaskomunikiloj tro koncentriĝis je la teruraĵoj faritaj kontraŭ la grandbienuloj — ili devintus pli raporti pri la problemoj, kiujn la tuta frenezaĵo kaŭzas al ordinaraj zimbabvanoj. La eŭropaj bienuloj ne nur kultivis tabakon, ili ankaŭ grave kontribuis al nutraĵproduktado. Kaj se la lando ne plu eksportos tiom da tabako, kiom en 1999, ĝi ne pli bone fartos pro tio.

Brian MOON

Luksemburgo

Leteroj

Kanceliero hazarda

Komentoj pri la artikolo de Stefan Maul en MONATO 2002/10, p. 12-13:

1. “Schröder [ŝreder] sciis bonege ekspluati” la inundegon. Eble vi povus noti, ke Stoiber [ŝtojber] en sian ombran kabineton ne vokis kompetentulon pri mediaj problemoj (nur iom poste diris, ke li mem ...).

2. Pri Irako: “ĉar eĉ se Germanio volus, ĝi ne povus helpi Usonon”. Vi scias pli bone, kiom helpis Germanio en la golfa milito: Usono uzis nian landon por sia loĝistiko kaj uzis malsanulejojn; Germanio subtenis tiun ĉi militon finance per ĉirkaŭ 5 miliardoj da germanaj markoj — mi ne certas pri la sumo. Kaj en tiu regiono jam troviĝas germanaj ŝipoj kaj Fuchs-tankoj por analizi kemiaĵojn. Krome ni jam subtenis la militon en Afganio — tion la ruĝ-verda registaro akceptis kaj ni subtenas la starigon de civila socio en Afganio pere de soldatoj, civilaj helpantoj kaj mono.

3. Jes, regi estas malfacile, kaj ne estas granda diferenco inter la kristana aŭ ruĝ-verda politiko. La metodo de Schröder estas alia — fari “cerban ventumadon” kaj finfine eltrovi taŭgajn rimedojn (kaj tamen fari erarojn, ekzemple pri la impostado de grandaj firmaoj — aŭ la sano-politiko). Mi esperas, ke la opozicio kunlaboros konstrue. La demokratio vivas de ŝanĝiĝo — kaj post 16 jaroj da “nigra” politiko endas kelkaj jaroj de alia koloro.

Manfred WESTERMAYER

Germanio

Moderna Vivo

GENETIKO

Profeto sen honoro

Neniu muzeo, neniu statuo, neniu ŝildo — pro tio nur malmultaj loĝantoj de la kanada urbo Halifakso (Nova Skotio) scias, ke tie eniris la mondon homo, kiu grave kontribuis al la scienca progreso de la 20a jarcento.

Oswald Theodore Avery [éjveri] naskiĝis en Halifakso la 31an de oktobro, 1877. Ne estas konate, kial Avery ekstudis medicinon en la universitato de Columbia en Usono kaj fariĝis esploristo pri bakteriologio. Eble influis lin la morto pro tuberkulozo de lia pli aĝa frato; eble la kvazaŭmorto de lia patrino — jam planita estis ŝia entombigo, kiam la “mortinto” subite ekkriis (kaj pluvivis 24 jarojn).

Studinte medicinon, Avery tamen eklaboris ne kiel kuracisto sed kiel bakteriologo, unue en la esplor-instituto de Hoagland en Brooklyn (parto de Novjorko) kaj poste en la Rockefeller-instituto. Li interesiĝis pri imunologio, kiam ankoraŭ junis tiu ĉi fako, kaj li akiris sciojn pri ĥemio kaj imunoĥemio. Ĉio, kion li lernis, estas kvazaŭ pretigo al la granda estonta elkovro — estis Avery, kiu montris, ke la genoj estas el desoksiribonukleata acido, alivorte el DNA. Jen sisma ekscio en la mondo de biologio.

Ŝlosilo al la vivo

Ĉiuj vivantoj, ĉu animaloj, plantoj, fungoj, bakterioj, eĉ protobakterioj, portas la instrukciojn de sia vivo en la genoj. Kaj la genoj estas el DNA (krom en kelkaj primitivaj organismoj, kies genoj estas el RNA, aŭ ribonukleata acido). Jen la fundamento de moderna genetiko kaj, antaŭ Avery, nekonata. Plejparte supozis sciencistoj, antaŭ la eltrovo de Avery, ke genetika informo devas esti proteina. Eĉ post referaĵo fare de Avery kaj kolegoj en 1944, multaj eminentaj sciencistoj daŭre kredis, ke la molekuloj de DNA estas tro simplaj por enhavi la ŝlosilon al la vivo kaj la instrukciojn, kiel krei kaj funkciigi vivantan organismon.

Kiel montris Avery, ke la genetika informo estis en DNA? Bakterioj, same kiel aliaj vivantoj, havas genojn por porti la recepton de la vivo. Ne gravas, ke estas nur unu ringforma kromosomo kaj ke aranĝoj en la bakteria ĉelo estas iom primitivaj: la biologiaj fundamentoj restas samaj kiel en pli altaj organismoj. Do Avery studis pneŭmokokojn — bakteriojn, kiuj, inter aliaj aferoj, respondecas pri pneŭmonio en homoj. Sed Avery studis la efikon de pneŭmokokoj al musoj.

Estis jam konate, ke du parencaj grupoj de pneŭmokokoj havas malsamajn efikojn kiam injektitaj en musojn. Pneŭmokokoj de tipo 1 estas sendanĝeraj; oni povas injekti la vivantajn mikro-organismojn kaj la injektitaj musoj plu vivas kaj plu ĝuas kutimajn musfarojn. Kontraste, pneŭmokokoj de tipo 2 estas ĉiam mortigaj. Tiu eksperimento estas simpla kaj firma. Oni povus ripeti ĝin multfoje, kaj la rezulto restas ĉiam sama.

Vosthavaj etuloj

Ankaŭ estis konate, ke oni povas mortigi la pneŭmokokojn (ĉu de tipo 1 ĉu de tipo 2) per alta temperaturo kaj injekti ilin en musojn kaj nenio okazos. La vosthavaj etuloj postinjekte daŭre vivas kaj estas normalaj. Do, la dua fakto estas, ke la musoj mortis nur post injekto de vivantaj pneŭmokokoj de tipo 2.

Alia sciencisto, d-ro Frederick Griffith, montris jam en 1928, ke, se oni miksas vivantajn pneŭmokokojn de tipo 1 kaj mortigitajn pneŭmokokojn de tipo 2, ĉiu nedanĝera per si mem, kaj injektas la kombinaĵon en musojn, la musoj mortas. Post miksado, la nedanĝeraj vivantaj pneŭmokokoj de tipo 1 akiras ion de la mortigitaj organismoj, kaj tio ŝanĝas ilin. Eĉ pli grave, la ŝanĝo daŭras generacion post generacio; ĝi estas heredata. Dum 16 jaroj estis mistero, kio estas la “transforma faktoro”, kiu kreas mortigantojn el la antaŭe nedanĝeraj pneŭmokokoj.

Modesta sciencisto

Avery estis pacienca sciencisto kaj atentis ĉiun detalon. Finfine ne plu estis dubo: la materialo, kiun la pneŭmokokoj de tipo 1 akiras de mortigitaj pneŭmokokoj de tipo 2, kaj kiu iĝas parto de la geno, estas pura DNA. Komence multaj eminentaj sciencistoj ne kredis al Avery. Kaj tiu ĉi modesta sciencisto ne batalis por subteni sian eltrovon: li jam publikigis sian verkon kaj pruvon kaj jen ĉio. Tamen, iom post iom, sciencistoj komencis esplorojn surbaze de la laboro de Avery kaj liaj kolegoj: ekzemple Watson kaj Crick detale klarigis la strukturon de DNA.

Pluraj sciencistoj gajnis Nobel-premiojn pro malkovroj, kiuj fontis el la ŝlosila eltrovo de Avery kaj liaj kolegoj. Li mem ne gajnis la Nobel-premion kaj li mortis en 1955. En 1994 estis ĉe la Rockefeller-universitato semajna simpozio kaj festo por memori kaj honori la 50an datrevenon de la publikigo de la referaĵo de Avery. Dume oni nomis la kontribuaĵon de Avery “la unusola plej grava biologia eltrovo de la dudeka jarcento”.

Sed ŝajnas, ke en Halifakso oni tute forgesis aŭ ignoras, ke en tiu ĉi urbo naskiĝis giganto inter biologiaj esploristoj.

Eseo

Sen solvo neniu paco

Finfine estas akceptate en Bruselo kaj en Vaŝingtono, ke sen solviĝo de la albana afero ne eblos paroli pri paco kaj stabileco en Balkanio.

La albana afero estiĝis pro la Kongreso de Berlino en 1878 kaj aparte pro la Konferenco de Londono en 1912-1913. Tiam oni decidis, ke pli ol 60 % de la albanaj teritorioj kaj 55 % de la loĝantaro restu ekster la landlimo de la sendependa albana ŝtato. Dum la komunisma reĝimo la afero neniam leviĝis, ĉar la registaro en Tirana konsideris sin ideologia aliancano de Beogrado.

Tamen evidentiĝis problemo, pacon kaj sekurecon minacanta, post la politikaj ŝanĝoj, kiuj en marto 1992 kondukis al venko de demokratoj en Tirana. Tiam albanoj mem ekvidis sin disdividitaj en kvin ŝtatoj. Samtempe pliiĝis kontaktoj inter albanoj en Tirana, Priština, Tetovo, Podgorica kaj Ateno, kion malamikaj najbaroj, kiuj dum 90 jaroj pli ol duonon de la albanaj teritorioj tenis, ĵaluze kaj timeme rigardis. Registaroj en Beogrado, Skopje kaj Ateno klopodis malhelpi ĉiujn kontaktojn kaj lanĉis kontraŭalbanan ofensivon en diplomatiaj rondoj en Eŭropo kaj Usono.

Terorismo

La balkanaj registaroj provis kaj provas trakti la albanojn kiel faktoron de malstabileco, krimeco kaj malsekureco en la regiono, kiel homojn nedezirantajn kutimiĝi al reguloj, ordo kaj ŝtato. Ili prezentas albanojn kiel malamikojn de la okcidento, kiuj subtenas terorismon (pro tio, ke albanoj apartenas plimulte al la islama religio). Fakte post la milito en Kosovo estas eksterdube, ke albanoj plej fidele subtenas Nord-Atlantikan Traktat-Organizaĵon (NATO) kaj Usonon; krome la albanoj celas konstrui demokration kaj merkatan ekonomion, kontraŭante terorismon.

La ideo pri albanoj kiel malamikoj kaj iniciatintoj de ia granda Albanio devenas de la registaroj de Makedonio, Montenegro, Grekio kaj Serbio, kie loĝas notindaj minoritatoj de albanoj. Sed Grekio neas la homajn rajtojn kaj fundamentajn liberojn de ĝis tri milionoj da grekaj civitanoj de albana deveno, dum Serbio subpremas ĉirkaŭ 300 000 etnajn albanojn en Bujanovac, Preševo kaj Medveđa. Makedonio, uzinte perforton kaj ŝtatan teroron por mortigi kaj pereigi etnajn albanojn, ankoraŭ ne plenumas la interkonsenton de Ohrid, en kiu oni provis plibonigi la rilatojn inter albanoj kaj makedonoj. Ankaŭ en Montenegro oni atendas tumultojn, kiuj povas direktiĝi kiel ĉiam kontraŭ la etnan minoritaton en tiu lando.

Etnopurigado

Ĉiuj tiuj evoluoj kreas malfacilaĵojn al la albana respubliko, kiu vidas sin ĉiam pli izolata. Okaze de etnopurigado de albanoj en la regiono, Albanio devus respondi militiste: pelado de du milionoj da albanoj al Albanio (dum milito en la printempo de 1999) endanĝerigis la ekziston de la albana ŝtato kaj ties internan sekurecon kaj ordon. La situacio estas savita nur pro interveno de Usono kaj NATO.

Miskomprenoj kaj malamikecaj kondutoj de la najbaroj de Albanio plimultiĝas proporcie al la apogo de Usono por la albana afero. Daŭre en Balkanio oni rigardas Albanion kiel minacon, spite al tio, ke albanoj neniam invadis siajn najbarojn aŭ okazigis etnan purigadon. Kontraste, en la printempo de 1999 en Kosovo malaperis senspure 20 000 albanoj; krome, en la somero de 2001 okazis en Makedonio genocido kontraŭ albanoj.

Konferenco

Por trakti tiajn problemojn estis aranĝita lastatempe du-taga konferenco en Svislando. La konferencon Albanoj kaj iliaj najbaroj organizis la usona instituto Projekto pri Etnaj Interrilatoj kunlabore kun la svisa Departemento pri Rilatoj kun Eksterlando. Partoprenis reprezentantoj de balkana politikistaro, kaj, laŭ la prezidanto de la konferenco, Allen Kassof, la evento ebligis “ekster lumoj kaj bruoj de la publiko” debaton pri ŝanĝiĝanta Balkanio kaj pri rilatoj inter Albanio kaj ĝiaj najbaroj.

La konferenco permesis al albanoj i.a. klarigi, ke la koncepto pri “etna Albanio” kontraŭas la koncepton pri “vera Albanio”: sub tio ĉi oni ne komprenu ian etnopurigadon. Krome la albanoj indikis, ke la unua paŝo al definitiva solvo de la albana afero en Balkanio estos sendependeco de Kosovo: tio sendube trankviligus ĉirkaŭ ok milionojn da albanoj en Balkanio. Kiel por aliaj popoloj de Eŭropo, ankaŭ por albanoj gravas esti parto de eŭrop-atlantika komunumo ĝuanta pacajn rilatojn, kaj internajn kaj eksterajn.

Pro la sukceso de la svisa konferenco estas antaŭvidata eventuale en Berlino plia renkontiĝo de reprezentantoj de la grandaj potencoj kaj politikistoj el Balkanio. Tiam estos diskutataj tabuaj temoj, kiel ekzemple referendumoj por difini, kie finfine vivu homoj en Balkanio.

Moderna Vivo

EŬROPO

Sklaveco en fungejo

Dum la lastaj dek jaroj litovoj serĉantaj pli bonan vivon malkovris Irlandon. Onidire tie jam vivas kelkdekoj da miloj da litovoj, kiuj faras laboron neniel akcepteblan al irlandanoj. Lastatempe litovaj ĵurnalistoj, kunlabore kun la brita televida kompanio BBC, fariĝis “neleĝaj dungitoj” por sperti tion, kion spertas multaj litovoj en Irlando.

Unue nepris trovi litovon, kiu povis proponi neleĝan laboron en Irlando. La afero ne simplis, sed finfine peranto en urbo Kaunas informis pri laboro ĉe fungejo en Irlando: oni pagos minimume 8 eŭrojn hore. La loĝado en granda, komforta domo kostos ĝis 33 eŭroj semajne, kaj necesos kromaj 33 eŭroj por manĝaĵoj. La litovojn — kiuj ŝajnigu, ke ili estas turistoj — renkontos ĉe la flughaveno en Dublino iu kun la nomo Patrick. Tiuj ĉi aranĝoj kostis por unu dungoto 580 eŭrojn.

Sekreto

Ĉe la flughaveno aperis ne Patrick sed Charlie; poste, ĉe la fratino de Patrick, estis decidite, ke la du ĵurnalistoj — kies identeco restis kaŝita — iru al la bieno de familiano de Patrick, kie jam laboras litovoj kaj latvoj. La domo estis pura kaj bone ekipita, nur tre malofte estis varma akvo. La proprietulo malpermesis al la dungitoj promeni en la ĉirkaŭaĵo kaj kontakti nekonatojn. Neniu rajtis eniri la iom fore situantan domon; eblis tamen urĝokaze telefoni.

La dungitoj laboris en 14 grandegaj fungejoj, kie necesis rikolti agarikojn. Foje ili laboris tri horojn, foje 10, depende kiom da fungoj elkreskis. Nur ĉiun trian aŭ kvaran laborhoron eblis dum kvaronhoro ripozi, kaj la laboro fizike pezis. La salajro seniluziigis: eblis gajni semajne ĉirkaŭ 200 eŭrojn kaj monate ŝpari ĉirkaŭ 330.

Post tri semajnoj la peranto en Kaunas proponis, ke la ĵurnalistoj fariĝu mem subperantoj kaj trovu kromajn laborlokojn en Irlando. Por ĉiu trovita posteno la peranto pretis pagi 100 eŭrojn. Ne mankis kroma laboro ĉe la fungejo. Intertempe evidentiĝis, ke Patrick ricevas elcentaĵon de la salajroj de la neleĝaj dungitoj. Do ne nur litovoj per tiu ĉi sklavo-laboro riĉiĝas — ankaŭ irlandanoj.

Noveloj

Espero

de Alberto García Fumero

La rotestro turnis lacan vizaĝon al Wells: “Ni ne kapablos plu elteni, doktoro. La abatison ili jam trapasis. Estas tro da atakantoj, kaj helpo el la Tero atingos nin nur post du semajnoj. Krome, la akvofontoj estas poluitaj per *yygtikh* kaj baldaŭ elĉerpiĝos la kugloj. La elektro ... miaopinie, estus pli bone kapitulaci. Sed Vi estras ĉi tie.” La kuracisto flustris: “Kaj Addha? Kio pri ŝi?” La militisto kapneis: “Ŝi ja estas krimulo laŭ iliaj leĝoj. Ne estis bona ideo enmiksiĝi en tian aferon. Ĉi lacertoj estas kruelegaj. Pli bone estos lasi ilin mortigi unu la alian.”

“Mi ne..” komencis diri Wells, dum kvazaŭa, giganta pugnobato frapis la muron. Kelkaj fenestrovitroj dissaltis. Ambaŭ homoj kaŭris inter la falantaj vitreroj kaj atendis.

Nova bato.

La kuracisto silente demandis al la rotestro. Tiu ĉi rezignacie krucis la brakojn:

“Ili uzas katapultojn. Poste oni ĵetos brulaĵojn. Baldaŭ oni scios, ĉu ili ankaŭ havas pulvon. Prefere mi iru kuraĝigi la soldatojn. Pluraj el ili estas rekrutoj. Damne, neniam antaŭe ni alfrontis problemojn en ĉi kolonio.” Li stariĝis. “Kion Vi faros?”

Wells siavice stariĝis: “Mi iros ŝanĝi la bandaĝojn al Addha. Eble ŝi jam rekaptis la konscion.” Li demetis al si la okulvitrojn kaj masaĝis al si la du ruĝetajn faltojn ambaŭflanke de la nazo. “Nu, mi lacegas...”

La militisto grimacis: “Baldaŭ ni ĉiuj ripozos... poreterne. Flegu bone la profetinon. Eble ŝi rezervos por ni lokojn en sia paradizo.”

La kuracisto skuis la kapon, kaj eliris.

***************************

Wells ĵetis rigardon sur Addha, kiu dormetis. Ĉio en ordo ĝis nun, li pensis. La sunsubiro en la dezerto estis ĉiam bela, kaj Wells spertis pacon kaj trankvilon. En la ĉielo komencis aperi la unuaj steloj kaj la tri satelitoj de Mirza videbliĝis. Nu, bone, eĉ dum militoj estas belegaj noktoj. Kial ne? Aĥ, kiom mi deziras esti en la Tero, ĉe miaj oldaj amikoj ... revis Wells.

“Kial Vi ne transdonas min al la soldatoj?”

Wells preskaŭ ne komprenis la demandon, ĉar la prononcmaniero de Addha estis tiu de suduloj, kiuj kutimas milde kartavi. Je la duonlumo de la ĉambro, ŝi aspektis preskaŭ homa, estante la nura diferenco tio, ke la voston ŝi movetis kvazaŭ metronome dum ŝi parolis, laŭ la maniero de ĉiuj *iĥjanoj*.

Wells flankenmetis per mansvingo la demandon.

“Ili Vin bruligos.”

“Tiu, kiu rezistas al la malbono, turniĝas en malbonulon”, ŝi flustris, kaj endormiĝis. Ŝvito kovris la lacertan haŭton, kaj de tempo al tempo ŝi tremetadis pro la febro. Kvankam Wells estis dresinta la vundojn, li ne opiniis prudente dozi antibiotikojn; neniu scias, kiuj estas la kromefikoj de teraj medikamentoj ĉe mirzanoj. Ilia eksteraĵo ne tro diferencas de la homa, krom la lacerta haŭto kaj la manko de haroj. Interne ... tio ja estas alia afero. Prefere ne riski.

La kuracisto pretigis ĉion por la transfuzo, dum li observadis la profetinon. La disĉiploj forlasis ŝin meze de tumulto, rememoris Wells. Tiun ĉi virinon oni senkiale ŝtonumis. Kaj tamen, oni parolas pri mirakloj kaj resaniĝoj ... kio do? Sufiĉas nur ke oni komencu paroli pri homamo kaj neperforto, kaj subite ĉiuj eksentas la plej elkoran malamon al tiu naivulo, kiu ...

Ne estante religiama homo, Wells ne kaptis en la unuaj momentoj de la predika kariero de Addha (kiu konis ŝin?) aspektojn, kiuj al plej bone trejnita orelo reeĥus jam konatan melodion. Sed de tiam , kiam helpe de kelkaj soldatoj li eltiris ŝin el la manoj de la homamaso, li komencis vidi similecon. Ĉu vere la samo povus okazi denove, aliplanede? La afero ne similis je la detaloj, sed ... bone.

Kaj ni estas same kiel romianoj imperiaj. Kiu estas mia rolo? Ĉu eble mi estos Pilato? — konkludis la kuracisto, kaj enpuŝis nadlon en la brakon de la paciento. Tiu ĉi malfermis la okulojn kaj post fluga alrigardo al li ŝi ŝercis: “Eĉ por fari bonon, oni ja devas kaŭzi doloron, ĉu ne?”

Wells ruĝetis, kaj respondis:

“Ne eblas fari alimaniere. La transfuzo ...”

“Ne tro zorgu” — trankviligis lin Addha. “Tia estas la vivo, kiun ni ricevis de la Unua Ovodemetinto. Dolorpremita, patrino demetas la ovojn, kaj, kiu konas plej ravan ĝojon?”

“Prefere uzi anestezon.”

“Ho, jes,” respondis Addha per la plej fluga rideto, “mi jam aŭskultis paroli pri tiu mirinda kuracilo. Sed kiom da ĝi Vi bezonos por ĉiuj doloroj en la mondo? Ĉu sufiĉos la kvanto?”

“Ni strebas mildigi suferojn. Oni ne rajtas resti senfara antaŭ sufero, ĉu ne?”

“Sufero lernigas nin rigardi la morton sentime, rekte en la okulojn,” ŝi respondis, “Kaj mi asertas al Vi, ke ĝi la unua mallevos la rigardon.”

“Sed estas multaj homoj, kiuj neniam lernos suferi. Kaj kion fari, kiam suferas infano?”

Addha rigardis lin kvazaŭ li estus travidebla. Wells sentis la harojn hirtiĝi sur lia nuko.

“Kial Vi demandas tion, kion Vi scias funde de Via hepato?”

Wells mallevis la okulojn, embarasita. Li provis ŝanĝi la temon de la konversacio:

“Kiel Vi fartas nun? La febro?”

“Vi neniam pensis tro pri la Plejalta, ĉu ne?” estis la surpriza respondo.

“Nu, bone, mi... eble ne,” li konfesis. “Estas tro da Dioj. Ĉiuj religioj havas miraklojn, ĉiuj asertas tion aŭ alion. Tro da diversaj opinioj.”

Addha ridetis:

“Kredas la *drendo*, ke la arbobranĉo ekzistas nur, por ke ĝi tie ripozu.”

“Neniu religio respondas niajn demandojn.”

“Kiuj estas Viaj demandoj?”

Wells provis kombi sin per la fingroj: “Nu, bone, la senco de ĉio tio. Kio ni estas en la universo, kial ni ekzistas ... Vi scias, tiaj aferoj.”

“Respondo nea ofte ŝuldiĝas al tio, ke la demando estas nea. Kion diras al Vi Via hepato?”

“Ĉe ni oni parolu pri la koro,” ridetis siavice la kuracisto. “Kaj ĝi vere nenion diras al mi.”

“Kaj do Vi strebas konstrui maŝinojn, por ke ili helpu Vin kompreni. Kie estas tiu maŝino, per kiu oni povas kompreni la Plejaltan?”

“Ĉu Vi havas la respondojn?” demandis rekte Wells.

“Respondojn? Vi estis rigardanta tiom da mirindaĵoj dum Viaj stelvojaĝoj ... ĉu oni bezonas pliajn respondojn, kiam oni rigardas la stelojn?”

“Estas tro da malbono en la mondo ... mi tute ne povas naive akcepti la ekziston de senlime bona Dio, kiu disdonas donacojn inter siaj sekvantoj samkiel kompleza avĉjo. Kio pri la militoj? Kio pri la malriĉeco, la malsato?”

“Homo estas la nomo de ĉiuj militoj. Kaj malriĉeco estiĝas pro tio, ke ni mem ne dividas riĉecon kun niaj fratoj. Serĉu la veron tie. Kial kulpigi la Plejaltan?”

“Kio estas vero?” li demandis, nesciante, ke tiu demando estas jam olda de jarmiloj “Kio pri la malsanoj? Ne, mi neniam komprenos.”

Addha flustris:

“Doloro blindigas Vin, kaj tio montras, ke Vi estas homa. Preĝu kaj esperu, kaj Via hepato iam parolos al Vi.”

“Kiu vi estas, Addha?” demandis Wells.

“Demandu Vian hepaton” estis la ada respondo.

Wells gapis malkontente, kaj pretis diskuti plu. Subite forta bruo aŭdiĝis ekstere. Denove la giganta pugno batis la murojn.

“Jen ili denove kun la katapultoj. Mi devas iri helpi.”

“Ne plu verŝu sangon. Transdonu min al ili kaj revenu hejmen. Vi jam faris tion, kio devis esti farata laŭ la Antikvulaj Libroj. Ĉio finiĝos baldaŭ kaj mi revenos al la Ĝardeno.”

“Ho, jes,” moketis la doktoro. “La ĝardeno. Ĝardeno en ĉi dezerta mondo, kia ideo.” Li kontrolis, ĉu ĉio estas en ordo ĉe lia paciento kaj rekomendis:

“Ne stariĝu. Restu kuŝe. Baldaŭ mi revenos.”

Addha kapneis.

“Ne, sanigisto. Jen la fino ... sed ni revidos nin alie. Vi trovos la vojon, ĉar kompato nestas en Via hepato, kvankam Vi tion ne komprenas.”

“Kion Vi celas? Mi ne forlasos Vin.”

La profetino mistere ridetis:

“Ankaŭ mi ne forlasos Vin.”

Subita eksplodo interrompis ilin.

“Fajro! Fajro!”

La kriegoj hirtigis ĉiujn harojn ĉe Wells. Li aŭskultis la rotestron ĝisraŭke krii ordonojn:

“Atentu! Ili sukcesis trapasi! Fermu ĉiujn pordojn!”

Bruo da mitraloj (ĉu ili jam estas ene?). La kuracisto kuris al la koridoro, sed eksplodo ĵetis lin kontraŭ la muron. Kvazaŭ giganta ondo, homamaso enpenetris. Addhan oni eltiris el la lito, kaj ĉiuj komencis bati ŝin per manoj, piedoj, per bastonoj. Neniu sono eliris el ŝiaj lipoj.

Nova eksplodo.

Sovaĝe kriante, la homamaso trenis sian viktimon tra la koridoroj.

“Ĵetu ŝin en la fajron! Al la fajro!”

“... pardonu ilin, ĉar iliaj koroj ankoraŭ estas tiuj de *kranej*. Ili ankoraŭ ne klare vidas ...”

Wells provis levi sin, sensukcese. Vidante lian strebon, unu el la sturmantoj frapis lin per madzo.

Ruĝo ...

************************

“... geografio miakorpa estus do disa arkipelago je vundoj en sanga oceano: jen vundo miabrusta, vera giganto ...”

Wells skuis la kapon, provante eltiri sin el pensvagado. Jen grava atingo: li sukcesis malfermi la okulojn malgraŭ tio, ke ĉio ĉirkaŭ li, ĉio ene de li, estas tutsimple doloro. Unusola doloro? Eble pliaj doloroj aperos poste. Doloro kaj ruĝo. Kuracisto, kuracu Vin mem ...

Subite penso kaptis lin per frida mano: kaj ŝi? kie ŝi? Addha estas, kio gravas nun. Kiom da tempo estas jam pasinta? Kiom da tagoj? Mi devas kalkuli la tagojn ... nur tri mi bezonos. Nur tri, por scii ... Nu, mi ankoraŭ vivas, sed kiucele? Celo ... jes, ankoraŭ estas celo — li konkludis post preskaŭa sveno — mi devas supervivi por vidi. Ĉu atesti? Ne, simple vidi. Tio sufiĉos al mi. Ankaŭ aliaj vidos, sed pri tio mi ne zorgos. Temos pri alies tasko ... mi bezonos nenion pli, nenion plu.

Li strebis rigardi ĉirkaŭ si. Nokto. Kadavroj kaj ruinoj. Kiu kutimis uzadi sportajn ŝuojn? Aĥ, jes, la radioteknikisto. Vidu: estas nur unu ŝuo. Kie la alia? Lasu la mortintojn zorgi pri la mortintoj. Sed mi ankoraŭ vivas, kaj kiu kulpas pri tiom da mortoj? Mi mem. Mi mem kulpas.

Li sentis la larmojn fari rojojn sur liaj vangoj. Ĉu mi rezistos? Ho, Dio, se Vi vere ekzistus! Faru, ke mi supervivu nur tri tagojn, por ke mi vidu, por ke mi sciu! Estu la miraklo denove!

Hobio

FRANCIO

Persistemo donis plezuron!

Paskalo kaj Heleno Ducros [dikró] el la urbo Herbignac [erbinják], nord-okcidenta Francio, komencis jaĥt-konstruadon en 1986. Fakte Paskalo kaj Heleno, kiuj estas esperantistoj, sukcesis ne nur ĝisfine konduki la konstruadon, sed plie: ili mem ellaboris la tutan konstruadon de la jaĥto, kvazaŭ ili estus fakuloj pri tio.

Ĉi tie vere temas pri finkonstruado de granda jaĥto. Estas atentinde, ke temas pri jaĥto de Ĵonko-modelo. Efektive! Ĝi estas konstruita laŭ planoj tiel aranĝitaj, por ke oni plej facile navigu en oceanoj kaj relative komforte restadu en ties kajutoj dum marvojaĝoj. La jaĥtnomo estas “Tourne Lune” [turn lin], “lunfloro”.

Ĝiaj teknikaj donitaĵoj jenas:

La jaĥto estas konstruita el ligno. Ĝia ŝelo, 30 milimetrojn dika, konsistas el kvar tavoloj de tabuloj. La unua tavolo estas najlita kaj gluita al la ĉeftrabaro. La pliaj tri tavoloj estas nur gluitaj unu al la alia. Dum la gluado, kiu celis regule glui ĉiujn tavolojn, oni uzis ĉirkaŭ 700 000 agrafojn. Ĉiujn oni forigis post la sekiĝo de gluaĵo. Minimume 600 kg da gluaĵo kaj 50 kg da farboj necesis entute por la jaĥto.

Fine post 16 jaroj da persistemo kaj klopodoj, la jaĥto enakviĝis. Ĉiujn ĝiajn manovrojn lerte planis kaj gvidis Paskalo kaj Heleno. Kun kelkaj geamikoj ili tuj ĝuis kelkminutan navigadon ĉirkaŭ la atlantika jaĥthaveno Arzal, situanta proksime al Herbignac.

Kiel kutime por “bapti” jaĥton, oni rompis ĉampan-botelon al ĝia pruo kaj bondeziris “Bonan venton!”

Ankaŭ la legantoj de MONATO bondeziras al la konstruintoj de la jaĥto “Tourne Lune” agrablajn spertojn kaj plezuron en la estonta navigado.

Jean-Yves SANTERRE

Arto

GERMANIO

Komenco de la teatra maratono

Kiamaniere eblas hodiaŭ altiri homojn al la teatro? Gerard Mortier, la 57-jara intendanto de la nova teatra festivalo Ruhrtriennale en Nordrejn-Vestfalio, celis krei festivalon por simplaj loĝantoj, por tiuj, kiuj neniam antaŭe estis en teatro kaj opero. La festivalo daŭras tri jarojn, ekde 2002. Tiujare, inter septembro kaj oktobro, estis montritaj ses novaj surscenigoj kaj kvin gastludoj. La spektakloj okazis en eksaj minejoj kaj uzinoj (la ŝtato donis 50 milionojn da eŭroj por rekonstrui tiujn, kaj pliajn 40 milionojn por la festivala programo). Mortier esperis, ke tiuj nekutimaj lokoj plifaciligos kompreni teatron, ĉar ili estas tipaj por la regiono. Krome, la biletoj estis malmultekostaj preskaŭ por ĉiuj teatraĵoj. La aranĝojn de la unua festivala jaro ĉeestis sufiĉe da vizitantoj el diversaj sociaj tavoloj.

Sed Mortier ne nur volis ŝanĝi la teatran ejon. Ankaŭ la teatraĵoj ne plu rajtas esti nur antikvaj ludoj. Necesas vidi la interrilatojn de teatro kaj la nuntempo. La spektakloj ne estis pompaj. Mortier provis miksi la teatrajn ĝenrojn. “Se oni vidas teatraĵon, oni ne plu povu diri: tio estas dramo kaj tio estas opero”, opinias Mortier. Li vidas la estontecon de teatro en muzikteatro. Li eĉ planas en 2004 surscenigi ĵazan operon. Sed intendanto de la festivalo ŝanĝiĝas dum ĉiu el la tri jaroj, do Mortier riskas ne sukcesi atingi la altan celon — krei “postburĝan festivalon”.

La festivalo interalie volas emfazi, ke la germanoj pensadas pri Germanio. La muzikteatraĵo Germanio, viaj kantoj! inaŭguris la festivalon. Dum spektaklo mem, sub la scenejo kantensemblo prezentas diversspecajn germanajn kantojn. Ĉi tiu spektaklo estas alvoko al la germanoj, kiuj ne konas — kontraŭe al aliaj nacioj — siajn kantojn parkere. La Elegioj de Holivudo de Hanns Eisler montris la malfacilan vivon de la ekzilitoj inter 1933 kaj 1945. La kontrasto inter la bela fasado de Holivudo kaj la realaj kondiĉoj de la germanaj fuĝintoj estis reflektita inter la scenejo kaj la industria halo, kie okazis la spektaklo. Cetere, la fino ne estas feliĉa: Hanns Eisler forlasis Usonon en 1948, ĉar li estis akuzita esti komunisto. La usona reĝisoro Peter Sellars surscenigis la dramon La infanoj de Heraklo de Eŭripido, kiu aktualece montris la situacion de fuĝintoj: la infanojn de Heraklo, kiuj devas fuĝi for de la tirano, ludis kurdaj infanoj.

Ligiteco al la regiono kaj nuntempaj temoj estas tipa por la festivalo. En 2004, post la festivalo, Mortier fariĝos intendanto de la pariza opero, kie li volas tradici-stile surscenigi klasikajn operojn. Tio ne estas facile imagebla.

Thomas SÜLZLE

Arto

FRANCIO

Datreveno por ridi

Por festi en 2002 sian 20-jariĝon Mimos, la internacia festivalo de moderna mim-arto en Périgueux (urbo en la sud-okcidenta parto de Francio), aparte atentis al amuzoj. Mimos vagabondis tra la stratoj kaj placoj, elvokante ridojn kaj ridetojn en la centro kaj urborandoj, sed ankaŭ sursceneje, en la kutimaj lokoj.

Lige al la ĉeĥa kultura sezono, okazinta en Francio, estis invititaj studentoj de la teatraj universitatoj de Bratislava kaj Brno, kiuj reprezentis la famajn ĉeĥajn kaj slovakajn humurajn tradiciojn, ĉar mim-arto estas la esprimformo, kiu forte enradikiĝis en Ĉeĥio kaj Slovakio. Krome, ĉeestis anglaj, hispanaj, danaj, usonaj, polaj, svisaj, nederlandaj gajaj artistoj (entute el 13 landoj), kiuj amase prezentis siajn spektaklojn. Nokte Mimos vivis eble eĉ pli vigle, ol tage. Ekzemple, furoris la franca spektaklo, kie temis pri biciklista mondo. Ĉeĥaj aktoroj reverkis kaj prezentis Odiseadon.

Gajaj kaj ĝojaj homoj petolis kaj kirladis la atmosferon de Périgueux — danke al Mimos. Longan junecon al ĝi!

Brigitte FAVERIAL/gla

Spirita Vivo

LINGVOJ

La Biblio en la gaela lingvo

La gaela, lingvo parolata en du samdevenaj sed nun iom malsamaj formoj, en Irlando kaj Skotlando, estas unu el la pluraj endanĝerigitaj etnaj idiomoj de Eŭropo. Ĝia statuso en Irlando estas almenaŭ teorie garantiita, pro la fakto, ke laŭ la konstitucio de la ŝtato, ĝi estas la unua oficiala lingvo. Cetere, ĝi estas instruata en ĉiuj lernejoj. En Skotlando, tamen, ĝis la reestablo (kvankam kun limigita potenco) de la nacia asembleo (parlamento) en 1997, la gaela lingvo ne estis oficiale agnoskita, kaj estis studfako en malmultaj lernejoj.

Tamen, precipe pro la influo de la eklezioj kaj la preskaŭ universala kono de la Biblio en la gaela en protestantaj regionoj de la insuloj kaj Altejo (norda kaj okcidenta Skotlando), la lingvo estis konservata en altnivela grado. Eĉ simplaj fiŝistoj kaj kamparanoj kun etaj bienoj kapablis — kaj ankoraŭ kapablas — diskuti teologion kaj aliajn seriozajn temojn pro la lingva edifo, kiun ili ricevis, ne en lernejo sed en la preĝejoj kaj per legado de la Biblio.

En Irlando, kie dum longa tempo la Biblio ne estis ĝenerale legata de la katolika laikaro, nur protestantoj havis rektan aliron al la gaela versio, sed la plimulto de ili estis de angla deveno kaj parolis nur la anglan. Nur en la lasta duono de la 20a jarcento aperis aprobita katolika versio de la tuta Biblio en la gaela.

Antaŭ nelonge oni anoncis, ke estas preta nova versio de la Biblio en hodiaŭa gaela. Oni konstatas, ke la junaj generacioj malfacile komprenas la pli klasikan lingvaĵon de la plej uzata malnova eldono, parte pro tio, ke ĝia teksto estis forte influita de la irlandgaela, kaj pro la fakto, ke la parolata lingvo de junaj gaeloj ŝanĝiĝas kaj iom simpliĝas laŭ gramatiko.

La unua presita religia libro en la gaela aperis en Skotlando en 1567, sed neniu parto de la Biblio estis tradukita gaelen ĝis du jarcentoj post tiu dato. Dum iom da tempo oni provis enkonduki en Skotlandon la irlandan Biblion de la protestanta episkopo Bedell, sed ĝia lingvaĵo kaj malnova irlanda tiparo bazita sur la manuskripta alfabeto ne estis facile kompreneblaj. La teksto de la plej uzata kaj plej amata versio konservas multajn vortarajn, idiotismajn kaj sintagmajn influojn de la Biblio de Bedell. Pluraj reviziitaj versioj aperis en la jardekoj post 1861, kiam la Nacia Biblia Societo de Skotlando transprenis respondecon pri tradukado kaj eldonado de la Biblio, sed en la plej lastaj, la ŝanĝoj estis minimumaj kaj rilatis precipe al iom simpligita ortografio.

Oni esperas, ke eĉ nun, kiam la influo de la religio estas malpli evidenta, la nova eldono en moderna gaela daŭre helpos konservi la lingvon kaj la kulturon de la gaeloj en Skotlando.

Garbhan MACAOIDH

Politiko

BALTIO

Via malamiko estas nia malamiko

Duoblan eŭforion estigis en Litovio kaj la invito membriĝi en Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO) kaj la vizito de la usona prezidanto George Bush [ĝorĝ buŝ].

Aparte ĝojis konservativuloj pro la anonco, ke Litovio kun ses aliaj ŝtatoj rajtos aliĝi al NATO. Estis konservativuloj, kiuj en 1990 tuj post la sendependiĝo de Litovio ekstrebis al NATO-membriĝo. Hodiaŭ la koncernaj politikistoj konfesas, ke tiam NATO-membriĝo aspektis utopia: nun, tamen, 60 % da litovoj apogas membriĝon.

Kaj danke al la fakto, ke Litovio kiel ekssovetia ŝtato unue liberiĝis de sovetia armeo kaj nun pleje proksimiĝas al NATO-niveloj, vizitis la landon George Bush kune kun la latva prezidantino Vaira Vyke-Freiberga [vajra vike-fréjberga] kaj la estona prezidanto Arnold Rüütel [arnold rjutel].

Okupacio

Por litovoj plej gravis la vortoj de Bush, kiuj eĥiĝis tra la lando: “Se iu fariĝos malamiko de Litovio, tiu fariĝos ankaŭ malamiko de Usono.” Tiel konfirmiĝis la sekureco de Litovio, kiu spertis sovetian okupacion en 1940, perfidon de okcidentaj demokratioj en 1945 kaj partizanan militon, minacojn kaj timojn ĝis 1991.

NATO-membriĝo alportos ne nur militan sekurecon sed ankaŭ plej verŝajne ekonomian progreson. En najbara Pollando, ekzemple, duobliĝis investado post invito aliĝi al NATO. Kompanioj hezitas investi en lando minacata de potenco en oriento: NATO-membriĝo estas kvazaŭ signalo por sekura investado en Baltio.

Jam de kelkaj jaroj litovaj soldatoj aktivas en NATO-operacioj, ekzemple en Bosnio kaj Afganio.

El mia vidpunkto

Jur-renverso

Germanaj sekretaj servoj havas pruvojn, ke teroristo Osama bin Laden kaŝas sin en Berlino, oni scias tamen nur en kiu kvartalo sed ne en kiu domo. La ĉefo de l’ urba polico ordonas bombardi la kvartalon, por tiel kapti aŭ elimini la teroriston. 500 loĝantoj, inter ili multaj infanoj, estas mortigitaj, Osama bin Laden sukcesas fuĝi. La ĉefpolicano deklaras, ke spite al tio la bombardo estis granda sukceso, ĉar oni mortigis ankaŭ kelkajn kunulojn de la ĉefteroristo, forpelis la aliajn, tiel ke la kvartalo nun estas liberigita de terorismo.

Fikcio kaj realo

Kio okazus, se tiu ĉi raporto ne estus fikcia sed reala? Kompreneble sekvus mondvasta abomeno, la ĉefpolicanon oni akuzus pro murdo. En nia reala mondo ne estis kvartalo de Berlino sed Afganio, kiun oni (t. e. okcidentaj landoj sub gvido de Usono) bombardis; mortis 5000 civiluloj, inter ili multaj infanoj; Osama bin Laden povis fuĝi kaj ĝis hodiaŭ ne estas trovita. Tamen Usono deklaris, ke estis granda sukceso, ĉar oni liberigis Afganion de talibano. Neniu akuzas Usonon (kaj la kunmilitintajn ŝtatojn).

Se vere temus pri liberigo de Afganio, jam jarojn antaŭe Usono devus militi kontraŭ talibanoj, ĉar la kruelaĵoj de tiuj ekstrem-fundamentistaj islamanoj (malavare subvenciitaj de Usono) delonge estis konataj. Sed, kiel deklaris la usona ministro pri eksterlandaj aferoj komence de la milito, faligi la talibanan reĝimon ne estis la celo sed nur rimedo, por tiel kapti Osama bin Laden.

Lerni de Israelo

En marto de 2002 la usona registaro aperigis la jaran raporton pri homaj rajtoj. En ĝi ampleksa ĉapitro ĉiam temas pri “arbitraj kaj kontraŭleĝaj mortigoj”. Tiun jaron Usono denuncis la israelan armeon, ĉar ĝi mortigis 33 supozatajn palestinajn teroristojn en la okupita teritorio kadre de “likvida politiko”, kiel eŭfemisme oni nomas tian murdadon. Komence de novembro de l’ sama jaro per raketo el aviadilo Usono eksplodigis aŭtomobilon en Jemeno, en kiu mortis ses teroristoj de Al-Kaida, inter ili viculo de Osama bin Laden — do ekzakte laŭ metodo aplikita de la israela “likvida politiko”. La usona vicministro pri defendo laŭdis la “tre sukcesan” operacon. Parolisto de prezidanto Bush [buŝ] diris: “Se temas pri teroristoj, kiuj volas mortigi nin, la prezidanto defendas kaj protektas Usonon.” Kiam ĵurnalisto demandis, ĉu do Usono ne plu kontraŭas la israelajn kontraŭleĝajn mortigojn, parolisto de la prezidanto diris: “Nia politiko rilate al la israela-palestina konflikto ne ŝanĝiĝis.” Per aliaj vortoj: se du agas same, ne estas sama afero — israela armeo krimas, usona ne. La sveda ministro pri eksterlandaj aferoj Anna Lindh kritikis: “Ankaŭ teroristojn oni devas trakti kongrue kun internacia juro. Alikaze ĉiu lando povas komenci ekzekuti tiujn, kiujn ĝi taksas teroristoj.”

Malamikoj

Usono instalis krome novan jursistemon por (pli ĝuste: kontraŭ) teroristoj. Kaptitajn 600 talibanojn kaj membrojn de Al-Kaida ĝi enkaĝigis simile al bestoj en Guantanamo (sur Kubo), ilin oni deklaris illegal enemy combatants, t. e. kontraŭleĝaj malamikaj batalantoj; ili do havas juran statuson nek de militkaptitoj nek de krimuloj, do ankaŭ ne ĝuas koncernajn rajtojn laŭ nacia kaj internacia juro. Ili restas kaptitaj sen advokato, sen proceso, sen juĝisto, sen kontakto kun parencoj tiom longe, kiom plaĉas al Usono, pli precize al usona prezidanto, ĉar (laŭ klarigo registara) la prezidanto mem decidas, kiu estas tia “malamiko” kaj kiom longe.

De defendo al prevento

Konforme Bush ŝanĝis ankaŭ la strategion: nun Usono rajtas je preventa milito. Tio signifas, ke oni povas ataki iun ajn landon, se la prezidanto nomas ĝin malamika al Usono, ankaŭ se tiu lando ne atakis Usonon aŭ usonanojn (aktuale: Irako). Li konvinkis pri tiu ĉi nova strategio ankaŭ la membrojn de NATO, kiu nun ne plu estas nura defenda alianco sed ataka; nova intervena trupo povos ekmiliti ie ajn en la mondo. Konsekvence ĉiuj ministroj, kiuj ĝis nun nomis sin “defendaj”, estonte devus titoli sin “milit-ministroj”.

Kiel ajn, nun do estas klare, kial Usono tiom timas kaj verve kontraŭbatalas la mondan tribunalon. Ĝi estas en tio en bela kompanio de aliaj protagonistoj de internacia juro kaj homaj rajtoj, ekzemple Rusio, kiu deklaras ĉiun ĉeĉenon teroristo, ekzemple Ĉinio, kiu dum jardekoj subpremas tibetanojn.

Kion ni lernas per tio? Ke en la historio ofte unu sola homo povas renversi kaj perversigi ĉion. Aktuale tia homo estas fanatika murdisto Osama bin Laden.

Politiko

HOMAJ RAJTOJ

Paŝoj al paco

Dek du norveginoj iniciatis Internacian Virinan Marŝon por Homaj Rajtoj en Israelo kaj Palestino, invitante virinojn el la tuta mondo partopreni. Alveninte en Tel-Avivo la 2an de aprilo, ili marŝos tra rifuĝejoj, vilaĝoj kaj urboj en ambaŭ landoj, kaj finos per granda fratiniĝa kunveno en Jerusalemo la paskan dimanĉon, la 20an de aprilo.

La marŝo estas fondita sur la Homaj Rajtoj de Unuiĝintaj Nacioj (UN) kaj sur la principoj de neperforto. Ĝi efektiviĝos laŭ la spirito de Gandhi kaj Martin Luther King. Partoprenantoj memorigos unu la alian pri la admono de Gandhi ne subtaksi la eblon de unuopulo ŝanĝi la mondon.

La virinoj klarigas: “Ĉar en tiu regiono tradicie estas armitaj la viroj, ni pro sekureco decidis, ke en ĉi tiu marŝo partoprenu nur virinoj. Ni volas kontribui al restarigo de paco, homamo kaj homa digno.”

Ili aldonas: “Homoj spektas la suferadon de la popoloj en Meza Oriento. Politikistoj ne povas trovi solvojn, kiuj utilos al la popoloj de Palestino kaj de Israelo. Politikajn agojn regas potencavido, dominemo, intrigoj kaj egoismo. Homoj serĉas, kion fari por kontribui al paca solvo.”

Pacalianco

Celoj de la marŝo estas interalie starigi respekton por homaj rajtoj en la regiono kaj subteni tiujn en ambaŭ landoj, dezirantajn respekton por internacia juro per ĉesigo de la okupado kaj per starigo de justa paco kun sekureco por ĉiuj loĝantoj. La virinoj kunlaboras kun israelaj kaj palestinaj pacaj kaj virinaj organizaĵoj kun subteno de la norvega pacalianco kaj la norvega filio de la Virina Internacia Ligo por Paco.

En Israelo kaj en Palestino la marŝantinoj gastos ĉe israelaj kaj palestinaj virinoj kaj partoprenos iliajn “milojn da interparoloj” pri alispeca kaj pli bona estonteco. Krome ili plantos novajn olivarbojn, kie la antaŭaj estas forhakitaj.

Intertempe la ĉefkomitato en Norvegio provas starigi komitatojn en aliaj landoj por varbi virinojn por partopreni en la marŝo kaj virojn por alimaniere helpi. Pozitive reagis homoj en dudeko da landoj en Eŭropo, Afriko, Azio kaj Ameriko.

Detaloj pri la marŝo kaj la paciniciato troveblas ĉe www.humanrightsmarch.org.

Politiko

OPINIO

Brave, prezidanto Putin!

Mi fieras pri la rusa prezidanto Putin: al ĵurnalistoj francaj kaj danaj li kuraĝe kaj rekte esprimis tion, kion evitas mencii (aŭ ne komprenas) aliaj eŭropaj ŝtatestroj: nome la totalan tut-islamisman militon kontraŭ nia civilizacio.

Dum Danio miope hejmigis konferencon de ĉeĉenaj t.n. batalantoj por libereco, iliaj islamaj gefratoj en Moskvo tenis 800 teatrajn spektantojn kaj aktorojn dum tri tagoj timigataj kaj humiligataj: ĉu eblas imagi la suferojn de tiuj senkulpaj homoj, feste vestitaj por teatro, kiuj subite trovis sin en speco de koncentrejo? Dume teroristaj gefratoj same tenis aliajn “kaŭciulojn” — eksterlandajn oficistojn de la Ruĝa Kruco — en Ĉeĉenio mem. Jarojn pli frue teroristoj detranĉis la kapojn de aliaj okcidentanoj venintaj ilin helpi.

Menciante ĉi-tiujn abomenaĵojn, mi ne turnas “blindan okulon” al la suferado de la ĉeĉena loĝantaro. La milito en Ĉeĉenio teruras. La tiea rusa armeo konsistas el malsataj, nepagataj, koleraj soldatoj, sed tia estas la armeo, kian Rusio nun havas: alia ne ekzistas. Rusio ne povas inviti ekzemple francan armeon ĉasi la banditojn en la montaro. Kaj, male al la tragedia periodo de amasa ekzilado de ĉeĉenoj fare de Stalin, la popolo rajtas nun libere forveturi al siaj fundamentistaj fratoj en Saudi-Arabio kaj aliloke. Temas ne pri tio, ke minoritato suferas malliberecon flanke de Rusio kaj tial volas sin apartigi. Male: la liberecoj de Rusio nun ŝajnas al ili “okcidente troaj”: sekve ili deziras vivon laŭ la leĝoj de “ŝario” — mezepoka islama kodo.

Ĉantaĝata de teroristoj

Ĉeĉenio (samkiel dekoj da aliaj regionoj) estas parto de Rusio dum jarcentoj. Neniu respondeca lando permesus sin spliti ĉantaĝata de teroristoj kaj ĝi ne permesus fondiĝon de nova malamika ŝtateto — satelito de internacia militema islamo — tuj ĉe sia landlimo.

Do kial simpatioj de eŭropaj amaskomunikiloj restas je ĉeĉena flanko? Kial ili “promocias” islamajn teroristojn je nivelo de “batalantoj por libereco”? Kial ili “glorigas” sabotulojn-murdistojn, kiuj fie provokas kaj ekspluatas la civilizecon de ekzemple Rusio, Usono aŭ Israelo?

Respondo jenas: dum la lastaj jardekoj Eŭropo “memvole” islamiĝis, enlasante preskaŭ 30 milionojn da enmigrintoj el islamaj landoj. Temas ne pri fuĝintoj de fi-reĝimoj kaj de ŝariaj leĝoj, ne pri fuĝintoj, kiuj aspiris al libereco. Male: ili penas adaptigi Eŭropon al islamismo, plenprofitante de liberalisma socio (kaj malavara soci-helpo). Sub sekura tegmento ili eĉ sukcesas minaci kaj surdigi voĉojn de liberpensantoj.

Pereo de civilizacio

Okazis do speco de dua “rekonkero” de Eŭropo (ankaŭ de Kanado kaj parte Usono) ĉi-foje sen armiloj sed danke al “maldekstrula liberalista internacio” aspiranta al “solidareco” kun ĉiuj suferantoj de la mondo. Nekredeble, tamen jam en 1913 rusa verkisto Vasilij Rozanov skribis: “La eŭropa civilizacio pereos pro kompatemo. La pereo de la eŭropa civilizacio montriĝos kiel paralizo kontraŭ ajna malico, ajna fieco, ajna malico: finfine maliculoj disŝiros la mondon.”

Tamen kiel eblas, ke la plej obskura el nuntempaj religi-sociaj instruoj montriĝas tiel bonvena en tradicie kristana Eŭropo — Eŭropo, kies sudaj landoj ankoraŭ memoras sian bataladon kontraŭ islama jugo, kaj kie eĉ regiono-nomoj portas araban signifon (ekzemple Andaluzio — “konkerita Hispanujo” en mezepoka araba)? Kiel klarigi, ke islamaj teroristoj, okupintaj kristanan sanktejon en la Sankta Lando, poste trovis varman akcepton en eŭropaj landoj, dum la viktimo, Israelo, restis akuzata pro ĉiuj pekoj? Kaze de Israelo, klarigo kuŝas en antisemitismo/anticionismo/anti-israelismo tradiciaj. Tamen rilate Rusion tia “motivado” ne validas: devas esti io alia.

Kontraŭ-revoluciuloj

Tion klarigi helpas nocio pri “socia proksimeco” iam vaste uzata en Sovetio, kie politikaj arestitoj (laŭ fifama kodpunkto 58) kaj simplaj krimuloj estis kune tenataj. Laŭ proletaj soci-klasaj konceptoj, la krimuloj estis socie pli proksimaj kaj preferataj ol la inteligentaj “kontraŭ-revoluciuloj”. Do la internacia liberalularo senhezite alianciĝas kun socie proksimaj “islamaj batalantoj” kaj diktatoraj islamismaj landoj vivantaj laŭ ŝaria leĝaro. Ili do elpaŝas kontraŭ la “socie fremda” 58a, kiun reprezentas Rusio, Usono kaj Israelo. Ili malsimpatias kun la landoj, kiuj unuaj devis ekmiliti por protekti sin kontraŭ atakanta tut-islamismo.

Simile al Eŭropo en la 30aj jaroj, kiam oni rifuzis rekoni la danĝeron de hitlerismo (ĉu koincide, ke jam tiam islamismo alianciĝis kun Hitler), nuntempe oni penas “pacigi” islamismon. Historio montras, kiom kostis tiamaj hezitoj kaj prokrastoj: ĝi klare distingas la rolojn de Chamberlain kaj Dalladier unuflanke disde tiu de Churchill de la alia flanko.

Nun, dum Rusio plu tenas amikajn rilatojn kun Irako kaj Irano pro miopaj komercaj bezonoj, ĝia prezidanto ŝajne ekvidas tre klare la grandan bildon. Malgraŭ ĉiuj evidentaj malsimilaĵoj, ĉu Putin rolos kvazaŭ rusa Churchill?

Moderna Vivo

IRLANDO

Amnezio-amnestio

Lastatempe influa irlandano atentigis, ke por Irlando la du mondomilitoj neniam okazis. Tiu rimarko ne celis Nord-Irlandon, kie la loĝantaro — plejparte protestanta kaj uniista — ĉiujare memoras kaj honorigas tiujn, kiuj soldat-servis en ambaŭ militoj. Ne, tamen, en la Libera Ŝtato Irlanda (nun la Irlanda Respubliko).

Dum preskaŭ la tuta ekzisto de la moderna sendependa Irlando, la plej forta politika influo estis (kaj restas) Fianna Fáil [fjana fojl], la respublikisma partio. Kvankam batalis kaj mortis miloj da sudaj kaj nordaj irlandanoj de ambaŭ religiaj tradicioj kaj de la du konkurantaj politikaj sintenoj, kontraŭ- kaj por-brita, oficialaj instancoj en la sudo ignoris ĉi tiun fakton. Ili ŝajnigis, ke Irlando tute ne estis implikata en la militoj.

Apenaŭ estis fondita la Libera Ŝtato, kiam eksplodis enlanda milito en Irlando — evento, kiu eĉ pli forgesigis homojn pri la unua mondomilito. Estis kreita kaj konservata la mito, ke la sola grava konflikto en la unua kvarono de la jarcento estas malpaco en Irlando. Sekve familioj, kies filoj servis en la brita armeo dum la unua mondomilito, sentis, ke ili silentu kaj eĉ hontu pri ties partopreno en “brita” milito.

Memkreita amnezio

Similis la sinteno dum kaj post la dua mondomilito. Oficiale, Irlando estis neŭtrala, sed multaj irlandanoj volontulis kaj militservis en armeoj kaj sanservoj britaj kaj aliancaj. Denove, ili estas ignorataj kaj forgesitaj krom de siaj proksimaj familianoj. Laŭ tiu ĉi sama memkreita amnezio, Irlando estas supozeble la sola lando (almenaŭ la sola okcidenta, ĉar sovetunianoj nomis ĝin alimaniere), kiu neniam uzis la esprimon “dua mondomilito” kaj persiste nomas ĝin en la angla lingvo “the emergency” [eméĝansi], do “la krizokazo”.

Nur en la lastaj jaroj de la dudeka jarcento aperis en irlandaj tombejoj tomboŝtonoj sur la lastaj kuŝejoj de irlandaj soldatoj mortintaj en la unua kaj dua mondomilitoj. En la sama pli tolerema periodo estis restaŭritaj memorĝardeno kaj monumento konstruita en Dublino post la unua mondomilito. La historio de tiu ĉi ĝardeno estas tristega. Ĝi konsistas el granda parko apud supera parto de la urba rivero kaj enhavas trankvilan rozĝardenon ĉirkaŭitan de ŝtona muro. En ĝi estas fontoj, lageto, pavilonoj kun kvar loĝioj, en kiuj estis konservitaj grandaj pergamenaj memorlibroj kun nomoj de falintoj. La tuto estas planita de angla arkitekto, Edwin Landseer Lutyens, kiu respondecis interalie ankaŭ pri la barata ĉefurbo Nov-Dilio.

Pompaj konstruaĵoj

La intermilita irlanda registaro de Éamon [ejmon] de Valera nur malvolonte agnoskis la ekziston de la memorĝardeno kaj decidis ne inaŭguri ĝin. En la jaroj, kiuj sekvis, ĝi estis tute neglektata: la pompaj konstruaĵoj estis viktimoj de vandaloj, kaj la memorlibroj estis detruitaj. Tamen lastatempe pli bonvolaj aŭtoritatoj riparis la damaĝon kaj ree priplantis la ĝardenon per aromplenaj sangruĝaj rozoj.

Vizitante ĝin, mi pensis pri la junaj idealistoj kaj naivaj viktimoj de arogantaj generaloj, kiuj estis mortigitaj samtempe en Flandrio kaj sur la stratoj kaj en la kampoj de Irlando. Precipe mi memoris la ironion, ke kaj soldatoj en Belgio kaj batalantoj en Dublino estis konvinkitaj, ke ili militas por Irlando kaj por ĝia libero. Frapanta ekzemplo estis du amikoj, ambaŭ poetoj, ambaŭ fervoraj naciistoj, Thomas MacDonagh [tomas mkdonaĥ] kaj Francis Ledwidge [franses ledŭiĝ]. La unua estis mortpafita kiel ribelinto en milita malliberejo proksime de la memorparko. Lia plej konata versaĵo havas la titolon “La flava botaŭro”. Kiam Ledwidge, volontulo en irlanda regimento de la brita armeo, eksciis pri la ekzekuto de sia amiko, li verkis kortuŝan lamenton: “Ne aŭdos li tra l’ nuba ŝtorm’ / Dum lasta dorm’, botaŭron”. En 1916, unu jaron post verkado de la poemo, Ledwidge mortis en Flandrio.

Laŭ registara decido nun finfine okazas dum somero en Irlando memortago por honorigi geirlandanojn, kiuj servis, vundiĝis kaj mortis en ĉiuj militoj kaj kampanjoj, same en la pactaĉmentoj de Unuiĝintaj Nacioj. Ĉar tiu ĉi evento estas relative nova en Irlando, ĝi ankoraŭ ne interesas gejunulojn, kiuj neniam spertis hororon kaj tragedion de milito kaj masakro. Espereble ĉi tiujn ili neniam spertos.

Leteroj

La gepatra de Zamenhof

Mi ne reagus, se mi vidus la aserton, ke la pola estis la gepatra lingvo de Ludoviko Zamenhof. Sed vidi tion en grandaj literoj, en emfaza titolo estas ŝoke. Antaŭ kvin jaroj en MONATO (1997/12, p. 18-19) aperis mia artikolo “Enigmoj de Ludoviko Zamenhof”, ĵus represita en “Vojaĝo en Esperanto-lando”. Jen la koncerna fragmento:

“Kiujn lingvojn sciis Ludoviko Zamenhof? Liaj gepatraj lingvoj estis la rusa kaj la jida [4]. Ekde la 4a jaro li lernis la hebrean [4], kaj li ekposedis ĝin en tia grado, ke li tradukis (sola!) en Esperanton la tutan Malnovan Testamenton rekte el la hebrea originalo. Kiam li estis 14-jara, lia familio transloĝiĝis el Belostoko en Varsovion, kie Ludoviko uzis ankaŭ la polan. En infanaĝo li eklernis la germanan kaj francan kaj sciis ilin tre bone, precipe la germanan. Poste li eklernis la anglan, kies nemultaj morfologiaj formoj donis al li la ideon, ke la artefarita lingvo devas havi nur minimuman gramatikon. Li studis profunde la latinan kaj antikvan grekan. Krome, li lernis iomgrade la italan kaj litovan. La supremenciitaj lingvoj diversgrade kontribuis al la kreo de Esperanto. Post la publikigo de Esperanto li konatiĝis kun la hispana kaj eble kun kelkaj aliaj lingvoj: almenaŭ kun tiuj, en kiuj aperis lernolibroj de Esperanto.”

Boris KOLKER Usono

Leteroj

“Dio, benu Usonon!”

Unue mi volas danki vin pro aperigo — eĉ surkovrile — de mia artikolo Dio, benu Usonon!, kaj pro riĉaj ilustraĵoj al ĝi en la numero 11/2002, p. 9. Ilia abundo kaj grandeco estis tute neatenditaj, konsidere al la ĉiama spacomanko. Do, des pli dankon. Tio estis agrabla surprizo.

Tamen estis ankaŭ io malagrabla: temas pri nepetita “kontraŭ”-ilustraĵo al mia letero “Kies akvo...” en la sama numero. La foto montranta plorantajn palestinaninojn — eble patrinojn de ŝaĥidoj (“martiroj” en la araba, t.e. sinmurdantaj sabotuloj), evidente celas obĵeti la pozicion de mia letero, ke ne Israelo estas buĉanto en la trudita milito. Esence ĉi-foto apartenas al ies alia artikolo, kaj tio ne ŝajnas esti bona ĵurnalisma praktiko.

Ĉu mankas fotoj de plorantaj israelaj virinoj, fotoj (pardonu — tro “grafikaj”) de eksplodintaj korpopartoj de civila loĝantaro, de viva homa karno “farĉita” per najloj, de pafitaj israelaj beboj, lernejanoj, preĝantaj pilgrimoj, ktp? 15 mil (!) teroragoj kontraŭ Israelo dum la lasta du-jara milito estis faritaj: tamen ne pensu pri iu ajn bilanco entute se temas pri Israelo! Eĉ simpla prezento de malaj opinioj pri la problemo ŝajne ne estas akceptebla por “moderna ĵurnalismo” — sen paroli pri la objektiva analizo, ĉar la realaĵo kaj la vero (eĉ se komplika) estas nur unu.

Kun tre miksitaj sentoj

Alex GOFEN

Usono

Leteroj

“Dio, benu Usonon! (2)”

Ĝenerale usonaj aferoj kritikitaj de Stefan Maul kaj aliaj estas inde subtenataj. Multaj nuntempaj programoj de la Bush-administrado estas terure reakciaj, kaj korporaciaj skandaloj infektas ĉiun nivelon de la registaro. Kvankam redaktoro Maul juste ricevas plenan respekton, oni devas agnoski, ke samideano Aleksandro Gofen havas validan vidpunkton pri “internacia inspirita konspiro” kontraŭ Usono.

Mi konsentas, ke la usona registaro flankenstaras en loko neakceptebla pri la kiota protokolo, tribunala justeco, putrantaj homrajtoj, ŝovinisma malrespondeco, militemaj paroladoj kontraŭ Irako, ktp. Sed la inundo de etaj vortatakoj sen inteligenta argumentado ne meritas spacon en mondvasta gazeto kiel MONATO. Ne necesas atingi universalan interkonsenton. Tamen, kiel s-ro Gofen sugestetis, la usona civitanaro meritas inteligentan diskuton inter la internacia amaskomunikilaro. La novembra kovrilo de MONATO estas hontinda: ne ĉiuj usonanoj estas naciemaj flagsvinguloj. Malgraŭ diferencoj ni piediru kune.

Usonaj kontribuantoj, bedaŭrinde, mankas en la paĝoj de MONATO, sed malfacilas partopreni en projekto, kiam la kritikistoj en la MONATO-rondo estas tiel severaj.

Elson B. SNOW

Usono

Leteroj

Filmo ukraina

En MONATO 2002/10, p. 24, aperis artikolo Odoraĉas la fiŝo — almenaŭ en Rusio. Krom iom da informo pri la filmo, tie troviĝas tri misinterpretitaj faktoj.

La unua: la rusa ministro Miĥail Ŝvidkoj ne estas etna ukraino, sed nur havas ukrainecan familinomon. Li naskiĝis en Kirgizio, kaj ekde infanaĝo loĝas en Moskvo.

La dua: en Rusio (same kiel en ĉiuj normalaj landoj) oni povas malpermesi nur pornografian aŭ perfort-provokan kinofilmon. Se do Preĝo por hetmano Mazepa ne estis montrita en Rusio, tio signifas, ke la posedantoj de kinoretoj ne taksis la filmon sufiĉe kvalita. Ankaŭ malveras tio, ke rusa gazetaro atakis la filmon. Mi regule legas kinorecenzojn, kaj tre malofte vidis nur iujn menciojn pri la filmo. Kaj la ĉefa rusa kinomagazino La kinoarto eĉ ne aperigis grandan recenzon pri la filmo (mi speciale kontrolis per ties TTT-ejo).

La tria, kaj la plej grava. Neniam A. Puŝkin kaj A. Tolstoj prezentis Petron la 1an sadisto, tirano, sodomiulo, ktp. Tio estas rekta kaj intenca mensogo, ĉar verkoj de la menciitaj aŭtoroj estas bonege konataj kaj pristudataj ankaŭ en Ukrainio, kaj ajna ruslingva lernejano prave oponus ĉi eldiron. Sed eksterlandanoj ja, ne tre bone sciante la rusan literaturon, povus kredi, ke Puŝkin efektive verkis ion similan. Ĝuste tion celis la artikol-skribinto.

Laste. La artikolo, sendube, laŭ la temo apartenas al la rubriko, redaktata de mi (Arto). Sed la aŭtoro (atentu: pseŭdonima!), komprenante, ke rusa redaktoro ne ellasus tiom da malpravaj faktoj pri Rusio, preferis publikigi ĝin tra Moderna vivo.

Grigorij AROSEV

Rusio

Enkonduko

Ek al ekspedicio!

Ĉu vi ne nur vidis sed ankaŭ jam partoprenas la ekspedicion kun la bela kaj kamufla nomo OTANOM 2003? Ekde septembro pasintjara vi povas serĉi la ŝlosilajn vortojn por tiel trovi la kaŝlokon de tiu enigma talismano. Se vi eltenas naŭ monatojn (do MONATOJN) ĝis majo ĉi-jara, vi povos gajni premion de ne malpli ol 350 eŭrojn (por ne-eŭropanoj: tio egalas al 350 usonaj dolaroj — sed ne supozu pro tiu ĉi atentigo, ke la kaŝloko troviĝas en Usono!) en la unua rango, 170 eŭrojn en la dua kaj 80 eŭrojn en la tria rango. Ĉiu el tiuj belaj sumoj superas jaran abonkotizon de nia revuo — do eĉ se vi ne havus alian motivon por plu aboni, jen vera kialo: tutcerte valoras elspezi monon por kotizo en 2003 por gajni pli multan monon, ĉu ne?

Kial ni proponas al vi tiun ĉi konkurson? Nu, ĉar ni estas ruzaj. La ĝustajn solvojn por noti la koncernajn ŝlosilvortojn vi povas trovi nur, se vi atente legas la artikolojn kaj tekstojn en ĉiu kajero. Tiel do ni instigas vin, legi ĉiun numeron komplete, ĉar ni ja volas esti certaj, ke neniu el niaj aŭtoroj vane verkis por vi. Sed el niaj enketoj ni scias, ke ne malmultaj abonantoj vere legas preskaŭ ĉion en MONATO. Do ne estos granda peno por tiuj ĉionvorantoj, trovi la respondojn al la demandoj en la “indikiloj”. Nelaste estas ankaŭ amuze, partopreni tian defian por la cerbo ludon.

Tio havas tradicion. En nia magazino dekomence, longe antaŭ la invento de la tiel nomata “amuzosocio”, ĉiam ankaŭ distraj elementoj trovis lokon, ĉar ni volis kaj volas prezenti al niaj legantoj ne nur pezajn kaj sekajn temojn de politiko, ekonomio kaj kulturo, sed ankaŭ igi ilin rideti aŭ ridi en mondo ofte ne tre gajiga. Tamen, kompreneble, nia unua kaj precipa celo estas kaj restas informadi vin pri gravaj temoj, instigi kaj helpi vin orientiĝi en komplika mondo. Ke en tio ni sukcesas, por tio jen kaj jen ni ricevas konfirmon. Ekzemple ĵus itala leganto, kiu skribis, ke de “multegaj jaroj” li abonas, flatis nin per laŭdo, ke nia revuo “ĉiam donis/-as al mi tre vastajn instruojn, stimulajn instigojn kaj ĝuon kaj ĝojon”. Tion fari ni klopodas, kompreneble, ankaŭ en 2003.

Sincere via

Stefan MAUL

Moderna Vivo

ĈINIO

Mortigi memmortigon

Fine de 2002 Ĉinio unuafoje publikigis rezultojn de esplorado rilate memmortigon. Raportite estas, ke ĉiujare mortigas sin en Ĉinio 287 000 homoj: memmortigo iĝis unu el la kvin grandaj mortokaŭzoj (kune kun apopleksio, bronkito, hepata kancero kaj pulmito).

La esplorado montras, ke ĉiujare mortigas sin en Ĉinio po 23 homoj el 100 000 loĝantoj. La relative alta cifero — kompare kun multaj aliaj landoj — prezentas apartajn karakterizaĵojn: morto en la kamparo estas la trioblo de tiu en la urboj, kaj 90 % de la mortintoj estas malriĉaj kamparanoj — efektive ofte kamparaninoj. Ĉinio estas la unusola lando en la mondo, kie virinaj memmortigoj superas virajn (je 25 %).

Psikologia influo

Specialisto ĉe la Esplora Centro pri Mensa Krizo en Pekino, Li Xianjun, atentigis, ke krom la memmortigintoj ekzistas ankaŭ du milionoj da homoj, kiuj ĉiujare sensukcese provas sin mortigi. La specialisto memorigis al la registaro, ke unu memmortigo estigas psikologian influon al kromaj kvin homoj.

Nur 7 % de la memmortigintoj vizitis kuraciston aŭ specialiston antaŭ la morto por diskuti sian mensan staton. Kaŭzas parte tion la fakto, ke en Ĉinio mankas psikologoj: tiuj, kiuj ja ekzistas, koncentriĝas en grandaj urboj.

Rezulte la registaro fondis apartan instancon por esplori kaj eventuale solvi la memmortigan problemon. Tio signifas, ke en la plej loĝata lando de la mondo unuafoje ekestos tutlanda organizaĵo por identigi kaj laŭeble helpi memmortigontojn.

Arto

RUSIO-UKRAINIO

Ukrainaj kantoj kaj peterburgaj groteskoj

Meze de la 20a jarcento en ukrainaj lernejoj al oni estis instruataj, ke Nikolaj Vasiljeviĉ Gogol, aŭtoro de la mondfamaj Malvivaj animoj, Revizoro kaj multaj aliaj, estas klasikulo de la ukraina literaturo. Sed jen evidentiĝis, ke nun en Ukrainio la verkojn de Gogol oni lernas kiel verkojn de rusa verkisto, rusa klasikulo. Do, al kiu popolo apartenas la verkisto?

Gogol naskiĝis en Ukrainio la 1an de aprilo 1809. Li originis el bunta familio: inter liaj prauloj estis kaj pastroj, kaj militistoj, kaj caraj oficistoj. Ne estas mirinde, ke en liaj vejnoj fluis ankaŭ pola sango (nemultaj scias, ke oficiale li havis duoblan familinomon, kaj en privataj leteroj al la patrino li ĉiam subskribis jene: Nikolaj Gogol-Janovskij). Pro tio do neniel eblas nomi la karakteron de Gogol, ekz., pure rusa aŭ ukraina, ĉar li prenis po iom el ĉiuj “siaj” nacioj. Lia patro, etbienulo, amatore okupiĝis pri dramverkado kaj reĝisorado, sed tio ne multe influis la verkadon de Gogol, ĉar lia patro mortis, kiam la onta verkisto havis nur 16 jarojn.

En 1828, fininte gimnazian lernadon, Gogol forveturis en Peterburgon, kaj de tiam lia vivo estis rekte ligita kun Rusio. Kvankam li multajn jarojn pasigis en Eŭropo (Svislando, Francio, Italio kaj eĉ Jerusalemo), en siaj verkoj li prezentis la ukrainan vivon. Estas elstaraj verkocikloj La vesperoj en la vilaĝo apud Dikanjka, Mirgorod*. Tie li priskribis la belan naturon de Ukrainio, ties etoson, popolon, kantojn kaj kutimojn. Sed de la alia flanko, li tre multe verkis pri Rusio, kaj aparte pri ĝia norda ĉefurbo. Ĝuste Gogol estis la unua, kiu prezentis Peterburgon la fantasta, malreala, freneziga, groteska urbo, urbo, kie povas okazi la plej nekredeblaj kaj foje tragikaj eventoj (La palto, La nazo, La portreto).

Dum preskaŭ 15 jaroj li laboris pri Malvivaj animoj, lia plej grava verko, en kiu estis majstre unuigitaj lia imago pri la (tiama) nuno de Rusio, kaj liaj konsideroj pri la ukraina kulturo. La duan volumon de Malvivaj animoj Gogol bruligis la 11an de februaro 1852, 21 tagojn antaŭ la morto.

Do, sendube, Gogol reprezentas kaj la rusan, kaj la ukrainan literaturojn. Lia genio sufiĉis por en ambaŭ okazoj fariĝi vere elstara kaj neimitebla. Tio plian fojon pruvas, ke la du nacioj havas tre multajn komunajn trajtojn, inter kiuj literaturo estas tre (kaj eble la plej) grava.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

/ G. AROSEV

* 1. Dikanjka, Mirgorod — vilaĝoj en Poltava gubernio, kie Gogol mem naskiĝis. Ĝuste al ĉi tiu loko estas dediĉitaj la cikloj.

El mia vidpunkto

Misa mondo

Amuze, ke tiu ĉi esprimo pri misa mondo en la plimulto de la lingvoj donas ideon de belec-reĝino, angle miss. Verdire la belec-reĝinoj, sendepende de iliaj voloj, eniras la agojn de nia misa mondo. Kiu povus diveni, ke post preskaŭ 1500 jaroj, la profeto Mahometo mem, la fondinto de islamo, ne rajtus elekti siajn multajn edzinojn el belec-reĝinoj el la tuta mondo, kompreneble vestitaj per kvazaŭ uniformo en stilo de Evo, aŭ — kiu scias — de Kleopatro aŭ ventrodancistino?

Mortpuno al ĵurnalisto

La povra ĵurnalistino Isioma Daniel naive publikigis la tre trafan ideon, ke Mahometo estus povinta organizi tian renkonton, jes, por facile elekti siajn edzinojn. Ĉu io kondamninda en ĉi tiu simpla logika sugesto? En la misa mondo de islamo jes; laŭ ties ŝario, temas pri profanado al profeto, do ago puninda kaj punata per morto. Simple, ĉu ne, kaj oni diras, ke Niĝerio estas civilizita lando, eĉ se centoj, miloj da mortoj pro religiaj motivoj, konfliktoj inter kristanoj kaj islamanoj estas normala okazaĵo tute kongrua al la ideologio de bin Laden. La kristanoj kaj ties belulinoj estas portantoj de la forigenda demono.

Estas bedaŭrinde konstateble, ke la islamaj demonoj ne nur kun sia specifa terorismo sed per siaj vivsistemoj, tradicioj, maltoleremo invadas la tutan mondon. En l’Express n-ro 2681, enketo montras la islaman maltrankviligan influon en Francio ne nur en la kutimoj, religio, sed en la tuta ekonomio. Jam vivas tie kvin milionoj da islamanoj, kiuj posedas oficiale 1600 luksajn moskeojn, kaj islamo fariĝis la dua influa religio en la lando. La laikeco estas entute minacata, forgesita kaj kondamnita de obskurantismo.

Pint-modelo Gisele

La plej fama vivanta manekeno de nia misa mondo dume estas Gisele Bündchen (prononcu laŭ via kapablo, eble “bindĥen”). Ŝi estas feliĉa produkto de ĝermana ĝermo el Germanio, kiu elvolviĝis en subtropika grundo de Brazilo. Tiu fakto sendepende de dia volo transdonis al ŝi la surrealismajn dimensiojn, pri kiuj niaj inoj revas sed kiujn bonŝance ili ne atingas, ĉar tio fuĝas el normala estetiko. La preskaŭ senkarna skeleto de Gisele kun aparte bone lokitaj tuberoj havas la sekvajn karakterizojn: alteco 1,79 m, pezo 51 kg, brusto 89 cm, talio 57 cm, koksoj 89 cm. Kiel fabrikanto de porvitrinaj manekenoj mi scias, ke tiuj ĉi mezuroj jam estis donitaj de la fama modfirmao Christian Dior en 1947, kiam ĝi kiel specon de revolucio prezentis la New Look (novan aspekton) por la modo.

Bedaŭrinde la plej fajnaj belec-reĝinoj, la stelulinoj, neniel eniras ĉi tiun normon pri proporcioj, tiel ke ni ne povas rekte modli artistan stelulinon por manekeno. La plej bela virino estas nur reala, ŝi ne transponiĝas al la deziro de la homa menso. Manekeno ĉu vivanta, ĉu pupo el plasto, devas indukti ĉe la geaĉetantoj surrealan senton de ideala supereco, beleco, la virino aparte rigardas la manekenon kaj sin vidas kvazaŭ en spegulo, tial la manekeno funkcias kiel instrumento de konsumismo kiu vendas. Kaj vere amuze, G. Bündchen fariĝis viktimo de konsumismo ... pro ekologia falsa problemo de nia misa mondo.

La krimo de Gisele

Ŝi estas tiom fama, ke ŝi ne leviĝas el la lito por malpli ol 10 000 usonaj dolaroj ... oni ne informas kiom ŝi postulas por kuŝiĝi en tiu sama lito. Sed kiel profesiulino pri defilado por modaj produktoj ŝi tute ne havas preferojn, tiel, kiam firmao pri peltoj kun la marko Black-glama invitis ŝin por prezenti felajn vestaĵojn, ŝi tute ne pensis pri nekonveneco de ĉi tiu laboro.

La NRO Peta (Ne-Registara Organizaĵo Personoj por Etika Traktado de la Animaloj) trude, sen etiko, sen takto invadis la defilejon dum prezentado de Gisele en Victoria’s Secret kun protestaj paneloj kiuj diris “Gisele: fur scum” (Gisele: fela feĉo), kio malfacile povas esti aplikita al ŝi. Ŝi rapide respondis al ĵurnalistoj, ke ŝi amas la animalojn, ne estis ŝi kiu mortigis la vulpojn, la ĉinĉilojn, la mustelojn aŭ vizonojn cetere breditajn de la homoj. Kaj ĉu oni ne mortigas kokinojn kaj bovinojn kaj neniu ion diras? Jen do, klara manifestiĝo de pseŭdo-ekologio, kie tiu Peta hipokrite elmontras sian peta-stultecon (peta = duiliardo = 10¹⁵) ene de nia misa mondo.

Ho! Lu-lala!

Luiz Inácio da Silva, nomata Lula, ankaŭ estas speco de produkto el la brazila ekvatora ĝangalo, sen felo sed barboplena kun oreloj de putoro. Ŝamana pulĉinelo, pufa, manipulita marioneto, ne posedanta la idealajn mezurojn de manekeno, li, sen ia estetiko, estas en la mondo la dua sindikata agitisto, kiu “demokrate” elektiĝis kiel prezidento de respubliko ...

Nu, bone, se profesoroj, doktoroj, sociologoj kaj aliaj eminentuloj ĝis nun ne kapablis honeste administri la ŝtaton de Brazilo, kiu scias, ĉu simpla tornisto kun primara klereco tion ne faros pli kompetente. Fakte kiel laboristo li ne estis tre lerta, ĉar li iam tranĉis al si fingron sub premo-maŝino. Oni ne aŭdis diri, ke li aŭtodidakte akiris multajn konojn krom tiuj de profesia agitisto en politiko, li tamen lernis retorikon, sed nur en portugala lingvo, kaj operacio ĉe lia lango ne sukcesis plene forigi la malagrablan lispadon de lia elparolado. Kiel referencon, ni tamen povas aldoni, ke li havas ŝtatestrajn amikojn, t.e. la du konatajn latin-amerikajn diktatorojn, nome Fidel Castro [kastro] el Kubo kaj Hugo Chávez [ĉaves] el Venezuelo.

Lia intenco premi la popolon sub la jugo de forta ŝtato jam estis klare anoncita per pli da impostoj kaj strikta kontrolo super la civitanoj. Dume li ankoraŭ kisas kaj flatas siajn voĉdonintojn. Lia unua farotaĵo ekde januaro 2003, laŭ lia propra programo, estos elimini malsaton en Brazilo ... laŭ metodo de ŝtata almozo, ĉar la veran solidaron de socia administrado li evidente ne konas, des pli ke li jam deklaris sian pretecon obei la ordonojn de Internacia Mona Fonduso kaj aliaj.

Unu fojon plian oni konstatas, ke en nia misa mondo la popolo havas la reganton kiun ĝi meritas.

Ŝerco kaj Satiro

La mondolingvo

Rakonto pri aktuala problemo laŭ iom alia vidpunkto de Thierry Salomon

“Sensencaĵoj! Estu serioza! Kial vi subtenas tiun ideon de neŭtrala interetna lingvo? La lingvobaroj jam delonge falis. Ĉiuj jam parolas la novan internacian lingvon de komerco kaj kulturo!”

Kiam Teodoro eliris el la konstruaĵo en la centro de Budapeŝto, kie li ĵus havis pridungan interparolon, tiuj vortoj de la intervjuanto ankoraŭ sonis en lia kapo. Eble li ne devintus mencii sian intereson pri tiu konvencia neŭtrala interetna lingvo. “Fiartefaritaĉaĵo, kiu senkulturigus la homaron!” laŭ la vortoj de la vicdirektoro de la firmao. Teodoro sciis, ke pro tio li perdis ĉiujn ŝancojn akiri la postenon.

Li aĉetis la gazeton Die Finanzielle Zeit kaj iris tagmanĝi en iun Bratwurst-ejon. Ĉiuj grandaj urboj nun similas. Dum siaj vojaĝoj Teodoro rimarkis, ke ĉie lumas la samaj emblemoj de la samaj tutmondaj kompanioj. En Anglolando, Franclando aŭ Hungarlando ne plu estas pubs, bistrotskocsma nur tutmonde Kneipe. Li provis imagi kiel povis aspekti London, Lyon aŭ Budapest antaŭ la milito. Malfacile.

Plano kaj propagando

Jes, fakte ŝajnas, ke ĉio ĉi komenciĝis post la dua mondmilito. La Himmler-plano financis la rekonstruon de la detruitaj landoj. En ĝi estis multe da propagando. Por unu kilogramo da faruno, tri kilogramoj da propagando. Por unu skatolo da sapo, iom da cerbolavilo. Jam la pacokontrakto estis verkita en tiu nova mondolingvo. La germana fariĝis lingvo de diplomatio kaj komerco.

Teodoro ne plu povis legi, la muziko iom laŭtis en la ejo. Verdire la teksto de la kanteto ne forŝtelis tro da cerba laboro. Estis io kiel “Ich liebe dich, mein Schatz”. Teodoro eksopiris pri kantoj kun vera teksto kaj kun mesaĝo. En radioelsendoj aŭdeblas malmultaj ne-germanlingvaj kantoj. Eĉ pli kaj pli da negermanaj grupoj kantas en la moda lingvo. Unue dum kantokonkurso “Eurovision” skandinavoj faris tion. Ĉar ilia lingvo apartenas al la sama lingvofamilio, por ili estis facile. Nuntempe en tiu konkurso, landoj kies reprezentantoj ne kantas germanlingve havas grandegan malavantaĝon. La angloj, kiuj havis malbonajn rezultojn dum la lastaj partoprenoj, kaj kiuj nun konsideras sian lingvon maltaŭga por moderna kantado, decidis ke estonte ilia grupo kantos germane.

Engleusch

En diskovendado, dum alilandaj povas vendi nur en loka merkato, germanaj muzikgrupoj povas vendi al la tuta mondo. Cetere, ĉar ne ĉiuj komprenas la tekstojn, ili ne bezonas multe atenti pri la vortoj. Sed sian pli grandan enspezon ili povas investi en pli bonkvalitan sonon.

Tiu etna lingvo uzata kiel interetna lingvo jam tiom invadis la aliajn lingvojn, ke kelkaj (malmultaj) parolas pri “engleusch”. Miksolingvo, kiun oni parolas en Anglujo, angla lingvo miksita kun multaj germanaj vortoj kaj esprimoj. Same en Francujo ekestis “frallemand”. Tie, dudek jarojn post la milito, iu sinjoro Etiemble skribis libron “Ĉu vi parolas frermane?”. Kiu dum iom da tempo havis efiketon kaj forpuŝis kelkajn germanismojn, sed poste por unu forpuŝita dek novaj venis. Ne estas mode rezisti al tiu fenomeno. Provu diri franclingve “bonne fin de semaine!”, oni tuj korektos vin: “bonne Wochenende!”. Kvazaŭ ambaŭ ne signifus “semajnfino”!

Dum li promenis, Teodoro preteriris kinejon. Laŭ la afiŝoj klare videblis, ke sep filmoj el dek estas germanaj. En kelkaj landoj oni eĉ ne plu dublas ilin, sed simple uzas subtitolojn. Ĉu por ŝpari monon aŭ por ke la oreloj de la indiĝenoj kutimiĝu al la lingvo de la koloniiganto?

Goebbels-kanalo

Veninte hejmen, Teodoro enŝaltis la televidilon. La plej grandaj kanaloj kun tutmonda videbleco estas la germanaj. Grandan influon havas la universala germana novaĵkanalo, kies fondintoj estas la sekvuloj de Goebbels. La alilandaj kanaloj montras multajn germanajn produktaĵojn kaj uzas multajn germanajn esprimojn. Ĉefe la anglaj televidkanaloj. Ekzemple la novaĵoj ne plu nomiĝas news sed BBC Nachrichten. Anglolando eĉ kreis germanlingvan kanalon La angla ondo. Teodoro kanalumis. Sed ĉie nur propagando por stultigi la koloniigitojn.

Li elŝaltis la televidilon kaj sidiĝis antaŭ la komputilo. Ankaŭ tiukampe la germana regas. Ĝi estas la lingvo de komputiko, kiel siatempe la latina estis la lingvo de la katolika eklezio. En Germanlando naskiĝis kaj ekfloris komputado kaj la unuaj kalkulilegoj. Pro tio ili enhavas la kodon por skribi ĉiujn literojn de la germana alfabeto, sed ne literojn kun supersignoj de aliaj lingvoj. En la fako de Teodoro svarmas germanaj vortoj. En ĉiuj landoj oni uzas la qwertz-klavaron. Furoras programoj kiel Fenster kaj Kraftpunkt.

Tutgermaniĝo

Sed ĉefe en komerco videblas superrego de la mondolingvo. Pro moda kaj prestiĝa fenomeno reklamoj, nomoj de vendejoj aŭ de firmaoj, kiuj enhavas germanajn vortojn, ebligas pli bonajn vendojn. En tiu epoko de tutmondiĝo (aŭ tutgermaniĝo), la germana lingvo fariĝas pli kaj pli la laborlingvo de kompanioj sendepende de geografia situo. Firmaoj en Usono, Anglolando aŭ Franclando uzas la germanan lingvon dum kunsidoj, eĉ kiam ĉiuj partoprenantoj estas usonanoj, angloj aŭ francoj. Internaj dokumentoj kaj regularoj ekzistas nur en tiu lingvo.

Tio kaŭzas internan dilemon al Teodoro, ĉar kvankam li tre ŝatas la germanan lingvon, li ne subtenas, ke nacia lingvo fariĝu mondolingvo, detruanta la aliajn lingvojn kaj kulturojn.

La komerca rego de germanaj ŝtato kaj lingvo daŭre fortiĝas pro “diabla cirklo”. Germanlando estas forta, ĉar ĝi venkis en la milito. Tiu ekonomia forteco altigis la uzon de la germana kiel internacia lingvo. Kaj tiu grandskala uzo de la lingvo donas ekonomian avantaĝon al la germana ŝtato. Negermanlingvaj studentoj devas dediĉi ĉiusemajne multe da tempo por lerni tiun “universalan” lingvon (dum minimume kvin jaroj). Tempo, dum kiu germanoj povas pli bone studi sian fakon. Tiel ĉefe en sciencoj ĉiusemajne tiuj lastaj kreskigas sian antaŭecon kompare al la unuaj.

Krome la germanoj ĝuas la avantaĝegon povi publikigi kaj dum konferencoj prelegi en la propra lingvo. Iliaj publikaĵoj pro tio estas pli bonaj kaj bezonas malpli da fortostreĉo. Iliaj prelegoj estas pli konvinkaj. Negermanoj, eĉ tiuj kiuj tre bone regas la lingvon, ne povos publikigi ion ajn sen relegigi ĝin al gepatralingva germano. Studoj montris, ke dum internaciaj kunsidoj la denaskaj germanparolantoj okupas 80 % el la paroltempo. Eĉ post longa lingvolernado negermanoj malpli bone parolas ol simpla germana senhejmulo. Dum debatoj la germanoj povas diri ĉion kion ili volas, sed la aliaj povas diri nur tion, kion ili kapablas diri germane.

Lingva imposto

Nun, pensis Teodoro, mezbona fakulo, kiu bone regas la germanan lingvon, pli valoras ol bonega fakulo, kiu nur mezbone kapablas esprimi sin en tiu lingvo. Germano povas iri eksterlanden kaj gajni monon per lingvoinstruado. Eĉ sen majstri iun ajn fakon li povas facile dungiĝi. Li tre utilos por korekti tekstojn. Teodoron timigis tiu penso, ke la homaro dividiĝas en du tavolojn. La gepatralingve parolantoj de la nova “lingua franca” apartenas al la supra tavolo. En tiu nova moderna feŭdismo ili estas la nobeloj. La uzo kaj instruado de ilia lingvo estas grandega monfonto por Germanlando kaj mona kaj tempa elspezo por la aliaj. Fakte iaspeca lingva imposto.

La alta tavolo de la diversaj landoj servas Germanlandon kaj ties firmaojn. Ili havas la rimedojn por bone lerni la lingvon. Kaj sendas siajn infanojn en dulingvajn lernejojn aŭ eĉ al Germanlando. Kelkaj eĉ hejme parolas germane kun la idoj, por ke tiuj havu pli bonajn eblojn poste en la vivo. El ilia kapablo pritrakti kun la anoj de germana imperio, ili rikoltas grandegan avantaĝon. Por ili tiu situacio estas bonega kaj pro tio ili silentigas ĉiujn klopodojn por pli egalrajta internacia lingva politiko. Ili fakte kunlaboras kun la koloniiganto kaj perfidas la propran popolon pro mono. Teodoro pensis, ke la plej taŭga esprimo por nomi ilin estas perfiduloj de la patrolando kaj de la “patrina” lingvo.

Snoboj

En la malpli altaj tavoloj svarmas la snoboj, kiuj klopodas imiti la supran tavolon. Ofte tiuj, kiuj malpli bone parolas la germanan lingvon, uzas plej multe da germanaj vortoj kaj esprimoj. Tiel ili aspektas kulturitaj kaj laŭmodaj. Tiuj snoboj ĉiam nervozigas Teodoron. Kiam li demandas ilin, kial ili ne uzas gepatralingvan vorton anstataŭ moda germana esprimo, ili klarigas, ke ne ili signifas la samon, ke estas nuanco, ke ne ekzistas bona gepatralingva vorto por tio kaj simile ...

Se en la pasintaj jarcentoj iliaj antaŭuloj rezonintus same, en plej multaj lingvoj ne ekzistus vortoj por la plej bazaj objektoj kaj aferoj. Teodoro uzas ŝercan strategion kun la snoboj, kies elcentaĵo da germanaj vortoj en unu frazo tro altas. Li simple daŭrigas la konversacion germanlingve. Estas ĉiam tre amuze, kiam la snoboj devas pardonpeti kaj konfesi, ke ili ne bone regas la germanan lingvon.

Ĉio kio rilatas al la germana kulturo estas konsiderata moda kaj prestiĝa, kio rilatas al aliaj kulturoj estas konsiderata postrestinta, malnobla. En la venkinta lando regas propagando kaj mitoj. Multaj volas enmigri al la centro de la mondo. Unu post la aliaj, la plej bonaj sciencistoj forlasas la propran landon por labori en (kaj por) Germanlando.

En fonda dokumento de Eŭropa Imperio lingvoegaleco estis substrekita kiel grava punkto. Tamen malpli kaj malpli uzatas la aliaj lingvoj. Por ŝpari koston kaj tempon. Eŭropaj instancoj pli kaj pli ofte dungas ekskluzive gepatralingvajn germanojn. Tiel aŭstroj kaj germanlandanoj havas grandan avantaĝon. Neniu rimarkas, ke tio kaŭzos duarangiĝon de la aliaj lingvoj, malfortigos ilin kune kun ties kulturoj. Jam de kelkaj jaroj, ankaŭ en la gimnazio de Teodoro pli kaj pli multaj elektas la germanan kiel unuan fremdan lingvon. Ege malmultaj lernas aliajn lingvojn.

Ŝafoj blindaj

Ju pli li pensis pri tiu temo, des pli Teodoro venis al konkludo, ke Eŭropa Imperio staras antaŭ historia vojkruciĝo. Unuavide estas du vojoj. La unua — uzi plurajn laborlingvojn — kondukas al respekto de lingva diverseco kaj egaleco inter la lingvoj. Sed ĝi estas kosta kaj ne praktika vojo. Traduki kaj interpreti inter la diversaj lingvoj bezonas monon, tempon kaj energion. La alia vojo iras al direkto de uzo de la germana lingvo por internacia komunikado. La plejmulto de la ŝafoj blinde sekvas tiun “modan” direkton ne konsciante, ke ĝi kondukas al malfortigo de la ceteraj lingvoj kaj kulturoj. Al tutgermaniĝo. Al memvola koloniiĝo. Ili ne vidas, ke sekvante tiun vojon ili verŝajne devos paroli germane kun siaj propraj nepoj. Se oni rigardus (aŭ volus rigardi, aŭ povus rigardi) pli bone, videblus, ke kaŝita malantaŭ arbustoj de antaŭjuĝoj kaj misopinioj kaj nebulo de falsaj argumentoj ekzistas tria vojo.

“Ĉiuj parolas ĝin”

Malmultaj konas tiun trian vojon. Por konservi siajn privilegiojn, kelkaj eĉ kaŝas ĝin, neas ĝian ekziston aŭ diras, ke temas pri ĥimera vojo kiun ne eblas uzi. Oni priridas ĝin. Kiel la vicdirektoro de la hodiaŭ vizitita firmao. Malmultaj ribelas kontraŭ la kultura kaj lingva imperiismo de la “Pax Germanica”. Eble ĉar malmultaj konscias pri ĝi? Teodoron impresas la efiko de la daŭra propagando. Eĉ homoj, kiuj tute ne parolas la germanan, tute serioze asertas, ke “ĉiuj parolas la germanan lingvon”. Neniu informas pri tio, ke pli ol 90 % de la homaro ne parolas ĝin. Kaj tiel memkompreneble la germana lingvo estas LA lingvo de komerco, komputado, aertrafiko, ŝipumado ktp.

Jes, fakte la INTERnacia lingvo Esperanto vere ŝajnas esti ne bezonata.

Kiu interesiĝas pri neetna pli facila lingvo por interetnaj uzoj?

Pri lingvo kiu ebligas samrangan kaj pli efikan interpopolan komunikadon?

Pri lingvo dekoble pli rapide lernebla ne nur de la elito?

Pri lingvo kies uzo povus savi la diversecon de la etnaj lingvoj kaj kulturoj?

Teodoro iris dormi kaj decidis, ke en interparolo kun la sekva firmao li eble ne mencios tiun strangan “ŝatokupon”. Ĉar “ĉiuj jam parolas la germanan” kaj “ĝi estas facila lingvo” kaj “la plej bona por internacia komunikado”.

Moderna Vivo

EŬROPO

Fervojo fivoja

Vieno havas novan dutrakan fervojon al sia flughaveno Schwechat [ŝveĥat]. La tute nova linio kostis 342 milionojn da eŭroj kaj la tuneloj longas tri kilometrojn. La veturo daŭras 27 minutojn, naŭ minutojn malpli ol per iama unutraka linio. La veturprezo estas tri eŭroj.

Tamen nekredeble estas, ke la trajnoj veturas nur laŭ 30-minutaj intervaloj. Planataj estas pli rapidaj trajnoj, kiuj veturos senhalte kaj bezonos nur 16 minutojn, sed la veturkosto estos ok eŭroj.

La finhaltejo de la linio estas ne en Schwechat sed en Wolfsthal [volfstal], apenaŭ konata vilaĝo ses kilometrojn for de Bratislavo, la ĉefurbo de Slovakio. Ĝis la dua mondomilito ekzistis fervojo inter Vieno kaj Bratislavo, nuntempe la plej proksimaj ĉefurboj de sendependaj ŝtatoj en la mondo je distanco de 50 km.

Ekde majo 2004 Slovakio — kiel nun Aŭstrio — estos membro de Eŭropa Unio, sed sen bona fervojo al Vieno.

Walter KLAG

Libroj

Suno kaj ombroj

Se recenzo havu allogan titolon, ĉi-foje ne eblas trovi pli taŭgan ol tiu de la libreto mem. Jam la plaĉa kovrilo de Hugo Fontyn prezentas sunoplenajn nubojn kaj ombroplenajn rokojn. Kaj en la enhavo alternas feliĉaj kaj malfeliĉaj momentoj. Rejna de Jong, nederlanda eks-instruistino nun pli ol okdekjara, akompanas nin en la esperanta poezio jam pli ol kvaronjarcenton. Al Esperanto ŝi alvenis malfrue, jam pli ol kvindekjara, sed ŝia liriko tuj famiĝis tra premioj en la Belartaj Konkursoj, kies laŭreato ŝi estis plurfoje ekde 1975. Ŝia nomo videblis ofte en revuoj diversaj, ekzemple en Fonto, per originaloj kaj tradukoj. Volumaj kolektoj: nemultaj, kaj ĉiuj maldikaj: En senvoja sovaĝejo estas traduko, Divershumore entenas originalajn poemojn, same Facetoj.

Antaŭ ol paroli pri la temaro, ni ekzamenu la versteknikon. En plimulto de la poemoj ĝi estas simpla, preskaŭ naiva. Ritmoj facile skandeblaj, rimoj, kiuj trovas sin perfekte, sen devo ion trudi aŭ tordi: facile parkerigeblaj, kvazaŭ melopeoj aŭ infanaj rimaĵoj:

Subite vi aperis sur vivopado mia.
Komplete min konkeris milda rideto via.

Kvankam ne ĉiuj poeziaĵoj treniĝas tiel, tiujn samajn son-ondojn la leganto jam renkontis en la ses poemoj aperintaj en Esperanta Antologio, kaj, senkaŝe dirite, la stilo kaj la verstekniko evoluis neniom. La versoj estas kelkfoje strikte ritmaj, kelkfoje, male, tute sen antaŭfiksita ritmo; ankaŭ la versoskemoj estas jen tre regulaj kaj klasikaj, jen surmomente konstruitaj. Rejna de Jong majstras kaj la mallongajn kaj la longajn versojn, kaj diversajn poeziformojn: de la sinsekvaj kvartinoj ĝis la pli dense impetaj versoparoj, ĝis la rondelo.

Strofoj kaj versoj nature ŝanĝiĝas laŭ la temoj. Kovrildorsa kelklinia komento de Ch. Declerck klasas ŝin “voĉeto modesta, minora”, kun simpatio. Tamen de Jong estas pli ol nur tio. Kompreneble, mankas longspiraj eposoj aŭ plurpaĝaj poemoj, sed, ekzemple, la lirikoj pri la morto de la edzo post longa kuna vivo, pri tiu sento de soleco, de rompiĝo, de disiĝo, kaj tamen ankoraŭ de neforviŝebla kunesto kun la amato leviĝas al ne ofte atingitaj altoj. Al personoj, kiuj spertis mem vidvecon (kiel la nuna recenzanto) ŝiaj versoj ankoraŭ malsekigas la okulojn:

Finiĝis la libro kiun ni verkis kune,
el via senforta mano falis la plumo.
Al mi restas nur postparolo.

Aŭ:

Sed ni ne povis kune resti
por ĉiam, kvankam ni obĵetis.
Neniel helpis nin protesti,
la morto finan punkton metis.
***
Tamen parton de mi vi kunprenis
parton de vi mi retenis.

Kiuj estas la poeziaj antaŭuloj de Rejna de Jong? Ŝi mem malkaŝas ilin, menciante aŭ aludante iliajn verkojn. Ŝi vivas plene en la Esperanto-kulturo, ŝi influiĝas de Auld, Goodheir, Conterno, Maŭra, Szerdahely. Ŝi naive restas kaptita de la naturo, de la maro, de iuj pentraĵoj de F. Hals; iel memkontente ŝi relegas iujn siajn antaŭajn poemojn, kaj nostalgie revas pri la paseo. Kiel jam en ŝiaj unuaj versoj, abundas nomoj de neoftaj vegetaĵoj. Kaj tian amanton de la naturo maltrankviligas la nuna polucio, la nuna “infana raso”, kiu ne kapablas lerni el siaj pasintaj eraroj. La lastaj dek poemoj estas kolektitaj kvazaŭ en aparta ĉapitro “La Homo kaj la Naturo” kun tute pesimisma konkludo: malpaco ne malaperos, misuzado de atomenergio pludaŭros, la konsumado restos kiel celo per si mem. La lastaj paĝoj de la libro percepteble kontrastas kun la romantikeco de la unuaj.

Do ne ampleksa kiel Boulton, sed man-en-mana kun Clelia Conterno (kiu same spertis vidvecon) kaj Daphne Lister, same premiitaj en la Belartaj Konkursoj; ne impeta kiel Urbanová, sed trankvila kiel Seemannova-Suchardova. Ĉiuj ĉi poetinoj naskiĝis inter 1914 kaj 1924, sed iliaj vojoj al Esperanto ne havis samtempan komencon: Conterno, la plej aĝa, aktivis sur la ferdeko de “La Pirato” de Schwartz jam en la tridekaj jaroj; la aliaj ekpoetis nur post la dua mondmilito. Tamen, laŭ unujarcenta parametro, ili povas esti konsiderataj literature samepokaj. Se rigardi atente, la virina rikolto en nia literaturo ne estas tute magra, kaj ĉi poemaro de Rejna de Jong aldonas pluan valoran eron.

Carlo MINNAJA

Rejna de Jong: Suno kaj Ombroj. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2002. 76 paĝoj vinktitaj. ISBN 90 77066 02 0.

Libroj

Tridek jaroj da saĝo

Jen dudekkvino da eseoj kaj prelegoj, verkitaj inter 1969 kaj 1999 de la multjara kataluna movadano Giordano Moya Escayola. Ili traktas la problemojn de esperantismo: la problemoj estas ĉiam la samaj, kaj tra la jardekoj ili ripetiĝas kun malgranda progreso. Tra la diversaj eroj, de inaŭgura parolado en hispana kongreso al interveno en turisma semajno ĝis artikoloj publikigitaj kaj nepublikigitaj, la aŭtoro registras sukcesetojn, sed precipe longdaŭran stagnadon. “Kial ni ne konvinkis la registarojn pri la bezono de lingvo internacia neŭtrala? Eble en tiu neŭtraleco konsistas la malsukceso de Esperanto. La internacia politiko ne estas neŭtrala. Ĝi estas lukto de povoj, lukto de interesoj, lukto por la tutmonda hegemonio.” Vortoj amaraj, kiuj en la Lapenna-epoko estus stampitaj “defetismaj”; vortoj eldiritaj de la aŭtoro en 1990, kiam la situacio pri la monda regado estis malpli difinita ol nun, kiam la rolo de la angla kiel preskaŭ sola internacia komuniklingvo estis ankoraŭ ne tiom certa, kiam ankoraŭ regis prognozo pri la rea disvastiĝo en Eŭropo de la germana kaj en Azio de la japana; kiam do estis supozo pri plurlingvismo inter etnaj lingvoj, kio povis krei spacon kaj ŝancojn al la enpenetro de Esperanto. Hodiaŭ la situacio estas multe pli favora al la ĝeneraligo de la angla ol tiam.

Alia amara konstato estas trudata de kelkaj historiaj elementoj. En prelego farita en 1995 Moya raportas, ke en 1914 UEA havis 7233 anojn, en 1918 nur 2650, kaj ke, post refortiĝo kaj unuiĝo kun IEL, en 1995 UEA havas saman membroombron kiel en 1914 (kaj hodiaŭ kvaronon malpli ...). Se ekzameni ne nur la nombron, sed la ideologian konsiston de la membraro, Moya rimarkas, ke ofte la gvidantoj timis la zamenhofan internan ideon. En Boulogne la organizantoj petis, ke Zamenhof rezignu pri la lasta strofo de La preĝo sub la verda standardo, ĉar ĝi enhavis la koncepton pri egaleco de “kristanoj, hebreoj aŭ mahometanoj”; en la UK de 1906 oni cenzuris alian parton de lia inaŭgura parolado; en aliaj okazoj ideologiaj vortoj ne estis eldiritaj pro la timo malplaĉi al iu. Tiun neŭtralecon, tiun “forgeson de la interna ideo” Moya akuzas pri la stagno de la movado.

Ne estus korekte, se ni klasus la ideojn kaj tezojn de Moya kiel tiujn de maljunulo, kiu vidas siajn aspirojn nesukcesintaj, kaj pri tio kulpigas la samtempulojn, sammovadanojn, la eksterajn eventojn. Certe oni sentas seniluziiĝon; sed estas sincera klopodo kompreni, ĉu la kaŭzoj estis nekontrasteblaj, aŭ mankis io en la movado. Al ĉi lasta la aŭtoro iel riproĉas, ke ĝi ne faris sufiĉe, ĝi ne trafis la ĝustajn momentojn, ĝi ne kapablis ekspluati iujn aŭ aliajn situaciojn; li iel riproĉas, ke movado destinita al avangardeco ne estis ĉiam sufiĉe avangarda, timante endanĝerigi, per troa impeto antaŭen, la etajn sukcesojn atingitajn.

Sed la lasta eseo, Prognozo pri la esperantismo, klare dividita laŭ paragrafoj kaj verkita sojle de la nova jarmilo, difinas por la esperantismo kaj por la lingvo de ĝi subtenata tre precizan vojon ankoraŭ irotan, do la movadanoj havas ankoraŭ celon por kiu lukti. La homarunuiĝo estas ankoraŭ bezonata, kaj neniu movado ĝis nun entreprenis ĝin, ja nur la esperantismo ĝin enhavas. Tiun tezon la aŭtoro prezentas kiel sekvon de la tezoj de Zamenhof pasante tra la oratoraĵoj de Lapenna kaj lia koncepto de Humanisma Internaciismo. Estas apudmetitaj pecoj samideaj de Zamenhof kaj de Lapenna kun preskaŭ duonjarcenta intertempo: ili diras la samon kaj incitas al la sama sinteno de la esperantistaro, sed ĉi lasta, laŭ Moya, bedaŭrinde ne faras sufiĉe por aktive progresigi tiujn noblajn sentojn.

Preskaŭ enniĉe nestas pecoj de historio de la hispana movado, kelkfoje disigita, kelkfoje kunigita, kelkfoje kontrasta al la kataluna. La malfacilaĵoj komenciĝis jam dum la civila milito, kiu daŭris de 1936 ĝis 1939; la unuajn fajrerojn de renaskiĝo oni vidis en 1946 per la agado de la grupo “Frateco”; avangardis la katolikaj esperantistoj en Valencio, kaj tie estis oficialigita la Hispana Esperanto-Federacio en 1947. La revuo Boletín ekaperis en 1949, sed la unua postmilita kongreso devis atendi ĝis 1951. Ĝi okazis en Terrassa (Barcelono), kaj preskaŭ kortuŝe oni rimarkas, ke aliĝis al ĝi ankaŭ Pujolá i Vallés, pioniro, kiu jam verkadis en la unua numero de La Revuo en 1906, kaj kunorganizinto de la UK en Barcelono pli ol 40 jarojn antaŭe.

En tiom da prelegoj kaj eseoj, prezentitaj al ofte, sed ne ĉiam, samtipa publiko, kompreneble ne mankas ripetoj, kvankam reduktitaj al minimumo, kaj certe pluraj konceptoj pri la evoluo de la homaro kaj de la politikaj situacioj de la lasta jarcento nenion speciale novan diras al atenta observanto de la hodiaŭo. Ke ĝis nun “la homa vivo estis pli konkura ol solidara” kaj ke “la vastaj regnoj fariĝis per perforto kaj milito” estas konceptoj tiel universale akceptitaj, ke ilin ripeti ne donas kroman informacion. Eble ili restus en la menso nur se oni imagas prelegon kun aldona oratora etoso, kiun la skribita paĝo ne redonas. Tial ne direblas, ke leganto lernas ion senescepte ĉe ĉiu paĝo; sed la historio estas ofte nekonata de la novaj generacioj. Precipe la konsidero de la lingvo kiel praktika ilo, utiligata de diaspora komunumo, iel vualis dum la lastaj du jardekoj la ideologian flankon, kiu tamen restas la alloga forto altiranta ĉiam novajn movadanojn, kiuj ŝtopas la breĉojn de la mortintoj aŭ seniluziiĝintoj. Tial la verko estas interesa kaj kiel kompendio de historiaj dokumentoj kaj kiel instigilo legi ilin kun la ĝusta anima aliro. Ĝi estas ankaŭ interesa pro sia diakroneco: se la leganto atentas la datojn de la diversaj prelegoj, li povas rekonstrui en la memoro la mondan historion de la lastaj tridek jaroj. Kio estis tute aktuala en 1980 jam estis longe superita nur dek jarojn poste; kaj ankaŭ la celoj, kiujn la esperantistaro difinis al si, evoluis, kvankam, eble, per troa malrapido.

Carlo MINNAJA

Giordano Moya: Esperantismo — Prelegoj kaj eseoj. Barcelona Esperanto-Centro, Barcelono, 2002. 238 paĝoj kudre binditaj. ISBN 84 607 4509 0.

Libroj

La Biblio nun estas (preskaŭ) kompleta

“Vorto donita estas kiel leĝo”, sentencas la Proverbaro; eldonejo Fonto estis promesinta antaŭ unu jaro la aperigon de la dua volumo de la Duakanonaj libroj post la aperigo en 2001 de la unua volumo. Kaj jen akurate ĝi aperas, en la plua traduko de akademiano pastoro G. Berveling. Recenzo pri la unua parto aperis en MONATO (dec. 2001), tiel ke ĝeneralan kritikon kaj komentarion al la traduko kaj al ĝia prezento la leganto povas trovi tie. La dua volumo sekvas strikte la modelon de la unua: precize sama nombro da paĝoj, preskaŭ sama nombro da ilustraĵoj de G. Doré, sama formato (tiu de Fonto), same bela, lazura kaj ilustrita, plasta kovrilo, same bone organizita la prezento de ĉiu unuopa verketo troviĝanta en ĉi tiu antologio, same senmakula la traduko. Tiu ĉi dua volumo estus nekomprenebla sen la unua, kie estas klarigite, kiuj estas la libroj kiujn iu aŭ alia tradicio, jen la kalvinista, jen la Kontraŭreformacia katolika, rekonas kiel Sanktan Skribon, kaj do kial oportunis ke kromaj tradukoj suplementu al la Malnova Testamento tradukita de Zamenhof. La Duakanonaj libroj estas verkoj, kiujn la hebrea Biblio ne agnoskas, sed kiujn la romkatolikoj atribuas tamen al la Sankta Skribo.

La traduko estas el la helena, el la versio de la Septuaginto; kelkaj versikloj inter rektaj krampoj indikas aldonojn ne troviĝantajn en ĉiuj versioj. La unua libro de la dua volumo estas la Saĝeco de Salomono, tradukita de D. B. Gregor kaj preskaŭ senŝanĝe transprenita ĉi tien. La aŭtoro estas nekonata, kaj la atribuo al Salomono estas nur konvencia, kvazaŭ por gajni aŭtoritatecon: la verkinto, certe vivinta en la unua jarcento a. Kr., estis trempita kaj en la hebrean kulturon kaj en la grekan, sed plej verŝajne verkis rekte en la greka: tion atestas, krom aserto de Sankta Hieronimo, lia literatura stilo. Se la unua volumo prezentis historiajn kaj certagrade kruelajn scenojn, ĉi tiu dua volumo aspektas pli trankvila, pli meditiga. La Saĝeco de Salomono estas libro pri la saĝo en si mem, “kvazaŭ komentario pri la saĝecaj verkoj en la Biblio”.

La centran kaj plej grandan korpon de la libro okupas la Saĝeco de Jesuo Siraĥ, kies greka versio estas traduko el la hebrea fare de la nepo de Jesuo Siraĥ mem. La aŭtoro ŝajne estis instruisto de la Torao en la templo, kaj plene instruan tendencon oni rimarkas en la teksto, preskaŭ komplete konsistanta el reguloj de vivado en la familio kaj en la socio, iom kiel la pli konataj Sentencoj, reguloj arigataj ĉirkaŭ difinitaj temoj. Preskaŭ neniu situacio estas neglektita: estas konsiloj pri parolado kaj silentado, pri la edukado de la infanoj, pri la rilatoj kun malsaĝulo, pri la rilatoj inter edzo kaj edzino, pri la konduto ĉe la manĝotablo. Estas laŭdata la pardonemo, mallaŭdata la kolero; kaj la uzado de la lango devas esti tre singarda (“bato de la vipo faras striojn, sed bato de la lango rompas ostojn. / Multaj falis pro la tranĉa rando de la glavo, sed ne tiom, kiom falis pro la lango”). Fakte, longa listo de konsiloj, ŝvebantaj inter alta moralo kaj simpla ordinara bontono: plejmulton oni povus konsili ankoraŭ nun.

Krueleco kaj severeco de la Sinjoro evidentiĝas en la Pentopreĝo de Baruĥ, kaj apologia satiro kontraŭ la idoloj estas la Letero de Jeremia kiu fakte ne estas vera letero. La tutan volumon konkludas kelkaj aldonaĵoj al la libro de Daniel, rakontantaj pri epizodoj, kiuj estos poste inspirfontoj por pentristoj dum la jarcentoj: la vizioj de Daniel, la atenco al la pureco de Suzana fare de du maljunuloj, kaj la enkarcerigo de Daniel en kaĝo kun leonoj. La vizitantoj de la kursoj de AIS San Marino lernis, ke la legendo pri Suzana troviĝas ankaŭ en la araba tradicio, kiel atestas originalaj studoj de semidologo F. Penacchietti, iama membro de la Akademio de Esperanto, profesoro ĉe AIS kaj ĉe la universitato de Torino (Italio).

Gravan servon faris Gerrit Berveling per la traduko de tia kaj tioma verko; sed ankoraŭ estas kelkaj libroj, kiuj ja apartenas al la Biblio laŭ kelkaj eklezioj kaj kies traduko ankoraŭ ne ekzistas. Berveling ne planas ripozi, kaj li esperas regali nin per kompletigo de la tradukado de ĉiuj libroj, kiujn iumaniere la eklezioj fontintaj el la Malnova Testamento konsideras Sanktaj Skriboj.

Carlo MINNAJA

La Duakanonaj Libroj — Volumo 2 Eld. Fonto, Chapecó (SC), Brazilo, 2001. 262 paĝoj kudre binditaj.

Politiko

IRLANDO

Virina protest-tendaro

Virina kontraŭmilita organizaĵo intencas krei konstantan protest-tendaron apud la internacia flughaveno Shannon [ŝanon] en okcidenta Irlando. Laŭraporte, la organizantinoj ricevis inspiron de britaj virinoj, kiuj dum jaroj tendumis ĉe loko nomata Greenham Common [grinam koman] en Anglio por protesti kontraŭ tiea usona milita bazo.

Lanĉis la proteston la fakto, ke, ekde la invado en Kuvajton kaj la golf-milito, la irlanda registaro permesas, ke usonaj militaj aviadiloj surteriĝu kaj reprovizu sin en Shannon per karburaĵo. Tamen lastatempe la surteriĝoj ĉiutage okazas, supozeble pro preparoj rilate eventualan militon kontraŭ Irako.

Neŭtrala

Diversaj grupoj jam organizis unutagajn manifestaciojn ĉe la flughaveno, sed la virina iniciato estas ĝis nun la unua konstanta. La manifestaciantoj atentigas, ke la Irlanda Respubliko estas laŭkonstitucie neŭtrala lando.

Krome Eŭropa Unio, por kontentigi la irlandan publikon, kiu unue voĉdonis kontraŭ la Nica Traktato pro timo, ke ĝi alportos perdon de neŭtrala statuso, aldonis al la traktato laŭ insisto de la irlanda registaro deklaron pri irlanda neŭtraleco. Nun multaj irlandanoj akuzas la registaron pri hipokriteco kaj sklaveca cedemo al la Bush-a administracio.

Politiko

LITOVIO

Alteriĝas nova prezidanto

La nova prezidanto de Litovio estas la 46-jaraĝa aviadisto, entreprenisto kaj politikisto Rolandas Paksas. Paksas, la estro de la nova Liberala Demokrata Partio, venkis per devizo “Voĉdonu por ŝanĝoj”.

Komenciĝis la prezidanta elekto per municipaj elektoj en decembro, kiam prezentis sin rekorda nombro da kandidatoj. Dum tiu ĉi unua etapo neniu prezidanta kandidato gajnis pli ol duonon de la voĉoj, kaj do en dua etapo devis batali la 76-jaraĝa ŝtatprezidanto Valdas Adamkus, por kiu en la unuaj elektoj voĉdonis 35,06 % de la elektantaro, kaj Paksas, kiu ricevis 19,4 % de la voĉoj.

Rekordoj

Preskaŭ unuvoĉe prognozis politikistoj venkon por Adamkus, kiun subtenis multaj parlamentanoj. Tamen Adamkus, pasiginte sian vivon plejparte en Usono, revenis al Litovio nur unu jaron antaŭ sia elektiĝo (kaj tiel eniris la Guiness-rekordolibron kiel la ŝtatestro, kiu en sia lando pasigis plej mallongan tempon). Koincide, ankaŭ la aviadisto Paksas eniris la saman libron pro kuraĝa subponta flugo en 2002: pro tiu li famiĝis en Litovio.

Okazis la dua balotado komence de januaro. Ĉi-foje litovoj favoris per 54,91 % de la voĉoj la pli junan aviadiston Paksas. Rimarkeblis, tamen, interesomanko inter la popolo, ĉar — kontraste al la antaŭaj elektoj, kiam partoprenis pli ol 70 % da litovoj — balotis nur 52,56 % da rajtigitoj.

Promesinte ŝanĝojn, Paksas — kiu jam dufoje spertis urbestrajn kaj ĉefministrajn postenojn — devos rezigni pri siaj virtuozaj flugoj por koncentriĝi pri realigo de siaj planoj.

Politiko

REAGO

Ordinara faŝismo

“Ordinara faŝismo” estas la nomo de dokumenta filmo de la rusa reĝisoro Miĥail Romm (1901-1971). Romm montras la teruraĵojn de la faŝisma-nazia ideologio, uzante precipe fragmentojn de dokumentaj filmoj de nazioj mem. Pli elokventa filmo pri la kontraŭhoma esenco de faŝismo apenaŭ povas ekzisti.

Similan impreson lasas la artikolo de Aleksandro Gofen “Dio, benu Usonon!”. Ĝi ripetas en konciza formo propagandajn mitojn de usonaj regantoj, kiuj devas pravigi sian superecon super la tuta mondo kaj sian rajton “enkonduki demokration”, samtempe mortigante pacajn civitanojn “nome de homaj rajtoj”.

Estas bedaŭrinde, kaj des pli danĝere, ke la nunan usonan ideologion subtenas pluraj eŭropaj registaroj. Kiom ofte mi aŭdas de miaj samlandanoj, ke necesas pli radikale trakti “teroristojn” (inkluzive ĉiujn ĉeĉenojn, palestinanojn, irakanojn, k.s.) kaj subteni la politikon de Bush. Ili tamen ne vidas, ke “sukcesaj” usonaj enmiksiĝoj nenion solvas.

Ekzemple, rajtoj de ordinaraj homoj en Afganio estas nun same neglektataj kiel sub la taliboj: la virinoj plu portas paranĝojn kaj, eĉ pli, la papavaj agroj en tiu lando kreskas kaj do same la kvanto de heroino envenanta Eŭropon. Aŭ ĉu ĝuste tia estas la reala celo de la “nova milita doktrino” de Bush?

Ni danku la fervoran usonanon Gofen (lia fervoro devenas eble de la fakto, ke li estas eksa ruso, kiu strebas kiel eble plej bone adaptiĝi al sia nova “patrujo”), ke li tiom elokvente skizis la danĝerojn, kiujn prezentas al monda paco kaj humanisma estonto la nuna imperiisma ideologio kaj politiko de Usono. Preskaŭ same elokvente (nur preskaŭ, ĉar ne egaltalente kaj dezirante ĝuste malon), kiel siatempe prezentis la danĝerojn de faŝismo Miĥail Romm.

Nikolai GUDSKOV

SPORTO

UKRAINIO

Malgrandaj grandaj majstroj

En negranda, sed fama banloko Jalta (Krimeo, Ukrainio), tabloteniso estas tre populara. Jam 40 jarojn en la urbo ekzistas junulara sporta centro, kaj ties tablotenisa sekcio funkcias ekde la unuaj tagoj de ties ekzisto. Intertempe oni kreskigis ĉampionojn kaj premiitojn de la krimeaj, ukrainaj kaj (tiutempe) tutsovetiaj tablotenisaj konkursoj. En 1993 la tablotenisa teamo de la centro estis la unua inter ĉiuj ukrainaj junularaj sportaj lernejoj.

Oni atentas ĉefe al 7-17-jaraj geknaboj. Ĉar antaŭe en Jalta ne ekzistis altlernejoj, la junaj sportistoj devis daŭrigi la studadon en aliaj urboj, kaj, sekve, forveturi el Jalta. Nun Jalta iĝis vera studenta urbo, kaj tial aperis la eblo trejni ankaŭ studentojn. En 1999 aperis studenta tablotenisa klubo “Delfeno”, kaj ĉiuj finintoj de la sporta centro iĝis delfenoj. Multfoje la kluba teamo ĉampioniĝis en diversaj konkursoj. La centron (ankaŭ la “Delfenon”) gvidas Tatjana Ŝarunenko. Ĉi-jare ŝia lernantino, la 12-jara Maŝa Negulajeva estis vera sensacio de la tutlanda junulara konkurso. Ŝi gajnis tri orajn medalojn: en la unuopa, en la para kaj en la miksita konkursoj, kaj krome ŝi jam estas 4-foja ĉampiono de Krimeo. Ŝi gajnis ankaŭ en la konkurso por 15-16-jaruloj.

En la tablotenisa sekcio nun trejnas sin homoj de ĉiuj aĝoj. Ankaŭ mi. Kaj tie mi aŭdis jenan kuriozaĵon. Antaŭ multaj jaroj, kiam oni ankoraŭ ne uzis en la konkursoj por juĝado la numerojn sur kartoj, iun internacian konkurson, kiu okazis en Ukrainio, partoprenis tenisistoj el Pollando kaj Hungario, kaj kun la ĉi-lastaj estis tre malfacile interkomunikiĝi. Do, kiam necesis anonci la poentojn, la kunludantoj desegnis la ciferojn surtable per salivita fingro. Konata problemo ... Laŭ la peto de la ĉeftrejnistino, en la Centro komenciĝis Esperanto-kurso. Inter la kursanoj estas lernejanoj, studentoj, plenaĝuloj, novicoj kaj spertuloj, kaj ... la ĉampionino Maŝa Negulajeva. Ili volas korespondi kun alilandaj tenisistoj. Por kontakti ilin, uzu la retadreson espero@yalta.crimea.ua.

Jefim ZAJDMAN

Ekonomio

ĈINIO

Superrizo vivtenos pli da ĉinoj

Rizo-specialisto Yuan Longping, honorata de la ĉinoj per la epiteto “la patro de rizo”, estas ano de la Akademio de Agrikulturaj Sciencoj. Antaŭ nelonge li diskonigis en la Centra Televida Stacio de Ĉinio gravan novaĵon rilatan al la plano pri supera hibrida rizo. Tio multe kuraĝigis la ĉinajn registaron kaj popolon, kiuj longtempe estis embarasitaj pro manko de greno. Sube estas la ĉefa enhavo de la parolado de s-ro Yuan.

Pere de molekula teknologio ĉinaj agronomoj sukcese kulturis novan specon de hibrida rizo. Pro ĝia alta produktiveco oni ĝin nomas “superrizo”. En 2001 la agronomoj prove plantis ĝin sur negranda terareo, kaj post la rikolto oni konfirmis, ke ĝia produktokvanto pliiĝis je 35 %, kompare kun tiu de ordinara hibrida rizo. En 2002 ili plue plantis la superrizon en parceloj de kelkdek ĝis kelkcent muoj (unu muo egalas 1/15 hektarojn), respektive en kamparo de norda Ĉinio, en la eksperimenta kampo de pluraj kultivejoj kaj ankaŭ en la eksperimentejo de la Akademio. En la malsamaj plantejoj ili semis la saman specon de la superrizo, dezirante scii, kiom grandan latentan forton ĝi efektive havos por pliigo de la produktado.

Aŭtune de 2002 venis rikolta sezono. La riĉa rikolto de la superrizo proksimiĝis al po 800 kilogramoj por muo, dum en la sama jaro en Ĉinio la produktokvanto de ordinara hibrida rizo estis nur ĉ. 500 kilogramoj. El tio videblas, ke por la superrizo la ampleksigo de la produktado sendube estos tre granda. Cetere, ĉinaj rizo-specialistoj lastatempe trovis du genojn de sovaĝaj rizoj, kiuj ankoraŭ kapablas pligrandigi la produktadon. Oni opinias ke, ĉar ĉiu el la du genoj kaŭzos plimultigan efikon je 18 % aldone al tiu de la nuna altproduktiva hibrida rizo, la du genoj alportos sume 36 %. Profitante la du pliproduktigajn genojn, la agronomoj povos perfektigi la superrizon.

Ĉinaj rizistoj unuvoĉe konsentas pri tio, ke la mua produktokvanto de 800 kilogramoj havas grandan signifon, se oni konsideras, ke en la mondo nun la meznombra mua produktokvanto estas nur 250 kilogramoj kaj ke eĉ en Ĉinio, la ĉefa rizproduktanto en la mondo, la produktokvanto estas sub 420 kilogramoj. Laŭ la mua kvanto de rizo, Aŭstralio okupas la unuan lokon en la mondo, kun 600 kilogramoj, sed ĝi posedas nur iom pli ol milionon da muoj da rizkampoj. Post Japanio kaj Usono, Ĉinio okupas la kvaran lokon.

Post seriozaj analizo kaj kalkulado, laŭ la plej konservema takso, nun en la tuta lando estas plantataj 230 milionoj da muoj da ordinara hibrida rizo. Se el ili 200 milionoj da muoj estos uzataj por planti la superrizon, kun mua kresko de po 150 kilogramoj kiel kalkula normo, do ĉiujare ĉinaj kamparanoj povos por sia lando pliprodukti 30 miliardojn da kilogramoj da greno. Tio estas pli ol la totala kvanto de Hunan-provinco en suda Ĉinio, la plej grava rizejo en Ĉinio, kaj povos vivteni 75 milionojn da loĝantoj.

Kun la tempo, surbaze de la mua kresko de 150 kilogramoj povas esti plua pliigo de 150 kilogramoj, do ne estos problemo por nutri 150 milionojn da loĝantoj. Specialisto asertis, ke ĝis 2030 la ĉina loĝantaro nombros 1,6 miliardojn kaj de tiam ne plu kreskos. Laŭ tio la ĉina loĝantaro maksimume plimultiĝos je 300 milionoj. Sed, feliĉe, grandskale planti la superrizon ebligos por liveri manĝaĵon al 150 milionoj da personoj.

Pli ol 700 kilogramojn por unu muo la agronomoj jam realigis. Nun al 800 ili strebas. Post kiam ili sukcesos akiri 800 kilogramojn, ili havigos al si la novan celon atingi 900 kilogramojn. Ankaŭ la ĉina registaro fidas, ke en 2008 sur pli vasta terareo, kie oni plantos la superrizon, nepre realiĝos produktokvanto de po 900 kilogramoj por unu muo.

MU Binghua

Arto

ANGLIO

Esti homa kaj literaturema

Grava arta okazaĵo en Anglio estas la ĉiujara festivalo de literaturo en Cheltenham (sud-okcidenta Anglio). Pasintjare dum la festivalo (26a de oktobro — 3a de novembro 2002) kelkaj el la plej elstaraj literaturistoj (verkistoj, kritikistoj kaj multaj aliaj) pridebatis la temon: “Esti homa — kion oni volas diri per tio?” Ĉeestantoj de grandaj kongresoj ofte volas samtempe partopreni en du aŭ pli da malsamaj kunvenoj. Ankaŭ mi spertis la problemon, kaj devis elekti inter ducent prezentoj. Jen estas ekstraktoj el mia taglibro.

La 1a tago. A. S. Byatt [bajat], unu el la plej superaj britaj romanistoj, esploris la problemon “historio en fikcio”. Ŝi ofte uzas fikcion por lumigi la pasintecon, kaj antaŭ nelonge gajnis la prestiĝan premion Booker pro la romano Posedo.

La 2a tago. Antonia Fraser, la renoma biografo, parolis pri sia biografio de Marie Antoinette [marí antŭanét]. Ŝi demandis, ĉu la lasta reĝino de Francio meritis la ekzekuton; sed iu francino en la publiko opiniis, ke la biografio estas tro favora, kaj la prelegistino konsciis, ke eĉ hodiaŭ multaj francoj malamike rilatas al la reĝino. Parenteze, estas interese konsideri historion el la vidpunkto de alia lando. Ekzemple, multaj anglaj verkistoj kredas, ke Napoleono debutis kiel senprincipa oportunisto, kaj post ĉio estis paranoja megalomaniulo. Sed la populara franca historiisto, Max Gallo, en la biografio de Napoleono, priskribis lin kiel heroon kaj profeton.

La 3a tago. La 87-jara juda historiisto, Eric Hobsbawm, retrorigardis sian vivon en Berlino dum la 1930aj jaroj. Laŭ li, la 20a jarcento estis la plej terura en la historio. Imperiismo, faŝismo kaj komunismo estas ne nur la objektoj de liaj libroj, sed ankaŭ elementoj de la vivo. Hobsbawm opinias, ke judoj hodiaŭ ne nepre identiĝu kun Israelo, ĉar la agoj de la tiea registaro ne konformas al la originalaj ideoj de Cionismo.

Krome, hodiaŭ temis pri la eminenta verkisto de la 20a jarcento, Iris Murdoch [ajris medok]. Estis tri prelegintoj: R. Eyre [er], reĝisoro de la kinofilmo “Iris”, J. Bayley [bejli], la vidvo de Iris (kies memoraĵoj estis adoptitaj por la filmo), kaj P. Conradi, la biografo de Iris. Ili diskutis la malsamajn problemojn de biografio en libroj kaj en filmoj. Ĉu oni laboru kronologie aŭ, kiel faris Bayley, starigu sinsekvon de pordoj, kiuj subite malfermiĝas kaj kondutas onin malantaŭen kaj antaŭen, aŭ, kiel faris Eyre en la filmo, dungi du arojn da geaktoroj por krei pasintecon kaj nuntempon?

Samtage John Bayley, kiel kritikisto, denove estis sur la podio kune kun la bonega brita poeto Ruth Padel, kiu elektis por diskutado tri konatajn poemojn el la 19a, la 20a, kaj la 21a jarcentoj.

La 4a tago. Sarah Hopper prelegis pri la mezepokaj kristanaj pilgrimoj al Canterbury [kánteberi], Romo, Jerusalemo, ilustrante per samepokaj rakontoj la danĝerojn de la diversaj vojoj. Mi vizitis la bonegan urban muzeon. Tie estas ĉambro omaĝe al la Cheltenham-ano Edward Wilson [edŭad ŭilson] — unu el la kvin britaj esploristoj, kiuj atingis en 1912 la sudan poluson, sed revene, kune kun siaj kunuloj, pereis.

Okazis debato pri klasika literaturo, kie oni taksis la hodiaŭan influon de antaŭaj verkistoj. Robert Edric, aŭtoro de la romano Pactempo, parolis pri John Steinbeck [stejnbek] (100-jariĝinta en 2002), usona romanisto, aŭtoro de la majstroverko La vinberoj de Kolero.

La 5a tago. Magnus Magnusson, tradukinto de la islandaj sagaoj, prelegis pri la literaturo de Islando. De multaj jaroj li loĝas en Britio kaj estas ekzemplo de la multaj enmigrintoj, kiuj riĉigas la kulturan vivon de Britio.

La 6a tago. La dua objekto de la priklasikula serio estis Aldous Huxley [haksli]. En 1932 li anticipis provtubajn bebojn, distraĵ-drogojn, virtualan realecon kaj genetikan inĝenierarton. La legenda antiutopio Kuraĝa Nova Mondo montris, ke li estis profeto. Liaj verkoj ŝajnas esti pli klarvidaj ol 1984, admirita de Huxley.

La 7a tago. La romanisto D. J. Taylor [tejlor], verkinta la definitivan biografion de W. M. Thackeray [tákerej], daŭrigis la studadon de klasikaj romanistoj. Taylor prezentis la ĉefverkon de Thackeray La Foiro de Vanteco kiel la plej elstaran anglan romanon de la 19a jarcento. La ĉefa merito de granda romanisto estas la potenco krei personecojn, kaj Becky Sharp, la protagonistino de la romano, estas inter la plej superaj kreaĵoj de la angla literaturo.

La 8a tago. La konata historiisto Tristram Hunt [hant], diskutis La anglan enlandan militon — la militon, kiu dividis la nacion en la 17a jarcento. Ofte oni prezentas tiun militon kiel konflikton inter la etnobelaro, kiu subtenis la parlamenton, kaj la aristokratio, kiu batalis favore al la Krono. Sed Hunt montris, ke la konflikto estis religia.

La objekto de la hodiaŭa fina kunveno estis Joseph Conrad [ĝozif konrad]. Lia Koro de Mallumo estis unuafoje eldonita precize antaŭ cent jaroj. Oni rimarkis, ke Conrad, kies lingvo dum fruaj jaroj estis la pola, tamen verkis ĉiujn romanojn per eleganta angla*. Kritikistoj nomis Conrad-on impresionisto, kaj li certe portretis la movadon de la romanoj per la privata vizio de realeco de ĉiu persono. Fine de la vivo, Conrad estis inter la ĉefaj modernistoj kun Eliot, Joyce [ĝojs], Woolf [ŭulf] kaj Yeats [jejc]. Ili ĉiuj malakceptis la tradician kadron de la rakonta priskribo, favore al “fluo de konscio”. En la Koro de Mallumo Conrad verkis pri Afriko, sed ne simple pri Afriko. Li sciis la limojn de la sovaĝeco de “civilizita” homaro: milionoj mortis en batal-buĉoj, en gulagoj kaj en faŝismaj mortbarakoj; ne mirinde, ke Conrad estas ne nur brila rakontisto kaj stilisto, sed ankaŭ granda profeto.

La 9a tago. Fine de la Festivalo, Alan Aykbourn [ejkbon], la plej grava vivanta brita dramverkisto, diskutis kun sia biografo kvardek jarojn en la teatra mondo.

Ĉu la Festivalo ĝuste respondis al la demando, kiu staris en la komenco de ĝia broŝuro: “Esti homa — kion oni volas diri pri tio?” La diversaj elstaraj verkistoj ja esploris la homan staton. Sed oni multe parolis ankaŭ pri la celoj de romanoj. La aŭtoroj de Kuraĝa nova mondo kaj 1984 asertis, ke romano devus havi opiniojn kaj instigajn ideojn, kaj ke la enhavo de romano devus esti pli grava ol stilo kaj tekniko. Aliaj verkistoj tute malkonsentis. Ĉu literaturo estu didaktika aŭ distra? Aŭtoroj iam deklaras, ke iliaj verkoj estas artaĵoj, kaj ne gravas, se esoteraj. Aliflanke, iuj grandaj romanistoj provas doni plezuron estetikan. Do evidente, la vero, kiel ofte okazas, troviĝas ie meze.

De tempo al tempo iu deklaras “la morton de romano” aŭ eĉ, en la epoko de inform-teknologioj, “la morton de libro”! Sed dum naŭ tagoj en Cheltenham miloj da legantoj amasigis la Festivalon, kaj per tio pruvis: libroj ja vivas!

W. H. SIMCOCK

* 1. Per tio Conrad similas al Nabokov, kiu, tamen, duonon de siaj romanoj verkis en la rusa; krome, Nabokov dum la tuta vivo admiris Conrad-on.

Moderna Vivo

OPINIO

Damnita komputilo! Diabla Interreto!

Leginte la enkondukon Lingvopolitiko de Stefan Maul en MONATO 2002/12, p. 5, mi profunde simpatias kun li pro liaj komputilaj problemoj. Ankaŭ mi estis plurfoje viktimo de interretaj virusoj sed fidis, ke kontraŭvirusa programaro solvos la aferon. La programo, kiun mi instalis por protekti min, estas verkita en la angla lingvo, kiun mi bone komprenas — la usonanglan komputilan ĵargonon tamen nur parte.

Brokantan komputilon mi aĉetis unue nur post multe da cerbumado. Ĝi apartenis al lernejestro, kiu instalis valorajn programojn, inkluzive de plurlingva tekstoprilaborilo. Kvankam pasis multe da tempo, ĝis mi lernis efike uzi la komputilon, mi estis tamen ravita kaj tute ĉesis uzi skribomaŝinon. Mi komencis korespondi per Interreto, kio dum la unuaj jaroj kaŭzis al mi neniajn problemojn.

Streĉo

Poste mi akiris pli rapidan komputilon kun Vindozo 95. Pri la programaro mi estis kontenta, sed mi komencis sperti gravajn problemojn pri Interreto. Dum la lasta jaro miaj zorgoj kreskis kaj mi timis, ke la streĉo (kiun mi ne povas toleri) malsanigos min. La unua ĝeno devenis de t.n. “spamo” — t.e. nedezirataj retpoŝtaĵoj. Ĉiusemajne mi ricevis centojn da “spamaĵoj” ĉiaj: pri usonaj produktoj, kuracistoj kaj dentistoj en Kalifornio, ferioj en Disneyland, adolta kaj infana pornografio, asekuro, ktp. Mi instalis kontraŭspaman programaron Spamkiller, kiu kostis 40 dolarojn, tamen ĝi protektis nur kontraŭ malgranda nombro da relative senofendaj mesaĝoj.

Spamo ne estis mia sola ĝenaĵo. Tiam komenciĝis virusaj atakoj. La kontraŭvirusilo de Norton detruis kelkajn malpli gravajn virusojn kaj riparis du-tri difektitajn dosierojn: sur la plej gravajn ĝi ne efikis. Konato komputilista diris, ke la virusoj devenas de miaj amikoj, kiuj certe senscie ricevis virusojn, kiuj uzis iliajn komputilajn adresarojn. Mi estas konvinkita, ke li pravas: unu el la plej venenaj virusoj, kiujn mi ricevis, venis ene de listo de membroj de UEA. Alia konsistis el nedezirata pornografia materialo el Pollando.

Katastrofa

Mi devis dufoje porti la komputilon al riparejo: la kosto de la riparado estis granda por homo, kiel mi, kiu ne plu ricevas monatan salajron. La unuan fojon mi sukcesis rehavigi al mi la plimulton de miaj programoj kaj dosieroj, sed kelkajn mi ne plu retrovis. La dua fojo estis preskaŭ katastrofa: multon mi perdis por ĉiam. Pri Interreto mi estas komplete seniluziiĝinta.

Por protekti mian komputilon mi provis elfiltri ĉion, kio estis en la angla lingvo aŭ usondevena. Ne eblas tion fari. Mi plurfoje ŝanĝis interretajn servilon kaj retadreson, sed vane. Fine mi decidis ne plu ricevi retmesaĝojn. Nuntempe mi uzas Interreton nur por sendi mesaĝojn, serĉi informojn kaj rezervi aviadilajn fluglokojn. Kompreneble tio ne estas vera solvo. Se ĉiuj, kies retadresoj troviĝas en mia komputila adresaro, samon farus, oni sendus mesaĝojn, kiujn neniu legas. Tiel la tuta sistemo ne plu funkcius — kio apenaŭ estas mia problemo.

Pornografio

Kie mi loĝas, estas kontraŭleĝe rigardi per tuttera teksaĵo infanpornografion kaj materialon, kiu povus esti uzata por terorismo. Kelkfoje materialo tia aperas kontraŭvole kaj eniras la komputilan memoron. Lastatempe anglo estas arestita pro tio, ke la disko de lia komputilo enhavis pornografiaĵon pri infanoj; same okazis al instruisto en mia urbo. Ĉu tiuj homoj kulpas, intence elŝutinte pornografiaĵojn, mi ne scias. Tamen tiel la propra komputilo kapablas atesti kontraŭ la posedanto pro krimo, pri kiu iu alia respondecas.

Por mi, la risko uzi komputilon nun tro grandas. Interreto kaj tuttera teksaĵo fariĝis drogaĉoj: en la malnova greka la vorto farmakon signifis kaj kuracilon kaj venenon — samtempe utilan kaj danĝeran. Do se oni ion pridubas, prefere evitu. Tiu ĉi mirinda ilo, kiu povus esti uzata por kulture riĉigi la homaron, estas akaparita de fiuloj. Sed homoj ĉiam emas uzi siajn inventaĵojn ne por sed kontraŭ siaj kunhomoj. Damnu! Damnu! Damnu!

Leteroj

Israelanoj instruis terorismon

En MONATO 2003/11, p. 11, linio 3, legeblas “en longa ĉeno de sabotadoj (eksplodigoj) kontraŭ Israelo”. La terorismon la arabaj palestinanoj eklernis de la judaj palestinanoj, kiuj de 1945 ĝis 1948 efektivigis “longan ĉenon de sabotadoj” kontraŭ la britoj, kiuj depost 1918 ricevis de la tiama Ligo de Nacioj mandaton por administri tiun eksan turkan posedaĵon. La atakoj kulminis la 22an de julio 1946 per la eksplodigo de hotelo King David (Reĝo Davido) en Jerusalemo, kiu estis la ĉefstabejo de la britoj.

La estro de la sekreta juda armeo Irgun, Menaĥem Begin, deklaris la postan tagon, “ke la forto de la eksplodo superis ĉiujn niajn esperojn” (76 mortintoj, 46 vunditoj kaj 29 malaperintoj). Tio ne malebligis, ke li iĝis ĉefministro de Israelo en 1977 kaj ricevis en 1978 la nobelpremion pri paco, kune kun la egipto Anŭar Sadat. Nostalgie, la subskribinto pensas pri Teodor Herzl, la fondinto de cionismo, kiu revis, ke Palestino iĝu multkultura paca lando. Ĉu la sabraoj (denaskaj israelanoj) jam legis lian libron Altneuland (Malnova novlando)?

Hélène FALK

Belgio

Leteroj

La gepatra de Zamenhof (2)

En MONATO de novembro 2002 mi legis, je mia ŝokiĝo, artikolon kie oni nomas la polan lingvon “lingvo de Zamenhof”. Ke pro manko de informiteco tiajn stultajn erarojn nacilingve foje oni aperigas, jam estas bedaŭrinde, sed en Esperanto-magazino tio vere ne estas akceptebla. Aperis ja niakultureje la lastajn jardekojn sufiĉe bonaj studoj kaj informoj pri Zamenhof. Se nur mencii kelkajn aŭtorojn, oni pensu minimume pri N.Z. Maimon, G. Waringhien, A. Holzhaus kaj Ludovikito, la eldoninto de la multvoluma Plena Verkaro de LLZ.

Kiel sciate, la gepatra lingvo de Lejzer Ludwig Zamenhof estis la jida, kvankam eble oni povus iel paroli pri du samtempaj gepatraj lingvoj: “Flanke de la jida, kiu estis la komuna lingvo de tieaj judoj, lia patro uzadis ankaŭ la rusan en sia hejmo. La kvinjara Ludoviko jam scipovis legi kaj skribi ruse. Li amis tiun ĉi lingvon elkore, kaj revadis fariĝi iam rusa poeto.” (Ludovikito: Senlegenda biografio de L.L. Zamenhof, p. 11). La polan lingvon li nur eklernis 13-jara, post transloĝiĝo de la familio al Varsovio (Samlibre p. 12). Mi esperas, ke tiajn misprezentojn oni ne plu aperigos.

Gerrit BERVELING

Nederlando

El mia vidpunkto

Kvina povo

En la lastjara 2a Forumo Sociala Tutmonda de Porto Alegre, redaktoroj de Le Monde Diplomatique (la diplomata mondo), kiel Ignacio Ramonet [inásio ramoné] sugestis iun “internacian observejon de la amaskomunikiloj”. Nun por la 3a Forumo, publika lanĉo de Media Watch Global (angle por “tutmonda observado de amaskomunikiloj”) estas antaŭvidita.

Plia povo

Tradicie en niaj demokratiaj “ordigaj” sistemoj oni distingas la leĝdonan povon, la plenuman (ekzekutivan) povon (la registaron) kaj la justican (juran) povon. La kvara povo estas de pluraj jardekoj la potenca informado de gazetaro kaj televido, ĝis antaŭ nelonge sub rego (kun cenzuro aŭ ne) de la ŝtatoj, kiuj propagandis siajn interesojn kaj ideologiojn. Nun sub la ŝildo de libera iniciatado (la liberalismo) per la tiel nomata informadiko kun interretaj amaskomunikiloj kaj politikaj artifikoj, gigantaj entreprenoj akaparas la “informadon”, la amasinformadon (la “mediojn” kiel diras erare eĉ kleraj esperantistoj). Ja, jen poluado de la intelektula medio, kie ĉiaj sektoj kaj ĉarlatanoj provas “vendi” sian varon.

La franca ĵurnalo Le Monde (La mondo) ne hezitas diri, ke “la troo da informoj prezentiĝas kiel eksponenciala pligrandiĝo de manipuladoj, de mensmanipuladoj, de trompoj, de mensogoj kaj de venenadaj kampanjoj”. Kio pravigas tutmondan observadon kaj evidente la reagon, aparte de ĵurnalistoj, kies celo ĝuste estas senmaskigi trompojn, mensogojn, manipuladojn kaj venigi faktojn, realaĵojn por analizado, racia klerigado de la homoj anstataŭ la obskurantismo de ideologioj kaj sektoj el ĉiuj koloroj kaj diablaĵoj. Ĝis nun, sen kontraŭreago tiu ĉi kvina povo regas la ekonomian povon kaj la ideologian hegemonion per bombardado de senutilaj informoj, kio nur povas brutigi la popolon kaj manipuli ties menson por apartaj interesoj de la potenculoj.

Politikaj manipuladoj

Tiu ĉi kvina povo estis aparte efika sed trompa, mensoga en Brazilo okaze de la politikaj kampanjoj por elekto de nova prezidento. La ĝistiama reganto Fernando Cardoso [kardozo], kiu dum ok jaroj laŭ Le Monde entute “laminatis” Brazilon, sukcesis helpe de la ŝtato akapari la amaskomunikilojn por pave kaj parade sin prezenti kiel iun savanton de la patrio, kiu sukcesis regi la inflacion kaj sociale bonigi edukadon kaj sanon de sia popolo. Laŭ la kvina povo, la ekonomio estas en perfekta ordo, ĉio prospere kreskis, finfine oni prezentas paradizon ene de demokratio. La brazilaj amasinformiloj plene maskis la realon, kun inflacio revenanta (22 % en 2002), duobliĝo de senlaboreco en kvar jaroj, perdo de aĉetpovo en depresio, kun malpligrandiĝo de la minimuma salajro de 140 usonaj dolaroj al nun 60 monate. Sub nivelo de plena malriĉeco vivas 54 % el la 175 milionoj da brazilanoj. F. H. Cardoso estis tiom malbona administranto, ke 53 % el la buĝeto de la jaro 2002 estas por pagi ŝuldojn ... kaj 1995 ĝis 1999 ... sed tion ne diras la kvina povo. Por informiĝi ni devas trafi kaŝitajn fontojn aŭ legi la analizojn de eksterlandaj gazetoj kiel Le Monde Diplomatique de oktobro 2002 ekzemple, sub la plumo de Emir Sader, ne submetita al ĉi tiu kvina povo.

Religiaj trompoj

Por popolamasoj la kvina povo estas aparte taŭga ene de religiaj sektoj, kiuj ree invadas nian kompatindan mondon kun siaj kutimaj ĉarlatanaĵoj, mistikaj interpretadoj aŭ pliaj fantaziaĵoj. Kiom foraj iĝis la laikeco de informado, la scienca rigardo kaj analizado de nia mondo. Nuntempe ĉiuj religioj oficiale akiras televidajn kanalojn, unue danke al la dismo de siaj ŝafoj kaj due danke al politikaj manipuladoj (almenaŭ en Brazilo). Tipa ekzemplo estas la “universala eklezio de l’ regno de dio”, kiu ekde 1975 konkeris Brazilon kaj invadas multajn pliajn landojn en la tuta mondo.

Sendube, katastrofe amuza komence de la jaro 2003 estis la subita anonco, en ĉiuj amasinformiloj, de homa klonado fare de iu sekto nomita “raelana”. La nova mesio, apostolo, aŭ oni ne scias kio, Claude Vorilhon [klod vorijón], memnomita Rael, de tempo al tempo vizitas Mahometon, kaj kunvenas kun Jesuo, Budho kaj aliaj en alia mondo ... Feliĉe oni diras ke dume la raelanoj ne nombras pli ol 50 000 frenezulojn (homojn, se vi volas!). Tamen pro la kvina povo, pro la interesegaj temoj prezentitaj, t.e. klonado kaj vizitado al Jesuo (antaŭ ol li revenos surteren!) per nifo (neidentigita fluganta objekto), ne estas dubo, ke por debilaj mensoj la afero estas alloga kaj rapide la raela sekto kreskos.

Rael havas medicinan helpantinon, belulinon Brigitte Boisselier [briĵít bŭaseljé], kiu zorgas pri la klonado en “serioza” entrepreno Clonaid[klonajd]. Ili anoncas grandajn projektojn por plibonigo de la homaro kaj surtera vivo ... sed ĝis nun ili science ne pruvis la unuan klonadon, kio cetere ne tre gravas — ĉu dio mem, antaŭ multaj jarmiloj, ne klonis Evan el ripo de Adamo kaj neniam venigis sciencan pruvon pri la faro? ... Restas la supozita fakto kaj la dia kvina povo kiu estis la unua povo. Ni cetere povas facile antaŭvidi klonadon de batalionoj da Bush [buŝ] kaj da Sadam Husajn por faciligi kaj la militon kaj la lukton de niaj karaj pacamantoj, kiuj neniel sukcesos atingi la kvinan povon.

Eseo

EŬROPO

Seksa sklaveco: ĉu defio al la 21a jarcento?

Ĉiujare, laŭ la Internacia Organizaĵo pri Migrado (IOM) en Ĝenevo, inter 500 000 kaj 700 000 virinoj kaj infanoj fariĝas sekssklavoj. Temas grandparte pri junulinoj, trompitaj de mensogoj pri laboro kaj promesoj pri pli bona vivo, kiuj falas en la manojn de homkomercistoj. Foje, laŭ viktimoj, kiuj sukcesis fuĝi, trompis ilin eĉ familianoj kaj proksimuloj.

Influas la kreskon de seksa sklaveco en Eŭropo ekzemple la kolapso de komunismo en Orient-Eŭropo, militkonfliktoj en Balkanio, senlaboreco, tutmondiĝo de la ekonomio, homa moviĝemo, plimultiĝo de “servoj de privata karaktero” en evoluintaj industrilandoj kaj ankaŭ Interreto.

Kial oni viktimiĝas? En vilaĝeto en Moldavio mankas akvo kaj elektro kaj homoj malriĉege vivas. Vilaĝanino estis Katja, junulino, kiu enmaŝiĝis en la homkomercista reto. Venigite al Sankt-Peterburgo, Rusio, ŝi komprenis, ke ŝia laboro estos tiu de prostituitino. “Jen kion mi volas diri al junulinoj”, diras 19-jaraĝa Katja. “Ne iru eksterlanden — neniu tie helpos vin. Pli bone estus, se vi vivus simple, laborus ie ajn kaj ĝuus tion, kion vi posedas. Mia sola deziro estas trovi laboron kaj fondi familion en etoso de amo.”

Kelnerino

Ana el Moldavio opiniis, ke ŝi laboros kiel kelnerino en Bruselo. Evidentiĝis, tamen, ke ŝi praktikos alian profesion. “Mi ne volis okupiĝi pri tio. Tial mi fartis malbone. En Moldavio, kie ni vivas malriĉe, tamen ne endas fari tian laboron”, Ana diras. Kaj Nataŝa el Ukrainio estas 28-jara kaj jam vidvino. Oni promesis, ke ŝi laboros en kafejo, sed fakte temis pri prostituado.

Tia estas la sorto ĉiujare de pli ol 200 000 junulinoj, iuj eĉ 14-jaraj, el la eksaj respublikoj de Sovetio kaj el sud-orienta Eŭropo. Ili provas forkuri el mizero kaj malsato kaj facilanime ekkredas la mensogojn de friponoj. Poste ili frontas al krudaj realaĵoj. La junulinoj estas varbataj per gazet- aŭ Interret-anoncetoj aŭ per buŝaj informoj fare de homkomercistoj.

Kelkaj virinoj estas venditaj jam en Balkanio, antaŭ ol atingi Okcident-Eŭropon. Tion, kio okazas en klubejo Mozart [mocart] en suda Serbio, oni ne povas nomi muziko. Policistoj trovis tie junulinojn el Rumanio kaj Ukrainio, kiuj prostituante sin devas tagnokte priservi klientojn. Tage ili ricevis nur du eŭrojn kaj skatolon da cigaredoj.

Bordelistoj

Plejparte prostituitinoj en Balkanio estas vendataj kiel “varo” al prostituistoj kaj bordelistoj. La aĉetprezo kuŝas ekzemple en Rumanio inter 50 kaj 200 eŭroj. En Kosovo oni pagas de 700 ĝis 2500 eŭroj por virino. La gajnoj de homkomercistoj kaj bordelistoj ege altas. Pli kaj pli ofte trafas adoleskantoj kaj eĉ infanoj en la manojn de prostituistoj. Tial proksimume 80 % de la junulinoj eligitaj el Albanio ne atingas sian 18an jaron.

Nur tre malmulte da viktimoj ricevas helpon kaj subtenon. Se polico eksterlande kaptas ilin, ili riskas esti arestitaj kaj forpelitaj. Polico kaj aliaj aŭtoritatoj traktas la problemon senhelpe kaj indiferente: foje ankaŭ ili estas implikataj en la komerco.

Laŭ neregistaraj organizaĵoj tra Balkanio oni kontrabande liveras ĉiujare la plej grandan parton de 120 000 virinoj kaj infanoj el Orient- kaj Sudorient-Eŭropo al EU-ŝtatoj, kie ili estas vendataj cele al seksa ekspluatado kaj prostituado.

Infanoj

En la lastaj jaroj ankaŭ komerco pri pli junaj infanoj kreskis. La infanoj estas devigataj almozi kaj labori en okcidentaj landoj. Ofte najbaroj aŭ homkomercistoj el la propra loĝloko konvinkas per mono kaj falsaj laborproponoj gepatrojn en landoj kiel Moldavio, Ukrainio kaj aliaj respublikoj de la eksa Sovet-Unio, ke eksterlande iliaj idoj ĝuos pli bonan vivon. Ankaŭ gepatroj viktimiĝas same kiel la infanoj.

Tiel homkomercistoj en Orient-Eŭropo kaj en Balkanio ricevas rezulte de siaj krimoj miliardojn da eŭroj, samtempe ekspluatante leĝdonan sistemon, kiu apenaŭ punas fiagojn tiajn.

La Internacia Organizaĵo pri Migrado helpas al viktimoj eskapi la krimulojn kaj retrovi sencon en sia vivo. Katja el Moldavio nun laboras tage, rekonstruante junularan domon en sia vilaĝo; ŝi ankaŭ frekventas kurson por terkulturistoj. Katja kredas, ke ŝi povos trovi laboron por si kaj siaj infanoj — kaj neniam plu revenos al la teruro, kiun ŝi travivis kiel prostituitino. Per sia agado en Bulgario dum la lastaj du jaroj la IOM helpis al 40 virinoj reveni al siaj devenlandoj.

Ekonomio

MEZA KAJ ORIENTA EŬROPO

Internaciaj bankoj stabiligas siajn poziciojn

Internacie agantaj bankoj plu vastigas siajn poziciojn en landoj de meza kaj orienta Eŭropo. La privatiga procezo en tiuj landoj grandparte finiĝis. Nuntempe la banka sektoro tie spertas la duan fazon de solidiĝo: dum iuj internaciaj bankoj plu ekspansias, aliaj komencis retiriĝi el la regiono.

En la jaro 2000 fremdlandaj bankoj konsistigis 53 % de la aktivoj de ĉiuj bankoj en la regiono. Fine de 2001 tiu indico atingis 57 % (1999 – 43 %, 1998 – 32 %). Dum la aktivoj de la lokaj bankoj kreskis de 290 miliardoj al 349 miliardoj da eŭroj (pli ol 20 %), la aktivoj de la internaciaj bankoj plialtiĝis de 155 miliardoj al 207 miliardoj da eŭroj (pli ol 34 %). La banka merkato en meza kaj orienta Eŭropo estas jam grandparte disdividita. Tial estas malfacile trovi lokon por novaj merkat-partoprenantoj en la tiea sektoro.

En Kroatio internaciaj bankoj konsistigas 82 % de la bankaktivoj en la lando — plej alta indico en la regiono. En la Ĉeĥa Respubliko la “fremdlanda parto” estas 78 % de la totalo, en Slovakio 75 % kaj en Pollando 51 %.

La fakuloj atendas nun la duan fazon de banka solidiĝo. En la sekvaj du aŭ tri jaroj pluraj bankaj konkurenculoj forlasos la merkaton. Al bankoj sen klara strategio en meza kaj orienta Eŭropo estos ĉiam pli malfacile defendi siajn poziciojn. Post kiam la landoj el tiu regiono eniros Eŭropan Union, la nova situacio intensigos la konkurencon.

La dua ondo de solidiĝo jam komenciĝis en iuj landoj de la regiono. Ekzemple en la printempo de 2002 Bayerische Landesbank retiriĝis el Kroatio kaj Berliner Bankgesellschaft eniris procezon de vendo de sia parto en banko de Ĉeĥio. En Hungario, kie la unua fazo de solidiĝo startis tre frue, tri grandaj internaciaj bankoj (ING, ABN Amro, Société Générale) pasintjare forlasis la merkaton.

Ŝanĝoj en la proporcio

Kun la merkat-eniro de novaj bankoj fine de la 90aj jaroj, la pozicioj de internaciaj bankoj unuj rilate al la aliaj konsiderinde ŝanĝiĝis. El la pioniraj bankoj, kiuj venis tiun merkaton, nur la aŭstra Bank Austria Creditanstalt (BA-CA) estas ĉiam ankoraŭ inter la unuaj kvin. Kvankam la plu agantaj pioniraj bankoj en meza kaj orienta Eŭropo jam spertis la malpliiĝon de siaj merkatpartoj, tamen ili sukcesis reteni gravan avantaĝon, la vastan reton de filioj, dum la novenvenintoj ricevis nur unuopan ĉeeston. Do, ekzemple, BA-CA jam agas per siaj filioj en ĉiuj ĉefaj merkatoj de la regiono ekde la fruaj 90aj jaroj.

Inter la unuaj dek

Inter la bankoj kun vasta reto de filioj en meza kaj orienta Eŭropo la unuan lokon okupas la aŭstra BA-CA. Kun aktivoj de 21,6 miliardoj da eŭroj en la regiono ĝi aktivas en 15 landoj de la regiono. La dua granda banko estas UniCredito el Italio kun aktivoj de 18,1 miliardoj da eŭroj kaj agado en 8 landoj. En la unua deko de internaciaj bankoj la sekvajn lokojn okupas franca Société Générale (14,7 miliardoj en 9 landoj), nederlanda ING (12,4 miliardoj en 8 landoj), aŭstra Raiffeisen (11,1 miliardoj en 13 landoj), franca Crédit Lyonnais (2,1 miliardoj en 7 landoj) kaj aŭstra Volksbank (1,3 miliardoj en 8 landoj.

Grandaj ebloj pri kresko

En la regiono estas grandaj ebloj pri kresko, parte kiel rezulto de la malalta nivelo de financa perado: en la jaro 2001 la proporcio de la totalaj aktivoj de ĉiuj bankoj en proporcio kun la malneta enlanda produkto en meza kaj orienta Eŭropo estis proksimume 76 % kaj do kreskis konsiderinde (en 2000 ĝi estis 68 %). Por komparo: tiu proporcio en la eŭro-zono estas 200 %.

La specialistoj en la branĉo prognozas pliiĝon de la totalaj aktivoj de la bankoj en tiu regiono je 37 %, de nuntempe 363 miliardoj al 500 miliardoj da eŭroj en la jaro 2005. Grandan plialtiĝon oni atendas en la kreditdona sektoro.

Ekonomio

EKONOMIA KRESKO

Balkanio likvidas ekonomian malfruiĝon

La ekskomunismaj landoj en sud-orienta Eŭropo lastatempe stabile evoluas kaj montras la plej altan ekonomian dinamikon en Eŭropo. Malgraŭ la malforta internacia konjunkturo ĉi-momente tiuj landoj atingas por 2002 kaj 2003 ekonomian kreskon de averaĝe 4 %. Tiel ili ekde nun komencas rikolti la unuajn fruktojn de la malfacilaj reformoj strukturaj survoje al merkata ekonomio, kiaj estis akcelo de la privatigoj kaj radikalaj makroekonomiaj paŝoj stabiligaj.

Tiuj ŝtatoj post jaroj de malrapida evoluo fine ekiris la vojon de dinamika kresko. Pro politikaj konfliktoj en la 90aj jaroj estis ĉesigita por longa tempo la normala ekonomia antaŭeniro de Albanio, Bosnio-Hercegovino, Makedonio, Serbio-Montenegro kaj Kroatio. Por la jaro 2002 ekspertoj atendas plialtiĝon de la ekonomia rezulto per 3,5 %, kaj en la jaro 2003 ĝi atingos 4 %. Ankaŭ Bulgario kaj Rumanio, kiuj ĝuas la statuson de landoj kandidatoj de la Eŭropa Unio (EU), havos por 2003 ekonomian kreskon de pli ol 4 %.

Sekve de tio la “problemlandoj” en Balkanio montros en mezlonga periodo pli altan ekonomian kreskon ol la 15 ŝtatoj membroj de EU kaj eĉ pli altan ol la pli progresintaj reformlandoj de meza kaj orienta Eŭropo (kiel Ĉeĥa Respubliko, Pollando kaj Slovenio).

“Sudorienta Eŭropo avancas kaj komencas likvidi la malfruiĝon dum la 90aj jaroj”, diris Marianne Kager, ĉefekonomikistino de la aŭstra banko Bank Austria Creditanstalt (BA-CA). “Nur konsekvenca daŭrigo de la ekonomiaj reformoj povas preventi recidivojn en la regiono.”

La okcidentaj landoj, kiuj frue rimarkis la evolu-eblecon de Sudorient-Eŭropo kaj intense klopodis profundigi la ekonomiajn rilatojn, nun profitas la altan dinamikon ekonomian de la regiono.

Evgeni GEORGIEV

Enkonduko

Ripetoj

Kiam vi legas tiujn ĉi liniojn, eble oni jam militas en Irako, eble Usono jam venkis, eble oni jam kalkulas viktimojn. Eble — ĉar mi skribas tiujn ĉi liniojn kelkajn tagojn post deklaro de prezidanto Georg W. Bush [ĝoĝ dablju buŝ], ke daŭros nur ankoraŭ kelkajn semajnojn, ĝis li ordonos atakon; tiel li ripetus, por perfektigi tiaman mision, la militon de lia patro en 1991. Estas interese foliumi en tiujara volumo de nia revuo, por vidi kion ni skribis pri la “golf-milito”, kiel oni nomis ĝin. Ĉiuj tekstoj kontraŭis kaj kritikis, fojfoje draste kaj draŝe, tiun militon, per samaj argumentoj, kiujn nun oni regurdis dum la pasintaj monatoj. Tamen nun la kritiko estas eĉ pli forta, ĉar kontraste al 1991, kiam patro Bush reagis al invado de Kuvajto fare de Irako, en 2003 la iraka despoto atakis neniun. La tiama alianco sub gvido de Usono ne nur elpelis la invadintojn el Kuvajto — kio estis prava — sed ankaŭ bombardis Irakon en la nomo de “nova mondordo”, kiun volis establi patro Bush. (Pri tia “nova mondordo”, cetere, post la milito oni tute ne plu parolis.) Mortis tiam minimume 50 000 irakaj soldatoj kaj 200 000 civiluloj, pliaj centmiloj — precipe infanoj — dum la posta jardeko sekve de embargoj kontraŭ Irako (kompare al malpli ol 200 mortigitaj alianc-soldatoj). Usono ricevis por la milito de aliancanoj 54,5 miliardojn da usonaj dolaroj, por Usono mem ĝi kostis 37 miliardojn, tiel ke patro Bush gajnis 17,5 miliardojn. Reto Rossetti skribis en 1991: “Sed la plej bela konsekvenco de tiu tuta strategio estas tio, ke de nun ĉiu nacio estas libera vendi kiom ajn da milita ekipo al diktatoroj eventuale agresemaj. Poste, kiam ĉi tiranoj kreskos al minaca rolo, la samaj nacioj povos disbombi ilin kaj detrui ĉion, kion ili mem provizis antaŭe, kaj la tuta ciklo povas renoviĝi ...”. Georgo Kamaĉo akuzis: “La diktatoro eble restos, sed la popolon oni ne kompatis, oni simple ĝin masakris.”

Efektive, ĉu ni ne nun travivas ĝuste tiun ĉi ripeton, kiun prognozis Rossetti? Ĉu eble ni simple represu tiamajn artikolojn, se ja ĉio ripetiĝas, iel tiel? Nu, eble ripeto en alia dimensio. Mi karakterizis la tiaman militon “superflua”; papo Paŭlo 2a hodiaŭ diras: “Milito ĉiam estas malvenko de la homaro.” Sed kial tio ĝenu la usonan prezidanton? Bush ne estas katoliko.

Sincere via

Stefan MAUL

Politiko

OPINIO

Paco alvokata

Rilate Irakon la homaro staras angore antaŭ dilemo, ĉu elekti pacon aŭ militon. Se la dilemo estus vere tia, nek hezito nek angoro praviĝus, ĉar pacon ĉiu deziras.

Tiu ĉi dilemo estas tamen nur ŝajna: antaŭ ĝi la homoj malesperas, ĉar ĉiu sentas, ke elekti inter milito unuflanke (kun tragikaj sekvoj) kaj daŭra subpremado de irakanoj aliflanke prezentas ne vojforkon sed sakstraton.

Tamen elirejo eblas: paca, liberiga, demokratia; elirejo irebla kaj irenda. Solvo baziĝas sur jenaj konsideroj:

1. Antaŭ kelka tempo Usono deklaris, ke, se Sadam ekziliĝus, ĝi konsiderus ne plu necesa militon.

2. Tutmonde politikistoj ne sufiĉe atentis tiun aserton.

3. Laŭ Sadam-biografo (ĝis nun la sola, franca), li estas homo potenciale tre sentema pri tia vivosava perspektivo.

4. Por pli demokratia mondo tre gravas, ke, post Sadam, Irako estu regata ne de alia diktatoro.

Tial aperas alvoko postulanta, ke Unuiĝintaj Nacioj (UN) havu decidan rolon en Irako post Sadam, garantiante dujaran demokratian regadon. Tiel oni klopodas eviti militon, liberigi irakanojn, subteni la rolon de UN, serioze trakti gravan, sindevigan aserton de Usono kaj, finfine, liberigi Usonon de la suspekto, ke ĝi naftocele ekmilitas.

Ĉu fantazio? Neniel. Kredindaj mez-orientaj ŝtatoj kaj fidindaj organizaĵoj diskrete klopodadas rezignigi Sadam-on. Tamen nepras mobilizi tutmondan publikan opinion. Pro tio subtenindas alvoko trovebla (en Esperanto) ĉe www.radikalapartio.org. Ni esperu pri paco.

Ranieri CLERICI

Eseo

EŬROPO

Bruselo-Babelo: lingvo-kulturo en Eŭropa Unio

Por la tagordo de la pasintdecembra pintorenkontiĝo de ŝtatestroj kaj ĉefministroj de Eŭropa Unio (EU) en Kopenhago estis prezentata raporto pri la uzo de lingvoj en la plilarĝiĝonta unio post 2004. La raporto proponis, ke ĝis junio 2003 EU-ŝtatoj trovu akordon pri la maniero kaj buĝetado de interpretado dum kunsidoj de la Eŭropa Konsilio. Do la diskutoj daŭras. Sed ne nur la Konsilio estas koncernata. Ankaŭ en la Eŭropa Parlamento kaj en la Eŭropa Komisiono la temo “lingvo” fariĝas pli kaj pli akra batalkampo.

Kelkaj eŭropaj politikistoj kaj ŝtatoj volas daŭrigi la nunan sistemon, laŭ kiu teorie ĉiu oficiala EU-lingvo estu uzebla kaj la kostoj de interpretado estu kovrataj el la EU-buĝeto. Reformklopodoj koncernas ne la “politikajn” kunsidojn de ministroj kaj altrangaj diplomatoj sed interpretadon de la pli fakaj kaj teknikaj kunsidoj, dum kiuj oni praktike uzas ofte nur la anglan.

Pagu-laŭ-postulo

Reformklopodo tia estas la modelo nomata “pagu-laŭ-postulo”, kiu antaŭvidas la eblon paroli kaj aŭdi interpretadon en ĉiuj “oficialaj” lingvoj. La diferenco manifestiĝas en la financado, ĉar tiu ĉi modelo diras, ke ĉiu ŝtato pagu sian propran lingvon (pagu-laŭ-postulo). Laŭ la ambasadoro de la germana reprezentejo ĉe Eŭropa Unio Wilhelm Schönfelder [vilhelm ŝénfelder], “Germanio fakte subtenas tiun ‘svedan’ modelon, sed pluraj ŝtatoj ne konsentas kun tiu modelo”.

Ŝtatoj kiel Francio aŭ Germanio havas sufiĉe da financa forto por pagi la kostojn de interpretado dum konsiliaj kunsidoj. Sekve Michael Cwik de la Eŭropa Komisiono argumentas, ke “kompreneble la financa ŝparo ĉe la ‘sveda modelo’ kuŝas ĉe germanoj kaj svedoj, ĉar ekzemple tiuj du ŝtatoj pagas multon en la komunan EU-buĝeton”.

Prestiĝaj kialoj

José Pinto de Sousa, portugala tradukisto ĉe la Konsilio, mencias la plej fortajn oponantojn de la kompromismodelo: “Estas fakte grekoj kaj belgoj, kiuj pledas por la ĝisnuna sistemo — ĉu pro prestiĝaj kialoj, ĉu pro lingva egaleco.” Li supozas, ke la “sveda” modelo estis balono por testi la reagojn de la aliaj. La tradukisto cerbumas pri eblaj solvoj: “Oni devas akcepti, ke estas kostoj pro plurlingveco en EU, tamen supozeble oni devas estonte redukti servojn kaj traduki malpli da dokumentoj.”

Precizigas Angelos Tsirimokos, greka kolego de Pinto de Sousa: “Jam nun oni ne plu interpretas kaj tradukas pure ‘teknikajn’ informojn ĉe la Konsilio en ĉiujn lingvojn.” Laŭ li, oni simple daŭrigos la ĝisnunan sistemon ĝis kolapso: nur tiam oni aliros la problemon (maniero efektive ofte uzata en la Eŭropa Unio).

Abrupta ŝanĝo

Tsirimokos observas alian tendencon: “Ĝis antaŭ dek jaroj ĉirkaŭ du trionoj de la tekstoj ĉi tie estis originale redaktitaj en la franca. Hodiaŭ la granda plimulto de la tekstoj estas en la angla.” Li povas ankaŭ precize diri, kiam tio okazis: “Abrupta ŝanĝo okazis en 1995 ĉirkaŭ la tiama plivastiĝo.” Kun ironio Tsirimokos aldonas, ke “eble oni ne volis devigi la finnojn kaj svedojn scipovi la francan”. La kvalito de la angla en la originalaj tekstoj ĝenerale ne estas malbona, trankviligas la greko, sed leviĝas problemo pro tio, ke la jura sistemo de Britio estas komplete alia ol la kontinenta sistemo reganta en aliaj EU-ŝtatoj. “Ĉar multaj tekstoj havas jurrilatan enhavon, la angla estas eble la malplej taŭga kiel pontolingvo el tiu vidpunkto”, asertas Tsirimokos.

La germana oficisto Cwik propagandas la projekton RELAIS kiel solvon. Tiu ĉi projekto antaŭvidas, ke oni uzu Esperanton kiel pontolingvon, kiam ne eblas rekta tradukado aŭ interpretado. Laŭ Cwik, “kodigi pensmanierojn en Esperanto estas multe pli facile ol en etnaj lingvoj. La fonetika klareco de Esperanto estas granda avantaĝo.” Ankaŭ limigita fizika spaco en kunsidejoj devigas al relajsaj solvoj. Pri tio fakte ne ekzistas granda dubo, nur pri tio ke la projekto RELAIS proponas Esperanton anstataŭ ekzemple la anglan aŭ francan.

Franclingvema institucio

La relativa forteco de la franca lingvo en EU estis longe certigita. La tri ĉefaj EU-urboj — Bruselo, Luksemburgo kaj Strasburgo — situas ĉiuj rande de la franca kultur-areo. Walter Hallstein, la unua prezidanto de la Eŭropa Komisiono en la 50aj jaroj, proponis eĉ la francan kiel ununuran oficialan EU-lingvon. Lia propono estis malakceptita. Tamen la Komisiono restis dum la sekvintaj jardekoj tre franclingvema institucio.

Hodiaŭ oni povas konstati, ke la aferoj ne estas statikaj. Laŭ Dafydd ap Fergus, ĵurnalisto en Bruselo, “dum jardekoj oni povis dum gazetaraj konferencoj de la komisiono starigi demandojn nur en la franca kaj ricevi respondojn en la franca. Sed iam oni enkondukis la anglan kiel duan uzeblan lingvon. Intertempe la angla fariĝis multe pli uzata ol la franca.” Rande, germana ĵurnalistino malkaŝis, ke ŝi bonvenigis la enkondukon de dua lingvo en gazetaraj konferencoj, sed ŝi rimarkigis, ke duono de ĉiuj akredititaj ĵurnalistoj ĉe EU estas germanlingvanoj.

Funkcii trilingve

Sed kiel aspektas la lingva demando en la amaso da neregistaraj organizaĵoj, kiuj setlis ĉirkaŭ EU en Bruselo? István Ertl, informa oficisto de Eŭropa Reto kontraŭ Rasismo (ENAR), donas ekzemplon kaj raportas pri sia propra organizaĵo: “ENAR klopodas funkcii trilingve: angle, france, germane. Tamen, la efektiva uzado de ĉi tiuj lingvoj estas malkreska laŭ tiu ordo. Internaj dokumentoj estas preskaŭ ĉiam tradukataj anglen-francen reciproke, sed malpli ofte en la germanan. Samo validas pri kunsidoj de la ENAR-gvidorganoj. Pozitiva, sed preskaŭ nur ornamfunkcia, estas la ekzisto de retaj prezentopaĝoj de ENAR en ĉiuj 11 oficialaj EU-lingvoj.”

ENAR mem marĝene atentas lingvan diskriminacion, same kiel ekzemple diskriminacion laŭ aĝo, sekso aŭ seksa prefero, sed ne agas en ĉi tiuj kampoj pro la neceso prioritatigi kaj pro la konsidero, ke aliaj neregistaraj organizaĵoj jam aktivas specife en tiuj kampoj. Ertl agnoskas, ke en rilatoj kun eŭropaj instancoj, la superregado de la angla estas tute klara, kun la franca forte en dua loko. Aliaj etnaj lingvoj ludas ege marĝenan rolon.

Tunoj da papero

Rilate la Eŭropan Parlamenton, tiea asistanto el Germanio atentigas: “Mi ne plu memoras la kvanton de tunoj de papero ĉiumonate transportataj de Luksemburgo fare de la Eŭropa Parlamento per ŝarĝveturiloj por kunsidoj en Strasburgo kaj Bruselo. Sed mi memoras, ke la cifero ŝajnis al mi nekredebla.”

La provo, eble foje eĉ je kosto de efikeco, je konservo de la plurlingva reĝimo reganta en la Eŭropa Parlamento estas eble eĉ admirinda agado por lingva egaleco. Sed ŝajne tiu lingva egaleco nun estas minacata. Se oni vizitas la retejon de la parlamento (www.europarl.eu.int), ĝi ŝajne estas bele plurlingva — eĉ la lingvoj de la baldaŭaj novaj membroŝtatoj aperas, sed nur tre supraĵe. Ju pli profunde oni eniras la retejon en sia nacia lingvo, des pli da ŝanco, ke oni estos aŭtomate direktata al anglalingva versio. Eĉ tiam, kiam teorie la dokumento haveblas en pluraj lingvaj versioj.

Diskutkulturo suferas

Ankaŭ ĉe interpretado en la Eŭropa Parlamento la situacio ŝanĝiĝas. Eliza Kehlet, dana iama interpretisto klarigas: “Ĝis nun kun 11 oficialaj lingvoj eblis ankoraŭ interpretado por ĉiuj lingvaj kombinoj. Tamen jam fojfoje oni devis relajsi inter la finna kaj la greka kaj sekve la kvalito kaj de la enhavo kaj de la parlamenta diskutkulturo suferis.” Ŝi forte pledas por rekta interpretado kaj tradukado, atentigante, tamen, ke “kun baldaŭ 21 lingvoj tio fariĝos fizike malebla pro la malgrandeco de la ĉeloj kaj pro la grandeco de la tuta asembleo”.

Ŝi daŭrigas: “Interpretisto devas povi vidi la parolantan parlamentanon. Certe ekzistas teknikaj solvoj, sed oni ankoraŭ ne zorgis pri tio.” Interpreta sistemo kun 21 lingvoj jam pro efikecaj kialoj postulos pli da relajsado: en Bruselo, tamen, Esperanto ankoraŭ ne estas serioze konsiderata kiel taŭga pontolingvo.

Ekzistas tendencoj al pontolingvo, sed tiu estas la angla. La ĵurnalisto Fergus atentigas pri decido, ke surbendigoj de parlamentaj sesioj estu tradukitaj unue nur en la anglan. Tiu angla versio servu poste kiel fonto por tradukoj en la aliajn lingvojn. La sekvo estas sufiĉe klara: ekzemple kontribuo de portugala deputito estas unue tradukita en la anglan kaj el ĝi en la hispanan.

Tute absurda

Pinto de Sousa opinias: “Stultaĵo! Kie estas la avantaĝo? Kial nur irlandaj kaj britaj civitanoj ricevu estonte profesiajn rekte tradukitajn dokumentojn kaj ĉiuj aliaj EU-civitanoj nur malplikvalitan, nerektan version?” Laŭ Tsirimokos, “ne nur diskriminacia, sed ankaŭ praktike tute absurda estas tiu labormaniero, almenaŭ kiam temas pri lingvoj — ekzemple la hispana kaj portugala — pli intime parencaj inter si ol al la angla”. Fergus aludas ankaŭ juran aspekton: “Kiel ĉio ĉi povas kongrui kun la unua alineo de artikolo 21 de la ĉarto pri fundamentaj rajtoj, kiu klare malpermesas ajnan diskriminacion pro kialoj koncernantaj lingvon?”

Evidente estas tendencoj observeblaj. Ankoraŭ tro fruas por diri, ĉu la direkto al unu aŭ du privilegiaj lingvoj pludaŭras aŭ ĉu la kontraŭfortoj nun kolektiĝas. Ambasadoro Schönfelder notas: “Ni efektive je la fino tute ne diskutis tiun raporton prezentitan de la dana prezidanteco dum la pintokonferenco. La lingva demando estas daŭre tiom tikla afero, ke oni apenaŭ povas tuŝi ĝin. Ni supozeble daŭrigos la plurlingvan sistemon en EU.”

Marko Naoki LINS

La aŭtoro laboras en la brusela komunikadcentro de EEU.

Politiko

Taglibro de l’ (antaŭ)milito ... el la lando de Ŝekspiro

En 1991, okaze de la unua golf-milito, mi kontribuis al MONATO per t.n. “taglibro de l’ milito”. Pezkore mi malfermas novan ... parenteze kun deprimo rimarkante, ke multo, kion mi tiam notis, ankaŭ hodiaŭ validas.

Januaro

Jan. la 28a Granda kontraŭmilita manifestacio planata en parko en Londono. Ministrino malpermesis la manifestacion, pretekstante, ke miloj da botoj detruos la herbon en t.n. “reĝa” parko. Tiel registaroj sufokas demokration — ĉu ne almenaŭ parte pro sufokado de demokratio, subpremado de homaj rajtoj en Irako, ktp ni estas ekmilitontaj kontraŭ Sadam? Unue ekmilitu kontraŭ la propra registaro ...

Jan. la 30a Neĝo — prognozita — en sud-orienta Anglio. Transporto (aŭto- kaj fer-vojoj) paralizita: centoj da homoj tranoktas en siaj veturiloj. Ĥaoso. Ĉio ĉi en lando kredanta sin kapabla mobilizi dekmilojn da soldatoj kaj ilin organizi en fora, fremda lando. Krome: ĉu nia parlamento iam debatis la militon? Ne. Blair [blea] timas la verdikton de siaj parlamentaj “trupoj”: tiuj diskutu ĉasadon de britaj vulpoj, jes; ĉasadon de irakaj homoj, ne.

Februaro

Feb. la 3a Oni ja manifestacios en Londono. Cedis la ministrino: ŝia provo tiel krude cenzuri debaton tiom agacis, ke danke al vasta kondamno en almenaŭ liberalaj amaskomunikiloj ĉiu finfine aŭdis pri la manifestacio. Bela senpaga reklamado. Londonon mi ne iros (investado en tankoj kaj ne en trajnoj signifas, ke plej verŝajne mi ne atingus ĝustatempe la ĉefurbon). Okazos tamen samtage en mia urbeto (samkiel en multaj aliaj) simila event(et)o.

Feb. la 7a Ha! Nepras ridi. Registara dokumento listiganta la “krimojn” de Sadam riveliĝas kiel plagiato: la klaŭnoj kunskrapis “milito-pravigilon” el doktoriĝa disertacio kaj diversaj Interret-fontoj. Embaraso flanke de Blair kaj kolegoj. Bone!

Feb. la 8aBlair, katoliko; Bush, kristano — kiel eblas? Al kia dio ili preĝas? Se ne ekzistus religioj, se ni adorus ne diojn, ne profetojn sed nur la homaron, eble okazus malpli da militoj.

Feb. la 11a Britio izolita: francoj, germanoj, rusoj postulas pli da t.n. armilo-inspektoroj, pli da tempo. Iam Britio decidu, ĉu ludi plenan rolon en Eŭropo aŭ fariĝi la 51a usona ŝtato. Ŝajne Blair (jam mokata en Britio kiel Bush-a ministro pri eksterlandaj aferoj; aliaj diras “Bush-a pudelo”) jam decidis.

Feb. la 12a Laŭ registara ordono la ĉefa londona flughaveno estas okupata de pli ol mil soldatoj kaj policanoj por protekti ĝin (laŭdire) kontraŭ suspektata atako fare de al-Kajda. Ĉu kredi registaron, kiu ajnkoste volas konvinki skeptikan, kontraŭmilitan popolon pri neceso ekmiliti en Irako? Ĉu vere ekzistas terorisma danĝero tia? Mi ne scias. Mi vere ne scias.

Feb. la 15a Kontraŭmilita manifestacio en la urbeto: surstratiĝis 65 homoj — sufiĉe kontentige. Por la unua fojo ekde 20 jaroj mi prenis mikrofonon kaj alparolis preterpasantojn: unue stranga sento sed mi rapide rekutimiĝis. Kolektiĝis centoj da subskriboj; venis televida skipo — kaj jen mi en la vespera regiona novaĵelsendo. En Londono partoprenis laŭraporte pli ol miliono da homoj la plej grandan manifestacion iam ajn okazintan en la ĉefurbo. La popolo parolegis: ĉu Blair aŭskultis?

Feb. la 19a Rilate la militon, la mondo dividiĝas — pli malpli — en aŭdilkapuloj kaj senaŭdilkapuloj. Ĝenerale la aŭdilkapuloj (francaj, germanaj kaj aliaj saĝuloj ĉe la Sekureca Konsilio — reprezentantoj ekzemple de la Rumsfeld-a t.n. “malnova Eŭropo”) kontraŭas la militon; la senaŭdilkapuloj (Bush, Blair kaj la aŭstralia ĉefministro Howard) ĝin favoras. Esceptuloj (kial diable esceptuloj ĉiam torpedas — ve! milita metaforo evitenda — belajn teoriojn?) estas la italo, Berlusconi kaj la hispano, Aznar. Malgraŭ esceptoj, mi tamen sentas, ke la milito estos principe senaŭdilkapula, usonangla afero. Ĉu tamen la situacio estus alia, se Bush parolus ekzemple la francan? Ĉu tiam Chirac estus la vaŝingtona pudelo, kaj aŭdilkapula Blair membro de “malnova Eŭropa”?

Feb. la 22a Moraleco. Nepras militi kontraŭ Sadam (tiel nun predikas Blair), ĉar la iraka diktatoro estas homo senmorala, senskrupula. Tamen kio okazas en la Sekureca Konsilio? Ĉu ne Usono provas “aĉeti” subtenon de ekzemple afrikaj membroj? Alivorte: voĉdonu por plia UN-rezolucio “praviganta” atakon kontraŭ Irako kaj ricevu kroman usonan financadon. Kaze de Bulgario, Usono helpos rilate EU-eniron kaj NATO-kunlaboron. Kie la moraleco? Kaj kia? Evidente tia, kiu permesis al Bush — prezidanto pro suspektega elekto-proceduro — okupi ĉiam pli nigran Blankan Domon.

Enkonduko

Poŝto kaj kosto

Antaŭ kelkaj jaroj — kiel en multaj landoj — ankaŭ en Germanio la poŝto fariĝis privata, pro tiel nomata komerca liberiĝo, por tiel ebligi ankaŭ al aliaj poŝtemuloj oferti tian servon. Antaŭe en Germanio la poŝto estis monopola, ŝtata. Kiel kutime en tiaj okazoj, la ŝanĝo alportis avantaĝojn kaj malavantaĝojn. Unu el la plej unuaj ŝanĝoj koncernis presaĵojn: la monopola poŝto, pro ŝtata intereso subteni gazetaron, proponis tre favorajn prezojn por ekspedi periodaĵojn al abonantoj. La nun privata poŝto tuj nuligis tiun kaŝitan subvencion kaj postulas nun “realajn” prezojn, kiuj kovras la koston. Simile okazis en multaj landoj, ankaŭ en Belgio, kie sidas la eldonejo de nia revuo. Kion faras eldonistoj en tia okazo? Aŭ devas draste altigi abonkotizojn aŭ serĉi alternativon ĉe malpli kosta konkuranto. Tia pli favora servo foje sidas en alia lando. Tial nun via revuo venas al vi ne el Belgio sed ekzemple el Danio. Pri tio miris franca abonanto, supozante ke tial li ricevis la januaran numeron nur la 10an de februaro. Nu, certe la kromvojo tra Danio kaŭzas iom da prokrasto, sed se oni sendus la magazinon tra Belgio, la abonkotizo devus esti 6 eŭrojn jare pli alta!

Tamen, en la aktuala kazo ne kulpis poŝto sed manko de homfortoj en la eldonejo; tio kaŭzis, ke ĝi povis ekspedi la revuon nur la 31an kaj ne (kiel vi povas legi en la apuda kolofono) la 1an de januaro. Sed kiel, en tia situacio (manko de homfortoj) rekapti la aper-ritmon? Por tio nia franca abonanto proponas eldoni juli-aŭgustan numeron. Efektive tio eblas, ĉar “aperas principe la 1an de ĉiu monato”, indikas la kolofono. Principoj permesas esceptojn, do ne nur malfruon sed ankaŭ duoblan numeron en (eŭropa) somero; ĝuste tion ni faros ĉi-jare, kiel ni jam anoncis. Sed eblus elturniĝi ankaŭ alimaniere. Nia franca leganto skribis, ke li pagas duan abonon por turka amiko; Esperanto-klubo de Munkeno ĉiujare donacas konsiderindan sumon (ĉi-jare 400 eŭrojn) al nia Abonhelpa Fonduso. Se ĉiu abonanto agus same kiel tiu ĉi franca, se ĉiu granda Esperanto-klubo agus same kiel tiu de Munkeno, ni havus la duoblan abonantaron kaj ni eble povus dungi plian oficiston, kiu povus helpi al ni aperigi la revuon ĉiam akurate. Se ...

Sincere via

Stefan MAUL

Leteroj

Benu modere Usonon!

Leginte la artikolon de s-ro Gofen, MONATO 2002/11, p. 9, oni ricevis impreson ke la verkinto estas patriota usonano. Kvankam Usono multflanke estas demokratia ŝtato ĝi tamen estas ankaŭ imperiista grandpotenco. Laŭ la renoma sveda taggazeto Svenska Dagbladet, la jaron 2000, la usona sekreta organizaĵo CIA enmiksiĝis 156 fojojn en internajn aferojn de fremdaj ŝtatoj. Se s-ro Gofen vere volas ricevi multflankajn sciojn pri la usona ekstera politiko, mi rekomendas al li legadon de renomaj usonaj kritikuloj, ekzemple la libron Perpetual War for Perpetual Peace (Konstanta milito por konstanta paco) de Gore Vidal [gor videl]. Li legu ankaŭ verkojn de Noam Chomsky [noem ĉomski], kiu opinias, ke Usono nuntempe rikoltas tiun malamon, kiun ĝi semis ĝis nun precipe en la tiel nomata tria mondo.

Ĉiam kiam Usono decidis enkonduki embargon kontraŭ iu “malobeema” lando, ĝi devigis plurajn aliajn landojn fari la samon pro solidareco. En la kazo Kubo fiaskis ne nur la embargo sed ankaŭ multaj provoj murdi Fidel Castro. Pro la embargo kontraŭ Irako mortis pro malsato amaso da senkulpaj infanoj. Usono fiaskis tute en la mediodetrua milito en Vjetnamio. CIA organizis puĉon en Ĉilio kontraŭ Salvador Allende [salbadór ajende], kiu ne estis nacia revoluciulo nek instrumento por sovetiaj potenculoj.

Du ekzemploj, kiuj ilustras la ĥameleonan eksteran politikon de Usono. Dum la sovetia okupado de Afganio Usono subtenis ekstremfanatikajn talibojn, sed poste ĝi subigis la malhomecan reĝimon de la talib-movado. Dum la milito de Irako kontraŭ Irano, 1980-88, Usono liveris armilojn al Sadam Husajn [sadám husájn]. Terorismon oni bedaŭrinde ne povas forigi per bombardado. Usono rifuzas egalecon antaŭ internacia tribunalo pro eventualaj militkrimoj, ĝi rifuzas ankaŭ subskribi kontrakton kontraŭ medipolucio, la interkonsenton de Kioto.

Lastatempe plejmultaj televid-elsendoj kaj gravaj gazetoj silentigas akrajn kritikulojn, kiuj volus manifesti siajn opiniojn precipe pri la ekstera politiko de Usono. Post lasttempa vizito en Eŭropo la tre fama aktoro Robert [roŭbert] Redford akre kritikis la usonigon de Eŭropo per la jena eldiro: “Estas malsane, ke diverseco de kulturoj kaj vivstiloj en Eŭropo estas konformigata per amerika unuecgusto”. Sendube Usono agis post la dua mondmilito kiel necesa bastiono kontraŭ la sovetia hegemonio. En la tiel nomata tria mondo ĝi, male, subtenis kaj helpis plurajn despotojn. Usono devas finfine montri pli da respekto por multfacetaj tradicioj de diversaj landoj.

Bertil ENGLUND

Germanio

Politiko

OPINIO

Usono inter Irano kaj Irako

Meze de februaro 2003, dum ĉie oni parolis pri la kreskanta premo sur Irakon, la kreskanta risko de nova militado en Mez-Oriento, la kreskanta rezisto kontraŭ la usonaj militpreparoj (“pli ol ses milionoj da protestantoj tra la tuta mondo en unu sama sabato — estas ironie, ke Hitler neniigis ĝuste tiom da judoj”, televide komentis usona ministro, kiu verdiktis, ke “kompreneble tiel gravajn aferojn kiel militado aŭ ne oni ne povas dependigi de kelkaj surstrataj manifestacioj”), komenciĝis en Hago ĉe la Internacia Kortumo proceso de Irano kontraŭ Usono.

Irano postulas, ke Usono pagu la neniigon de tri petrolproduktaj platformoj en la Persa Golfo en 1987 kaj 1988. Usono sin defendas, asertante, ke tiuj atakoj okazis nur sindefende kontraŭ iranaj atakoj al usonaj ŝipoj.

Ironio

La ironio de la historio estas, ke ĝuste meze de la nuna ampleksa usona militado tiuregione — nun kontraŭ Irako de Sadam Husajn — ĉi tiu proceso en Hago reirigas nian atenton al militado samregiona antaŭ nur kelkaj jaroj, kiam Usono forte subtenis la saman Sadamon de la sama Irako ĉe lia atako kontraŭ Irano. Laŭ Irano, Usono eĉ liveris la ĥemiajn kaj biologiajn armilojn, per kiuj Irako tiutempe povis batali.

La tiaman situacion interalie kaŭzis la fakto, ke en 1979 Usono perdis sian ĉefan aliancanon, la ŝahon de Irano. Ajatolo Komejni transprenis la estrecon kaj jam en 1982 iranaj trupoj survojis al Bagdado en Irako. La tiama usona prezidanto Reagan pere de sia sendito Rumsfeld (jes ja, la sama!) reestablis diplomatiajn ligojn kun Irako por kontraŭpezi la kreskantan forton de Irano. La historion ni konas. Sed kiu lernas el la historio?

Leteroj

Fikcia lingvo por la burokrataro

Al la tre interesa artikolo de Garbhan MacAoidh Lingvo, mito kaj legendo en MONATO 2002/9, p. 17, pri fikciaj lingvoj, mi volas aldoni, ke la ĉeĥa dramverkisto Václav Havel (eksa ŝtatprezidanto de Ĉeĥio) estas aŭtoro de la teatraĵo Memorando (ĉeĥe Vyrozumění), en kiu la ĉefan rolon ludas fikcia lingvo ptydepe [ptídepe]. La teatraĵo estas akra satiro pri la komunista burokrataro.

Por pli bone superregi la socion, la burokrataro kreis artefaritan lingvon ptydepe kiel sian taŭgan instrumenton. En la teatraĵo la instruisto de tiu lingvo klarigas: “Ptydepe, kiel vi scias, estas lingvo sinteza, konstruata sur severe scienca fundamento, kun maksimume racia gramatiko kaj neordinare ampleksa vortprovizo. Ĝi estas lingvo absolute ekzakta, kapabla multe pli precize ol kiu ajn ordinara lingvo esprimi ĉiujn subtilajn formulnuancojn de gravaj oficialaj tekstoj. Rezulto de tiu ĉi precizeco estas kompreneble eksterordinara komplikeco kaj malfacileco de ptydepe”.

La lingvo dume ŝvelis tiom, ke fine ĝi estis tute neuzebla kaj fariĝis evidente, ke ĝi devas malaperi. Sed la burokrataro estas nevenkebla. Post la malsukceso de ptydepe aperis nova fikcia lingvo chorukor [ĥórukor], kreita sur tute aliaj principoj ol ptydepe, kaj la burokrataro havis novan instrumenton por sia regado.

Václav Havel tiel artisme montris la neforigeblon de la (komunista) burokrataro. Se unu burokrata sistemo ĉesas funkcii, tuj ĝi estas anstataŭigita per alia. Havel verkis la teatraĵon en la jaro 1965 kaj li kvazaŭ antaŭvidis per ĝi la pluan politikan evoluon en la tiama Ĉeĥoslovakio: venis la jaro 1968 kun granda espero pri la politikaj ŝanĝoj, sed post la 21a de aŭgusto kaj poste en la jaro 1969 ĉio revenis en la malnovajn relojn, ĉiuj esperoj montriĝis vanaj. La antaŭa komunista regado estis anstataŭigita per alia, pli malmola, samkiel Havel surscenigis la anstataŭigon de ptydepe per chorukor.

Jiří PATERA

Ĉeĥio

Politiko

IRAK-KONFLIKTO

Neŭtraleco minacata

Protestis pli ol mil homoj ĉe la irlanda internacia flughaveno Shannon [ŝanon] (irlandlingve: an tSionainn [tjonajn]) kontraŭ ties uzado por provizi per brulaĵo usonajn aviadilojn survoje al ebla milito en Irako. Laŭ multaj irlandanoj, la registara permeso tiel malfermi la flughavenon al usonaj milit-aviadiloj nuligas la pretendatan neŭtralecon de la Irlanda Respubliko.

Pro avertoj pri anarkiista atenco ĉe la flughaveno multaj “ordinaraj” homoj forrestis. Policanoj priserĉis aŭtojn kaj aŭtobusojn, kaj surĉevalaj kolegoj, kune kun hundoj, observis la manifestaciantojn. Videblis ankaŭ akvokanonaj veturiloj.

Malgraŭ ĉio la protesto pace disvolviĝis kaj la ĉeesto de tiom da “protektantoj” montris sin pli kaj pli ridinda. La tago fariĝis speco de festo-pikniko: infanoj dancis antaŭ la policanoj, aŭdiĝis muziko, kaj entute venkis la bona senco de la publiko.

Garbhan MACAOIDH

Politiko

EŭSKIO

Kiam arestoj “pruvas” terorismajn ligojn ...

Antaŭ la tagiĝo de la 20a de februaro la polico samtempe eniris la kvar hispanajn sidejojn de la ĵurnalo Euskaldunon Egunkaria [eŭskáldunón egúnkarijá] (“La Ĵurnalo de ni la Eŭskalingvanoj”), fermis ilin kaj arestis dek membrojn de ĝia estraro. La ordono fontis el hispana kontraŭterorisma juĝisto.

La juĝisto akuzas la ĵurnalon financi la armitan sendependisman grupon ETA (“Euskadi ta Askatasuna” [eŭskadi táskatásuná], Eŭskio kaj Libereco) kaj havi estraron diktitan de ĝi. En la sama tago, oni distribuis gazetaran noton komune redaktitan de la tribunalo, la prokuroro kaj la ministrejo pri internaj aferoj. La ministro, laŭ sia konata logiko, eĉ deklaras, ke “per la arestoj estas pruvita la rilato inter la ĵurnalo kaj ETA”.

La sekvan tagon, preskaŭ ĉiuj ĵurnaloj en Hispanio pli-malpli firme starigis demandojn pri la neceso fermi la gazeton kaj esprimis sian miron pri la komuna noto redaktita de du laŭdire sendependaj povoj. El la parlamentaj partioj, nur Unuiĝinta Maldekstro kaj eŭskaj, katalunaj kaj galega partioj kondamnis la elpaŝon, same kiel diversaj asocioj kaj pluraj signifaj membroj de la Socialisma Partio.

Akuzoj

Oni eksciis la bazon de la akuzoj: temas pri dokumentoj kaptitaj de la polico inter 1991 kaj 1993 uzitaj jam antaŭ longe por aliaj procesoj; ŝajne la juĝisto subite remalkovris ilin en deponejo kaj decidis fermi la preskaŭ same malnovan gazeton.

Pli grave: tiujn dokumentojn oni uzis por fermi alian eŭskan ĵurnalon, Egin [egínj] (“Fari”), en 1988. La nuna juĝisto kontraŭdiris la antaŭan, interpretante, ke la kodita nomo tie aperanta rilatas al Egunkaria kaj ne al Egin. La dokumentoj asertas, ke ETA devas klopodi por havi favoran estraron en la gazeto.

Sed ankoraŭ plie kaj fone: la juĝisto asertis, ke Egunkaria diskonigis la “idearon” kaj la “valorojn” de ETA. Problemo staras, ĉu oni konsideras “idearo” kaj “valoroj” de la grupo nur nociojn kiel memdisponon aŭ la konsideron de la eŭska konflikto kiel politikan anstataŭ simpla banditismo, kiel obstinas la hispana registaro.

Disputoj

Samtage aperis la anstataŭa ĵurnalo Egunero [egúneró] (“Ĉiutage”), redaktita de la sama skipo. Ĝi estas nur 16-paĝa kaj nigrablanka, sed eldoniĝis en trioble pli granda kvanto kaj fulmrapide forvendiĝis. Ĝi enhavis instituciajn reklamojn de la eŭska registaro, kiu laŭte proklamis, ke ĝi subvencios la novan gazeton. La hispana registaro eĉ pli laŭte akuzas ĝin pri financado de terorismo kaj kontraŭstarado de juĝaj decidoj. Tiaj insultoj kaj akregaj disputoj fariĝis ĉiutagaj de antaŭ pluraj jaroj inter ambaŭ institucioj.

Egunkaria estis la sola ĵurnalo verkita nur en la eŭska lingvo. En Sud-Eŭskio, la aliaj ĵurnaloj estas ĉefe aŭ nur hispanlingvaj, eĉ la sendependisma. Por promocii la lingvon, la registaroj de la eŭska kaj nafara aŭtonomaj komunumoj subvenciis la ĵurnalon. Ĝin estris elstaraj kulturaj aktivuloj. Por sukcesi eldoni ĝin, la fondan kapitalon alportis 75 asocioj kaj 3000 unuopuloj. La ĵurnalistoj ricevis malpli altan salajron ol kutime, sed kompense membris en la administra konsilio.

Danke al Egunkaria, la eŭska estis uzata en kampoj, kie ĝi ankoraŭ ne havis firman bazon. La ĵurnalo ĉefe priatentis kulturon kaj politike elstaris kiel dialogema: ekzemple, la dimanĉon antaŭ sia fermo, ĝi publikigis intervjuon kun Fernando Savater [sabatér], aktiva membro de la kolektivo ¡Basta ya! (“Ĉesu tuj!”), kiu papagas la fiksideojn de la hispana registaro kaj konsideras la eŭskajn regantojn kiel rektajn respondeculojn de la perforta agado de ETA.

Torturoj

La 24an alvenis skua novaĵo: la grave malsana unua direktoro de Egunkaria, arestita kiel liaj kunlaborantoj laŭ la kontraŭterorisma leĝo, kaj tial sen ebloj komuniki kun sia familio aŭ elekti advokaton, provis mortigi sin, laŭ asertoj de la polico. La 25an kvar arestitoj estas liberigitaj kontraŭ kaŭcio, i.a. la nuna direktoro. Ili denuncis torturojn fare de la polico. Tiajn atestojn oni regule aŭdas sed malofte kredas. Tamen, kiam ili venas de elstaraj kulturaj aktivuloj, la afero ŝokas. Amnestio Internacia tuj petis enketon kaj memorigis pri la precedenco de Egin, pri kiu oni ankoraŭ ne verdiktis.

Intertempe la subtenoj al Egunkaria pli kaj pli kreskas: multaj asocioj, jam tre mobilizitaj pro la kontraŭmilitaj agadoj, ekaktivas. Oni preparas manifestojn kaj manifestaciojn, kaj la juĝistan-registaran agadon oni paraleligas al la brutala kirurgio, kiun la usona registaro kaj ĝiaj komplicoj pretendas uzi por batali kontraŭ terorismo.

Politiko

OPINIO

Tankojn venki eblas; gazetaron venki ne

Konate estas, ke Germanio ne aprobas la usonan registaron rilate Irakon. Tamen ne informis usonaj kaj eŭropaj amaskomunikiloj, ke en novembro 2002 la germana sekreta servo raportis pri ekzisto de armiloj por amasdetruado en Irako. Same konate estas, ke Germanio kaj Francio kontraŭas militon: tamen laŭ stranga koincido Germanio kaj Francio estas ĉefaj komerco-partneroj de la Sadam-reĝimo.

En ĉiu novaĵ-raporto oni vidas defendantojn de Sadam. Menciataj en t.n. objektivaj periodaĵoj estas usonanoj, kiuj aprobas sian registaron: kiom ofte tamen ili rajtas paroli? Plue, ĉu legeblas intervjuoj kun reprezentantoj de iraka opozicio, kun parencoj de murditoj, torturitoj aŭ la senspure perditaj? Tiel la unuflankeco de t.n. libereco de informado.

Kadavroj

Surekrane oni vidas ĉarmajn irakajn infanojn (“kontraŭ kiuj ekbatalos usonaj militistaĉoj”), sed ĉu oni montris kadavrojn de irakaj infanoj, murditaj per irakaj ĥemiaj bomboj, aŭ irakan infanan prizonon? Krome, Sadam ne plu posedas armilojn por amasdetruado: tion li, “fidindulo”, mem diras. Verdire oni devas lin kredi, ĉar ne estas aliaj pruvoj.

Nu, bone, la inspektistoj de Unuiĝintaj Nacioj trovis mustardan gason kaj kuglegojn kapablajn ĝin liveri. Ĉu vi memoras? Oni prie raportis en la novaĵoj. Tamen strange: oni informis dum apenaŭ kvin sekundoj, aldonante, ke irakaj militistoj simple forgesis detrui ilin. Tiuj irakaj militistoj estas ja tiom forgesemaj — forgesemaj kaj neobeemaj. Sadam ordonis, kaj ili forgesis. Sed fojfoje okazas tio precipe sub totalismaj reĝimoj.

Petrolo

Laŭ la televido la tuta afero estas en petrolo. Sed — jen surprizo — Usono estas unu el la plej grandaj produktantoj de petrolo en la mondo. Parto de ĝiaj fontoj restas konservitaj; aliaj en Alasko estas esploritaj sed ankoraŭ ne tuŝitaj. La parto de Irako en la usona petrol-importo estas unu dudekono; tiu en efektiva konsumado malpli. Tion oni ne povas klarigi al televido, kiu gurdas kaj gurdadas la samon — petrolo. Kaj pri malpermesitaj armiloj — jen kvazaŭ ogrino, timigilo por infanoj. Kaj gasoj — kiu gasojn flaras?

Efektive, loĝantoj de iraka urbo Ĥalabja gasojn flaris. Kelkaj travivis sed restas invalidoj. Tamen tiujn intervjui — estu realisma! Informadan liberecon ni ĝuas, sed ne ĝis tia grado. Krome: ĉu Irako ne estas suverena ŝtato? Kial do ĝi ne rajtas havi armilojn por amasdetruado?

Teroristoj

Se vi ankoraŭ ne kredas, ke la iraka reĝimo ne helpas al Alkaido, malŝaltu la televidilon, forĵetu la ĵurnalon kaj ekpensu. Ĝenerale, kial registaro de iu ajn lando ne helpas teroristojn? Ekzistas almenaŭ tri kialoj: al la registaro ne plaĉas la celoj de la banditoj; helpi multekostas; tio kontraŭleĝas. Rememoru, ke ĝis plej lasta tempo oficialuloj de Irako alvokis ĉiujn murdi usonanojn, ĉiujn kaj ĉie (kio ĉesis, kiam usona armeo koncentriĝis ĉe la landlimo).

Do evidente la teroristaj celoj plaĉas. Irako senprobleme trovas milojn da dolaroj por palestinaj familioj de (mem-)murdistoj: ne mankas mono. Kaj ne forgesendas, ke la alvoko “ĉiujn usonanojn ĉie murdu” celas — se vi estas usonano — vin kaj vin kaj vin: en via hejmo, en via aŭto, en via strato.

Manifestacio

Oni jam kutimiĝis, ke t.n. liberaj amaskomunikiloj libere prisilentas manifestaciojn por Israelo sed same libere informas pri manifestacio apoge al palestinaj teroristoj. Ke amaskomunikiloj anticipe informas pri manifestacio kaj klarigas, kiel ĝin atingi, mi nur unu fojon trovis: temis pri manifestacio apoge al Sadam la 15an de februaro.

Plej malbona mensogo estas unuflanka vero. Kial do oni mensogas al ni? Sendube iuj artikoloj kaj raportoj estas pripagitaj, sed ne ĉiuj. Ni diru aliigante vortojn de la rusa verkisto Nikolaj Vasiljeviĉ Gogol: “Mondo, kien impetas vi?” Respondu. Ne respondas ĝi. Pro tio mi estas pesimisto: malsimile al irakaj tankoj, venki gazetaron oni ne povas.

Politiko

Taglibro de l’ (antaŭ)milito ... el la lando de Ŝekspiro (2)

Februaro

Feb. la 24a Deziregas Blair [blea] duan UN-rezolucion por pravigi sian politikan starpunkton. Li nomas ĝin “puŝo pacen”. Ĉu pacen ...? Efektive militen. Tiel politikisto sursojle de milito tordas la lingvon.

Feb. la 26a Finfine parlamenta debato (seshora) pri la milito — kaj sekve la plej granda deputita ribelo en la historio de la brita parlamento. Voĉdonis kontraŭ Blair 121 sampartianoj, entute 198 deputitoj (inkluzive de opozicianoj). Malgraŭ mia ĝojo pro la “sanga nazo” ricevita de Blair, mi agnosku kun bedaŭro, ke la parlamento efektive jesis — nu, jesetis — al la ĉefministra militemo. Tiel britaj deputitoj signalis al Bush: “Ni vin subtenas.” Tiel samtempe ili rezignis pri ajna influo super la efektivigo de la milito, cedante (tiel ŝajnas al mi) ĉiujn rajtojn al Bush. Kiam Britio fariĝos la 51a usona ŝtato? Eble ĝi nomiĝu Nov-Nov-Anglio.

Marto

Marto la 3a Hodiaŭ kunsidas Blair kun reprezentantoj de la diversaj militantaj grupoj en Norda Irlando por provi definitive solvi la tiean interetnan, interreligian terorismon (denove religio ne tro foras de la konflikto). En Nord-Irlando la kontraŭterorisma “milito” de Blair dependas de subtila, iom-post-ioma politiko kaj de malantaŭkulisa diplomatio; male rilate Irakon. Evidente Nord-Irlando ne estas Irako ... sed viaj principoj, s-ro Blair, kie viaj principoj? Tamen politikisto kaj principo same miskongruas kiel pluvmantelo kaj dezerto.

Marto la 6a Riveliĝis, ke iraka instalaĵo (laŭnome Falluja 2) kapabla produkti t.n. kemiajn armilojn estas konstruita en la 80aj jaroj almenaŭ parte de brita kompanio. La tiama registaro ne nur prisilentis la projekton sed ĝin ankaŭ finance subtenis per mono de la britaj impostopagintoj. Mi min konsolas per ŝerco hodiaŭ aŭdita: okazas incendio ĉe la Blanka Domo, kiu detruas la tiean bibliotekon. Bush malgajas: li perdas siajn du librojn. Krome li aparte ĉagreniĝas, ĉar en unu el la libroj li ankoraŭ ne finkolorigis la bildojn.

Marto la 10a Unu el la plej respektataj kaj honestaj anoj de la Blair-registaro, Claire Short [kle ŝort], anoncis, ke ŝi rezignos, se Blair kaj Bush ekmilitos sen UN-rezolucio. Denove klara indiko, ke la Laborista Partio (ĉu la plej dekstra t.n. laborista partio en la mondo?) estas fendiĝanta — ĉu fatale, ankoraŭ ne direblas. Krome: pensiga raporto, ke britaj soldatoj jam atendantaj militon landlime de Irako tro dorlotiĝas — pro luksaĵoj (duŝoj, komputilaj ludoj, poŝtelefonoj) ili malemas forlasi siajn tendarojn por eniri la dezerton kaj ekmiliti. Ironie daŭre mankas al ili soldataj nepraĵoj, kiujn ili estas devigataj pruntepreni de pli profesie ekipitaj usonaj trupoj. Parenteze mia skeleta teorio (vidu feb. 19an) pri anglalingva komploto ricevis karnon: ŝajne ekzistas internacia inform-rikolta organizaĵo nomata “Echelon” uzata ekskluzive de t.n. anglosaksaj landoj — Usono, Britio, Kanado, Aŭstralio kaj Nov-Zelando. Ĉu Esperanto, la “danĝera lingvo”? Dubinde.

Marto la 12a En la aero flareblas en Britio ne printempo sed paniko. Laŭ Rumsfeld, la usona ministro pri defendo (atakado), usonanoj ekbatalos en Irako eventuale sen britoj. Tio rezultiĝas de la kreskanta politika izoleco de Blair, ne nur internacie (vid-al-vide al Chirac [ŝirák], Schröder [ŝreder] kaj aliaj) sed ankaŭ nacie: ĉiam pli da deputitoj minacas ribeli, sindikatoj rifuzas kunlabori, kaj advokatoj atentigas, ke, se Blair partoprenos militon sen UN-rezolucio, li lezos internacian juron. Krome — kia vangofrapo — Bush anoncis, ke ĉiujn kontraktojn por rekonstrui Irakon detruotan de usonaj bomboj ricevos ekskluzive (jes, vi divenis) usonaj kompanioj. Do neniu por la fidela, brita pudelo. Pudelo, kiu jam — laŭ komentoj en la hodiaŭa kontraŭmilita ĵurnalo Guardian — elspezis militocele sufiĉe da mono por estigi nacian energio-industrion bazitan sur renovigeblaj fontoj (suno, vento). Kaj daŭre misfunkcias britaj haŭbizoj, kiuj voris jam en la pasinta jaro trionmilionon da eŭroj simple — kaj vane — riparocele.

Marto 13aBlair deklaris, ke li militos eĉ sen rezolucio de Unuiĝintaj Nacioj (UN). Tamen, se rezolucio tiel superfluas, kial dediĉi tiom da tempo, tiom da diplomatio akceptigi ĝuste rezolucion tian ĉe la sekureca konsilio de bedaŭrinde (Mal)Unuiĝintaj Nacioj?

Marto 15a Mian teorion pri usonanglalingva komploto subtenas iu profesoro Gwyn Prins [gŭin princ] en la hodiaŭa gazeto. Laŭ Prins, Bush celas novan (usonan) mondan ordon, Blair novan (britan) eŭropan ordon. Blair varbas la t.n. vilniusan dekon, la estontajn membro-ŝtatojn de Eŭropa Unio (EU) el meza kaj orienta Eŭropo. Tiuj ĉi landoj, laŭ la profesoro, kune kun Nederlando kaj skandinaviaj ŝtatoj, “inklinas al libermerkata filozofio, anglalingvumas [tiel] kaj ne kontraŭas Usonon” (kontraste al landoj de “malnova” Eŭropo, ekz. Francio kaj Germanio). Alivorte: novspeca EU dancu laŭ brita, Blair-a fajfilo, la cetera mondo dancu laŭ Bush-a. Tiel, se pravas la profesoro, la Irak-krizo tute ne temas pri Irako.

Marto 17a Baldaŭas milito: Usono, Britio kaj Hispanio rezignis pri la Sekureca Konsilio kaj sia ĝis antaŭ nelonge sopirata rezolucio. Do jam, en la t.n. kontraŭterorisma milito, Bush sukcesis superfluigi NATO-n, flankenigi UN-on kaj dividi EU-on. Kia venko. Ni revenas al la 19a jarcento, kiam regis unuopaj ŝtatpotencoj. Tamen ĉi-foje estos nur unu ŝtatpotenco kaj nur unu politika filozofio: pax americana; verdire bellum americanum*. En Britio tuj eloficiĝis iama leŭtenanto de Blair, la eksa ministro pri eksteraj aferoj, Robin Cook [rob’n kuk]. Tre elokvente atentigis Cook, ke li ne povas apogi militon subtenatan nek de la internacia komunumo nek de la plimulto de la brita popolo. Paradokse Claire Short [kle ŝxort], la ministrino, kiu antaŭ kelkaj tagoj insistis, ke ŝi rezignos sen UN-rezolucio, decidis resti fidela al la Blair-a registaro. Kien politikistaj principoj?

Marto 19a Plia parlamenta debato pri la milito: ĉi-foje ribelas (rekorde) 139 laboristaj deputitoj. Tamen malgraŭ tio Blair ricevas sian parlamentan mandaton por ekmiliti. Protestoj tra la landoj, inkluzive — interese — de lernejanoj, kiuj forlasas siajn formalajn lecionojn por ricevi neformalajn, surstratajn. Mi estus dirinta, ke la juna generacio indiferentas pri politiko: se la stultaĵo de Blair gejunulojn politike provokas, jen eventuale la unusola pluso en tiu ĉi krome senplusa kaĉo.

Marto 20a Mi spektas televide la unuajn bombojn falantajn sur Bagdadon. Mi memoras, kiel dum la unua Irak-milito mia tiam juneta filino, samon spektanta, ektimis kaj ploretis. Ankaŭ mi nun ektimas. Sed ne ploretas. Ankoraŭ ne.

Daŭrigota

Paul GUBBINS

* 1. Latino por respektive “usona paco” kaj “usona milito”.

Moderna Vivo

EŬROPA UNIO

Dio en la konstitucio, diablo en la detaloj

La malneta konstitucia traktato ellaborata de la Konvencio pri la Estonteco de Eŭropo generis fervoran aktivadon. La amendoproponoj, kiujn konvencianoj submetis en februaro nur pri ĝiaj 16 unuaj artikoloj, atingis la impresan nombron 1038. Oni povus fari multajn divenojn kaj vetojn pri tio, kiom el tiuj amendoj fine trovos sian vojon en la netan tekston, kiu laŭatende iĝos ia Granda Ĉarto de la 21a jarcento por ŝtatoj ĉiam pli intime interligitaj sine de Eŭropa Unio.

Nemalmultaj el tiuj amendproponoj traktis temon, kiun ni same povus nomi ĉie-ĉeesta kiel ankaŭ juĝi malkoncerna rilate konstitucion: nome, Dion mem. Ekzemple, 16 diversnaciaj konvencianoj el la plej granda politika forto de la Eŭropa Parlamento, la konservema Eŭropa Popola Partio, proponis adapti formulon el la pola konstitucio. Laŭ ili, “la valoroj de la Unio inkludas la valorojn de tiuj, kiuj kredas je Dio kiel fonto de la vero, justo, bono kaj belo, same kiel la valorojn de homoj, kiuj ne kunhavas tiun kredon sed respektas ĉi tiujn universalajn valorojn kiel ali-fontajn.”

Stumbliga vojo

Nu, la rilato inter Dio kaj ŝtato, inter transmondaĵoj kaj la surtera mondo, fluigis multe da inko tra la jarcentoj. Longa kaj stumbliga vojo kondukis de la faraonoj-dioj de antikva Egiptio ĝis la sekularaj respublikoj, eĉ monarkioj, de la nuntempa Eŭropo. Artikolo en MONATO certe ne donos finofaran baton al tiu diskuto.

La debato pri eksplicita referenco al religio en estonta EU-konstitucio fervore bolas almenaŭ ekde junio 2002, kiam papo Johano la 2a diris en mesaĝo al eŭropa stud-kongreso pri la temo “Ĉu al Eŭropa Konstitucio?”: “Eŭropo ne povas nei sian kristanan heredaĵon, ĉar grandan parton de ĝiaj atingoj en la jura, arta, literatura kaj filozofia kampoj influis la evangelia mesaĝo.... Eŭropo bezonos inspiriĝi, kun kreema fideleco, el la kristanaj radikoj, kiuj difinis la eŭropan historion”.

Estus efektive neeble, kaj ne inde, nei ke kristanismo decide kontribuis al la formiĝo de eŭropa identeco. Tamen sian parton havas ankaŭ judismo, kiun la papo mem nomis “pli aĝa frato” de kristanismo; la tolerema islamo de Al-Andalus*, kiu peris la helenan idearon al Eŭropo; kaj, malpli forte, ankaŭ aliaj religioj. Judismo kaj islamo ĉeestas jam longajn jarcentojn en Eŭropo. Konsiderindas ankaŭ, ke Eŭropo fariĝas ĉiam pli multkultura kaj multreligia, kaj EU-konstitucio devus konsideri ankaŭ tion.

Eĉ pli bone

Konstitucia teksto de ĉi tia graveco devus aŭ trovi trafan vortumon, kiu omaĝu al la kompleta gamo de spirita riĉo en Eŭropo aŭ, eĉ pli bone, neniel mencii spiritajn valorojn. Ĉiuokaze, mencii specifan religion en EU-konstitucio estus diskriminacie por tiuj, kiuj havas malsaman kredon aŭ estas nekredantoj.

Sed, fakte, ĉi tiu temo, kvankam simbole tre grava kaj tial rapide alprenita de politikistoj, gravas nur marĝene. Pli zorgige estas, ke lastatempe tutaj religiaj komunumoj suferas perdon de kredindeco pro misa identigo kun ekstremistoj politikaj, eĉ teroristaj. Kaj tiu religia diskriminacio ne limiĝas al ia “sindromo post la 11a de septembro”.

En la Eŭropa Unio, kiu en sia principaro forte engaĝas sin por homaj kaj fundamentaj rajtoj, en la praktiko tamen ne estas atingita egaleco por la diversaj komunumoj religiaj. Homoj, kiuj apartenas al komunumoj aliaj ol la tradiciaj kristanaj eklezioj, ofte spertas ekskludojn kaj rifuzojn en la labormerkato, eduko kaj aliaj vivokampoj, sole pro foje eĉ nur supozata aparteno al certaj religiaj grupoj. Jen temo kiu meritas, anstataŭ diskutoj plenaj de pasio, studojn de profunda pripenso.

Istvan ERTL

* Vidu la libron de Antonio Marco Botella: Lirikaj perloj de Al-Andalus (Zaragoza: Fundación Esperanto, 1995).

Enkonduko

Aŭtoroj

En la antaŭa numero aperis komentario en la rubriko El mia vidpunkto de Gilbert Ledon sub la titolo “Kvina povo”. Ĝi estis lia lasta artikolo por nia revuo, ĉar jam antaŭ ĝia apero abrupte li devis forlasi tiun ĉi misan mondon, pro akcidento, kiu mortigis ankaŭ lian edzinon Symilde. Denove ni perdis aŭtoron, kiu estis inter niaj plej sagacaj, spertan en multaj kampoj; ne ĉiam ĉiuj povis konsenti al liaj opinioj, sed neniam liaj artikoloj, ofte provokaj, tedis legantojn, ĉar li kapablis per originalaj pensoj pensigi.

Paradokse, neniam dum sia baldaŭ 25-jara vivo nia magazino havis tiom da abonantoj, kiom ĝi bezonus por vere prosperi, sed dekomence neniam mankis aŭtoroj, kvankam niaj kriterioj kaj preskriboj por verki estas tre rigoraj. Apenaŭ estas iu renoma aŭtoro grava en la Esperanto-kulturo, kies nomo neniam aperis en tiu ĉi revuo super aŭ sub artikolo. Krome estas multaj fervoraj kaj fidelaj kontribuantoj ne tiom eminentaj sed same gravaj, kiuj verkas por vi. Bedaŭrinde la modesta amplekso de nia gazeto ne permesas tuj aperigi ĉiun artikolon, kaj ne malprave aŭtoroj fojfoje plendas, ke artikolo dum longa tempo devas atendi ĝis apero. Ĉiumonate estas pena laboro, selekti inter tiuj artikoloj, kio kompreneble dependas de multaj faktoroj — neeviteble kun granda porcio da hazardo kaj, eble, iom da arbitro. Tial okaze de unu sama aŭtoro aperas pluraj artikoloj en sama numero, dum alia aŭtoro vane atendas, ke fine aperu almenaŭ unu el tri artikoloj, kiujn li skribis ...

Pluraj niaj, parte multjaraj, aŭtoroj estas ankaŭ redaktoroj. Ili prezentis sin dum la pasinta kaj tiu ĉi jaro. Baldaŭ ni daŭrigos tiun serion per sinprezentoj de aliaj aŭtoroj. Tiel en la koncerna rubriko vi ekscios, kiuj kaj kiaj homoj kaŝiĝas malantaŭ nomoj ofte legataj. Cetere, se vi konas iun bonan aŭtoron, kiu eble ne konas nian magazinon, ne hezitu kuraĝigi lin verki por ni (kaj vi). Ĉar, kiel menciite, jen kaj jen mortas bonaj aŭtoroj, bedaŭrinde.

Sincere via

Stefan MAUL

Politiko

Taglibro de l’ milito ... el la lando de Ŝekspiro (3)

Marto

Marto la 21a. Hejmenveninte, mi ŝaltas la televidilon. Vespermanĝante, mi aŭdas kaj spektas la eksplodojn en la iraka ĉefurbo. Laŭraporte 3000 bomboj kaj misiloj dum unu nokto. Kaj nekredebla precizo — tie palaco, tie partia sidejo. Eklumiĝas ĉe mi: ne temas pri Irako, ne temas pri terorismo, ne temas pri petrolo. Temas pri mesaĝo el la Blanka Domo: “Mond’ ... ne prifiku Usonon.”

Marto la 22a. Kiom kostas la milito? Sendube miliardojn — egale, ĉu dolaroj aŭ eŭroj. Enormajn, apenaŭ imageblajn sumojn, kiuj estus povintaj mildigi suferadon, malsaton en Afriko, Azio, restarigi ekonomiojn, doni esperon. Ĉu estonte la mondo dankos al Bush kaj al Blair pro tiu ĉi groteska malŝparo, pro tiu ĉi okazo mistrafita? Mi kredas, ke ne.

Marto la 23a. La unuaj usonaj kaj britaj viktimoj — pro helikoptera kolizio kaj pro brita aviadilo detruita de usona misilo. Plus brita ĵurnalisto ŝajne mortpafita de britaj trupoj (ĉi-lasta informo, raportita en sendependa novaĵkanalo, ne aperis ĝis post kelkaj horoj en la ŝtata, BBC-a). Ankoraŭ neniuj batalvunditoj (se kredi nian propagandon). Posttagmeza ĝisdatigo: la unuaj raportoj pri koaliciaj mortintoj (dekoj, kontraste jam al centoj da irakanoj).

Marto la 24a. La usonanoj protestas kontraŭ bildoj aperintaj en iraka televido pri militkaptitoj. Ĉu tamen hieraŭ mi ne spektis bildojn montrantajn irakajn kaptitojn, humiligitajn, manoj-sur-kapajn? Kaj filmeron pri brita soldato bruske ordonanta en la angla lingvo, ke civilulo surgenuiĝu? Memevidente la kompatindulo ne komprenis ...

Marto la 25a. Kiel flirtemas publika opinio! Meze de februaro, okaze de la grandaj kontraŭmilitaj protestoj (kiuj parenteze daŭras), oponis la militon 52 % de la brita popolo; hodiaŭ nur 30 %. Du kialoj: 1. post la komenco de la milito oni volas iel montri solidarecon kun “niaj buboj” batalantaj en fora dezerto (efektive stultaĵo: en Britio armeanoj volontulas; neniu devigas onin militservi; krome la milito mem laŭ internacia juro kontraŭleĝas); 2. mi ne povas min deteni de la herezo (mi putradu en infero), ke al multaj, multaj homoj plaĉas la milito: ĝi mirinde buntigas grizan ekziston; ekzemple la “realaj” bildoj pri detruado de Bagdado konsiderinde superas eĉ la plej hororan holivudaĵon en la loka kinejo. Eble mi eraras, sed ...

Marto la 26a. Pereis ĝis nun 20 britaj militistoj — 18 pro akcidentoj, inkluzive de t.n. “pafado amika” (kamaradoj kamaradojn erare mortpafas). Mi kalkulas, ke, se Sadam povos elteni ĉirkaŭ 22 jarojn, la tuta brita armeo en Irako estos sin “akcidente” elimininta. Intertempe furiozas batalo ĉirkaŭ la urbo Basra. Brita oficiro aperas en la televido kaj, tute senironie, anoncas, ke la celo estas alporti al urbanoj medicinaĵojn kaj nutraĵojn. Momenton: se koalicianoj ne estus invadintaj Irakon (laŭ la registaro: liberigantaj), “helpo” tia superfluus. Skuita, alico-en-mirlanda logiko, kiu difinas ĉi tiun — eble ĉiun — militon.

Marto la 27a. Oni atakas (pardonu: liberigas) Irakon parte pro tio, ke Sadam (laŭ Bush) posedas ne nur gasojn kaj aliajn toksaĵojn sed ankaŭ armilojn por amasdetruado. Kial, se Sadam tiom danĝeras, ilin li ankoraŭ ne uzis? La solaj armiloj por amasdetruado ĝis nun videblaj apartenas ne al la Sadam sed al Bush.

Marto la 28a. Pliaj 52 irakaj civiluloj pereas, kiam bomboj neniigas bazaron. Laŭtakse mortis ĝis nun pli ol 1449 irakanoj kaj vundiĝis 4230. Mortis 29 usonaj soldatoj (25 “malaperis”); mortis 21 britaj soldatoj (2 “malaperis”).

Marto la 29a. Komence de la milito generaloj opiniis, ke Basra ne gravos, ke la trupoj post kelkaj horoj okupos la urbon, ke bonvenigos ilin urbanoj spontanee ribelintaj kontraŭ Sadam. Jen nur unu el multaj ĉi-militaj mistaksoj: “niaj buboj” ankoraŭ sieĝas la urbon. Aŭ ĉu unu el multaj mensogoj? Sadam mortis, propagandis usonanoj post la unua aeratako kontraŭ Irako; bruta malamiko “ekzekutis” du britajn kaptitojn, indignis Blair (kion neis eĉ armeaj stabanoj); detruis la brita armeo pli ol 100 irakajn tankojn apud Basra (temis pri tri), ktp, ktp. Sed la “fulmomilito” (laŭ iu s-ro Adelman, iama Rumsfeld-asistanto) tiom sukcesas, ke Usono sendos pliajn 100 000 militistojn al Irako; krome la brita financ-ministro altigos sian milito-buĝeton je 70 %. Pro ĝojo saltis mia koro, kiam mi legis, ke ĉiu krozmisilo kostas 800 000 eŭrojn: ĉu hazarde, ke okul-operacio, kiun bezonas mia 80-jaraĝa patrino, estas dufoje prokrastita?

Marto la 31a. Mi notis supre, ke ankoraŭ ne videblas amasdetruadaj armiloj de Sadam. Raporto el la usona ĉefurbo tion konfirmas: troveblis nur konvenciaj armiloj en dek priserĉitaj lokoj. Certe iam koalicianoj “trovos” nekonvenciajn armilojn: nepras por pravigi la militon.

El mia vidpunkto

Papo kontraŭ kristano

Kiel oni liberigas popolojn el jugo de despotoj? Ĉu vi memoras la metodon de iu antaŭe preskaŭ nekonata polo, kiu dum la pasinta jarcento sukcesis en tia liberigo? Estas (romkatolika) papo Johano Paŭlo la 2a, kiu sole per la potenco de l’ vorto kapablis faligi sen sangelverŝo unu totalisman reĝimon post alia. Li postulis homan dignon, homajn rajtojn kaj liberecon por poloj kaj aliaj orienteŭropaj popoloj. Unue devis cedi diktatoroj en Pollando, sekvis ĉiuj aliaj tiel nomataj socialismaj landoj, ĝis fine falis fifama Berlina Muro kaj eĉ granda Sovetio mem. Ĉiuj tiuj revolucioj, per kiuj liberigis sin la popoloj, estis pacaj, escepte de Jugoslavio kaj Rumanio (sed tio havis apartajn kaŭzojn).

Liberigo per murdo

Tute alian metodon elektis alia kristano, George W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ]: la usona prezidanto liberigas la irakan popolon de la despoto Sadam Husajn per sangoplena milito. Laŭ sia absurda logiko do li murdas popolon por tiel liberigi ĝin — kiom post-genocide la mortigitaj irakanoj ĝojos kaj dankos al Bush pro libereco, kiun ili povos ĝui en islama ĉielo. Pia Bush, kun sia brita lakeo, same pia kristano Tony Blair [teŭni blea], agas laŭ propra deklaro (“Dio benu Usonon!”) same en la nomo de sama (kristana) dio kiel la papo. Strange, ke tiu ĉi papo tamen akre kondamnas la Bush-militon same kiel pli ol 80 elcentoj de ĉiuj kristanoj de l’ mondo. Li memorigis la usonan prezidanton tuj post milit-komenco pri “grava respondeco antaŭ dio kaj konscienco”.

Milit-krimo

Sed la usonan prezidanton impresas nek la vortoj de l’ papo parolanta en la nomo de dio kaj unu miliardo da katolikoj, nek la amasaj protestoj tutmonde, nek la unuanima verdikto de fakuloj pri internacia juro, ke tiu ĉi milito estas krimo; militkrimulo Bush asertas, ke la milito estas justa kaj necesa por protekti la usonan popolon, faligi despoton kaj liberigi Irakon, por tiel alporti demokration al ties popolo. Por pravigi sin, li listigas aron da absurdaj argumentoj. Por displuki kaj refuti ilin ne necesas scioj de fakuloj pri internacia juro; sufiĉas normala homa prudento. Jen nur kelkaj elstare absurdaj argumentoj:

Origine Bush asertis, ke la buĉisto de Bagdado posedas amasdetruajn armilojn (kemiajn, biologiajn kaj baldaŭ nukleajn) kaj tial oni devas militi, por neniigi tiujn batalilojn (liveritajn parte de Usono). Ĝis la momento, kiam mi skribas tiujn ĉi liniojn, nek UN-inspektoroj nek usonaj soldatoj trovis ilin. Absurda situacio: kiel oni pruvas, ke oni ion ne posedas? Se Bush asertus, ke mi havas danĝeran poŝtranĉilon kaj kaŝis ĝin ie en mia vasta ĝardeno, kiel mi povus pruvi, ke mi ne posedas poŝtranĉilon? Kaj se mi posedus, kiom da tempo necesus por trovi la kaŝitan danĝeran trezoron? Trankvile do mi povas mensoge aserti, ke mi ne posedas. Tio memorigas min pri groteska helena ekzemplo de logik-paradokso pri greka insulo Kreto. Kretano asertas: “Ĉiuj kretanoj mensogas!” Logike do, ankaŭ tiu kretano mensoge asertas tion; sed se li mensogas, ne ĉiuj kretanoj mensogas, do eble ankaŭ li ne mensogas. Sekve li diras la veron kaj tamen ĉiuj kretanoj mensogas, do ankaŭ li ... ktp senfine.

Amasdetruajn armilojn tutcerte posedas pluraj aliaj landoj de l’ “akso de malbono”, ekzemple Nord-Koreio, same Pakistano kaj Hindio, Rusio kaj Israelo, Francio kaj Britio. Certe Usono ne devas senti sin minacata de amikaj atom-ŝtatoj, sed kio estas pri la aliaj? Kial Bush ne invadas Nord-Koreion? Ĉu eble li atakis Irakon ĝuste pro tio, ke Sadam ne posedas amasdetruajn armilojn?

Kiu minaco?

Alia argumento el Vaŝingtono, ĉefurbo de Absurdistano, estas ke Bush devas defendi Usonon kontraŭ Sadam. Sed Irako dum la pasintaj dek jaroj atakis neniun, ankaŭ ne Usonon, eĉ ne minacas la foran landon. Neniu lando najbara timas agreson de Irako nuntempe, ĉar — kiel antaŭmilite usonaj militistoj mem diris aplombe — la iraka armeo estas ege malforta kaj oni dum Blitzkrieg (= fulm-milito, germanlingva nocio aplikita de alia despoto, Adolf Hitler) detruos ĝin.

Plia ridinda argumento de Bush estas, ke Irako ignoras UN-rezoluciojn kaj ke nun elĉerpiĝis usona pacienco. Kial daŭras usona pacienco pri Israelo, kiu dum jardekoj ignoras aron da UN-rezolucioj pri okupado de palestina teritorio?

Krome, se temas pri liberigo de popoloj, kial Bush ne militas kontraŭ aliaj despotoj subjugantaj proprajn kaj najbarajn etnojn? Ili abundas en nia kompatinda mondo, tiel ke Usono dum jardekoj povus plenumi tian noblan mision. Eble Bush komencu en Kaŭkazio, kie rusa prezidanto Putin genocide masakras ĉeĉenojn.

Efika propagando

Bush kaj kompanoj eĉ ne hontas prezenti falsitajn dokumentojn por pravigi militon kontraŭ Irako. Neniu argumento, neniu propagando estas tro stulta por ne esti uzata. Tutcerte Sadam estas teroristo; sed same tutcerte li ne organizis la katastrofajn atencojn de la 11a de septembro 2001. Tamen, danke al registara propagando, la plimulto de la usonanoj kredas, ke li kaj ne Osama bin Laden kulpas pri la 11a de septembro.

Neniu el ni povas prognozi, kio okazos post la milito. Bush promesis al la iraka popolo demokration. Ho sankta simpleco! Kun kiuj registoj li establos tie demokration por popoloj kaj klanoj, kiuj neniam kaj neniel spertis demokration kaj eĉ ne komprenas, kio ĝi estas? Papo Johano Paŭlo la 2a predikis demokration por orienta Eŭropo, kaj ties popoloj komprenis la predikon kaj elbatalis ĝin; tamen eĉ tie, ĝis hodiaŭ, demokratio grandparte estas ne jam firme instalita. Kiel tio do povos sukcesi en Irako, bombardita de la plej grava demokratio de l’ mondo, Usono, gvidata de milit-krimulo?

Barbareco

Bush anoncis post la atencoj de la 11a de septembro 2001 “krucmiliton”; la krucmilitoj estis barbaregaj. Per la Irak-milito li rekondukis nin al tiu barbareco, en la nomo de demokratio, libereco kaj dio — ĉu io povas esti pli perversa?

Enkonduko

Milit-litoj

Kiam dum la prepara fazo de la Irak-milito mi la unuan fojon legis pri “enlitigitaj” ĵurnalistoj, mi gapis konsternite. Ĝis tiam mi opiniis, ke enlitiĝo okazas ekzemple por amorado aŭ por dormado — sed por milito? Nur longe poste mi komprenis, kion signifas tiu ĉi nova ĵurnalisma nocio: eŭfemismo por “propagando”. La afero iĝis tute klara, kiam ni televidis la “litojn” de tiuj ĵurnalistoj en usonaj kaj britaj tankoj kaj iliajn raportojn, en kiuj komplete mankis teruraĵoj, kiaj estas vunditoj, mortigitoj, viktimoj de milito. Anstataŭe ni vidis usonajn kaj britajn heroojn, kiuj detruis tutajn vicojn da irakaj tankoj, demonstris orajn necesejojn en palacoj, kaj irakanojn, kiuj gaje salutis la liberigantojn.

La propagando iraka, kompreneble, ne estis malpli idiota. Ĵurnalistoj en Bagdado ne estis enlitigitaj sed katenitaj per registaraj oficistoj kaj rajtis raporti nur, kion permesis la reĝimo. Tiel okazis, ke la iraka inform-ministro asertis antaŭ televid-kameraoj en grandparte jam konkerita Bagdado, ke la iraka armeo sukcese defendas la ĉefurbon. Sed la situacio por ne-usonaj kaj ne-britaj ĵurnalistoj ne funde ŝanĝiĝis post la kompleta venko: nun ili rajtis elsendi nur, kion permesis la usona armeo. Oni povas demandi, kies cenzuro estis pli bona (demokrata aŭ diktatora)?

Pluraj ĵurnalistoj estis mortigitaj, sed tio ne estas io eksterordinara dum milito. Tamen ankaŭ tiurilate ni akiris novajn spertojn: usonaj soldatoj intence pafmortigis hispanan kaj ukrainan ĵurnalistojn sur balkono de hotelo, pri kiu la soldatoj tutcerte sciis, ke en ĝi loĝas preskaŭ ĉiuj eksterlandaj ĵurnalistoj. Eĉ pli nekutime estis, ke usona televid-teamo mem pafis, kiam ĝi timis pri atako iraka. Ĝis tiam estis tutmonda kaj severa principo, ke ĵurnalistoj ĉiam estas ne-armitaj, kio garantias certan (kvankam ne centprocentan) protekton kontraŭ atakoj. Sed nun, kiam usonaj ĵurnalistoj agadis soldate, tiu ĉi konvencio, ne ataki ĵurnalistojn, ne plu validos en iuj ajn militoj. Ni do povas atendi, ke estonte mortos multe pli da ĵurnalistoj.

Mi ne scias, pri kio mi, germana ĵurnalisto, hontu plej multe. Eble tamen pri libervola enlitiĝo de kolegoj por amoradi kun cenzuristoj. Nin germanojn, kiuj spertis propagandon de nazioj, tio naŭzas aparte.

Sincere via Stefan MAUL

El mia vidpunkto

Griziĝanta mondo

Dum la pasintaj monatoj amas-komunikiloj abunde informis pri Irako. Tiel ekzemple ni eksciis, ke duono de la loĝantaro de Irako estas junuloj malpli ol 15-jaraj. Certe ankaŭ la multaj milit-mortigoj ne ŝanĝis tiun proporcion inter la generacioj, ĉar usonaj kaj britaj bomboj egale trafis infanojn kaj grizulojn. Simila estas la situacio en tre multaj subevoluintaj kaj malriĉaj landoj, precipe en socioj kie oni generas laŭeble multajn idojn, kiuj poste vivtenu maljuniĝintajn geavojn kaj gepatrojn.

Ankaŭ tiurilate estas giganta abismo inter malriĉaj kaj industriaj landoj. Por komparo jen ciferoj el industri-lando Germanio: tie nur 21 elcentoj estas malpli junaj ol 20-jaraj, kontraste al 24 elcentoj de pli ol 59-jaraj loĝantoj. Se ne enmigros homoj el aliaj landoj, Germanio post 40 jaroj havos nur 64 anstataŭ nun 82 milionojn da loĝantoj, el kiuj 40 elcentoj estos pli aĝaj ol 59-jaraj kaj nur 15 elcentoj de germanoj estos junuloj. La sama tendenco draste estas videbla en ĉiuj industriaj ŝtatoj, ekzemple Japanio kaj Hispanio, kiuj jam de multaj jaroj alfrontas samajn problemojn pro tia eksterordinara kresko de griziĝanta (se ni aludas la hararon) loĝantaro.

Fortaleza surprizo

Ni esperantistoj, cetere, konas tiun ĉi fenomenon jam delonge: la Esperanto-movadon karakterizas tre alta proporcio de maljunuloj. Kiom fascinitaj estis eŭropaj kaj nordamerikaj kongresanoj, kiam en Fortalezo ili ĉie en la kongresejo vidis multajn, multajn junulojn. Kaj Brazilo eĉ ne estas subevoluinta sed tiel nomata “sojla” lando (ŝtato kun socio transiranta la pordon de subevoluo al prospero). Ni povas esti certaj, ke en Gotenburgo la Universala Kongreso prezentos denove la kutiman bildon de superpezo de l’ generacio de grizuloj, ĉar Svedio estas tipa industria lando.

Eble tamen, se UK okazos denove en Brazilo en la jaro 2050, ankaŭ tie en la kongresejo ne plu abundos junuloj. Ĉar la tendenco de griziĝanta mondo estas intime ligita al ekonomia prospero. Do povus esti, ke timoj kaj teruradaj scenaroj pri eksplodonta monda loĝantaro, priskribitaj antaŭ 50 jaroj, ne realiĝos, male: ĉie mankos junaj generacioj por nutri grizulojn. Tio signifas, ke la kutima kaj ordinara sociala sistemo inventita de industriaj landoj ne plu funkcios — pli ĝuste, ĝi vaste jam nun ne plu funkcias.

Pluraj revolucioj

Kio estas la bazo de tiu ĉi sistemo? Ni revenu al la ekzemplo de Germanio. Pro la industria revolucio, la jaro 1892 estis la lasta, en kiu naskiĝis iom pli multaj homoj ol mortis; laboristoj en fabrikoj ne perlaboris sufiĉe por vivteni grandan familion. En 1889 kanceliero Bismarck metis la bazon de tiu ĉi sociala sistemo, kies precipa kriterio estas, ke laboristoj kun 65 jaroj pensiiĝas, ĉar pro pezega laboro en industrio ili estas elĉerpitaj en tiu aĝo. Intertempe tamen okazis pluraj pliaj industriaj revolucioj, kaj ŝajnas ke neniu rimarkis iliajn sekvojn: hodiaŭ preskaŭ neniu 65-jarulo fizike estas tiom elĉerpita, ke tiu ne plu kapablus labori. Tamen, por egaligi mankon de laborlokoj por junuloj, oni eĉ reduktis la aĝon de pensiiĝo kaj logis al neniofarado homojn jam en aĝo de nur 58 jaroj.

Kaj nun oni miras, ke tio alportis nenian solvon. La funda eraro estis, ke oni simple neglektis alian gravan faktoron: intertempe, danke al gigantaj progresoj de medicino, homoj fariĝas pli kaj pli maljunaj kaj simple ne volas morti, por liberigi social-kasojn de gigantaj pensiopagoj. Sed eĉ tiuj homoj, kiuj volas morti, ne rajtas, pro medicino. La patrino de amikino nia de dek jaroj estas cerbe komplete perturbita; ŝi simple ne plu manĝas. Pasintjarcente tia homo malsatmortus, trankvile kaj pace. Sed ŝin, 95-jaran, oni nun vivtenas per “astronaŭta nutraĵo”, kaj ĉion kompreneble pagas pensiokaso. Kia “vivo” de kompatinda virino, kiu de dek jaroj ne ekkonas siajn gefilojn dum vizitoj! Germanaj flegejoj estas plenaj je tiaj homaj vrakoj.

Pli longe laborkapabla

Dume sanaj maljunuloj ne rajtas labori, eĉ se ili volas kaj povas, ĉar rigida sociala sistemo ne permesas al bonfartaj 66-jaruloj resti en siaj postenoj. Ŝajnas, ke oni ne volas agnoski la diversajn industriajn revoluciojn, kiuj reduktis pezajn, malpurajn kaj malsanigajn laborojn al nur kelkaj sferoj (en multaj kampoj laboras robotoj pli perfekte ol homoj) kaj kaŭzis, ke homoj devas aktivi precipe ne per muskoloj sed per cerbo, kaj konsekvence restas sanaj ĝis aĝo de 70 kaj 80 jaroj, do laborkapablaj. Nun ne gravas korpa forto, sed scio, dumviva lernemo, sperto.

En industriaj landoj arde oni diskutas kaj disputas pri urĝe necesaj reformoj, ĉar parte la socialaj sistemoj jam kolapsas. Tro malfrue por ŝanĝi ion tiel modere, ke homoj ne protestos — dum jaroj, jardekoj politikistoj ignoris la problemojn. Nun necesos abruptaj, drastaj kaj dolorigaj ŝanĝoj, kiuj parte estos arbitraj. Homoj en industriaj landoj troviĝas en kaj antaŭ konflikt-abundaj jaroj.

Nova! Signal-fortigilo de Big Planet®

Ĉu ankaŭ vi jam spertis, ke via poŝtelefono aŭ radio apenaŭ estas uzebla en tuneloj, butikoj, garaĝoj aŭ en la montaro? La revolucia plata Signal-fortigilo de Big Planet® fortigas la kaptadon de diĝitaj signaloj de poŝtelefonoj kaj radio-aparatoj. Simple fiksu ĝin al via ekzistanta baterio, kaj ĝi estas preta por uzado. Vi havos pli fortan kaj pli klaran konekton en via aŭto, en konstruaĵoj aŭ en la montaro*.

Efikas de 825 MHz ĝis 1918 MHz

*Noto: En lokoj de la lando kie entute ne ekzistas signaloj, kaptado estas neebla, sendepende de la aparato aŭ fortigilo.

Uzado

Por uzi, forprenu la paperan dorson, bone zorgante ne kurbigi la metalon, kaj fiksu ĝin al la baterio de via diĝita telefonaparato aŭ radio.

Via garantio

Dum periodo de 30 tagoj ekde la aĉeto de la Signal-fortigilo, Big Planet® repagos al la kliento la vendosumon de la produkto, kondiĉe ke ĝi estas redonita en sia originala pakaĵo.

Mendu la Signal-fortigilon de Big Planet® de Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio (telekopiilo: +32 3 233 54 33 — http://retbutiko.esperanto.be). Prezo: 51,04 eŭroj + afranko.

Eblas mendi ankaŭ de via loka Big Planet®, NuSkin aŭ Pharmanex-distribuanto. En tiu okazo nepre menciu BE5002850, la distribuanto-numeron de Flandra Esperanto-Ligo, por ke la gajno iru al la Esperanto-movado.

Nova! Sunenergia vibranta baterio de Big Planet®

por Nokia-poŝtelefonoj el la serio 5100/6100/7100

Ekde nun via poŝtelefona baterio ĉiam restos plena, kiam la suno brilas! Post nur 8 minutoj en la sunlumo, vi jam povas fari unuminutan vokon. Sunenenergio signifas sendependecon!

La nova sunergia vibranta baterio de Big Planet® estas plenigebla kiel kutime tra la konektoskatolo de via domo aŭ oficejo, sed ebligas vin krome senpere kapti sunenergion en lokoj kie kutime elektro mankas, kiel sur la strando, sur boato, petveturante, biciklante, ktp. La baterio krome enhavas vibrilon kiu avertas vin en momentoj kiam la sonorado de via telefono estus ĝena.

Via garantio

Dum periodo de 30 tagoj ekde la aĉeto de la sunenergia vibranta baterio, Big Planet® repagos al la kliento la vendosumon de la produkto, kondiĉe ke ĝi estas redonita en sia originala pakaĵo.

Mendu la sunenergian vibrantan baterion de Big Planet® de Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio (telekopiilo: +32 3 233 54 33 — http://retbutiko.esperanto.be). Prezo: 118,56 eŭroj + afranko.

Eblas mendi ankaŭ de via loka Big Planet®, NuSkin aŭ Pharmanex-distribuanto. En tiu okazo nepre menciu BE5002850, la distribuanto-numeron de Flandra Esperanto-Ligo, por ke la gajno iru al la Esperanto-movado.

La Nova Paradigmo en Psikologio

Mi sendas la libron “La Nova Paradigmo en Psikologio” senpage ĉi-medie. Petu la libron al: rufegon@mxl.cablemas.com. Libroforme aĉetebla en ELNA kaj UEA al kiuj la aŭtoro donacis la librojn. Petu senpage ankaŭ: “Faktoj pri Faŝismo en la 21-a Jarcento”.

Studentoj kaj politiko

Aktivis studentoj en Serbio dum la lastatempaj naciaj kaj prezidentaj balotoj. Aparte engaĝiĝis studentoj de la universitato en Beogrado, kiuj vizitis aliajn universitatojn por aktivigi ankaŭ tieajn studentojn. Oni trovis, tamen, ke kelkaj studentoj tiamaniere perdis tutan semestron da studado. Leviĝis demando pri la rolo de studentoj: kvankam neniu volas — kaj rajtas — bari al studentoj aliron al la politika vivo de lando, ĉu ne la ĉefa tasko de studento estas ja ... studi?

Jovan NEŠIĆ / PG

BULGARIO

Vidinda monaĥejo

La Rila-monaĥejo estas la plej granda kaj vidinda en Bulgario. Ĝi situas en la nordokcidenta parto de Rila-montaro, en alteco de 1100 m super la marnivelo, je 120 km sudokcidente for de la bulgara ĉefurbo Sofio. Laŭ iuj aŭtoroj ĝi estas fondita de monaĥo Ivan Rilski, laŭ aliaj de liaj lernantoj en la 10a jarcento post Kristo.

Komence la monaĥejo situis en proksima loko en la montaro. Dum la 30aj jaroj de 14a jarcento feŭdulo Hreljo Dragovola konstruigis la monaĥejajn konstruaĵojn sur nature fortikigita teraso inter la riveroj Rilska kaj Druŝljavica, kaj meze de ili li lokigis altan ŝtonturon konatan kiel Hreljo-turo (1335) kaj malgrandan preĝejon (1343). Poste la monaĥejo estis kelkfoje prirabita, detruita kaj bruligita. Sur la nuna loko ĝia eksteraĵo devenas de la 19a jarcento, kiam la monaĥoj decidis rekonstrui ĝin. La rekonstruado komenciĝis en 1816 kaj daŭris ĉ. 30 jarojn.

La monaĥeja arkitektur-komplekso estas fermita tuto kun areo de 8800 m2. Ĝi troviĝas ene de monaĥeja korto, kiu havas formon de malrekta kvarangulo. En tiu korto, funkcias memstare apud la monaĥejo la ĉefpreĝejo Naskiĝo de la Di-patrino — granda, plastike varia kvinkupola konstruaĵo (1834 – 1837). En 1844 oni alkonstruis sonorilejon apud la Hreljo-turo. En la kvaretaĝaj loĝdom-aloj estas pli ol 300 monaĥaj ĉeloj kaj 4 kapeloj.

La arta efiko estas bazita sur la kontrasto inter la kruda fortikaĵa karaktero de la eksteraj masivaj ŝtonmuroj, kun entranĉitaj malgrandaj fenestro-aperturoj kaj du grandaj pordoj, kaj la multkolora traktado de la loĝej-aloj. La etaĝojn kaj la loĝej-alojn ĉiuflanke ĉirkaŭas vastaj verandoj. La masivaj arkadoj en la teretaĝo kaj arkadoj en la sekvaj du etaĝoj estas blankkolore stukitaj aŭ pentritaj. Super ili vidiĝas la aĵurforma silueto de la lasta etaĝo, konstruita el ligno, kun belegaj diversformaj elstaraĵoj.

Unuiga centro de la monaĥeja tuto estas originale formita el la Hreljo-turo kaj la ĉefpreĝejo, kun fajnaj arkitekturaj detaloj kaj multkoloraj murpentraĵoj. En la interno estas ankaŭ altkvalitaj lignogravuraĵoj.

La Rila-monaĥejo estas riĉe ornamita per murpentraĵoj. En la pentrado de la ĉefpreĝejo, kapeloj kaj aldonaj konstruaĵoj partoprenis ikonpentristoj el la plej konataj artlernejoj. La impona dekoracia pentroarto devenas de la 14a jarcento. Nun la pentroartaĵoj estas restaŭritaj kaj estas valoraĵoj de la bulgara mezepoka arto. La belega ornamaĵo de la ĉefpreĝejo estas verko de konataj pentristoj el la Bulgara Renesanco kun ĉekape la ikonpentristo Zaharij Zograf.

La lignogravuraĵoj okupas gravan parton en la ornamo de la Rila-monaĥejo — belege ellaboritaj ikonostazoj, aĵurformaj parapetoj, plafonoj, verandoj, elstaraĵoj de la konstruaĵoj. Karakterizaj pri la renesanca lignogravurado estas la pompaj vegetaĵformaj relief-ornamaĵoj, simbolaj bestofiguroj, orumo k.a. La ikonostazoj estas ellaboritaj en la spirito de lignogravurad-arto de Atoso (Greklando).

En 1961 la Rila-monaĥejo estis proklamita nacia muzeo, kaj en 1976 — nacia historia rezervejo. Ekde 1983 ĝi funkcias sub la protektado de UNESCO.

La monaĥejo estis ankaŭ unu el la plej gravaj bulgaraj kultur-klerigaj kaj literaturaj centroj dum la osmana regado (1396 – 1878) en Bulgario. En ĝi estas konservataj valoregaj bulgaraj literaturaj manuskriptoj. La Rila-monaĥejo estas grava objekto de internacia turismo — ĉiujare pli ol 600 000 personoj vizitas ĝin.

Evgeni GEORGIEV

Nia pado

Ni tenas en la manoj buntan volumon. Gerrit Berveling, la aŭtoro, estas konata redaktisto kaj verkisto nialingva. Li edukiĝis pastore kaj abunde trinkis el la klasika fonto de la lingvoj hebrea, helena kaj latina. Ne mirinde do ke ĝuste pri kristanaĵoj kaj bibliaj temoj li senlace artikolas kaj eseas en pluraj gazetoj kaj ankaŭ libroforme. Ankaŭ ne surprize ke ĉefe el tiuj tri lingvoj blankbarbaj li filigranas plaĉajn tradukojn en nia juna idiomo. La nuna libro iom konigas al ni lian itineron sur tiuj terenoj dum la lastaj 25 jaroj. Ĉiuj tekstoj ĉi-tieaj jam ie aperis. Temas do pri liaj pajleroj kaj stoploj, kiuj tamen ankoraŭ plejparte odoras kiel freŝa furaĝo.

Kio do enestas? Iom pelmele enviciĝas artikoloj, eseoj kaj prelegoj pri temoj bibliaj, etikaj, teologiaj, ekologiaj, ekumenismaj, lingvaj, politikaj, sociaj, movadaj, kaj ankaŭ predikoj, intervjuoj, recenzoj, noveloj, poemoj kaj personaj memoraĵoj. Sur unu paĝo Berveling eldiras sian kredkonfeson kaj edifas la legantojn per apologetiko animleva, sur alia li poemas pri “em’ kojona” aŭ pri “viroj maturaj / sciaj ĝuigi etulinojn / suĉe aŭ ŝmace, suke aŭ aŭdace / piĉe aŭ kace”. Jen do homo vere disbrakuma kaj larĝtendenca! Li kontinue kurentas de anodo al katodo. La devizo de Terencio estas por li tute laŭmezura: “Mi homas, kaj nenio homa al mi fremdas”.

Ĉi-pade Berveling malfermas la ĵaluziojn de sia interna mondo. La leganto konatiĝas ne nur kun liaj disaj kaj vastaj interesoj kaj prizorgoj, sed ankaŭ kun lia maniero solvadi la kontraŭdirojn kaj konfliktojn de tiu diso kaj vasto. Liaj okulvitroj dioptrias ĉefe kristane. Tamen lia kristaneco montriĝas vasthorizonta kaj tolerema. Berveling estas vera ido de la ekumenisma epoko. Li ne timas disstreĉi la brakojn al samstrebanoj islamaj kaj judaj. Li volas starigi pontojn kaj ligojn. Ankaŭ Esperanto apartenas al lia mondkoncepto partopreniga kaj komuniga. Lia verkaro do iasence legiĝas kiel monumento pri esperantismo, aŭ alivorte, pri la strebado de aŭtonomaj animoj kaj intelektoj kiuj komunlingve serĉas la universalan komprenon. Ĉiu siametode, ĉiu siavoje, sed kun celaro agnoskinde komuna, aŭ almenaŭ kongruigebla. Lia pado do estas nia pado, kun eta diferenco: ne ĉiuj kuraĝas aŭ kapablas ĝin vortumi en Esperanto klara kaj ĝuinda. Berveling kuraĝis kaj kapablis dum kvarono de jarcento. Espereble ankaŭ plue.

Gonçalo NEVES

Gerrit Berveling: Mia pado. Eld. Fonto, Chapecó, 1997. 311 p. Prezo ĉe FEL: 24,55 eŭroj + afranko.

de Berta Lenard

Ne eblas

— Ne eblas.

La voĉo restis en la aero sobre, deklare. Aŭdeblis la fora somera bruo de la feriuloj, ridoj, krietoj, la kriĉoj de la mevoj, sed la mallonga frazo restis ankoraŭ obstine. Liaj verd-grizaj okuloj estis sen rideto kiam li turnis sian kapon al mi. Li levis ŝtoneton, forĵetis ĝin al la direkto de la maro, poste remetis la manojn en la poŝojn. Mi deziris ke li almenaŭ tuŝu min, ĉirkaŭbraku kaj aldonu ankoraŭ ion ... Mi ne emis plu promeni, rigardis la ŝtonetgrizon de la sablo, la ŝtalkoloron de la maro, kaj sidis. La sablo tepide ĉirkaŭis miajn gambojn. Ne estis surprizo senti kiel glitas sendece du larmoj, unu post la alia, el miaj okuloj. Post kelkaj paŝoj li sidis apud mi.

— Kion mi faru ĉi tie? Eĉ la lingvon mi ankoraŭ ne parolas. Mia profesio neniom valorus ...

— Vi povus instrui ... — per ŝtoneto mi ekdesegnis sur la sablo — lingvon ...

La literoj de “instrui” estis enkavitaj.

— Sed vi ne divorcos ...

“Volonte” — mi pensis. Sekvis la litero “V”, sed nur sole. Mi tenere karesis lian longan, sunbrunan kruron. La viloj hele-ore kovris ĝin, sub la pala blua ĵinzo mi sentis liajn malmolajn muskolojn, la varmon de lia haŭto. Mi klinis sur ĝi mian kapon kaj restis du malhelaj makuletoj sur lia pantalono. “Ne ploru!” — ordonis mi al mi mem, kaj ĉirkaŭbrakis lin por kaŝi mian vizaĝon kaj flari lian salan odoron.

— Rigardu la mevojn, kiel impertinente ... — denove aperis rideto en lia voĉo.

— Impertinente? ... kion ili faras impertinente?

— Do, mi ne scias ...

— Sed kion vi volis diri? — mi insistis, ĝojante pro la nova temo.

— Nun ni lasu la lecionon pri Esperanto.

La marbordo malpleniĝis. Zorgemaj patrinaj voĉoj vokis la infanojn jam la kvindekan fojon por vesti sin, kolekti la ludilojn, por hejmeniri. La ĉielo fariĝis ruĝ-bruna kun palaj strioj, la akvo pli malheliĝis, estis glata kaj senmova la maro kiel ŝtala plato. Malvarmeta aero enŝoviĝis sub mian ĉemizon.

En la ĉambro restis la varmo de la septembro-fina somero kaj la mola odoro de la suno kaj de la maro. Lia voĉo estis velura kaj iom raŭka, liaj lipoj kiel papilio tuŝis miajn mamojn kaj mian ventron, liaj silkaj sablokoloraj hartufoj tenere sekvis la humidan spuron de lia lango. Leviĝis kaj malleviĝis lia plata ventro pro spirado, la viloj ĉe lia sino ĝentile tiklis mian vizaĝon. Zumis miaj oreloj, malaperis la tapiŝo sub mi lasante min ie en la universo, restis nur la varmego dolĉe-dolore ĉe mia mjelo, elektrode atingis mian sinon. Liaj fingroj ĉe mia nuko nerimarkeble puŝis mian kapon suben, lia voĉo aŭdeblis tre fore, sensence... Aluna gusto displenumis mian buŝon, liaj fingroj kunpremiĝis ĉe mia nuko. Poste reaperis lia voĉo en miaj oreloj, kaj lulis min liaj kisoj. Liaj dentoj perle kuretis sur mia kolo, liaj brakoj premis min kontraŭ lia brusto.

— Ne moviĝu — li flustris. La deziro ekbrulis en mi. Denove kaj denove senti lin ene de mi, havi lin, ĉirkaŭbraki lian dorson per miaj gamboj, senti la certecon, la realaĵon de lia korpo ... Havi lin tra lia haŭto, tra liaj muskoloj, lia vireco, tra lia spirado, atingi lian animon, tenere karesi ĝin per miaj lipoj en la tepida-humida ekstazo.

Svarmis en miaj ĉeloj, sub la ŝvita haŭto, en miaj vejnoj, kiel ŝaŭma akvo, la vivo.

La flughaveno estis griza en la pluvo. “Trapasi iel ĉi tiujn minutojn!” mi kuraĝigis min mem. Li estis senvorta, kun indiferenta mieno sur la vizaĝo, atente rigardis sian bileton antaŭ ol doni ĝin al la sinjorino, kiu kun oficiala malvarma rideto etendis sian bele flegitan manon por preni ĝin.

— Ĉu al loko por fumantoj?

— Jes, bonvolu ...

— Vian valizon, mi petas ...

Li metis sian nigran valizon kaj la olivkoloran dorsosakon sur la rultapiŝon. La lakitaj fingroj algluis sur ilin etikedojn kun la nomo de la fora urbo. La pakaĵoj skuiĝante ekrulis. Mi sekvis ilin per mia rigardo, ĝis ilia malapero, la etikedoj svingiĝis adiaŭe. “Li forveturas!” — frapis min la fakto, pri kiu mi ĝis nun ne okupiĝis. “Trapasi ĉi tiujn minutojn!” — pulsis en mi. En la interpuŝado mi premis lian manon.

— Ĉu ni trinku kafon? — mia voĉo sonis tute normale.

— Bone ...

“Kial mi ne tuj foriras?! Kial ankoraŭ min dolorigi per ĉi tiuj lastaj minutoj?” Por rompi la streĉon inter ni, mi demandis:

— Ĉu vi havas ion por legi?

— Jes, dankon. — lia ĉarma, ironia rideto denove reaperis. — Eĉ esperantlingve.

Denove ekfrostis silento. La verd-grizaj okuloj serĉis iun foran punkton en la tumulto. La kelnero alportis la kafon, mi malrapidege malfermis la saketon de la sukero, trovis cigaredon, kaj proponis ankaŭ al li. Ankoraŭ mi povis iomete plezuriĝi je la gracia gesto, kiel li alproksimigis la cigaredon al sia buŝo, je liaj longaj fingroj, je liaj lipoj eligante la fumon. Dum kelkaj minutoj lia rigardo ripozis ĉe la fumo ŝvebanta super la tablo kaj poste trovis la mian:

— Ni iru ...

— Ĝis revido ... — mi diris mallaŭte.

— Ĝis revido. — li longe premis mian manon, kaj gardante ĝin en la siaj, estingis sian cigaredon. La horar-tabelo anoncis lian flugon. Ni trapuŝis la tumulton senvorte. Ploremo sufokis mian gorĝon, mi klopodis rideti kaj premis forte la breton de la giĉeto.

— Ĝis la revido ... — flustris mi denove jam al lia dorso. Tra la giĉetoj li svingis per la mano gaje, senzorge, kiel idiota turisto.

Karlo ĝojegis aŭdi min denove. Ni fiksis rendevuon en eleganta kafejo. Kiam mi alvenis, li jam estis tie, kun kafo kaj ĵurnalo. Ĉiama mankiso.

— La rusoj eligis teruran kvanton da oleo en la teron. Kaj bagateligas la tutan aferon ... Neniam ili ŝanĝiĝos ... Reaperis la komunistoj en Hungario, unu paŝo antaŭen, unu reen ... kaj la mizeraj serboj ... Cetere, vi havas iun lernanton el Orienteŭropo, ĉu?

— Jam reveturis.

— Kompatindulo. Kion li volis fari ĉi tie? Ankaŭ por vi kafon? Ĉu kukon?

Li refaldis la ĵurnalon kaj longe rigardis min. La famaj allogaj, brunaj okuloj ... Eble, iam, ankaŭ mi estis enamiĝinta al li. Kiam li estis pli entuziasma kaj malpli prostituita.

— Vi ja aspektas ne tre bone.

— Dankon pro la komplimento, — mi kirlis la kafon kaj demetis cigaredon el la pakaĵo.

— Vi tro multe fumas, ĉu? Kion vi faras nuntempe? Ĉu vi ankoraŭ instruas Esperanton?

— Jam ne ... — Mi reiris al mia grupo en la kulturdomo, sed mankis, treege mankis unu persono kun verd-grizaj okuloj ... kaj post la tria fojo mi diris al la klubestrino, ke mi ne havas tempon. Sed pri tio mi ne volis paroli ... lin eĉ ne interesus.

— Aŭskultu, rufa katineto, mi iros al la montaro sekvontsemajne, por iom ripozi. Ĉu vi ne emus akompani min?

— Ĉu vi iros sola aŭ kun via amikino?

— Ne faru stultajn demandojn. Ankaŭ mi ne demandis, kun kiu vi malaperis dum la lasta jaro. Suzana venos poste ... Cetere, vi konas ŝin. — Helpante min por surmeti la mantelon, li spiris kison sur mian nukon.

— Mi ankoraŭ reiros al la redaktejo; mi akompanas vin aŭte.

Elirante li brakumis min:

— Vi ankoraŭ ne respondis: ĉu vi venos?

— Jes, volonte, — kaj verŝajne mi ne mensogis.

Mi staris senmove lasante ke Karlo fortiru mian puloveron kaj mallevu la ŝelketojn de la kalson-ĉemizo. La strioj de la brila montara suno penetris la hotelĉambron, la krem-koloraj, veluraj mebloj, la mola tapiŝo kaj la ekstera neĝa pejzaĝo kreis etoson perfektan por amorado. Miaj fingroj enŝoviĝis sub lian ĉemizon kaj atingis lian bruston.

— Vi estas mia plej mirinda amantino ... — li anhelis kaj arde klinis sian kapon al miaj mamoj. Mi klopodis imagi alian hotelĉambron, marodoran, en la somerfina varmo. Kun fermitaj okuloj karesante lian cicon mi trovis la zipon de lia pantalono kaj malfermis ĝin.

Parfumo en la banĉambro. La longa spegulo montris ne tre malbelan virinan korpon. “Mi povus esti kontenta ...” Sed mia mieno estis amara. La sulketoj plimultiĝis, pli akriĝis unu longa ĉe mia buŝo, sub miaj okuloj malheliĝis duonlunoj. Mi malfermis la duŝon kaj direktis la akvon sur mian kapon, sur mian hararon, sur mian bruston, por forlavi, forviŝi la spurojn de lia ĝuo. Karlo eniris kaj nude haltis ĉe la pordo.

— Vi lasis min pensi, ke vi dronis. Rapidu, ni iru vespermanĝi, mi malsategas. La blankhaŭta korpo alproksimiĝis kaj etendis la manon:

— Ha, kia bela pugeto ... Turnu vin, mi helpas vin lavi.

— Se vi volas, ke mi estu preta, lasu ... — kaj mi metis mian vizaĝon sub la falantan akvon, por ke li ne rimarku la larmojn.

Mi elektis la plej belan kristnaskan bildkarton, kaj zorge skribis: “Agrablajn” ... Ĉu “Kristnaskon”? Ĉu “julajn festotagojn”? Ĉu estas tie Kristnasko? Ĉu li konas la vorton “jula”? Mi daŭrigis per “vintrajn festotagojn”. Krisigno. “Kaj feliĉan novan jaron”. Kaj kion en la nova jaro? Sukcesojn? Revidon? “Espereble ni renkontiĝos ...” Ne. “... kaj baldaŭan renkontiĝon ...”. Mi gapis la neĝkovritan pejzaĝon sur la bildo en kadro de fenestro de iu varma ĉambro. Sur la fenestra sojlo sidis nigra kato apud du kruĉetoj da vintraj verdaĵoj. Plaĉis al mi la kato ripozanta tie ... en la ĉambro verŝajne estas kameno, mola fumodoro, serena silento de solena ĝojo ... La doloro inside atakis min: mi ne volas vivi sen li. Kaj urĝe, honteme kuris la plumo sur la papero. “Mi ne volas vivi sen vi! Mi pretas vivi en via lando! Ie ajn, iel ajn, sed kun vi!”

— Do, vi denove instruas Esperanton, ĉu? — demandis Leonardo. Li sidis freŝe, prizorgite, ĉe la tablo kaj verŝis kafon en mian tason, proponis la telereton kun butero.

— Ho, jes ... Eble oni invitos min instrui eksterlande, kaj por ke mi havu antaŭe denove iom da praktiko ... Kiel, ke vi matenmanĝas kun mi? Ĉu vi ne malfruos?

— Hodiaŭ mi forveturos por du tagoj, mi revenos morgaŭ vespere. Eble mi forgesis diri. Pardonu min. Bonan apetiton, mia dolĉa birdeto.

“Birdeto”, “katineto” ... Neniu kapablas min nomi je mia vera nomo. Nur li ... kun lia ĉarma akĉento.

— Vi menciis, ke vi verŝajne veturos eksterlanden. — La rostita pano krakis sub liaj dentoj. — Kien?

Kiam li aŭdis la nomon de la lando, mire suprentiris la brovojn kaj faris mienon, kvazaŭ mi dirintus iun maldecaĵon. Sed li ne komentis. Kara Leonardo! Ĉiam tiel diskreta, neniam li rimarkigas, ke io estas spite al lia plaĉo. Kiam la unuan fojon mi nokte forestis, matene, kvazaŭ nenio estus okazinta, li salutis min afable. “Vi ne demandis, kie mi estis ...” — mi volis komenci la konfeson. “Ne, mia birdeto. Mi estas via edzo kaj ne via patro. Vi estas plenkreskulino kaj vi agas laŭ via konscienco. Sed sciu, ke mi estimas vin, kaj mi ne volas forlasi mian estimon je vi.”

Kaj nun, kion mi diru al li? Ĉu tion, ke mi eble forveturos por ĉiam? Ĉu, ke lia birdeto ne emas plu pepi? Ĉu, ke mi volas vivi plenkreskule? Kara Leonardo, se li scius, je kio mi entreprenas ... instrui lingvon en iu malriĉa mezlernejo kontraŭ almozo, en “ekskomunisma” lando!

Mi akompanis lin ĝis la pordo.

— Utiligu tiun freŝan printempan veteron, promenu iomete! Vi estas tre pala, lastatempe ... Mankison, mia kara ... — lia kiso atingis mian frunton, la bluaj okuloj trankvile rigardis min, la suno brilis ĉe liaj perfekte kombitaj, arĝentaj haroj.

— Leonardo ...

Responde li klinis iomete la kapon, kaj mi kisis lian fermitan buŝon:

— Mi amas vin.

— Ankaŭ mi, dolĉa birdeto. Do, ĝis morgaŭ vespere.

La urĝeco, ke mi aĉetadu, eligis min el nia domo, kie, malgraŭ la sunbrilaj someraj tagoj mi ŝlosis min jam de semajnoj. Senkonsila mi staris antaŭ la montrofenestro de meblovendejo kaj gapis al la enhavo.

— Kvardek duan. Ŝtalkoloran, jes, kaj tiun bluan, — mi indikis al la vendistino. “Kaj eble puloveron, por la vintro ...”

— Jes, bonvolu, ĉi tiujn.

Kun profunda amo mi tuŝis la mole tepidan mohajran puloveron: por la vintro ... por multaj vintroj.

Somerfina, freŝa mateno en Vieno! Ŝaŭmis en mi la feliĉo, sed mi ne tuj volis iri al la flughaveno, kien lia flugo alvenos nur posttagmeze. Por ĝui la momentojn mi eksidis en kafejo. Post nur kelkaj horoj mi revidos lin! Jam de tagoj mi ŝatis imagi lian alvenon, kiam li eliros tra la pordo de la alveturantoj. En pala blua ĵinzo, lia dekstra mano tenas la oliv-verdan dorsosakon, la alia forpuŝas la sablokoloran hartufon el la frunto, verd-grizaj okuloj serĉas min ... kaj ni staras, unu kontraŭ la alia, kun ridetantaj okuloj, li mallaŭte diras: “Saluton”.

Li skribis kun infaneca ĝojo, ke li veturos denove aviadile, nun el Moskvo, ĉar li akompanos iujn oficiale, lia bileto estas repagita, kaj li povos veni al Vieno por ke ni kune trapasu la limon de lia lando. Mi ĉiam sentis timon pri flugado, kaj pro tio li eĉ mokis min: “Ĉu vi pensas, ke oni restas en la aero?”

Eble ni povos resti ankoraŭ unu nokton ĉi tie ... en iu agrabla hotelo, por ke li almenaŭ vidu Vienon.

Mi trinkis la duan kafon, kaj komencis novan pakaĵon da cigaredoj; apetiton mi ne havis ... Estis ja tagmezo ... restis nur du horoj por vidi lin.

Malfruo anoncita.

Mi ne emis resti en la atendejo, eliris. Gaja bluo de la ĉielo, en la aero ŝvebis la parfumo de la freŝe tranĉita herbo. Jam kelkaj or-flavaj folioj senzorge flugetis pro la vento, pompaj rozoj fieris apud serene turkizaj juniperoj. La suno flirtis kun la oranĝkoloraj helikrizoj, kiuj frivole akceptis la amindumadon per briligo de siaj akvo-diamantoj. La sunradioj lascive karesis miajn nudajn brakojn, kaj la naive senhonta nupto de la naturo pliardigis en mi la deziron senti lin ... post preskaŭ unu jaro.

Plia malfruo de la rusa aviadilo. Tamen mi obstine haltis por vidi la elirantojn de iu alia flugo. La bildo denove kaj denove aperis: Li venas kun elasta irmaniero, ridete serĉas min la verd-grizaj okuloj, liaj fingroj energie forpuŝas la ribelemajn hartufojn... li staras antaŭ mi, kaj kun rideto, mallaŭte diras: “Saluton”...

Poste ... niaj fingroj kunplektiĝas ... mi eĉ ne kisas lin ... poste ...

Eble mi demandu, kiam la flugo alvenos ...

— Bedaŭrinde, oni ne anoncis ĝin ankoraŭ. Ni petas vian paciencon, sinjorino ...

... ni petas la komprenemon de la atendantoj ... — aŭdeblis post duonhoro, — ... pri la nomoj de la vojaĝantoj oni povas interesiĝi ĉe la giĉeto dek unu ...

Ne! ... kio okazis? Amara gusto plenigis mian buŝon. Tumulto ekmoviĝis al la indikita giĉeto. Ŝokitaj mienoj. Sinjorino en fremda lingvo kriegas. Viro kun stranga prononco ripetas la vorton “respondeco”. Juna virino plorege ĵetas sin sur la ŝultron de dika, ŝvitega viro. Oni puŝas min for ... tordita buŝo kraĉas en mian vizaĝon nekonatan vorton ... Frapegas la sango ĉe miaj tempioj. Strangaj nomoj aŭdeblas ... NE!!! Mi atingas la giĉeton. Kun sekaj lipoj mi raŭke diras lian nomon. La oficistino nervoze redemandas.

— Sinjoro Féhérvari ... — mi ripetas. NE! Ŝi ne trovu! ... Dio, ŝi ne trovu! La oficistino ankoraŭ ekzamenas la liston en la bruo de hororitaj voĉoj. Dio, mi petegas, ŝi ne trovu! ...

— Sinjorino, vi demandis ... jes, sinjoro Féhérvari, jes, li estis ... inter la viktimoj de la akcidento ... Sinjoro, la vico estas je vi, bonvolu rediri la nomon, pli malrapide, mi petas ...

La suno ankoraŭ lumigis la sennebule bluan fruaŭtunan ĉielon. Or-flavaj folioj kirliĝis senespere sur la freŝe falĉita herbo. Rozoj sinprezentis kun sensenca fiereco apud malheliĝintaj juniperoj. Helikrizoj adiaŭis de la somero per diamante brilantaj larmoj.

Fore, en la brilo de la subiranta suno, sur la asfalto, kun olivkolora dorsosako en la mano li proksimiĝas al mi. La verd-grizaj okuloj rigardas min, li haltas proksime, kun trista rideto li diras mute: “Saluton...”

de KURISU Kei

Debuti Mi ĵus debutis kiel japanlingva verkisto, 87-jara! Mia debuta verko, titolita “Eĉ se sur miaj montoj jam neniam neĝus”, estis publikigita en la februara n-ro de “Sintyô” (Novtajdo), la plej malnova kaj eble ankaŭ la plej prestiĝa beletra monatrevuo en Japanio, kiu aperis sur la merkaton la 7an de januaro 1998, do unu monaton pli frue ol indikate nominale. Kvankam estas dirite en la fino de la unua ĉapitro de la romano “Kamelo Ŝjangzi” de la ĉina verkisto Laŭ Ŝe, pereinta tragike dum la Kultura Revolucio en Ĉinio: “Sed plejofte esperoj vaniĝas en la fino”, mi ne perdos esperon, eĉ se tiel okazos, ĉar “tia estas la vivo”, kiel siatempe diradis al mi en Tokio, kvazaŭ por sin konsoli ĉiufoje, kiam io ne iris kiel li deziris, la jud-devena ĉeĥa verkisto Arnoŝt Lustig, kiu post la aborto de “Praga Printempo” en 1968 profesoras en Vaŝingtono ...

Espereble multaj el vi scias, ke mi debutis kiel esperanta verkisto en 1995, akirinte Premion Luigi Minnaja okaze de Belartaj Konkursoj de UEA. Tiam mi estis jam 85-jara. Sed pli frue mi estis tradukisto, tradukisto beletra, ĉefe japanlingva sed ankaŭ esperanta.

Nun mi volas rakonti al vi laŭ la stilo de japana “mi-novelo”, kiel mi pli frue debutis inverse unue kiel japanlingva tradukisto, kaj poste kiel esp-a.

Mi aspiris fariĝi profesia verkisto ankoraŭ tre juna, apenaŭ fininte la mezlernejon. Kvankam mi jam pensadis kiel komunisto, mi verkadis superrealismajn poemojn, kompreneble nur japanlingve, ĉar mi ankoraŭ ne estis esperantisto. Mi komencis lerni la francan en la 3-jara Fremdlingva Kolegio de Osako laŭ deziro de mia patroflanka onklo, kiu fariĝis ankaŭ mia duonpatro post kiam mia patrino, vidviniĝinta tre juna pro la sinmortigo de mia patro (kio ja okazis dum mi ankoraŭ troviĝis en ŝia utero), reedziniĝis al li, kiu ankaŭ vidviĝis, kiam lia edzino antaŭtempe mortis lasante post si tri infanetojn.

Mia onklo-duonpatro estis studanto de la eŭropaj belartoj kaj jam verkis libron titolitan “Eŭropaj Belartoj en 12 Lecionoj” (tiutempe libroserio “ ... en 12 Lecionoj” furoris en Japanio). Ĝin eldonis la jam tiam sufiĉe granda kaj prestiĝa eldonejo en Tokio Sintyô-sya, kiu eldonadas ankaŭ la beletran monatrevuon “Sintyô”.

Li tamen scipovis nur la lingvojn anglan kaj germanan. Ĉar li ne scipovis la francan, li intencis fari el mi asistanton en sia plua studado pri la eŭropaj belartoj. Sen scipovo de la franca estus por li malfacile plibone studi ilin, ĉar Francio, precipe Parizo, estis ilia centro. Mi mem, estante jam komunisto almenaŭ laŭidee, deziris lerni la rusan lingvon, kiu por mi estis la lingvo de la revolucio, ĉar mi blinde kredis, ke en Sovet-Unio konstruiĝas socialismo. Sed kion faru mi, senpatra duonorfo? Kies panon oni manĝas, ties kanton oni kantas, diras ĉeĥa proverbo, kiel mi informiĝis postmilite memlernante la ĉeĥan.

Mi do nature ne emis lerni la francan kaj jam post la unua jarduono forlasis Fremdlingvan Kolegion kaj forveturis al Tokio por fariĝi poeto! Pri tio, ke mi tiel frue forlasis la franclingvan lernadon ekzistis ankaŭ alia kaŭzo: mi balbutis, kio malhelpis al mi la daŭrigon de la franclingva lernado, ĉar en Fremdlingva Kolegio de Osako oni emfazis la praktikan flankon de fremdlingvoj, tiel ke konversacio gravis pli ol literaturo. Sed pri mia balbutado mi rakontos aliokaze.

Satô Haruo (1892 – 1964), fama japana poeto kaj prozisto, estis ne nur mia samprovincano sed eĉ mia malproksima parenco. Mi do nature unue petis lian helpon tiurilate. Sed li akceptis min flegme kaj traleginte miajn poemojn li diris nur: nek bonaj nek malbonaj! Tio estis malvarma duŝo sur min. Mi tuj senkuraĝiĝis. Kia malkuraĝulo, vi dirus. Sed, por diri la veron, tia mi estis efektive tiam! Li diris ĉe tio ankaŭ: “Vivteni vin per beletra verkado vi povus, sed tio estos ege malfacila. Do kial ne ellerni unue la francan, kio ne malutilos al beletra verkado sed male eĉ tre utilos al ĝi?”. Kaj li poste konsilis al mi, ke mi pli bone lernu la francan en Fremdlingva Kolegio de Tokio, kaj eĉ promesis helpi min finance tiuokaze. Mi ne povis ne konsenti, des pli, ĉar laŭdire en ĝi gravas literaturo pli ol praktiko. Krom tio en ĝi siatempe lernadis la rusan fama verkisto Hutabetei Simei (1864 – 1909), pli poste la francan Sugi Sakae (1885 – 1923), fama anarkiista revoluciulo kaj verkisto murdita de ĝendarmo okaze de la granda tertremo en kaj ĉirkaŭ Tokio en 1923. Ĉi lasta ja estis eĉ balbutulo!

Mi ekzameniĝis en marto la sekvan jaron (en Japanio lernojaro finiĝas en marto kaj nova lernojaro komenciĝas en aprilo) kaj sukcesis, sed kiam mi vizitis Satô Haruo-n por raporti pri tio, li konsternis min per diro, ke al li fariĝis neeble plenumi sian promeson finance helpi mian lernadon de la franca, ĉar li devas helpi finance sian pli junan fraton, kiu finstudis medicinon sed eksuferis tuberkulozon. Denove kion faru mi, senpatra kaj senhelpa duonorfo? Mi devis vole-nevole sekvi lian konsilon kaj, anstataŭ lernadi la francan, laboradi en malgranda fabriko de artaj ludiloj kiel ludpupoj kaj marionetoj nomata L.L.L. (mallongigo de la anglaj Love, Laugh and Life: Amo, Rido kaj Vivo), kies fondon iniciatis Satô Haruo kun helpo de siaj beletraj kolegoj kiaj Kikuti Hirosi (1888 – 1948) kaj Akutagawa Ryŭnosuke (1892 – 1927), famaj kiel li mem, por vivteni malriĉajn poetojn kaj belartistojn ĉirkaŭ si.

Tute nesperta pri tiaĵoj mi nur helpadis pli aĝajn kaj jam spertajn kamaradojn en la fabriketo antaŭ ĉio per pistado de disŝiritaj pecoj de gazetpapero miksitaj kun blanka farbo, el kiuj oni faris kapojn de ludpupoj kaj marionetoj. Miaj pli aĝaj kamaradoj estis ĉiuj pli-malpli malriĉaj kaj nekonataj poetoj kaj belartaj aspirantoj. Ni estis entute ses. Gvidis la tutan laboron la jam iom konata skulptisto Asano Môhu. Jam ĉirkaŭ 30-jara, li estis ne nur la plej aĝa sed ankaŭ la plej sperta el ĉiuj. Ni devis prepari nin por ekspozicio de niaj laboraĵoj, en kiu ni ilin demonstros kaj vendos. Pro tio elekstere helpadis nin kvar, el kiuj unu estis artpentristo, unu lignogravuristo, unu studento de belarta kolegio kaj unu juna oficistino de la ŝtata fervojo. La du lastaj helpadis al ni nur kiam ili estis liberaj, ekzemple dimanĉe.

La belarta studento poste fariĝis bone konata dekoraciisto de la prestiĝa filmstudio Syôtiku kaj kiel tia kunlaboris i.a. kun la reĝisoro Ozu Yasuzirô, kiu postmilite fariĝis mondfama apud Kuroswawa Akira kaj Mizoguti Kenzi. La junulino el la ŝtata fervojo, proksimume samaĝa kiel mi, poste fariĝis esperantisto. Kia interesa koincido, ĉar ankaŭ mi fariĝis poste esperantisto! Ŝia nomo estas Manzawa Maki, kaj nun ŝi estas konata kiel profesia tradukisto el la sveda literaturo. Unue ŝi interesiĝis pri la sveda literaturo laŭ ties esperanta traduko, poste memlernis la svedan, por ke ŝi povu traduki svedajn beletraĵojn rekte el la sveda. Kaj mi mem unue tradukis japanen ĉeĥajn beletraĵojn laŭ esperantaj tradukoj, sed post nelonge mi memlernis la ĉeĥan por povi traduki rekte el la ĉeĥa, kaj fine fariĝis ankaŭ profesia tradukisto el la ĉeĥa. Denove interesa koincido, ĉu ne?

Tamen la fabriketo L.L.L. ne longe daŭris, ĉar la laborantoj dividiĝis je du grupetoj ideologie. Unu estis komunista, gvidata de Asano Môhu, supre menciita, kaj la alia, nekomunista, gvidata de la poeto Murai Busei. Kompreneble mi apartenis al la unua. Ambaŭ ne agordiĝis, tiel ke post nelonge la fabriketo disfalis. Mi transloĝiĝis en proksiman vilaĝeton, kie jam loĝis Asano Môhu kun siaj edzino kaj infaneto. Mi loĝis en ligna dometo kun amiko el la sama mezlernejo en Osako, kiu lernadis pentroarton en Tokio. Lia patro posedis mezgrandan ferfabrikon, li do estis bonstata kaj pagis la luprezon. Sed tia bohemia vivo subfosis mian sanon; mi baldaŭ eksuferis tuberkulozon, devis forlasi Tokion kaj zorgi pri resaniĝo kiel senpaga paciento en la tuberkuloza kuracejo de Kôbe.

Estis ĝuste en tiu kuracejo, ke mi eksciis, ke esperanto utilas ankaŭ por la komunista movado, kaj komencis memlerni ĝin kun entuziasmo. Mi do dankas al la sorto, kiu faris el mi ftizulon, kaj ftizulon benignan, ĉar nur tiel mi povis ellerni esperanton, kiu ludis poste tre gravan rolon en mia vivo!

Post nelonge mi povis elkuracejiĝi, tuj partoprenis la proletan esperanto-movadon kaj, transloĝiĝinte denove en Tokion, fariĝis eĉ la estro de la japana PEK*-Centro, kiu estis sekcio de JPEU (Japana Prolet-Esperantista Unio), la japana sekcio de IPE (Internacio de Proleta Esperantistaro), ĉar mi lingve elstaris inter la junaj anoj de JPEU danke al tio, ke mi povis ĝisfunde ellerni la lingvon en la kuracejo, kie mi disponis abundan tempon. Ĉar JPEU estis laŭleĝa komunista organizo, ĝiaj aktivuloj agadis publike, tiel ke ili estis submetataj al konstanta arestado fare de Tokkô, la japana Gestapo. Tiel ekzemple ĝi havis eĉ 5 Ĝeneralajn Sekretariojn sinsekve, ĝis fine Tokkô sukcesis detrui ĝin, ĉar ili estis arestitaj unu post la alia. Ankaŭ mi ne estis escepto. Dum mia proksimume dujara vivo en Tokio mi pasigis en diversaj policarestejoj entute eĉ preskaŭ unu jaron!

Tiel do en junio 1933, kiam mi liberiĝis post ĉ. 4-monata vivo en 3 policarestejoj unu post alia, mi suferis ne nur ftizon refoje sed ankaŭ nove beriberon pro la malbona nutrado kaj skabion pro malpureco, ĉar dum tiuj 4 monatoj mi eĉ unufoje ne povis min bani aŭ duŝi kaj portadis la unu-saman tolaĵon, kiun mi surhavis, kiam mi estis arestita en februaro! Mi do devis denove forlasi Tokion kaj reveni en Osakon por antaŭ ĉio zorgi pri resaniĝo. Utiligante tiun tempon mi memlernis la rusan, kiun mi jam delonge deziris ellerni, kaj dum relative mallonga tempo sukcesis ĝin ellerni.

Estis ĝuste en tiu tempo, ke mi ekdeziris denove okupiĝi pri literaturo. Mi komencis tion per tradukado. Tiel mi unue japanigis el la rusa memlernilon de verkado por kamparanaj korespondantoj, kiuj plue aspiras fariĝi verkistoj, eldonitan en Moskvo. Ĝin mi donace ricevis de mia rusa korespondanto Stepanov (lian antaŭnomon mi ne memoras), kiu laboris kiel inĝeniero en maŝin-traktora stacio de sovĥozo. Kaj mian tradukaĵon mi prove sendis al Tokunaga Sunao, laborist-devena komunista verkisto, mondfamiĝinta per sia debuta romano “Strato Sensuna”, kiu kun sia kamarado Nakano Sigeharu, intelektul-devena verkisto ankaŭ komunista, redaktistis en Tokio la beletran monatrevuon komunist-tendencan “Bungaku Hyôron” (Literaturo Revuo).

Postmilite mi intimiĝis kun Tokunaga, sed tiam mi ankoraŭ ne konis lin persone. Tamen iom pli frue mi esperantigis lian eseon titolitan “Pri lukto inter Gorkij kaj Dostojevskij” publikigitan en kulturgazeto komunisttendenca en Kôbe, “Dabyô” (Vinktado), kaj publikigis en “Internacia Literaturo”, la organo de IAREV (Internacia Asocio de Revoluciaj Esperanto-Verkistoj) eldonata en Francio. Mi ne scias, ĉu tio efikis aŭ ne, sed ĉiuokaze mia tradukaĵo komencis serie aperadi en “Bungaku Hyôron” sub la titolo “Fundamento de Literatura Scipovo” (ĝia origina titolo estis ruse “Osnovy literaturoj gramoty” kaj ĝia aŭtoro estis N. Izotov). Jen kiel mi debutis kiel beletra tradukisto japanlingva!

En “Bungaku Hyôron” mi publikigis ankaŭ leterojn de miaj eksterlandaj korespondantoj, kiujn mi japanigis el esperanto. Ili estis de A. L. Klimovskij, elektra inĝeniero en Ĥarkovo, Ukrainio, V. Kuzmiĉ, verkisto ankaŭ en Ĥarkovo, H. Duvergé, franca laboristo, Boris Sokolov, fervojisto en Kaluga, Rusio, kaj Stepanov, supre menciita. Krome en alia beletra monatrevuo komunist-tendenca en Tokio, “Bungaku Annai”, kiu portis sur sia kovrilo la klarigan esperantan titolon “La Gvidanto Literatura”, mi publikigis specialan korespondaĵon de Ye Laishi (Ĵelezo) el Ŝanhajo titolitan “Ni kolektive pretigas ‘Unu tagon de Ĉinio’”, kiun mi japanigis el esperanto. Temis pri la libro kun tiu titolo, kiun ĉinoj, ĉu profesiaj verkistoj kaj ĵurnalistoj ĉu ne, kolektive verkadis pri unu difinita tago en Ĉinio, simile al “Unu Tago de la Mondo”, la libro, kiun laŭ alvoko de Maksim Gorkij verkadis homoj el diversaj landoj de la mondo, ĉu profesiuloj ĉu ne, pri unu difinita tago.

En la sama monatrevuo mi publikigis ankaŭ mian elesperantan tradukon de artikolo, kiun la supre menciita ukraina komunista verkisto V. Kuzmiĉ sendis al mi por publikigo en Dabyô, ankaŭ jam menciita. Verŝajne la romantismo en Kuzmiĉ, la aŭtoro de la romantika novelo “Solidareco” (EKRELO, 1932), instigis lin tion fari des pli, ke en ĝi jam publikigis sian eseon pri la lukto inter Gorkij kaj Dostojevskij la mondfama Tokunaga Sunao. Sed mi ĝin publikigis en “Bungaku Annai”, ĉar mi estis certa, ke tiel senkompare multaj japanaj legantoj ĝin legos. Mi titolis ĝin “Mia Literatura Batalo”. Ĝi estis fakte lia literatura membiografio en miniaturo.

Min ege malĝojigas la fakto, ke malkovriĝis antaŭ kelka tempo, ke Eŭgeno Miĥalski, poeto kaj la ĝenerala sekretario de IAREV, arestiĝis kaj ekzekutiĝis laŭ denunco ĝuste de Kuzmiĉ (ĉi tiu estis vicprezidanto de IAREV kun E. Izgur, poeto; la prezidanto estis Ludwig Renn, germana verkisto). Kuzmiĉ mem devis poste perei en prizono. Li estis por mi karmemora, ĉar en unu el siaj leteroj, kiujn mi publikigis en “Bungaku Hyôron” en mia japanlingva traduko, li ja instruis al mi, kiel fariĝi verkisto. Li nome konsilis al mi, ke mi foruzu pli ol 2000 paperfoliojn, se mi deziras fariĝi verkisto. Kaj efektive mi fariĝis verkisto, kvankam tiel malfrue, foruzinte ne nur pli ol 2000 foliojn sed eĉ pli ol 20000 foliojn. Tiu Kuzmiĉ! Ho ve, sed eble tia estas la vivo.

Iam en 1934 mi ricevis leteron de N. Incertov, estrarano de SEU (Sovetrespublikara Esperantista Unio) — la sovet-unia sekcio de IPE, kiu prizorgis EKRELO-n (Eldon-Kooperativon por Revolucia Esperanto-Literaturo). Ĉi tiu fakte estis la eldonejo de SEU, kvankam ĝia formala sidejo troviĝis en Leipzig, Germanio, kaj post ĝia detruo fare de la nazioj en 1933, en Amsterdamo, Nederlando. Li do en la nomo de EKRELO petis min per tiu letero, ke mi esperantigu aŭ “Straton Sensunan”, la romanon de Tokunaga Sunao, aŭ “Krabŝipon”, romaneton de Kobayasi Takizi, ĉar ĝis tiam ne aperis en EKRELO eĉ unu beletraĵo el Oriento, aparte el Japanio, kaj ambaŭ verkoj japanaj estis jam mondfamaj, tradukitaj en la francan, germanan, rusan, anglan, ktp.

Mi ne scias, kial li turnis sin kun peto pri tio ĝuste al mi, sed supozeble li rekonis mian literaturan talenton en mia mallonga raporto pri batalo de kelkaj junaj aktivuloj de JPEU inkluzive min en la arestejo de la policejo Sinagawa en Tokio, kiu estis publikigita en ruslingva traduko en la organo de SEU “Meĵdunarodny jazyk” (Internacia Lingvo) sub la titolo “Tiun tagon bruegis la prizono”. Sed mi mem ne sentis min kapabla plenumi tiel gravan taskon, ĉar mi estis esperantisto ankoraŭ apenaŭ 4-jara!

Mi do miaflanke letere petis Nakagaki Koziro-n, mian pli aĝan kamaradon el JPEU, spertan en esperantigo de japanaj beletraĵoj, kies esperanta traduko “Malsato en Riĉa Rikolto”, longa novelo de Tokunaga Sunao, aperis libroforme antaŭ nelonge. Sed li respondis al mi cinike, kio cetere karakterizas lin, ke ankaŭ li ne kapablas esperantigi tian malfacile tradukeblan verkon kia “Strato Sensuna” aŭ “Krabŝipo”. Kion li, multjara sperta esperantisto, ne kapablas, kiel mi kapablus? Mi letere raportis ĉion ĉi al Incertov. Kaj jen li respondis al mi: “Oni ne naskiĝas spertulo, sed sperton akiras nur per praktiko. Plue vi jam posedas la internacian stilon de esperanto. Do ek al la laboro!”

Tiel kuraĝigite de Incertov, mi fine decidis esperantigi “Krabŝipon”. Kaj feliĉe al mi prosperis plenumi tiun gravan kaj malfacilan taskon. Ĉe tio helpis min Kisi Yamazi, verkisto, kiu ĉefis la supre menciitan beletran monatrevuon “Bungaku Annai”, sendinte al mi ekzempleron de “Krabŝipo”, en kiu li plenigis ĉiujn lokojn forstrekitajn de tiama cenzuro. Sed ho ve, mia esperanta traduko de “Krabŝipo” ne aperis en EKRELO, ĉar antaŭ ol tio povis okazi ĝi malaperis por ĉiam en 1937, kiam Stalin likvidis la tutan esperanto-movadon en Sovet-Unio, arestinte preskaŭ ĉiujn ĝiajn funkciulojn kaj aktivulojn, el kiuj preskaŭ neniu revenis viva el la malliberejo aŭ koncentrejo, inkluzive Incertov-on! Kaj per malfeliĉa koincido mi mem arestiĝis denove en Osako en la sama jaro kaj revenis nur post ĉ. 2 jaroj viva, tamen ankoraŭfoje malsana je ftizo.

Se mia traduko de “Krabŝipo” aperus en EKRELO, mi estus debutinta kiel esperanta tradukisto beletra jam antaŭ la milito. Sed la sorto tion ne volis. Kiel tia mi debutis nur postmilite, en 1948, kiam estis publikigita en n-ro 9-10 de “Literatura Mondo” mia traduko de la novelo “Viro, kiu ne aplaŭdas” de Huzimori Seikiti. Sekvis ĝin miaj pluaj tradukoj de noveloj de Nakano Sigeharu, supre menciita, de Hayama Yosiki kaj de Tokunaga Suano, ĝis porĉiama malapero de “Literatura Mondo” mem.

Ĉu mi estus daŭriginta la laboron kiel esp-tradukisto, se “Literatura Mondo” plue aperadus? Eble ne, ĉar la vivo devigis min portempe interrompi mian esperantan laboron por dediĉi min plene al ellernado de la ĉeĥa, por ke mi povu vivteni min kaj mian familion kiel profesia tradukisto en la ĉeĥa literaturo, kio mi efektive fariĝis en 1960, reveninte hejmen post preskaŭ dujara restado en Prago. Sed pri tio mi jam detale rakontis en mia eseo “Kion donis al mi la ĉeĥa literaturo”, kiu nun serie aperas en la japana dumonata revuo “La Verda Kolombo” kaj kies ĉeĥan tradukon fare de Jaroslav Žak eldonis en 1996 KAVA-PECH, okaze de la 81a UK en Prago.

* Proleta Esperanto-Korespondado, speco de peresperanta komunista gazetar-servo internacia, kies Internacia Centro troviĝis en Berlino same kiel IPE, kies sekcio ĝi estis.

Tiujn Jarojn 1966 – 76 de Mao Zifu kariero razinte la barbon mi okdekjara bebas.

ludado, en marĉo ruliĝi kun porkaro.

la marĉejo min delektas je fekundo sur arido. legendoj reduktas la laktan vojon en pupilon.

portante perukon trijara mi bubegas.

antaŭ bonzoj mi pavas per la nigraj krudlinioj.

kaj alopecia, mi as denaska bodisatvo.

miraĝo, mir-ago. ĉe ektuso mia la patro faras funebron antaŭ mia tombo.

ekarto el argila grundo aŭ el simio mi aniĝas en la animalon.

se us planto! per hatar’ iluminata la ĝangalo. imortelo en la ĉerko granita.

kuŝante sur la stalaj ostoj de prapatroj mi suĉadas lakton del lumbriko.

bestaj gefratoj vivas vivon plantan.

balono, kosmoŝipo. somnambulismo povas porti homojn ekster atmosferon.

banjanumi? ĉizoj’ senigas al mi branĉojn.

en masko el ha laborita la vizaĝo!

mi estas princo ĉiam dudekjara. la mano hotas la terglobon.

homoj, palavru bokson sur litoj kaj laŭro.

la ikono elkranas terpomojn kaj bovaĵon.

damoj, knabinetoj, viaj jupoj pajlaj iĝas or’ je dudek kvar karatoj.

en nia regno rokoj naskas ŝafojn kaj ĉevalojn.

ne sur flamantaj karboj sidu fremdaj prodoj kaj paŝtistoj; nia kaldrono la ĉielo.

senŝeligante miajn gefilojn mi sendas al vi jakojn peltajn.

adverseco feŭdojn por talpaj laboradoj.

sur sablo vivu tomboj. altiĝo pro post morto.

peonoj, kaloj sur vilaĝaj manoj. faboj dancas kantas en la poto.

diskarno, karnavalo. krediga plago la artefarita.

incidentoj, mismanovroj. voĉo pli rapida ol lasero.

flago manaon ŝutas. feoj ni kun aerventro megalitas sub la tajdo.

tombo, regalejo. manekenoj en ĉifonoj.

peonoj reĝidiĝas onanisme. for la freŭdismon!

al herooj sur hero-stratoj paradas brustŝvele nur herostratoj.

kolomboj grizaj flugas sur la ŝultrojn gigantajn, nur sentante temperaturon de marmoro fekas kaj kveras pro ufo ne pro amo.

petardo splitas psikojn, kanonfajro korpojn.

ratoj blankaj nestas sub la bazo rubuja. tie por rekruti kultantojn aŭ akceli naskadon ili okazigas salonon saturitan de eposoj.

sur hero-stratoj paradas brustŝvele nur herostratoj.

viaj sangoj fekundigas ĉi grundon. tie produktiĝas kaj papavo kaj papagoj.

sur viaj kapoj teraj staradas laŭroj aliaj, feraj.

hortikulturiko importi unu semon elsarki dekmil pistilojn.

cemento anstataŭ sablo, fajro falĉo.

flegi ŝosojn per la kraĉo de sangaj klaĉoj.

planti amanitinon sur trunkoj kadukigitaj.

preni unu pecon de folio por kvin aŭtunoj. dek milionojn da venenaj loloj nulo.

ridado. leŭkoplastizi la buŝangulajn muskolarojn.

la kalo sur la mano liva estas la terglobo.

la rivero la leonino sukubas virtulojn.

alimenton la sovaĝo gajnas. kantikas en la vejno fluaĵoj ruĝa kaj sala.

ostoj oferitaj flosas al tuleo. totemo, la meandro — elartikiĝo pro la superŝarĝo, tro da kapoj kaj genuoj pendantaj sur la jupo.

ŝlimo de permesoj; arteriosklerozo.

ekhujas la buŝo kutima oratori.

diluas hidroreo incendion la incensan. brras. leas.

elfoj ek el la fea kalabaso gapas: la panacea kontenero — skatolo pandora!

Afrika estonteco malpli nigra

Reelektiĝo de Daniel arap Moi kiel prezidanto de Kenjo turnis atenton iomete al kontinento, kiu kutime trovas intereson de l’ cetera (precipe okcidenta) mondo nur pro militoj, skandaloj aŭ katastrofoj. La normala evoluo de Afriko ne speguliĝas en fraplinioj de l’ monda gazetaro. Tial eble en aliaj kontinentoj oni preskaŭ ne rimarkis, ke la nigra kontinento iĝis pli kaj pli normala laŭ kutimaj kriterioj.

Moi estas unu el tiuj ne plu multaj maljunaj ŝtatestroj, kiuj kondukis siajn landojn al tia normaleco. Nun 73-jara, sed ankoraŭ kun impona staturo, li regis Kenjon dum 19 jaroj kaj spite al multaj problemoj en ne perfekte demokrataj elektoj venkis denove. Kvankam lia potenco ŝajnas esti senlima, li ne estas tia despoto, pri kiaj suferis ne malmultaj aliaj afrikaj ŝtatoj postkoloniaj. Jes, ankaŭ en Kenjo estas korupteco, mizero, mankoj en substrukturoj, abundas senlaboreco kaj krimoj. Aliflanke la lando havas plurismon de partioj, relativan liberecon de ĵurnalismo, kaj leĝo preskribas reformi la konstitucion ene de du jaroj.

Deprimaj ciferoj

Kenjo estas ekzempla por la nuna afrika situacio: unuarigarde oni trovas konfliktojn kaj problemojn, sed duarigarde oni vidas normalecon, ja evoluon al progreso kaj prospero. Terure sangaj militoj kaj masakroj okazis kaj parte ankoraŭ okazas en Afriko; puĉojn, inundojn, sekegojn, epidemiojn kaj sennombrajn rifuĝintojn la kontinento suferegas. 600 milionoj da afrikanoj konsistigas dekonon de l’ monda loĝantaro, sed ili kreas nur malpli ol unu elcenton de l’ tutgloba brutta produkto. 262 milionoj da homoj devas vivteni sin per nur iom pli ol unu usona dolaro tage, sed eksteraj ŝuldoj de ĉiuj afrikaj ŝtatoj kune akumuliĝis al nun 680 miliardoj da germanaj markoj.

Deprimaj ciferoj, kaj tamen la estonto de l’ kontinento ne aperas nigra. Sukcesis paca transpreno de potenco fare de nigruloj en Sudafriko; Liberio havas elektitan prezidanton, enlanda milito finiĝis; same okazis en Mozambiko. Repaciĝo en Angolo, kvankam lame, progresas. Memdifina imperiestro Bokaso en Centrafriko kaj buĉisto Idi Amin en Ugando apartenas al historio; diktatoroj Siad Barre en Somalio, Mengistu en Etiopio kaj Mobutu en Zairio (nun Kongo) estis detronigitaj kaj forpelitaj.

Ĉie oni elektas

La demokrata ŝanĝiĝo plejparte funkcias. Ĉie oni elektas, en multaj landoj sen skandaloj kaj pro tio ne atentate. Kiu ja interesiĝas pri Benino, se ne temas eble pri vuduokulto? Sed tiu ŝtato havis du diversajn registarojn dum la pasintaj kvin jaroj, sen malpaco. Certe, ne ĉie la demokratioj estas modelaj, kaj ofte elektoj nur konfirmas malnovajn strukturojn de potenco. Tamen bazaj elementoj de politiko kaj socio iĝas pli kaj pli demokrataj. Post fino de l’ orientokcidenta skismo sekve de malvarma milito, nun fideleco al unu aŭ alia ideologia bloko ne plu protektas misfarulojn. Usono kaj eksaj kolonimastroj ne plu ignoras misuzon de potenco, kaj krome evoluhelpo ne plu alvenas same al bonuloj kaj malbonuloj kiel antaŭe.

Tio signifas interalie, ke afrikaj potenculoj nun grandparte mem devas zorgadi pri bonfarto de siaj civitanoj; se ne, ili riskas forpelon (vidu la ekzemplon de Mobutu). Afriko estas nun devigata, mem respondeci pri si kaj sekve liberigas sin el la propra koloniismo interna, transprenita de la mastroj eŭropaj. Tuj kiam Francio anoncis retiri siajn soldatojn el Eburbordo en 1999, prezidanto Bedie tie ekrealigis longe postulitan konstitucian reformon. Se ŝtatestroj volas teni sian potencon, ili nun devas atenti la bezonojn de ĉiuj civitanoj.

Fino de almozofluo

La dolĉa veneno de evoluhelpaj almozoj ĉesis flui kaj jen Afriko rememoras proprajn fortojn kaj virtojn, tiome ke UN prognozas jam ekonomian kreskon de kvar ĝis ses elcentoj por la kontinento. La okcidento tamen restas skeptika, ekzemple ĉar en Kongo firegas nun alia diktatoro, Laŭrent Kabila. Sed ĉu oni forgesis, ke Mobutu estis flatito de Usono por helpe de li kontraŭstari komunismon? Kabila frakasis kun subteno de aliaj afrikaj gvidantoj la koruptan potencon de Mobutu; nekontesteble li estas ne vera demokrato kaj sen sufiĉa potenco. Sed en aliaj ŝtatoj, Ugando kaj Ganao, la situacio ne estis alia, kiam ribelulo Museveni kaj soldato Rawlings puĉis. Hodiaŭ tiuj du estas modelaj herooj de prospero. Daŭris dek jarojn, sed fine ili akiris laŭleĝecon per elektoj.

Certe, multaj novaj gvidantoj povas antaŭeniri nur malrapide, iuj fiaskas, venos novaj krizoj kaj kolapsoj. Aspiroj kaj pretendoj ne ĉiam rapide aŭ tuj plenumiĝas, kaj multaj ŝtatoj afrikaj frontas grandajn defiojn. Sed kreskas espero, ke ili majstros ilin simile kiel en alia (sub)kontinento, Sudameriko, antaŭe ankaŭ krizoplena, sed nun plejparte trankvila kaj stabila kaj plimalpli prospera.

Stefan MAUL

de Garbhan MacAoidh

Etikedado kaj Vero Moda

Ĉiuj indicoj konfirmas, ke ni vivas nuntempe en ĉiam pli rapide ŝanĝiĝanta socio. Kelkaj ŝanĝoj apenaŭ percepteble enŝteliĝas.

Irlando, kie mi loĝas, estis dum longa tempo kvazaŭkolonio de Britio, kiu trudis al ĝi sian lingvon kaj kulturon. Kvankam ĝis nun la antikva indiĝena idiomo persistis en malriĉaj kaj malfacile atingeblaj regionoj, kaj inter naciistoj kaj entuziasmuloj pri etnismo, la komerca kaj urba lingvo estis la angla. La plimulto da varoj estis importitaj el Anglio kaj etikeditaj nure en la angla. Surskriboj en aliaj fremdaj lingvoj preskaŭ neniam vidiĝis: efektive la ĉiutaga procezo de vendado kaj aĉetado estis unulingva, kio influis ĉiun aspekton de la landa kulturo. Tamen lastatempe subite konstateblas, ke ni ne plu vivas en malriĉa, postrestanta, tute agrikultura lando, izolita de la eŭropa kontinento, kaj ekonomie superregata de niaj plej proksimaj najbaroj aŭ de Usono.

Ni ĵus faris mallongan viziton al la ĉefurbo. Sub la griza ĉielo kaj la vintra pluvo, ĝi aspektis kiel la same malordigita, malpura, sed hejmece simpatia urbo de nia juneco. Iom ekzotigis la etoson kelkaj japanaj turistoj, kiuj, iom strange, laŭŝajne decidis pasigi parton de siaj ferioj en la lando dum ĝia plej malagrabla sezono. Apud grupo de japanoj, ni manĝis en memserva restoracio, kie la surmuraj informŝildoj estis en tri lingvoj, nome: angla, franca kaj germana; mankis la japana.

En librovendejoj kaj en la ĉefstacidoma ĵurnalvendejo la enhavo de ĉiu sekcio estis indikita en la angla kaj (nova kutimo) en la irlandgaela, sed ne vidiĝis informoj en lingvoj de la eŭropa ĉeflando. Tamen la plej populara kaj tradicia kafejo en la urbo, kiu ankaŭ estas vendejo de teo, kafo kaj frandaĵoj, surmerkatigas sian propran markon de luksaj pralinoj en skatoloj etikeditaj en pluraj kontinentaj lingvoj, krom la angla kaj la irlanda. La ĉeesto de la irlanda sur etikedoj de luksaj varoj spegulas la fakton, ke la antikva lingvo nun ĝuas novan prestiĝon inter snobismaj parvenuoj kaj altmezklasuloj en Irlando, kiuj elektas sendi siajn infanojn al privataj, tutgaelaj lernejoj.

Tia plurlingveca reklamado, tamen, ne estas motivo por senti surprizon, ĉar la lando estas membro de la Eŭropa Unio. Pli mirigis nin iu produkto, kiun ni trovis pasintsomere, ne en la ĉefurbo, sed en nia malgranda kampara urbo. Ni intencis ekskursi aviadile al najbara lando, do aĉetis, en loka vendejo, du tiel nomatajn “vojaĝpakaĵojn” por povi dumvojaĝe purigi la dentojn. Temas pri malgranda plasta ilujo enhavanta etan malmunteblan broson kaj dentopaston. Ĝi estas hejmlanda produkto de la konata irlanda marko FIACLA (senimage elektita vorto, kies signifo estas “dentoj”). Krom la nomo FIACLA, la ununuraj indikoj presitaj sur la pakaĵo estis en la ĉeĥa kaj slovaka lingvoj, kvankam la produkto vendiĝas en irlandaj butikoj al irlandaj aĉetantoj. Evidente, en la okcidenta ekstremaĵo de la eŭropa kontinento sentiĝas la efiko de gravaj politikaj, ekonomiaj kaj demografiaj ŝanĝoj, eĉ en fora oriento.

Koncerne Esperanton, la sola ekzemplo de (verŝajne neintenca) reklamado en la internacia lingvo, kiun ni rimarkis ĉe ni, estas eleganta modaĵa butikaro nomata Vero Moda. La babelturo ankoraŭ staras kaj pli kaj pli vidiĝas.

JAPANIO

Plej granda deficito

Post bankroto de la financ-kompanioj Sanyo kaj Banko Hokkaidou-Takushoku, kolapsis alia granda firmao: bil-kompanio Yamaichi. La deficito de pli ol tri mil miliardoj da enoj estis la plej granda en la historio de postmilita Japanio.

Yamaichi jam en 1965 bankrotis sed per registaraj subvencioj rekonstruiĝis. Tamen, por protekti sian merkaton, ĝi garantiis profitojn al la kompanioj, al kiuj ĝi vendis akciojn, eĉ kovrante deficiton, kiam falis akcio-valoroj. Yamaichi do faris kontraŭleĝan cirkuligon de akcioj — nomatan tobaŝi (salto) — inter siaj klientaj kompanioj.

Ekzemple, Yamaichi vendis akciojn al kompanio A. Kiam la akcioj malaltiĝis, Yamaichi petis al kompanio B aĉeti la akciojn por eviti deficiton en la kontlibroj de kompanio A. Post kunsido de akciuloj de kompanio A, Yamaichi denove redonis la akciojn al tiu ĉi kompanio, sed tiam ĝi devis pagi dankmonon al kompanio B. Kiam tiu ĉi sistemo misfunkciis, Yamaichi devis mem pagi la deficiton. La deficito, tamen, ne aperis en la kontlibroj de Yamaichi; ĝi estis kaŝita. Kiam pruviĝis, ke Yamaichi tiel “saltis” kaj ke la prezidanto mensogis, la valoro de ĝiaj propraj akcioj malaltiĝis, kaj la kompanio bankrotis.

Ĉiuj 7500 dungitoj perdos siajn postenojn. Junaj dungitoj trovos eventuale aliajn postenojn; tiuj havantaj pli ol 40 jarojn plej verŝajne ne. La bankroto de Yamaichi sekvas aliajn, por japanoj preskaŭ neimageblajn katastrofojn: granda tertremo en Hanŝin, krimoj fare de la religia grupo Aum, terorisma atako kontraŭ japana konsulejo en Peruo, kaj kolapsoj de aliaj kompanioj kaj bankoj. Aktuale sentas sin japanoj tre malsekuraj.

HORI Jasuo

Serbaj elektoj

Finfine elektiĝis nova prezidanto de la respubliko Serbio. Milan Milutinović, reprezentanto de maldekstra koalicio kaj antaŭa ministro de eksteraj aferoj de Jugoslavio, gajnis preskaŭ 60 % de la voĉoj; la kandidato de dekstrula partio, Vojislav Šeŝelj [ŝeŝelj] gajnis 38 %. Voĉdonis 51 % de la popolo, kaj tiel laŭ serba leĝaro, kiu postulas pli ol 50 %an partoprenadon en tiaj balotoj, validis la rezulto. Antaŭaj provoj elekti prezidanton fiaskis, ĉar ne estis atingita sufiĉa partopreno-kvoto. La elekto okazis fine de decembro.

Jovan NESIĆ

de Paul Gubbins

Dombestoj kaj sakstratoj

Lastatempe eklumis al mi, ke aŭto similas al dombesto. Eĉ pli: ĝi ja estas dombesto. Bone, ne ĉiuj aŭtoj: ne tiaj aŭtoj, ekzemple, apartenantaj al stinkriĉuloj; aŭtoj, kiuj kiel pantalono aŭ ĉemizo konstante interŝanĝiĝas kontraŭ markoj pli ŝikaj, pli modaj. Aŭtoj tiaj ne estas aŭtoj sed nuraj rango-indikiloj, samkiel juveloj, jaĥtoj aŭ jetoj.

Pri tiaj veturiloj mi ne parolas, sed pri ordinaraj aŭtoj — via, mia — kiujn ni deve dorlotas per plej rafinitaj riĉaĵoj de la tero kaj kies delikatajn konstituciojn ni regule kontroligas ĉe specialistoj. Aŭtoj, kiujn ni laŭnecese — kaj kontraŭ neniel bagatelaj sumoj — kuracigas okaze de la sennombraj malsanoj, kiujn ili suferas. Ĉion ĉi ni — foje iom grumble — akceptas, ĉar aŭto apartenas al moderna vivo samkiel al Esperanto korelativoj: aŭtoj nepras por iri laborejen, venigi infanojn lernejen, kluben aŭ amiken, butikumi aŭ ferii. Ĝuste tiaj aŭtoj fariĝas familianoj, esencaj familianoj, de kiuj ni dependas kaj kun kiuj, veturante, ni ofte pasigas tage pli da horoj ol kun pli proksimaj parencoj el karno kaj ostoj.

Momenton! Ĉu mi jam aŭdas koleran klavo-klakadon de tiuj, kiuj indigne leteras al la redakcio? Kio ... ? Aŭto ne estas dombesto; oni ne povas mezuri aŭton kontraŭ kato, hundo, melopsitako aŭ gerbilo; taksi aŭton familiano ... skandale! Oĉjo Miko kaj praonjo Hortensa — por nenion diri pri la tuta boaro — pli karas al mi ol nura aŭto (kondiĉe, ke ili malplenigas mian manĝoŝrankon maksimume unu fojon jare). Sed finfine ... aŭto ne vivas! Kiu estas tiu pajaco, kiu konsideras aŭton vivanta?

Nu, jes. Vi pravas. Aŭto ne vivas sed — pardonu min — ĝi havas vivon. Almenaŭ mia havis, ĝis ŝi (rimarku la pronomon!) pereis, samkiel multaj dombestoj, pro trafik-akcidento, okazinta kelkajn tagojn antaŭ Kristnasko. Kia donaco: dankon, Nikolao! Mi neniam plu — mi ĵuras! — afektos cinikismon dum la tiel nomata festsezono. Aŭ verdire dankon al mia filo, kiu ŝoforis kaj vundis feliĉe nenion — kaj neniun — krom sian memestimon. Krunĉ, kraŝ: du senatentaj sekundoj, kaj mia fidela aŭteto vrakiĝis. Aŭteto, jes ... specimeno de la brita marko Mini; kunulineto, kiu senplende akompanis min laŭ diversaj vojoj de la vivo dum plene 14 jaroj, kies maljuna karoserio kaŝis ankoraŭ junan koron, kaj kiu sendube estus akompanonta min dum pliaj 14 jaroj. Tiom da jaroj ... kaj mia filo posedis stir-permesilon — kia ironio! — dum nur tiom da tagoj.

Plorinda afero, kiu — je mia surprizo — same efikis sur min kiel la forpaso antaŭ pluraj jaroj de tre amata, tre amanta kato; forpaso, kiu malgraŭ la bonvena invado de kvar posteuloj, nekredeble truigis la vivon. Ĉiam, kiam mi preterpasas la veterinarejon, kie la kato en miaj brakoj mortis, mi emociiĝas ... kaj same — ja stulte, eble vi pravas — mi emociiĝis pro la ĵusa forpaso de mia aŭto. Kvarpiedulo, kvarradulo ... familianoj ambaŭ. Jes ... mi rajtas ploreti.

Mi ĝuis kun mia aŭteto apartan rilaton. Apartan rilaton, ĉar ŝi — aŭ ni, mi vere ne scias — amuzis kaj plezurigis homojn. Oni ne volas akcepti, ke sufiĉe prospera mezaĝulo kia mi preferu idiosinkrazian, impertinentan aŭteton ol ruliĝantan superlativon: plejrapidan, plejkomfortan, plejpotencan (kaj plejvoreman). Abundas tiaj aŭtegoj: anonimaj markoj por anonimaj personoj; aŭ, kia aŭto, tia homo. Sed mia aŭteto, pro sia malgrandeco, elstaris; ŝi ridetigis, samtempe pensigis (sendube helpis tuj videbla Esperanto-banderolo); per mia malnova, malgranda aŭteto mi defiis la mondon: Jes, mi posedas aŭton ... sed tia sufiĉas! Pri via konsumismo mi fajfegas!

Mia aŭteto kaj mi ... ni komprenis unu la alian. Ni ambaŭ sciis, kiam unu el ni mishumoris. Kiel dombesto, kiel kato, ŝi foje graŭletis sed ĝenerale ronronis; plaĉis al ŝi, kiam mi dresis, karesis ŝin. Kiel dombesto, ŝi dividis kun mi sekretojn, fidele respektis konfidencojn. Kaj pasintjare, rekompence, mi veturis kun ŝi eksterlanden ... transmaren, el Britio Francion; fakte, al kastelo Greziljono. Tie denove ŝi elstaris el inter la pli grandaj, anonimaj kuzoj; marko Mini sufiĉe maloftas en Francio; kapoj turniĝis, kiam ni preterpasis — ni eĉ haltigis tradician francan bulo-ludon; la ludantoj admire, nekredeme, mansvingis, sendube dirante al si, kion ili jam funde scias: “Ho! Angloj! Klapo mankas ... jes!” Eĉ se mi estus traveturinta Francion per grandioza Rolzrojc, mi ne altirus al mi — ni — tiom da atento, intereso kaj komentoj.

Sed ĉio ĉi apartenas al la pasinteco. Mi dubas, ĉu mia 14-jara konfidenculino operaciiĝos. La asekuro-kompanio plej verŝajne rifuzos enhospitaligi ŝin, argumentante, ke tia malnova aŭto valoras nur (tiel!) 400 britajn pundojn, dum la riparoj kostos pli ol duoblan sumon, ĉirkaŭ mil. Ŝajnas, ke mia aŭteto eniris sakstraton. Mi diris al mi, ke mi ne akiros novan. Mi povas senaŭte vivi. Mi fariĝos pli sana, iomete maldikiĝos. Mi havas pli da mono por ... nu ... kio?

Aliflanke ... ĉu ne plu ekfebri pro la unika, muzika ekroro de ĵus startinta Mini-motoro? Ĉu ne plu ĉe dezertaj, kamparaj vojoj foje “bruligi kaŭĉukon” kaj iomete — jes, ja, eĉ per Mini — ŝumaĥerumi? Ĉu ne plu, suprenirante, luktegi kun rapidumaro kaj gaspedalo por melki ĝis plejlasta povero etan, muĝantan motoron? Ho, vi kompatinduloj, kiuj neniam enamiĝis en markon Mini! Vi ne komprenas, kio estas ŝofori. Kaj diable! Kontraŭ kvar, kvin mil pundoj ... iel mi povus kunskrapi ... mi povus aĉeti brokantan “Mini Cooper” ... motoro pli potenca, marko purrasa. Jes ... se tiun “Cooper” mi retenus dum pliaj 14 jaroj, tiam ĝi fariĝus rara valoraĵo: baldaŭ — idiote — oni ĉesos konstrui “Mini”-ojn. Restus intertempe, tamen, unusola problemo: kiel forigi de la stirilo la grasajn palpilojn de aŭto-detruema filo?

LITOVIO

Sinmortigo de subskribinto

Mortpafis sin la plej juna subskribinto de la Akto pri Restarigo de Sendependa Litovio kaj organizinto de la rekonstrua movado Sajudis. Gintaras Ramonas, 35-jaraĝa, deputito de la tiama Supera Konsilio, subskribis la akton en 1990 kaj tiel kune lanĉis sendependan Litovion.

Tamen post ĉeso de sia deputiteco, malgraŭ klereco kaj organizistaj kapabloj, Ramonas ne trovis decan laboron. La tagon de sia morto li provis prezenti dokumentojn por havigi al si postenon de distrikta administranto. La dokumentojn oni rifuzis pro manko de sano-atestilo kaj aŭtobiografio. Tamen tio ne obstaklis jam la sekvantan tagon publikigi nekrologon, en kiu senerare estis nomitaj ĉiuj etapoj de lia vivo.

Ramonas, laŭ raportoj, estis malkaŝa, rekta kaj honesta homo — eble tro honesta por la nuna Litovio. Kelkaj subskribintoj jam implikiĝis en skandaloj: eksa vic-ĉefministro gvidas kompanion, kiu provas kaŝi impostojn; eksa ministro pri defendo sidas en arestejo kaj atendas proceson pro grandskala fraŭdado. Tamen tiu, kiu laborante en la parlamento metis valuton ne en la poŝon sed en la koron, ne trovas lokon en la nuna Litovio.

Ĉe la tombo de Ramonas pentofaris eksaj kolegoj, nuntempe altranguloj en diversaj ministrejoj ... tamen tro malfrue venis la konsolaj vortoj. La amika mano ne estis ĝustatempe etendita.

Antanas GRINCEVIĆUS

LITOVIO

Maneto de justeco

Post eksplodo en la litova ĉefurbo Vilnius la polico estis anonime informita, ke respondecas krimulo konata sub la kaŝnomo Maneto, jam alvokita antaŭ tribunalon pro kontraŭleĝa posedo de eksplodaĵoj kaj armiloj. La polico iris al la loĝejo de Maneto, kiu ne estis hejme. Lia edzino, tamen, diris, ke ŝia edzo estas membro de Sejmo, la litova parlamento, kaj ke la polico ne rajtas traserĉi la loĝejon. Ĉar ne estis pruvo, ke la forestanta edzo estas parlamentano, la polico kun permeso de la edzino traserĉis la loĝejon.

Evidentiĝis poste, ke Maneto ja estas parlamentano: eĉ altrangaj policistoj tion ne sciis. Lia vera nomo estas Algirdas Petrusevićius, ano de la reganta konservativa partio. Pri la afero devis raporti en Sejmo diversaj ministroj. La konkludo estis, ke, ĉar la unuaj informoj estis anonimaj, la polico ne rajtis traserĉi la loĝejon. Du policanoj devis demisii, aliaj ricevis publikan riproĉon kune kun la prokuroro sankciinta la traserĉadon.

Bone estas, ke Sejmo tiel reagis al leĝo-deliktoj. Tamen poste oni raportis el la urbo Ukmerge, ke surbaze de anonima informo tri fratoj estis arestitaj pro murdo de entreprenisto. La fratojn oni torturis kaj, por malfortigi ilian volon, trudis al ili fidrogojn. Poste oni trovis la verajn murdintojn. Tiam silentis membroj de Sejmo. Ŝajnas, ke en Litovio, por protekti siajn rajtojn, oni devas elektiĝi parlamentano.

Antanas GRINCEVIĆIUS / PG

NORD-IRLANDO

Misaŭgura nova jaro

En Nord-Irlando misaŭgure komenciĝis 1998. Post plurmonata batalhalto, pli-malpli observata de ambaŭ flankoj, la terorismaj organizaĵoj rekomencis sian aktivecon. Fine de decembro du homoj estis murditaj: respublikana katolika eksmalliberulo, ellasita post longa prizona puno, kaj la “lojalista”1 malliberulo Billy Wright [bili rajt], enkarcerigita pro terorismo kaj mortigita en la prizono Maze [mejz], supozeble de respublikanaj kunmalliberuloj. Samtempe aro da respublikanoj eskapis el la prizono.

La ĉefo de la Ulstera Uniista Partio, David Trimble [dejvid trimbl], esprimis fortan indignon pri la murdo de Wright, kaj postulis, ke eksiĝu pro nekompetenteco la brita ministro respondeca pri nordirlandaj aferoj.

Grandega homamaso ĉeestis la entombigon de Wright en lia hejmurbo, kie laŭraporte lojalismaj organizaĵoj devigis la vendejojn kaj komercajn entreprenojn resti fermitaj dum la funebraĵoj, por indiki respekton al la murdita teroristo kaj lia familio. Rimarkinda estas la observebla fakto, ke la plimulto de la ĉeestantoj estis normalaj protestantaj loĝantoj (priskribitaj de katolika ĵurnalistino kiel “ordinaraj decaj homoj”), kiuj supozeble ne apogas terorismon.

Venĝo

Ne prokrastiĝis la venĝo de la lojalistoj. Unu el iliaj armitaj organizaĵoj atakis klientojn, kiuj festis la novjaron en drinkejo apartenanta al katolika proprietulo, mortigante unu kaj vundante kvin aliajn. Iuj (laŭŝajne respublikanoj) reprezalie lasis en publika loko aŭton plenan de eksplodaĵoj, kiun poste sekure eksplodigis kontraŭbomba taĉmento.

Sekve, proparolantoj de lojalistaj malliberuloj deklaris, ke ili ne plu subtenos la aktualan porpacan iniciaton. Tio gravas, ĉar la kvazaŭmilitistaj organizaĵoj en Nord-Irlando, kun siaj politikaj aloj, kaj eĉ kun siaj membroj en malliberejo, estas eksterordinare influhavaj kaj konsistigas potencan forton en la nordirlanda socio. La lojalismaj malliberuloj kaj iliaj simpatiantoj precipe koleras, ĉar la registaro en la Respubliko antaŭ la kristnaskaj ferioj liberigis plurajn naciismajn malliberulojn el sudirlandaj prizonoj, dum la brita registaro ellasis neniun el iliaj kamaradoj.

1. La tiel nomataj lojalistoj pretendas defendi protestantismon kaj la union de Britio kaj Nord-Irlando kontraŭ la irlandaj naciistaj respublikanoj (precipe aŭ tute ligataj al la katolika komunumo), kiuj celas unuiĝon de la 32 graflandoj de la irlanda insulo.

IRL.

Rakontoj pri la antikva Esperantujo

Parolantoj de etnaj lingvoj, kies historio estas longa, povas libere kaj abunde ĉerpi el la profunda puto de legendoj, tradicioj, epopeoj kaj eposoj. Kompreneble, al la moderna lingvo Esperanto, kiu pasintjare atingis nur sian dekunuan jardekon de ekzisto, mankas tia riĉa kultura heredaĵo. Gratulindaj estas originalaj verkistoj kiel Abel Montagut, kiuj provas plenigi tiun vakuon. Eĉ la bizara invento de “mezepoka” Esperanto estas plia atestaĵo pri deziro plilarĝigi nian kulturan gamon. Ĉar ĝi ne havas verajn proprajn radikojn, tia “falsa folkloro” emas imiti kutimojn de vera folkloro. Ekzemple, karakterizaj trajtoj de la lasta estas konstanta ripetado de temoj kaj frazoj, anakronismo, superhomaj estaĵoj (gigantoj, feinoj, sorĉistoj), magio, ktp.

La rakontoj en la modesta libreto ĉi tie recenzata ja montras tiujn trajtojn, sed la traktado kaj la intenco de la aŭtoro Doko (David K. Jordan [déjvid kej ĝórden] el Kalifornio) estas multe malpli seriozaj ol tiuj de, ni diru, Brendan Clark kaj Montagut, kiuj aŭdacis verki esperantajn epopeojn bazitajn sur antikva alilingva mitologio.

Evidente la celo de Doko estas malpli ambicia, nome: amuzi la legantojn aŭ aŭskultantojn per absurdaj rakontoj, iom similaj al la “Fabeloj de la Verda Pigo” (L. Beaucaire [bokér]) sed tute malsimilaj al la grava verko (laŭ Auld) “Poemo de Utnao”. Kiel Beaucaire, Doko malpie ŝercas pri la verkaro de Zamenhof, la Fundamento, la afiksoj, ĉapeloj, la esperantistaro kaj pri ĉio, kio rilatas al “nia kara lingvo”. Lia lingvaĵo estas simpla. Abundas vortludoj (ekzemple, iu festludo konata en angleparolantaj landoj kiel “ĉinaj flustroj”), kvankam kelkaj ŝercoj estas iom feblaj.

En la Enkonduko la aŭtoro rimarkigas, ke “kelkaj argumentas, ke folkloraj rakontoj ja maltaŭgas por infanoj”. Sendube, rakontoj por etuloj malofte aludas (kiel ĉi tiuj) al malĉastejoj kaj klisteroj. Krom tiaj mildaj krudaĵoj, la legantoj konsterniĝe konstatos, ke la socio en la antikva Esperantujo, malsame al la hodiaŭa, estis kruela kaj (malpace) batalema. Do, kvankam ne tute taŭgaj por infanoj, la legendoj de Doko supozeble celas ne tro malnaivajn kaj ne tro adoltecajn homojn kun sufiĉe da scio por aprezi oblikvajn malseriozajn referencojn al Esperanta literaturo (ekzemple, verkoj de Zamenhof kaj Szathmári) kaj al la historio de la planlingvoj (Volapuko, Ido, Loglan). Parenteze, pri la lasta: kiu rajtus protesti, ke lingvo inventita en 1975 ne povus esti parolata “antaŭ multaj jarcentoj kiam okazemis aferoj mirindaj”?

Resume: ne tute bagatela stangobombono por malpezigi studrondojn, veki dormantojn kaj gajigi amuzvesperojn. Plie, ĝi eble helpos parkerigi kelkajn esperantajn regulojn (aŭ eble ne). Cetere, se la verko estas mallonga, kompensas la longeco de la titolo.

Garbhan MACAOIDH

Doko (David K. Jordan): Rakontoj prapatraj pri nia lando antaŭ multaj jarcentoj kiam okazemis aferoj mirindaj. Eld. Bero, Berkeley, 1996. 72 paĝoj vinktitaj. ISBN 1-882251-13-X. Prezo ĉe FEL: 210 BEF.

Albanio post la tumultoj

La tragikaj eventoj de la printempo de 1997 ne nur kaŭzis la morton de kelkmiloj da homoj, ankaŭ la ekonomio suferis multe. Dum kelkaj jaroj post 1990 oni konstatis konstantan kreskon kaj pliboniĝon de la vivnivelo de la loĝantaro. Unuafoje eblis ŝanĝi la albanan monon al fortaj valutoj, la merkata ekonomio disvastiĝis en ĉiuj ĉeloj de la produktado kaj la socia vivo, la provizado per nutraĵoj, vestaĵoj kaj ĉiutagaĵoj notinde pliboniĝis, kaj albanoj post longjara izoliĝo eĉ povis ĝui feriadon eksterlande. La sekvaj statistikoj montras la evoluon.

Bardhyl MEZINI

En kadro au blanko sur nigro

Per LETS aŭ SIL ĉiu el ni estas riĉa!

LETS estas mallongigo de la anglalingva “local exchange and trading system”, loka interŝanĝa kaj komerca sistemo. Esperante oni uzas SIL (sistemo pri interŝanĝoj lokaj).

La principo estas ke grupoj inter si liveras servojn. La liveron oni ne kompensas per mono, sed per livero de alia servo. Ekzemple, A estas oficisto kaj helpas al B pri administra afero. B prizorgas la ĝardenon de C, kiu siavice helpas la filon de A en preparo de ekzameno. Ne cirkulas vera mono, sed la valoro de la servoj estas enkontigita per iu fikcia valuto.

Tiaj grupoj estas lokaj, do izolitaj. Por havigi al ili pli da (internaciaj) kontaktoj kaj por stimuli rilatojn kun la Esperanto-movado, inter 16-25a de julio (antaŭ la UK) okazos kelkaj studotagoj en la regiono de Montpellier.

Informoj haveblas de René Ballaguy, 12 rue du Cdt Cousteau, F-95000 Boisemont, telefono kaj fakso +33 134 42 30 27, rete rene.ballaguy@hol.fr.

RR

IRLANDO

Origino de la homaro

Per multdisciplinaj studoj oni penas solvi la enigmon: de kie la homaro?

Grupo da fakuloj ĉe la universitato Trinity College, Dublino, Irlando, estrata de profesoroj Michael Herity [majkl heriti], Patrick Wallace [patrik ŭalas] kaj David McConnell [dejvid makonl] , lanĉis ambiciegan projekton. Temas pri ne malpli ol provo spuri unue la pragepatrojn de la irlandanoj, kaj sekve, de la homaro. Kunlaboros akademianoj el la Irlanda Respubliko kaj el Nord-Irlando, kaj uziĝos ĉiuj sciencaj rimedoj:

arkeologiaj, historiaj, lingvistikaj, etnologiaj, fizikaj kaj genetikaj — precipe esplorado de DNA(deoksiribonuklea acido)-ĉenoj kaj de hazardaj mutaciaj fenomenoj ĉe individuoj kaj komunumoj.

La kavananaj posteuloj

Jam kelkaj el la fruaj konstatoj kaj hipotezoj de la teamo estas pripensindaj. Ekzemple, la loĝantoj de graflando Offaly [ofali] (gaele: Uíbh Fháilí) en meza Irlando havas karakterizan formon de makzelo, kiun la esploristoj sukcesis ĝis-spuri al angla kanalkonstruisto, kiu laboris antaŭ du jarcentoj en tiu regiono.

Alia ekzemplo rilatas al la popolo de Cavan [kavan], unu el la apudlandlimaj graflandoj en la nordo de la Respubliko. Laŭŝajne, la kavananoj estas la plej homogenaj posteuloj de la originaj irlandanoj (gaeloj). Kvankam ili antaŭlonge ĉesis uzi la irlandan kiel ĉiutagan lingvon, la folkloro kaj tradicioj de tiu regiono konservas antikvajn antaŭkristanajn restaĵojn.

Ĉu bohemia deveno?

Plie, oni konstatis, ke inter la loĝantoj de Connaught [konot] (irlande: Connacht), en nordokcidenta Irlando, montriĝas eksterordinare ofta ĉeesto (20 %) de la geno, kiu kondiĉas la transdonon de malpli ofta formo de la malsano cista fibrozo. (La tutirlanda ofteco estas la jam sufiĉe grava 8%.) Nur unu loko en Eŭropo montras iom simile altan elcenton kiel tiu de Connaught, nome, regiono ĉirkaŭ Prago, Ĉeĥio.

Oni supozas, ke la radika raso de la hodiaŭaj indiĝenaj irlandanoj devenas de homoj, kiuj migris de Bohemio laŭ la rivero Vltava/Elbe, tra la teritorioj de la nunaj

Germanio, Danlando kaj Skotlando, ĝis Irlando. Kompreneble, “puraj” rasoj ne ekzistas en Eŭropo, kaj plurfoje Irlando estis invadita kaj koloniita de diversaj popolaj “ondoj”, sed multe malpli ol okazis en la kontinenta Eŭropo, kiu suferis de konstantaj demografiaj ŝanĝiĝoj. Tio apenaŭ povus esti la sperto de tiu izolita insulo ĉe la okcidenta ekstremaĵo de Eŭropo. La grupoj da normanaj kaj normandaj invadintoj, kiuj atingis Irlandon, estis malgrandaj, kaj la pli multnombraj angloj ne kutimis interedziĝi kun la irlandanoj.

Pli spekulativa hipotezo sugestas, ke la foraj prapatroj de la irlandanoj eble estis parencoj de la praberberoj (ne la hodiaŭaj berberoj). Ĉiuokaze, ŝajnas evidente, ke la relative marĝena situo kaj la historio de Irlando igas ĝin aparte taŭga mikrokosmo por esplori la originon de la homaro.

Garban MACAOIDH

ARKEOLOGIO

Enigmo de trans la glacia epoko

Sekretoj de antaŭ 74 000 jaroj troviĝas en la Lupa Groto

Ĉu povas resti signoj pri homa loĝado de antaŭ 100 000 jaroj, se la loĝejon poste, dum dekmiloj da jaroj, kovris glacio dika je kelkaj kilometroj? Ĝis antaŭ nelonge, ĉiu konanto de prahistoriaj epokoj en Finnlando respondis per firma neo: Ne eblas, la glacia epoko ĉion displugis, renversis aŭ forportis. En oktobro 1997, la unuan fojon, oni aŭdis seriozan arkeologon aserti, ke pruvoj tamen povis resti.

Dum la lasta glacia epoko la tutan nordon de Eŭropo, sur areo de 6 000 000 da kvadrataj kilometroj, tegis glacia tavolego. La glacio puŝiĝis antaŭen fosante la molan grundon, dismuelante kaj ŝlifante la bazan rokon, ŝovante kaj amasigante antaŭ si montojn da gruzo kaj landvastojn da sablo kaj argilo. Kiam la glacio iom post iom retiriĝis, la kataklismajn terenŝanĝojn finpoluris rapidfluaj riveregoj de degela akvo. La glacia epoko finiĝis en la nordo antaŭ 10 000 jaroj, sed ankoraŭ hodiaŭ oni sentas efikojn de la peza glaciego: La ternivelo ĉirkaŭ la norda ekstremo de la Balta Maro plu altiĝas preskaŭ unu metron en jarcento, dum la elasta terkrusto malrapide sin levas post la ŝarĝego.

Arkeologoj de la Ŝtata Muzeo de Finnlando pasintjare esploris groton en Karijoki, proksime al la Botnia Golfo. La groton Susiluola (“Lupa Groto”) jam longe konis la lokanoj, sed nur pasintjare ili sukcesis altiri sciencistojn serioze okupiĝi pri la formacio. Prifosado en la groto malkovris centon da tajlitaj ŝtonaj objektoj. Estis frapiloj, splitoj kaj ŝtonkernoj, ĝuste tiaj, kiajn estigis ŝtonepoka homo prilaboranta siajn ilojn. Ĉiuj troviĝis en tertavolo, kiu certe formiĝis antaŭ la lasta glacia epoko kaj estas do almenaŭ 74 000 jarojn aĝa.

Temas ne pri Homo sapiens

Kiuj estis la praloĝantoj de la norda groto? Evidente ne la moderna homo, sed alia specio poste tute malaperinta. La laboraĵoj similas al la bordoŝtona kulturo, kiun karakterizas iloj frape tajlitaj el rondaj ŝtonoj. La plej proksimaj trovejoj de samtipaj objektoj estas Oberhessen en Germanio kaj Clacton-on-Sea en Britio. Tiujn oni ligis al iu specio prahoma, eble Homo heidelbergensis.

La prifosado estas nun portempe finita, kaj la groton fermas ŝtala krado. La arkeologoj volas bari la eniron al neinvititoj, ĉar la grota fundo estas detale esplorota kaj analizota dum la venontaj jaroj. Enrokaj kavaĵoj estas tre maloftaj en la malmola granita rokokrusto de Finnlando, kaj eĉ sen la paleolitikaj homfaraĵoj la groto allogus scivolulojn.

Oni povas akcepti la eblecon de konserviĝo, en ŝirmita groto, tra la 60 000-jara glacia periodo, sed restas multaj enigmoj. La norda klimato, en la Eem-periodo antaŭ la lasta glacia epoko, estis je tri gradoj pli varma ol nun. Sed ĉu tio sufiĉis por tutjara loĝado de homsimilaj uloj, kiuj laŭ la ĝisnunaj konjektoj ne sciis fari vestaĵojn? Krome, en tiu periodo la Lupa Groto troviĝis sur insulo en vasta maro, kiu disigis Skandinavion de la Eŭropa kontinento. Kiel la fruaj grotuloj alvenis la insulon? Ĝis nun ne troviĝis indikoj pri tio, ke la tiutempaj prakuzoj de Homo sapiens jam konstruis boatojn aŭ flosojn.

Sciencistoj de la Ŝtata Muzeo esprimas siajn opiniojn tre singarde. Arkeologo Hans-Peter Schulz [ŝulc] akcentas, ke oni ne trovis restaĵojn de homaj korpoj, nur restaĵojn de prilaboritaj ŝtonoj. “Ni devas ne tro rapide interpreti la faktojn. La trovo estas tiom nekutima, ke ni ripetade demandos nin, pri kio temas.” Estas certe, ke esploristoj ankoraŭ multajn fojojn vizitos la enigman Lupan Groton.

Harri LAINE

MEDICINO

Homo, kiu savis milionojn

Antaŭ 200 jaroj, en 1798, Edward Jenner unue publikigis siajn studojn pri la nova metodo de vakcinado. Tiu grandioza eltrovo daŭre plibonigas la sanon de homoj tra la tuta mondo.

Inter la danĝeraj infektoj, la plej grandan damaĝon al la homaro kaŭzis variolo. Aliaj malsanoj, kvankam fifamaj, ne estis tiom disvastiĝintaj. Ekzemple, ĥolero ĝis 1817 limiĝis precipe en la t.n. endemiaj regionoj de Hindio, Pakistano, Indonezio, k.a. Poste, kiam okazis grandaj tutmondaj epidemioj (pandemioj), ili estis periodaj kaj plejparte ligitaj kun malbona higieno. Pesto, kvankam ĝi estis terura, preskaŭ ĉiam mortiga, malsano, tamen dependis por sia disvastiĝo de ronĝuloj; tial vastaj epidemioj estis maloftaj kaj ne atingis ĉiujn regionojn. Kontraste, variolo estis ĉiama plago de la tuta homaro, mortigante ĉiun trian aŭ kvaran suferanton, blindigante multajn aliajn kaj lasante ĉiujn postvivantojn kun cikatroj sur la vizaĝo.

Nur tiu ne malsanis ...

Priskriboj de variolo troviĝas en antikvaj ĉinaj kaj hindaj tekstoj. La malsano estis konata en Egiptio jam antaŭ almenaŭ 3000 jaroj. La mumio de la faraono Ramzeso 5a (1160 a.K.) portas postsignojn de variolo sur la kapo. Komence de la 6a jarcento p.K., oni komencis registri vastajn epidemiojn de la malsano en Eŭropo. En la Eklezia historio de la angla gento (verko de Bede la Sankta, finita en 732 — noto de la red.) troviĝas komparo inter pesto kaj variolo: “Pesto generis la terurajn dezertigojn, sed variolo minacis konstante, plenigante per la mortintoj niajn tombejojn.” Ekestis eĉ proverboj kiel ekzemple: “La amo kaj variolo neniun preterlasas” kaj “Nur tiu ne malsanis pro variolo, kiu ne vivis”. La enkonduko de variolo en la Novan Mondon havis terurajn sekvojn por la tieaj aborigenoj, kiuj antaŭe ne spertis tiun malsanon. La penetro de variolo en Meksikion en 1520 mortigis 3,5 milionojn da homoj. Same okazis en Siberio en la 16a kaj 17a jarcentoj. La malsano ne ignoris monarĥojn. De ĝi pereis la franca reĝo Ludoviko 15a, la rusa caro Petro 2a, la germana imperiestro Jozefo 2a kaj aliaj. La angla reĝino Elizabeta 1-a grave malsanis pro variolo, sekve perdis la harojn kaj devis porti rufan perukon, dum la vizaĝo por ĉiam portis la cikatrojn de tiu malsano.

Jam antaŭ 3000 jaroj en Ĉinio kaj Hindio oni uzis la t.n. metodon de variolacio (variolado) por preventi la malsanon. El variolaj pustuloj (vezikoj) de malsanulo, oni prenis la enhavon kaj enfrotis ĝin en la haŭton aŭ enmetis en la naztruojn de sana homo. Tiu, rezulte de la inokulado, malsaniĝis, sed ĝenerale de malpli grava formo de variolo, kaj tiel akiris la saman imunstaton, kiun oni trovas ĉe postvivanto de la natura infekto. Iom post iom, tiu rimedo disvastiĝis en Azio kaj Afriko, kaj ĝi atingis Eŭropon en la 17a jarcento.

Tamen, la praktiko de variolacio esence ne povis malgrandigi la disvastiĝon de variolo, ĉar morto sekvis en 1–2 % de la okazoj, kaj homo malsaniĝinta pro variolacio samtempe fariĝis fonto de infekto al aliaj.

La enigmo de la melkistinoj

La unua, kiu malkovris efikan kaj sendanĝeran metodon por preventi variolon, estis la angla kuracisto Edward Jenner [ĝenr], kiu naskiĝis la 17an de majo 1749 en familio de pastro en urbeto Berkeley [barkli] en okcidenta Anglio. Li fariĝis orfo en sia kvina jaro kaj estis prizorgata de la frato. En la oka jaro de sia vivo li malsanis pro variolo. Li studis la medicinon kaj estis forte influata de fama kirurgo, anatomisto kaj biologo John Hunter [ĝon hantr], kiu interesiĝis pri multaj temoj en la sciencoj. Inter la fruaj sciencaj verkoj de Jenner troviĝas studo pri la konduto de kukolidoj en fremdaj nestoj. En 1778 Jenner esploris pri kormalsanoj kaj eltrovis la misformadon de la koraj arterioj ĉe stenokardio. Jam de sia junaĝo, Jenner montriĝis sciema kaj neordinara scienca esploristo.

Ekde 1790 Jenner komencis studi malsanon de melkistinoj, kiuj infektiĝis de bovina variolo, kiam dum melkado ili dispremis variolajn pustulojn ĉe la mamoj de infektitaj bovinoj. Tiu malsano konsistis el la disvolviĝo kaj rapida resaniĝo de vezikoj sur la fingroj. Tiuj, kiuj tiel infektiĝis, poste ne malsaniĝis pro la vera homa variolo. Post zorgaj enketoj pri tiu fakto, Jenner, la 14an de majo 1796, antaŭ grupo de amikoj kaj medicina komisiono infektis ok-jaran knabon per bovina variolo, uzante la enhavon de pustulo sur la mano de melkistino kaj enigante tiun materialon en supraĵan tranĉon ĉe la haŭto de la knaba mano. La 1-an de julio, Jenner inokulis la knabon per la enhavo de variola pustulo, sed la knabo ne malsaniĝis, nek tiam nek post ripeta provo infekti lin kvin monatojn poste. Post pliaj similrezultaj eksperimentoj, Jenner volis publikigi siajn konkludojn. En 1796 la Reĝa Societo (prestiĝa scienca organizaĵo) tamen malakceptis artikolon de Jenner pri tiu temo, kaj tial li mem eldonis malgrandan libron pri la afero en 1798, nomante sian metodon vakcinado.

Malgraŭ komencaj obstakloj, la metodo rapide akceptiĝis. En 1805 Napoleono ordonis la vakcinadon de la tuta franca armeo, kaj en 1807 aperis en Germanio la unua leĝo pri deviga vakcinado. La unua infano vakcinita en Rusio, Anton Petrov, estis baptita en Peterburgo duan fojon kaj ricevis la nomon Vakcinov. La fama Pasteur, 85 jarojn post la unua eksperimento de Jenner, proponis la nomon “vakcino” por ĉiuj analogaj preparaĵoj kontraŭ aliaj infektaj malsanoj. “Ni esperas”, li skribis, “ke la scienco konservos tiun nomon honore al la meritoj kaj la grandegaj bonfaroj, kiujn efektivigis al la homaro unu el la plej rimarkindaj homoj de Anglio — Jenner. Kia plezuro por mi honori tiun senmortan nomon!”

Tutmonda kampanjo

Jam en 1801 Jenner antaŭvidis la eblecon likvidi variolon sur la tuta tero. En 1958 delegacio de eks-Sovetio proponis programon por tia likvido al la Monda Organizaĵo pri Sano. La ofensivo komenciĝis en 1967, kiam endemiaj fokusoj de variolo ekzistis en 30 landoj kaj tutmonde ekestis jare 10-15 milionoj da okazoj de la malsano. La strategio necesigis la vakcinadon de minimume 80–90% de la loĝantaro, ĝustatempan diagnozon kaj izoladon de ĉiu malsanulo kaj nepran vakcinadon de ĉiu familiano de la malsanuloj. Pro tio necesis aldone ĉiujare 150 milionoj da dozoj de la vakcino, kiujn senpage donacis 20 landoj, kaj la sindona laboro de specialistoj kaj volontuloj. La lasta okazo de endemia variolo en la mondo estis registrita en oktobro 1977, en Somalio, kaj en aŭgusto 1978, en Anglio, okazis du pliaj okazoj pro infekto en laboratorio. Post zorga observado tra la tuta mondo, en majo 1980 la Monda Organizaĵo pri Sano deklaris, ke variolo estas plene likvidita.

La sukceso de la kontraŭ-variola kampanjo rezultigis plian programon de vakcinado kontraŭ ses malsanoj: tuberkulozo, difterio, kokluŝo, morbilo, poliomjelito kaj tetano. Oni atendas tutmonde elimini poliomjeliton antaŭ la jaro 2000.

Vladimir LEMELEV

MEDICINO

EBV kaj nazofaringa kancero

La Epstein-Barr-viruso estas unu el la unuaj ekzemploj, ke viruso povas kaŭzi kanceron ĉe homoj.

EBV (Epstein-Barr-viruso) estas grava kaŭzo de nazofaringa kancero. Tion pruvis grupo de sciencistoj gvidata de profesoro Zeng Yi, membro de la Ĉina Akademio de Sciencoj kaj direktoro de la Ĉina Akademio de Preventa Medicino.

Antaŭe sciencistoj opiniis, ke EBV troviĝas nur en malbone-diferencigitaj kaj nediferencigitaj nazofaringaj kanceroj, sed havas nenian rilaton kun bone-diferencigitaj kanceroj. Por pruvi la rilaton inter EBV kaj nazofaringa kancero, prof. Zeng kaj kolegoj komencis sisteman esploradon en 1993. Ili sukcesis fari la unuan ĉel-linion [t.e. “eternigitaj” ĉeloj, kiujn eblas konstante kultivi envitre; noto de la red.] devenantan de bone-diferencigita nazofaringa kancero kaj nomis ĝin CNE-1. Cetere, ili faris ĉel-liniojn CNE-2 kaj CNE-3 de malbone-diferencigitaj kanceroj. Poste ili transplantis tiujn ĉelojn en “nudajn” ratojn [senharajn ratojn kun difektita imuna sistemo, en kiuj fremdaj ĉeloj povas senĝene funkcii; noto de la red.] Tiel eblis elmontri, uzante novajn teknikojn de molekula biologio, ke ĉiuj tri tipoj de ĉeloj povas produkti proteinojn kaj DNA-on (genetikan materialon) de EBV, nome ke EBV troviĝas ene de la ĉelaj nukleoj kaj ĉe bone-diferencigita kaj ĉe malbone-diferencigita nazofaringa kancero.

En pliaj studoj la sciencistoj trovis, ke, se oni infektas fetan nazofaringan histon per la viruso kaj injektas en la histon kancerigajn kemiaĵojn, tio povas rezultigi nediferencigitan nazofaringan kanceron en la histo. Tiuj rezultoj montris, unuafoje, la rektan influon de EBV ĉe la kanceriĝo de homa nazofaringa histo.

La finaj konkludoj de la grupo de prof. Zeng estas, ke la heredeco estas la baza faktoro, kiu determinas, ĉu homo havas tendencon al evoluo de nazofaringa kancero. Gravan rolon ĉe tiu evoluo ludas EBV, dum elmetado al kancerigaj substancoj en la medio povas pli stimuli la kanceriĝon.

PENG Jianjun

Noto de la redaktoro:

EBV, unu el la familio de herpesvirusoj, estis izolita en 1964 de britaj sciencistoj, M. A. Epstein, B. G. Achong kaj Y. M. Barr, el ĉeloj devenantaj de pacientoj, kiuj suferis pro limfomo de Burkitt (limfocita kancero, unue priskribita en la 1950aj jaroj de epidemiologo D. Burkitt kaj okazanta nur en apartaj regionoj de Afriko). La viruso povas infekti nur limfocitojn kaj epiteliajn ĉelojn. Antikorpoj kontraŭ la viruso, kiuj indikas antaŭan infekton, troviĝas en ĉirkaŭ 90 % de ĉiuj homoj. Ŝajnas, ke homoj plejparte infektiĝas dum la infanaĝo kaj ne suferas pro iuj apartaj sekvoj. Se la infekto ne okazas ĝis la adolesko, poste ĝi povas rezultigi infektan mononukleozon, kiu estas malsano akuta (mallongdaŭra). Tamen, EBV, kiel aliaj herpesvirusoj, povas eniri la nukleon de ĉeloj kaj tie resti en latenta formo dum pluraj jaroj. Tiam, en iaj cirkonstancoj, ĝi povas esti faktoro en la evoluo de iuj kanceroj. Cetere, gravas la rolo de heredaj kaj aliaj influoj; en la kazo de la limfomo de Burkitt estas rilato kun malario; alia speco de limfomo ligita kun EBV povas okazi en aidoso-pacientoj.

MEDICINO

Enbuŝigita fingro — ĉu signo de infanaĝo aŭ malsaniga kutimo?

Jam la antikvaj egiptoj, verŝajne pro la infana inklino enbuŝigi la fingron, bildigis unu el siaj ĉefaj dioj, la dion Horus, en la formo de infano kun fingro en la buŝo. De tiam, pasis 35 jarcentoj. La homaro tiom progresis science kaj teknike, ke sepjaraj infanoj revas ekflugi en la kosmon. Tamen, same kiel antaŭe, iliaj fingroj eniĝas la buŝon. Ĉu tio estas kortuŝa signo de infanaĝo kaj tute sendanĝera kutimo? Iam oni tiel opiniis, kiam mankis scioj pri la grandega mondo de etaj malsanigaj vivestaĵoj — la mikroboj.

Nedezirataj gastoj

Nuntempe, ni bone scias, ke kune kun la fingro enbuŝiĝas infektiloj de disenterio, abdomena tifo, ĥolero, helmintozoj kaj multaj aliaj infektaj malsanoj. Precipe ofte malpuriĝas la fingroj ĉe pli junaj infanoj, pro neĝusta uzado de necesejpapero kaj forgeso pri la neceso lavi la manojn poste. Tra unu tavolo de necesejpapero povas trapasi al la fingroj milionoj da intestaj mikroboj, helmintaj ovoj, k.a. Multaj parazitoj tiagrade adaptiĝis al la malutilaj kutimoj de infanoj, ke ili ne povas alie ekzisti kaj evolui.

Estas interese, ke la kutimo enbuŝigi kaj suĉi la fingrojn fariĝas pli rara ĉe pli aĝaj infanoj kaj preskaŭ malaperas ĉe plenkreskuloj.

La aŭtoro observis 167 infanojn de la unua ĝis la naŭa lerneja jaro. En la unuaj kvar klasoj, en kiuj troviĝis infanoj 7–10-jaraj, dum unu 45-minuta leciono, 91% de lernantoj enbuŝigis fingron, sed en klasoj de la kvina ĝis naŭa jaroj (infanoj 11–16-jaraj), la proporcio falis ĝis 43%. Ĉe la pli aĝaj infanoj malgrandiĝis ne nur la ofteco, sed ankaŭ la tempodaŭro de tiuj incidentoj. Paralele malaltiĝas la disvastiĝo de multaj intestaj parazitoj. Komparo inter 83 infanoj 2–7-jaraj, kiuj suĉas la fingrojn aŭ mordas la ungojn, kaj 134 similaĝaj infanoj, kiuj neniam aŭ malofte faras tion, montris ke la disvastiĝo de Hymenolepis nana (unucentimetra plathelminto, kiu kaŭzas la malsanon himenolepidozo) estis 50 % en la unua grupo kaj 15 % en la dua.

Laŭ opinio de sciencistoj, la infanaj kutimoj enbuŝigi kaj suĉi fingrojn, kaj mordi ungojn, verŝajne estas prokrasta anomalio de unu el la postnaskaj refleksoj: la suĉreflekso. Tial, malkutimigi infanojn for de tiuj kutimoj estas sufiĉe malfacile. Iam oni provis ŝmiri la fingrojn per mustardo, kinino, ktp. Oni povas vidi la favorajn sekvojn de la forigo de tiuj kutimoj en la rezultoj de eksperimento farita de la aŭtoro kune kun P. Lermer ene de infanvartejo en Samarkando. Unu grupo de infanoj infektitaj de Hymenolepis nana submetiĝis al ŝmirado de la fingroj per itala medikamento (Unjial), kiu kaŭzas doloron ĉe la lango kaj malagrablan guston en la buŝo. Tiu medikamento estas uzata ĝuste por malhelpi la mordadon de ungoj. Post ĉiutaga aplikado de la medikamento dum 1–2 monatoj, ĉiuj infanoj estis liberiĝintaj de la parazitoj sen uzo de specife kontraŭhelmintaj medikamentoj.

Danĝera vidpunkto

Tamen, pli ol uzado de apartaj malhelpiloj gravas la korekta edukado kaj streboj distri la infanojn per interesaj ludoj, utilaj okupoj, ktp. Cetere, kvankam multaj fotistoj, verkistoj kaj ĵurnalistoj ŝatas ilustri legmaterialon por infanoj per fotoj kaj desegnaĵoj de infanoj kun enbuŝigitaj fingroj, taksante tion kortuŝa atributo de infaneco, necesas tamen memori, ke tio estas danĝera vidpunkto.

Vladimir LEMELEV

Noto: La artikolo baziĝas sur originalaj esploroj de la aŭtoro, kiu estas docento de la Katedro pri Epidemiologio de la Samarkanda Ŝtata Medicina Instituto.

KEMIO

Molekula globlagro

Nun eblas produkti pilkojn ne nur el karbono, sed ankaŭ el aliaj substancoj

Ekde ilia ektrovo (Nobelpremio por Richard E. Smalley, Harold W. Kroto kaj Robert F. Curl en 1996) kaj la eltrovo de simpla sintezeblo fare de Kretschmer [kreĉmer] la tiel nomataj fulerenoj furoris ne nur en kemio, sed eĉ inter la publiko (MONATO 7/1991, p. 18). Ili estas variaĵoj de karbono. Normala karbono kristaliĝas en la formo de grafito, kiu konsistas el tavoloj de kunigitaj sesanguloj el karbonatomoj. (Alia kristalformo de karbono estas diamanto.) En fulerenoj, dek du karbonaj kvinanguloj kaj varia nombro de sesanguloj estas kunigitaj, formante pli aŭ malpli globforman korpeton. La plej populara fulereno estas C60, kiu similas al molekula piedpilko. Ankaŭ plurŝelaj bulbomolekuloj ekzistas, same kiel la unu- kaj plurŝelaj tuboformaj t.n. nanotuboj. Antaŭviditaj aplikoj de tiuj molekuloj precipe baziĝas sur ilia kemia varieblo kaj la elektronikaj ecoj. Oni ankaŭ proponis pure mekanikan aplikon de C60: kiel globoj por malgrandegaj globlagroj en mikrosistema tekniko. Malfacileco estas, ke en tiu kazo necesas protekti la molekulojn kontraŭ aero, ĉar ili povas reagi kun oksigeno. Estas konate, ke la strukturo de la sulfidoj de molibdeno kaj volframo, MoS2 kaj WS2, similas al tiu de grafito. En la sulfidoj, la metalatomoj troviĝas inter du sulfotavoloj, kaj la tavoltriopoj estas facile ŝoveblaj unu kontraŭ la aliaj, same kiel la tavoloj de grafito. Pro tio la glitfrotado estas malalta kaj ĉiuj tri substancoj estas uzataj kiel lubrikaĵoj. La sulfidoj estas kemie malpli reagemaj ol grafito. Jam antaŭ kvin jaroj, esplorgrupo de R. Tenne en Rehovot (Israelo) demonstris, ke la sulfidoj ankaŭ povas formi fuleren-analogajn strukturojn kaj bulbomolekulojn. Nun ili mezuris la frotadajn ecojn de tiaj WS2-molekuloj. La diametro de la plurŝelaj bulboj estis 120 nanometroj (miliardonoj de metroj). Tiel malgrandaj partetoj povas esti esplorataj per skana fortomikroskopo. La frotad-koeficiento fakte estas nur kvinono de tiu de la tavolforma WS2 (ĉirkaŭ centono de tiu de lubrikoleo). Tiu redukto rezultas el tio, ke ĉe la bulbomolekulo nur temas pri rulfrotado kontraste al glitfrodado ĉe la tavolforma sulfido. Ankaŭ la ŝarĝeblo de la molekulaj pilkoj estas pli granda, ĉar la rompiĝo aŭ kemia reagado ĉe granda ŝarĝo prefere komenciĝas ĉe strukturdifektoj, kiuj estas tre maloftaj en la molekulaj globetoj. Antaŭ aplikado kiel normala lubrikaĵo ankoraŭ devas esti ellaborata sintezo produktanta la globetojn en unueca grandeco.

Werner FUß

BIOLOGIO

Plibonigo de plantoj per gentekniko

Sciencistoj de planta gentekniko evoluigis tabakplanton, kiu sin lumigas per lumo de lampiro. La metodo, kiu uzas teknologion nomatan rekombinita DNA (desoksiribonukleata acido), estas principe simpla. Oni enkondukis genon respondecan pri la lumado el lampiro en la genaron de tabakplanto. La fremda geno preskaŭ perfekte funkciis kune kun la originaj plantaj genoj. La lumo el la transgena (ricevinta fremdan genon) planto ne estis tiel forta; tial oni bezonis specialan aparaton por videbligi ĝin. Se oni sukcesos iamaniere plifortigi la lumon, la tabakplanto brilos same kiel lampiroj en nokto. Estas plaĉe imagi, ke en proksima estonteco la lampoj sur stratoj estos anstataŭigitaj per arboj sin lumigantaj!

La plibonigo de plantoj per gentekniko, tamen, estas praktikata ĉefe por agronomiaj celoj, interalie por altigi la kvaliton de kultivataj plantoj. La unua komercaĵo transgene produktita estas Flavr Savr, frukto de tomato, kiu pli longe konserviĝas sur la butikobretoj, ĉar ĝi ne moliĝas tiel rapide kiel ordinaraj tomatoj. La principo ĉi tie estas mala ol tiu ĉe la lumanta tabakplanto. Por fari la transgenan tomaton, sciencistoj ĉe Kompanio Calgene en Davis, Usono, malhelpis la funkciadon de geno, kiu respondecas pri la malkomponado de ĉelmuroj de la frukta perikarpo dum la maturiĝo. Flavr Savr estas vendata en usonaj supervendejoj kaj uzata por fari sukon aŭ saŭcon.

Rezisto kontraŭ herbicido

Laŭ statistiko, la plejmulto de genetike modifitaj trajtoj rilatas la reziston de plantoj kontraŭ herbicidoj. Herbaĉoj konkuras kontraŭ kultivaĵoj por akvo, nutraĵoj kaj sunlumo, kaj tiel povas redukti rikolton je 70 %. Produkti plantojn kun kontraŭherbicida karaktero grave koncernas kaj kultivistojn kaj kemiajn kompaniojn, kiuj produktas herbicidojn. Du bazaj strategioj estis adoptitaj por tiu celo. Unu el ili estas enkonduko de mutacia geno en kultivaĵon, kiu faros proteinon kun ŝanĝita sentiveco al la herbicido. La alia metodo estas enkonduko de enzimo, kiu sentoksigas la herbicidon.

Ekzemplo de la unua estas glifosato, la aktiva ingredienco de herbicido nomata Roundup. Ĉi tiu kemiaĵo inhibas la enzimon, EPSP-sintazon, kiu katalizas la biosintezon de kelkaj esencaj aminoacidoj, kiel triptofano, tirozino kaj fenilalanino, kaj tiel malhelpas la kreskadon de plantoj. Esploristoj ĉe Monsanto en Sankta Luizo, Usono, kaj ĉe Calgene, enkondukis en kultivaĵon la mutacian genon por EPSP-sintazo el mutacia stamo de bakterioj, kiuj povas kreski en ĉeesto de alie mortiga kvanto da glifosato. Tiu mutacia geno produktas mutacian enzimon, kiu toleras la herbicidon. Tiel la transgenaj plantoj postvivis kontraŭ la herbicido, dum la herbaĉoj kun la normala sentiva enzimo estis elsarkitaj. Kultivaĵoj kiel tabakplanto, tomato, sojfabo, kotonujo kaj olerapo estis sukcese transformitaj tiamaniere en Usono, Kanado kaj Eŭropo en la lastaj jaroj. Ekzemplo de la dua strategio estas la konata herbicido 2,4-D. Oni sukcesis fari transgenajn tabakplanton kaj kotonujon kun mikroba geno, kiu respondecas pri enzimo malkomponanta la herbicidon.

Rezisto kontraŭ virusaj malsanoj kaj insektoj

Alia apliko de gentekniko estas provizi plantojn per rezisto kontraŭ malsanoj kaŭzataj de virusoj. Jam tiel frue kiel en 1929, plantpatologoj trovis, ke planto inokulita per milda stamo de viruso povas sin protekti kontraŭ sekvanta infektado de pli virulenta stamo. Poste klariĝis, ke la fenomeno rilatas al la sintezo de la kovraĵa proteino de viruso en la infektitaj plantoj. En 1986, Roger Beachy [biĉi] kaj liaj kolegoj ĉe Vaŝingtona Universitato montris, ke transgenaj tabakplantoj kun enkondukita geno respondeca pri la kovraĵa proteino de TMV (tabakplanta mozaika viruso) estas protektitaj kontraŭ la TMV-a infektado. Depost tiam, sammaniere produktiĝis transgenaj luzerno, kukumo, sojfabo, terpomo, tomato kaj maizo, ĉiuj rezistaj kontraŭ virusaj malsanoj.

La atakado de insektoj estas alia grava minaco al kultivaĵoj. La gentekniko montriĝis utila ankaŭ ĉi-rilate. De pluraj jardekoj, kultivistoj uzis insekticidan toksinon produktitan de bakterio Bacillus thuringiensis kontraŭ moteoj kaj papilioj. La proteina toksino ligiĝas al la membrano de ĉeloj en la mezintesto de la larvo, malhelpante ĝian normalan funkciadon kaj fine mortigante la insekton. La utileco, tamen, estis malhelpita de la facila deviŝiĝo de la insekticido for de la supraĵo de plantoj. Plie, ĝia efikeco en la kampoj daŭris nur mallonge. Genteknikistoj ĉe pluraj laboratorioj, inkluzive la kompaniojn Plantaj Genetikaj Sistemoj en Gent, Belgio, kaj Monsanto, izolis el la bakterio genojn respondecajn pri la toksinoj, kaj transformis kotonujon, terpomon kaj maizon, kiuj poste mem produktis la specifajn toksinojn kaj montris reziston kontraŭ plurspecaj insektoj. La toksinoj efikis nur kontraŭ insektoj, ne kontraŭ plantoj nek homoj. Ili evidente ne forviŝiĝas pro akvumado aŭ pluvado. Longtempa aplikado pruvis, ke ili estas tute sendanĝeraj, kaj fakte multaj esploristoj opinias, ke ili estas la plej sendanĝeraj el la insekticidoj.

Ĉu senriskaj?

Ne malmulte da homoj esprimas zorgon pri la eventualaj riskoj de la gentekniko al la medio kaj al nia sano, kiuj fakte estis la temo de vigla debato lastatempe. Do oni instalis specialajn komitatojn por studi la problemojn. Rilate la unuan, esplora raporto el Britio en 1993 konkludis, ke la transgenaj plantoj ne estas neakceptebla minaco al la medio. Britaj vidpunktoj pri la sanproblemo, tamen, estis iom restriktaj. Britoj ne donis licencon al Flavr Savr, freŝa aŭ prilaborita al saŭco aŭ suko, ĉar ili ne estis tutcertaj pri la danĝereco kaŭzebla de la geno respondeca pri la antibiotiko kanamicino, kiu kune enkondukiĝas en transgenajn plantojn. Malgraŭ tio, la nuna situacio de la monda provizo de manĝaĵoj postulas la praktikadon de la gentekniko en agrikulturo. Ene de 40 jaroj, la tuta loĝantaro sur la terglobo bezonos trioble pli grandan kvanton da manĝaĵoj ol nun. La neceso plialtigi kaj la kvaliton kaj la kvanton de rikoltaĵoj estas evidenta, kaj la problemo ne povos esti solvita nur laŭ la kutimaj agronomiaj manieroj.

Klarigoj pri la bildoj:

Transgena tabakplanto sin lumiganta per lumo de lampiro.

Petunioj transgenaj kun akirita rezisto kontraŭ glifosato (supre) kaj sovaĝaj (malsupre). Ambaŭ estis surŝutitaj per la herbicido je mortiga dozo.

Sung Ho CHO

Pliaj novaj vortoj poiradas!

En la tago antaŭ Kristnasko alvenis la kvara romano de Piĉ, Ordeno de Verkistoj, ekverkita jam en 1985 sed nur ĵus aperinta: 1997. Dek jarojn mi atendis ĝin! Do jen, kvazaŭ donaco. Bela surprizo, entute. Mi unue foliumis la glosaron. Avide. Pliaj novaj vortoj! Multaj estas tre fremdaj tamen, tro fremdaj. Plurajn mi opinias nepre senŝancaj. Ekleginte, mi baldaŭ konstatos ke la 24a de decembro, donacalo, dufoje menciiĝas en la libro. Kaj jen, en la oka linio jam, la verba formo “poiradas”. Ĝi plaĉas al mi. Ĝi klare diras ion. Ion, kion mi ne scius esprimi alimaniere. Ne tiel koncize. Sed mi pensas pri la kritiko de Auld, kiu malaprobis la uzon de tiu Piĉa po (fare de Urbanová en Hetajro dancas): “Ŝi rekonas, ke bizara lingvaĵo la homojn ne logas. Pri unu tamen escepto mi volas forte riproĉi ŝin. Temas pri tio, ke ŝi sufiĉe ofte uzas proponitan bastardan prefikson po- por ripetiĝinta ago. Tio estas nekredeble atenca. Nia fundamenta vorto ”po“jam estas ofte uzata prefikse, kaj rezulte la nova prefikso estas rekte miskompreniga. Kaj se ni tiun adverbigas aŭ adjektivigas (laŭ normala Esperanta maniero): poe, poa, ĉiu povas konstati la fiecon de tiu arbitra nenecesa propono.” Nulmen (neniom malpli) tiuj verboformoj semblas al mi aparteni al la lingva ĉarmo de la Piĉa prozo. Mi devas momenton halti por bone registri la signifon de tiu adverba kunmeto, ĉar la vorto similas la Occidental-an nullmen (neniel), kiu havas preskaŭ malan sencon. Min ĝi ne ŝokas, tiu ĉeverba po-prefikso. Ĉu ĝi ne dividas agon en partetojn kaj distribuas tiujn en la tempo? Konfuzo ŝajnas al mi ne ebla. Auld-an kondamnon ni tamen ne povas simple preterrigardi aŭ ignori. Ne aŭdi la averton de Auld ne eblas.

La aŭtoro prezentas kaj proponas freŝe novajn neologismojn unu post la alia, kaj samvice ankaŭ demonstre uzas ĝilin enfraze. Kia kreanto, tiu Karolo Piĉ. Kia krea genio! Jen aŭtoro escepta, aŭtoro sen hasto, aŭtoro kiu prenis sian tempon, kiu laboradis kaj laboregis, silente kaj senbrue, humile kaj humane. Li probatalas literaturverkadon, sed ankaŭ la Internan Ideon, homajn rajtojn, kaj universalisman filozofion. Li defendas liberan evoluon en politiko same kiel en lingvistiko, kaj postulas ĝin ankaŭ en individuaj vivoj kaj amoj. Konante la paradokson de ŝanĝado, li konstatas: “La mondon oni ŝanĝas ĉe skribotabloj, ne per revolucioj.” Kia aŭdaco, kia defio, kia vizio! Kiel avangarda! Kaj kiom sparkanta, fajreroza, ŝpruca, orgieska lingvaĵo! Kaj la erotikaj epizodoj: ĉi tie neniu maljunulino kiu paŝis en la maro, sed virinoj allogaj kiuj baniĝas en ŝvito kaj urino. Fikciaj roluloj en paca kunekzistado kun vicego da eminentuloj niamovadaj. “Ĉiuj miaj prozoj sas sonĝoj kaj rememoroj,” diras Piĉ. Sed ankaŭ revo kaj espero, ak aspiro kaj inspiro!

Li scias kiel munti romanon kaj sapias trafe rakonti, eĉ emocii. La fabulo fakte estas preteksto por prezenti verkistan vidpunkton kaj por lingve eksperimenti. Krom mal-pokaj partoj aparte belaj, la “Ordeno” semblas stile malpli poezia ol la “Tombejo kaj Klaĉejo”. Ĝi estas malpli homogena. Tiel, ĉapitro 32 ne estas beletra, sed historio-grafia. La verko venas ĉi-foje sen posta prilingva eseo, sed kun eseetoj entekste, en la romanstrukturo mem. Ĝi estas distra kaj instrua samtempe. Ĝi estas lernolibro. Ekce Piĉ! Ĝi estas ludo per vortoj kaj vorteroj. Ma ĝi estas ak tasko: elĉerpi kaj ekspluati ĝiajn riĉaĵojn prenos jarojn.

Abundas antologiindaj paĝoj kaj citindaj pecoj. Piĉ, per siaj rimedoj, perfekte esprimas sian penson; ofte per kunmetitaj vortoj, tuj klaraj en la kunteksto, sed kiujn mi ne povus traduki en etnan lingvon. Jen “perstavitaj” por ekzemplo (p.150).

La stilon de Piĉ karakterizas la tripunkto. Kaj ia pleonasmozo. Krome, frapas iu alternado de kontraŭoj, iu plurisma poluseco: jen sekaj prelegetoj, jen sukaj roman-partoj ege agoplenaj (ĉu agaloj?); jen vortelekta precizemo, jen enkonduko de terminoj plursencaj, plurnuancaj, malprecizaj; jen subtileco kaj sentivego, jen superŝutaj vortfluoj, kuntrenaj kaj forlavaj tajdoj de volupto; jen eferveska dialogo en parola lingvo flua, sed plena je ksenaĵoj; jen mal-vortoj kaj longaj kunmetaĵoj, jen unusilabaĵoj; jen arĥaismoj, jen novismoj; jen temoj arde religiaj, jen flusa erotiko.

Jen do verko plena je kontrastoj, je solvoj, je direktivoj, je sugestivaj ekzemploj, je subtilaĵoj, sed ankaŭ je ekscesoj. Ma ekscesoj konsciataj, intencaj, volataj, cele al pruvo de argumento. Cele al influo, efiko, premo per modeloj. Vidu, kion li scias fari per unu sola sufikso: -im, tiu de centimo kaj reĝimo. Aŭ -al. Aŭ -ed. Jes klare, li troigas. Ne eblas konsenti pri ĉio. Iujn neologismojn li uzas nur unu fojon en la tuta libro, aliajn konstante. Sed nekontesteble li liveras utilajn lingverojn, el kiuj kelkaj ankaŭ al mi jam mankis dum verkado. Bone, tamen liaj proponoj estas plej ofte ja novaj aldonoj al nia vortaro: ple, ner, ab, itere, ŝturmo Min ĝenas multies uzo de “ĵus” en la senco de “ĝus” (ĝuste nun), tial tiu lasta estas bela mallongigo. Same: ”ĝise” (ĝis nun). Pon, uzita de de Kock por malantaŭ, neniam plaĉis al mi; nek plaĉas la Piĉaj “poster” kaj “pos”. Mi iam uzis “dre”, kiu formus belan paron kun lia (iom peza sed ja mallonga) “dvan”, ĉar ambaŭ laŭ la franca: derriére / devant. Multaj novaĵoj, tamen, ŝajnas tute superfluaj. Ĉu “muliero” taŭgas pli ol taŭgus ekzemple: “muĥero”, “moljo”, “vumano”? Kelkaj vortoj ne estas glositaj: “ stejla”, “dekenio”, “intre”, “spelunko”, “cimo” (subaŭskultilo, spiona mikrofono) kaj iuj radikoj ricevas novan kaj duan signifon: “mata”, “lena”, “obligi”, “sarko”. Ma ĉu eĉ Esperanton minacas invado de anglaĵoj? Ples. Ĉu oŭ kej? Never! Kaj kial apud “malfermi”, “aperti” kaj “ovri” ankoraŭ “uvri” kaj “uverti”? Kial apud “detrui” ak “destrui” kaj apud “preventi” ak “preveni”? Do jen iom ĥaoseska sekvo. Nu, ekce Piĉ! Ekce la koncepto de lingva libero kaj abundo. Rekte malagrable tamen sonas: sorĉitae, kurantae, naturoa, nuloa kaj du similaj pli.

Komence de ĉapitro 30 la tria persono (li) ŝanĝiĝas al la dua (vi): temas pri la sama febra deliranto. Nenio pravigas tion, krom identigo de la aŭtoro kun tiu rolulo (Georgo Masono, fondinto de la ordeno). Jam en ĉapitro 20 estis interrompoj de rolula dialogo per tekstopartoj mi-forma (p.149) kaj vi-forma (p.150), kiuj “mi” kaj “vi” ambaŭ reprezentas la verkiston. Pri la enhavo, resume: dudeksepopo da geesperantistoj retiriĝas en malnova Litomiŝla monaĥejo por dediĉi sin al verkado. Ili volas evoluigi la lingvon, sed ankaŭ ĝian statuson en la mondo, por propagi ĝian internan edukan valoron. La enlanda reĝimo faras finon al ilia kultura eksperimento. Iu ordenano verkis romanon “Rapsodio pri metrostacio”, kiun Piĉ priskribas jene: “Libro, kie oni rememoras, komparas, kaj sencele gapas. Sed iel eĉ filmo Mal-graŭe tamen fresko, kiu neforviŝeble stampas sin memoren”. Kvazaŭ li recenzas sian propran verkon!

Kiel konkludi? Kion diri pri Piĉ kaj pri lia Ordeno? Ĉu uzi liajn proprajn vortojn? “Kia vivuniversitato!” (p.139).

Ĉe mia ekzemplero, unu sola tralego (zorgemanipula) sufiĉis, por ke parto de la folioj degluiĝu de la dorso. La libro meritus prestipon kaj fortikan bindon. La unuaj 220 paĝoj de la tajposkripta faksimilo estas nesufiĉe klaraj. Linioj kun interpunkcio ĉe la komenco: tripunkto, citilo, kria aŭ demanda signo ne aspektas laŭ presartaj kutimoj. En la glosaro doniĝas jenjene ankaŭ la etimologio de nova vorto; sed tre domaĝe, ke la origina lingvo ne ĉie indikiĝas. Latinaj frazoj ne estas tradukitaj; estus tamen interese kompreni ankaŭ tiujn.

Christian DECLERCK

Postnoto de la redaktoro.

Malgraŭ mia emo, mi ne mallongigis la recenzon, nek konvertis ĝian lingvaĵon al la normala Esperanto (por tia laboro, malutila por la sano, la redaktoro devus postuli senpagan lakton). La legantoj juĝu mem, kiom valoras tiuj intelektaj ludoj, en kiuj la enhavo de la verko gravas neniom kompare kun obseda elpensado de novaj slovoj (pardonu, vortoj) kaj afiksoj, kio transformas legadon en konstantan stumbladon en malluma ĝangalo, provadon solvi nesolveblajn enigmojn kaj... (la leganto mem aldonu la finon laŭplaĉe). Ĉu entute tio estas Esperanto? Eble ĝi pli meritas la nomon Volapuganto.

Boris Kolker.

Karolo Piĉ: Ordeno de Verkistoj. Eld. Edition Iltis, Scheidt, 1997. 382 paĝoj kudre binditaj. ISBN 3-906595-10-2. (Ankoraŭ) ne aĉetebla ĉe FEL.

ARTHUR C. CLARKE

Kosmopolita civitano kun okulo al la universo

La nomo Clarke ne diras multon, sed eble ekbrilas lumeto je mencio de A Space Odyssey (Spac-Odiseado). Ĉar Clarke verkis la romanon kaj poste la tekston por la filmo de Stanley Kubrick. Sekve li tuj ricevis Oskar-premian kandidatigon. Hodiaŭ satelitoj cirkulas ĉirkaŭtere en la Clarke-orbitoj, kaj iu lunkratero estas nomita Terlumo (Earth Light) laŭ unu el liaj fikciaj roluloj. Lia kvara kaj lasta libro en la serio Spac-Odiseado ĵus aperis: 3001, La lasta Odiseado. Kiu havas bonan memoron, konas lin ankoraŭ de la raportado kun Walter Cronkite, kiam ili kune raportis en CBS (usona “Kolombia Radiofonia Sistemo”) pri la Apollo-flugoj.

Verŝajne baldaŭ ni vidos filmon de Spielberg bazitan sur lia verkaro. En 1994 oni kandidatigis lin por la Nobel-premio por la Paco, pro lia pionira laboro pri persatelita komunikado.

Brito elmigras al tropika paradizo

Arthur Charles Clarke naskiĝis ĝisosta brito, sed li loĝas jam pli ol kvardek jarojn en la tropika Sri-Lanko. Belega lando kun tre interesa kulturo kaj neatendita kunekzistado de religioj. Sed ĝia historio estas ege malkvieta, kun interna milito kaj internaj konfliktoj, kiuj regule saltigas la flamon en la paton. En tempoj de ribelemo, insurekcio kaj cenzuro, estis ofte Clarke kiu informis la eksteran mondon pri la faktaj okazaĵoj. Per sia reto de komunikaj aparatoj kaj satelit-kontaktoj li trarompis la internacian izoliĝon de la ŝtato.

Fenestroj al la mondo

Lia domo estas vasta, kun multe da vitro, tuj apud la loĝkvartalo de la ĉefurbo Kolombo: Cinnamon Gardens (Cinam-ĝardenoj). Sur la muro pendas senmakula kupra nomŝildo: Arthur C. Clarke. Indiko pri lia profesio ne necesas. Nenia lukso, krom tuta baterio da komputiloj — liaj fenestroj al la mondo. Ĉar se unu persono enkarnigas la koncepton de Monda Vilaĝo, do tiu estas li. Ĉie-estaj montriĝas la desegnitaj fotoj, kiuj povus plenigi muzeon: princino Diana, reĝino Elizabeta, Liz Taylor (en ŝiaj junaj jaroj), Neil Armstrong, du dekduoj da kolegoj astronaŭtoj kaj kosmonaŭtoj, Captain Kirk, NASA kaj ĉiu (interplaneda) asocio, kiu estas respektinda; plie honordoktoriĝoj kaj honormembrecoj ĝis la limo de l’ rigardo. La murojn de lia kabineto plafon-alte tegas bretaroj kun libroj kaj videoj, probable centon da metrolongoj. Intertempe, liaj fikcisciencaj prognozoj montriĝis pli fidindaj ol multaj sciencaj raportoj. Tiel li atingas la nivelon de Isaac Asimov, Aldous HuxleyCarl Sagan: fekundiga imagpovo kaj scienca sobreco estas kunteksitaj je filozofie riĉa manifesto. Kio estas fikcio, kio estas futuro?

La oldulo kaj la luno

En decembro Clarke festis sian 80an datrevenon. Li estas ĝistede kontaktata de gazetaro kaj amaskomunikiloj. Tial ne estas eksterordinare vidi lian vizaĝon en natura grandeco sur la ekrano, elsenditan de unu aŭ alia stacio, honore al plia jubileo, projekto, libro aŭ spac-asigno. Ofte rekte, per satelitkonekto inter Ameriko aŭ lia naskiĝvilaĝo kaj lia privata loĝejo en Kolombo. Intervjui lin estas travivaĵo laciga sed plezura! Lia spirito saltas de loka historia falsaĵo al preferata foto-kun-dediĉo pendanta sur la muro, aŭ al la lasta ŝerco pri iu informadika guruo. Li sendas min de tie tien: ĉi tien por libro, tien por videokasedo aŭ foto. Li ĵonglas per nomoj de personoj, institutoj kaj verkoj, per titoloj kaj per vortludoj. Ekstrema koncentriĝo estas necesa. Ĉu ĉi homedo da mensa dinamiko vere estas okdekjara? Li sidas en rulseĝo hodiaŭ; povas mem iri, sed devas ne tro vigli pro iu rara sindromo. Post la intervjuo li ankoraŭ ludos partion de tabloteniso. Lia lasta projekto estas lia unua komputil-ludo! Se la tempo tion permesos al li, ĝi estas la starto de nova kolekto: la komputila aventuro “Rama” sur kompakta disko, kompletigo de la “Rama”-libroj eldonitaj de Sierra Online.

Delogita de tropikaj akvoj

Kompreneble, iam lia hobio estis subakviĝo: por tio li venis al Sri-Lanko. Survoje al la Grandbariera Rifo li mallonge haltis sur la insulo, kiu tiam nomiĝis Cejlono. Lia angla aferpartnero enamiĝis al knabino; li mem enamiĝis al la lando, al ĝia naturo, ĝia klimato kaj ĝiaj loĝantoj. Du jarojn poste li venis vivi tie definitive: “Tio estis en 1956. Kun miaj amikoj mi tiam fondis ĉi tie subakviĝistan lernejon kiu ekzistas ankoraŭ: Subakvaj Safaroj. Sed scuba diving por mi mem nun evidente apartenas al la pasinteco.”

Sri-Lanko estas efektive treege interesa insulo sub la hindia subkontinento. (Cetere, estas tie ankaŭ kelkaj esperantistoj, sed mi neniam sukcesis kapti tiujn!) Vivas tie varia popolumo el diversaj rasoj: sinhalanoj, tamuloj, maŭricianoj, burgeroj (posteuloj de malnovaj koloniaj potencoj). Budhismo, hinduismo, islamo kaj katolikismo prosperas kune en malofta miksaĵo. Tiriĝas interna milito de la Tamulaj Tigroj, kiuj strebas al propra tamula ŝtato, Eelam, en la nordo de la lando. Fremdaj vizitantoj estas neniam celataj.

Kosma komputil-kuriozulo

Plue, ĉe Clarke staras ankaŭ teleskopo, por rigardi la lunon. Liaj komputiloj estaj plenaj je ekstraĵoj, ekzemple cento da kosmaj ekrankonserviloj! Saturno, lunpejzaĝoj, aŭ similaj mus-matoj. Kiam lia komputilo ekstartas, aŭdiĝas konata nazala voĉo: “ I am completely operational and all my circuits are functioning perfectly” (mi estas komplete servotaŭga kaj ĉiuj miaj cirkvitoj funkcias perfekte). La voĉo kaj la frazo de la komputoro Hal el A Space Odyssey! Kaj, ĵus antaŭ ol oni elŝaltas la aparaton, oni ricevas la frazon de la mortanta Hal, kies lumetoj estingiĝas unu post la alia kaj kies voĉo forsvenas: “ My mind is going ” (mia menso mortas).

Nun ekzistas eĉ retpaĝo pri la 30a datreveno de Hal; ĝi aperis eĉ sur televido! Sur siaj komputiloj Clarke povis antaŭ kelka tempo perfekte vidi kiel la spacsondilo Galileo preteriras Saturnon. Li estis tre malpacienca tiuokaze. Pri tio li estis verkanta jam jardekojn, kaj nun ni ekscios, kiel ĝi aspektas en realo. Nu, liaj antaŭdiroj estis preskaŭ pravaj! Sed, kvankam li havas Windows 95 en sia komputilo, li komfortigas sin: kiel tekst-prilaborilon li ankoraŭ ĉiam uzas prahistorian Wordstar.

Dalai-lamao

Inter libroj pri budhismo kaj de la Dalai-lamao kuŝas vidbendo, kiun Clarke mem kompilis el nombro da akaparitaj film-arkivoj, kun materialo ekde 1897, eĉ kun bildoj de la zepelino Hindenburg. Iom poste ni kune hejmece rigardas televidon, spektas la kronadon de Elizabeta 1a — unu el la plej fruaj televidaj raportaĵoj elsenditaj de BBC. Defilas peco da homa historio. Clarke sin konsideras gasto en la lando; pri ĝia tre malkvieta politika situacio li do deziras ne esprimi sin. Tio tute ne decus. En 1975 li cetere estis la plej unua fremdulo sub la Aranĝo por Enloĝanta Gasto (Resident Guest Scheme Ndlr: konstanta restadpermeso por homoj kun escepta kultura aŭ scienca rolo). Sed li esperas ke en ĉiuj partioj venkos la prudento. Ĉar li komprenas ke mi sufiĉe bone konas la tre kompleksan situacion en Sri-Lanko, li tamen ellasas aludon: iam li faris filmon kun la aktoro Viyaja Kumaratunga. Per tio Clarke donas politikan deklaron. La populara aktoro Kumaratunga ja estis klara kontraŭulo de la diktaturo; tial sub la antaŭa reĝimo li estis murdita. Li estis la edzo de Chandrika, filino de la forta politikista edzoparo Bandanaraike. Antaŭ tri jaroj ŝi estis elektita kiel prezidento kaj sukcesis efektivigi senteblan mildigon de la situacio, kun multe pli da atento por la homaj rajtoj.

Clarke okupas sin ankaŭ per ŝajne malgravaj aferoj. Tia estas la analizo de la grafitioj sur la spegulmuro de Sigirya, giganta granita roko, sur kiu staris tuta palaco. La vizitintoj tra jarcentoj postlasis sur ĝi ĉiajn murskribaĵojn. Ĉu vi cetere scias, ke kuras film-opcio por lia libro Fontanoj de Paradizo, pri astronaŭtoj kiuj alteriĝas sur Sigirya, la Leonroko? La fenomenala roko estos baldaŭ proklamita kiel la oka mond-mirindaĵo kaj tiam fame samnivelos kun la piramidoj kaj la Ejfel-turo.

Impona programo

Ofte li ankoraŭ laboras dum 10 ĝis 12 horoj tage, sed fojfoje iom malpli, ĉar la 16an de decembro 1997 li iĝis ja 80-jara. Multaj televidaj stacioj tion celebris. La listo kun planitaĵoj estas impona: titoloj de libroj, televidaj programoj, opcioj por filmscenaroj, kaj omaĝoj. Okaze de sia sepdekjariĝo li ricevis gratulojn de Asimov, de la nun mortinta Carl Sagan, de Neil Armstrong. Ĉe lia okdekjariĝo lia reta leterkesto sendube estis eĉ pli plena.

Jen vizia geniulo kaj maljuna petola fripono, kiu konstante ridigas la mondon per siaj ŝercoj.

Anne TILMONT

Jen vizia geniulo kaj maljuna petola fripono, kiu konstante ridigas la mondon per siaj ŝercoj.

Fotis: Anne Tilmont.

NORD-IRLANDO

Minacoj kaj pacpropono

En radio-dissendaĵo, la primaso de la anglikana Eklezio de Irlando, ĉefepiskopo Robin Eames [Imz], indignis kontraŭ ekstremisma organizaĵo Katolika Reago-Fronto, kiu anoncis eventualajn reprezaliojn kontraŭ protestantaj klerikoj en la Irlanda Respubliko kaze de pliaj kontraŭkatolikaj atencoj fare de nordirlandaj protestantaj ekstremistoj. La primaso jam severe mallaŭdis la lastatempajn murdojn de homoj el ambaŭ religioj kaj emfazis, ke tiaj agoj estas kontraŭkristanaj.

Komitatano de presbiteriana eklezio en Irlando, D. Cowan [kaŭen], kunvokanto de la irlanda misio de tiu konfesio, bazita en la nordo, konfirmis dum vizito al suda Irlando, ke pastoroj de la anglikana kaj presbiteriana eklezioj en apudlandlima sud-irlanda graflando Monaghan [mónaĥan] jam minaciĝis, supozeble fare de la t.n. “fronto”. Alia misiano informis, ke homoj, kiuj volis ĉeesti protestantajn kunvenojn en landlimaj regionoj, fortimiĝis.

Sektismo

Ĝis nun, la brita kaj la irlanda registaroj kaj la nordirlandaj aŭtoritatoj emis insisti, ke la maltrankvilo en Nord-Irlando devas esti rigardata kiel politika, ne esence religia, konflikto. Tamen ĝi pli kaj pli similas al sektisma interbatalo. Kompreneble, la konflikto fontas el disputoj pri la politika statuso de la ses graflandoj de Nord-Irlando. En tiu konflikto videblas kvazaŭetnaj nuancoj: la plimulto da protestantoj devenas de sud-skotaj aŭ anglaj familioj; la plimulto da katolikoj de indiĝenaj irlandaj.

La brita laborista registaro proponas pacprojekton por Nord-Irlando, kiu inkluzivas t.n. Konsilantaron de la Insuloj (analoge al Konsilantaro de Eŭropo). La konsilantaro ampleksus Anglion, Skotlandon, Kimrion, Nord-Irlandon kaj la Respublikon. Laŭraporte, la ideon aprobas nek Sinn Féin [ŝin fejn], la respublikana naciista partio, nek la plej fervoraj lojalistoj (kontraŭrespublikanaj) partioj. Ŝajne tamen multaj britoj kaj irlandanoj rigardas ĝin kiel interesan proponon, kiu povus sukcesi, se nordirlandaj partioj pretus akcepti ĝin. Sed jen la tubero.

IRL

ĈINIO

Grandegaj domoj

Dum la lastaj jaroj en Ĉinio estas konstruitaj pli ol 8000 domoj kun almenaŭ 20 etaĝoj. Precipe en apudmaraj nove konstruitaj urboj, gigantaj konstruaĵoj senĉese levas sin kiel printempaj bambuidoj post pluvo. Dum la 80aj jaroj domego kun pli ol 9 etaĝoj estis nomita “altkonstruaĵo”, sed nun domego kun ĉ. 20 etaĝoj estas meza, ĉ. 100 m kaj 30 etaĝoj estas alta, kaj pli ol 200 m kaj 50 etaĝoj estas superalta.

Nuntempe inter la konstruataj domegoj la plej alta estas Jinmao-domego en Ŝanhajo, kiu havos 420 m kaj 88 etaĝojn kaj estos finkonstruata in 1998. Oni ankaŭ planas la konstruon de domego kun 95 etaĝoj, kiu funkcios kiel la financa centro de Ŝanhajo.

MU Binghua

VID-HISTORIO

Listo de Spielberg

Kiam antaŭ tri jaroj Steven Spielberg [stiven spilberg] finis sian filmon La listo de Schindler, li decidis lanĉi unikan projekton: vidbende registri atestaĵojn de ĉiuj travivintoj de la koncentrejoj. Por starigi monumenton al la deportitoj, antaŭ ol tro malfruas, li kreis Ŝoaĥan Vid-historian Fondaĵon.

La fondaĵo listigis entute pli ol 50 000 nomojn. Antaŭ kamerao jam rakontis pli ol 38 500 homoj el 49 landoj — judoj, ciganoj, samseksemuloj — ne nur kion ili spertis en la naziaj koncentrejoj, sed ankaŭ sian ĉiutagan vivon antaŭ kaj post la milito. Se neniuj deportitoj plu vivas, ekzemple tiuj de Belzeco (Belłżec) en Pollando, kie 600 000 judoj pereis, rakontas iamaj dungitoj ĉe la koncentrejoj, ekz. plumbistoj aŭ elektristoj, aŭ la soldatoj, kiuj liberigis ilin.

La bendaro daŭras entute naŭ jarojn kaj duonon. Nun necesas katalogi la tutan arkivon kaj alirebligi la filmojn, en kiuj paroliĝas ĉ. tridek lingvoj. La Spielberg-fondaĵo intencas publikigi la rakontojn ne nur per komputila reto, sed ankaŭ per libroj kaj kompaktaj diskoj, kaj disponebligi ilin al lernejoj, historiistoj kaj inform-filmistoj. Por eltrovi pluajn informojn pri la fondaĵo kaj ĝia laboro: http://www.vhf.org.

Marteno ECOTT

Kreskanta rezisto

En novembro 1997 okazis en Hanojo pinta konferenco de franclingvaj landoj. Ĝi elektis kiel prezidanton la eksan Ĝeneralan Sekretarion de UN, la egiptanon Butros-Ghali. Agadplano rajtigas lin lanĉi kampanjon por kontribui al paca solvo de konfliktoj. Krome la kunlaborantaj 49 landoj intencas bari la vojon al la sintruda usona kultur-imperialismo kaj al la superregado de la angla lingvo malfavore al la franca.

Ru BOSSONG

Komputistoj kaj usonaj entreprenoj

Pro urĝa bezono de komputil-programistoj, multaj usonaj kompanioj ekserĉis specialistojn en aliaj landoj, precipe en tiuj, kie la averaĝa salajro estas draste malpli alta ol en Nord-Ameriko. La usona leĝaro permesas venigi homojn de “deficitaj profesioj”. Ili ricevas labor- kaj restad-permeson. Unu el la popularaj rekrutejoj estas Rusio, kies komputistoj jam delonge ĝuas imponan reputacion. Ekssovetio ŝajnas inundita de superprogramistoj, kiuj ofte ne povas apliki siajn sciojn hejmlande pro stagnanta ekonomio. El la brilaj kaj ambiciaj profesiuloj, kiuj ankoraŭ ne forveturis, multajn dungas alilandaj entreprenoj enlande. Ekzemple Sun Microsystems Inc. [san majkrosistemz] malfermis filion en Moskvo, dungante dekojn da tieaj programistoj, kiuj scipovas programlingvojn kiel Cobol, Fortran, Pascal, Java.

UZBE-C

Senpaga tradukilo

La interreta serĉilo AltaVista depost nelonge liveras senpagan tradukservon el la angla al la franca, germana, itala, hispana kaj inverse. Krom enretaj dokumentoj, la sistemo ankaŭ tradukas tekstojn entajpitajn de la uzanto mem. La traduko estas tre uzebla, eĉ se ĝi foje estas tro laŭvorta. Ekz. la tradukilo francigis la frazon el “Patro Nia” Our father who art in heaven, hallowed be Thy name jene: Notre père que l’art dans le ciel, sanctifie soit Thy le nom. Sed por senpaga servo, kiu troviĝas en provizora stadio, ni supozas, ke la Sankta Patro montriĝos indulgema. http://babelfish.altavista.digital.com/

Pensi pri UN

De la 21a ĝis la 24a de oktobro 1997 sesiis en Havano la internacia seminario “Pensi pri UN ekde Latinameriko kaj Karibio”, kunorganizite de Kuba Asocio de UN kaj Ekonomika Sistemo Latinamerika (SELA). Partoprenis reprezentantoj de la du organizaĵoj kaj fakuloj el Latinameriko, Hispanio, Usono kaj Britio. La kuba ministro pri eksteraj rilatoj Roberto Robaina alvokis la partoprenantojn dum la inaŭguro “defendi la regionajn interesojn kaj brave alfronti la respondecon aŭdigi la opinion de la regionaj landoj kiam prenendas gravaj decidoj”. Dum la ferma sesio, la kuba parlamentestro Ricardo Alarcón, eksambasadoro de Kubo ĉe UN, emfazis la bezonon vere demokratiigi tiun organizaĵon kaj ties sekurecan konsilantaron. Li alvokis je komuna strebo plenumigi la fundamentan principon de la UN-ĉarto pri suverena egaleco de la ŝtatoj, ĉar malgraŭ novaj riskoj kaj defioj ekzistas eblecoj demokratiigi la internaciajn rilatojn, kaj nur tiel oni povos efektive progresi en la celoj de tiu organizaĵo kaj eviti novajn konfliktojn.

Maritza GUTIERREZ

Helpo haveblas

Ankoraŭ ne estas malkovritaj la kaŭzoj de Progresiva Supranuklea Paralizo (PSP; foje nomata malsano Steele-Richardson), neŭro-malsano, kiu difektas i.a. la ekvilibron kaj kondukas finfine al litkondamnita stato. Por akceli kuracon kaj por subteni viktimojn de PSP kaj iliajn familianojn, fondiĝis en 1994 grupo PSP-Eŭropo; en 1996 sekvis franca filio. Kun ĉi tiu asociiĝas francaj esperantistoj, kiuj petas, ke ĉiu, kiu konas PSP-viktimon, informu pri PSP-Eŭropo. Detaloj haveblas de Roger Foucher, 16 Ker Tessier, F-56370 Sarzeau, Francio.

Roger FOUCHER / PG

Mankos edzinoj En Ĉinio, ĉar vir-infanoj pli populariĝis ol inaj, kaj ĉar modernaj sciencaj teknikoj ebligas ekscii pri la sekso de naskotoj, la nombro de viraj beboj ege superas tiun de inaj. Laŭ enketo de ŝtata instanco, la naskokvoto en Ĉinio estas 1,97 %, kaj el novnaskitoj la proporcio viro-virina atingis 114 kontraŭ 100. Ĉiujare, inter la pli ol 23 milionoj da novnaskitoj, viraj pli multas ol inaj je pli ol 3,6 milionoj. Oni kalkulis, ke fine de la jarcento viroj pli multos ol virinoj je ĉ. 70 milionoj. Al tiuj 10-20 jarojn poste mankos edzinoj. MU Binghua

Ŝipo de espero

Marfunde troviĝas la japana kargoŝipo Cuŝima-maru, kiu dum la dua mondomilito estis survoje el la batalzono Okinawa, al teorie pli sekura regiono. Kiam usona submarŝipo torpedis ĝin en 1944, 1487 homoj, inter ili 738 geknaboj, pereis; entute elvivis nur 59 personoj. Nun oni volas, ke la ŝipo forlasu sian 900 m profundan tombon. Nakasone Masao, kiu travivis la tragedion, diris: “Mi deziras, ke la registaro konservu la ŝipon kiel simbolon por eterna paco.” Oni volas precipe, ke junuloj lernu pri la mizero de la milito.

HORI Yasuo / PG

Pacaj batalantoj

Sude de la irlanda ĉefurbo, Dublino, situas la lastaj antikvaj arbaroj de kverkoj kaj aliaj indiĝenaj specioj, kiuj iam kovris la Verdan Insulon. Preskaŭ ĉiuj el tiuj praarbaroj estis detruitaj pro ligno-vendado kaj agrikulturo. Malgraŭ tio, ke Irlando troviĝas inter la plej arbar-malriĉaj landoj en Eŭropo, kaj ke antaŭ jaroj la registaro deklaris la arbaron naturrezervejo kaj proprietaĵo de la irlanda popolo, la loka konsilantaro decidis faligi multajn arbojn por plilarĝigi ŝoseon. Por protekti la arbojn t.n. “ekologiaj batalantoj” loĝis en budoj konstruitaj en la branĉoj, ĝis polico elpelis ilin. La batalo daŭras en la supera kortumo: oni argumentas, ke la arbo-faligo konsistigas kontraŭleĝan priŝteladon de la nacia hereda posedaĵo.

IRL

Novepoka indigno

Kvankam dum sia historio Irlando spertis plurajn invadojn, la irlanda publiko nun plendas pri “invadeto” de t.n. “novepokaj migrantoj” (t.e. tiuj, kiuj adoptis ciganecan vivmanieron kaj, laŭdire, vivas je kosto de la ŝtato). Tiuj migrantoj, precipe angladevenaj, kutime tendumas en la kamparo, sur insuletoj aŭ — tio indignigis la publikon — en la ruinoj de antikva preĝejo en suda Irlando. Laŭŝajne, tamen, la invadintoj nek damaĝas nek krimas.

IRL

Denove ...

Ĝenerale, laŭ la gazetaro, ĝis nun kulpas pri terorismaj atencoj en Nord-Irlando la armita respublikana organizaĵo IRA, aŭ similaj naciismaj kvazaŭarmeoj, devenantaj de la katolika parto de la nordirlanda socio. Ekde novjaro 1998, tamen, la plimulto de la atencoj celis unuopajn katolikojn. Respondecas pri tiuj atencoj, laŭ ĉefpolicano, protestantaj lojalistoj (porbritaj uniistoj), kies predo fariĝas hazarde celitaj civiluloj el la katolika komunumo. Ekzistas lokoj en Nord-Irlando, kie ne konsilindas aparteni al katolika eklezio aŭ havi gaelan antaŭnomon aŭ nomon de katolika sanktulo. Kompreneble, la kontraŭa stato (evidenta protestanteco) ankaŭ entenas danĝeron.

IRL

OPINIO

Sadam kaj beduanismo

Beduanismo estas la malamiko de civilizacio: tiel opiniis historiisto kaj sociologio-pioniro Abdul-Rahman Ibn Khaldun (1332-1406). Li kredis, ke civilizacioj disfalas pro atakoj de nomadoj; oni pensu pri ekz. mongolaj triboj, kiuj dum mezepoko detruis Irakon kaj partojn de Eŭropo. Ibn Khaldun mem spertis atakojn de nomadoj: triboj de Bani Hilal detruis partojn de Tunizio, hejmlando de Ibn Khaldun.

Karakterizaĵoj de beduanismo i.a. jenas:

* malfirma kunligo kun patrujo; tiel Sadam Husejn praktike cedis suverenecon super Irako al Usono kaj fordonis parton de sia teritorio al Jordano pro ties helpo dum beduanisma milito kontraŭ Irano; beduanoj facile fariĝas spionoj kontraŭ samnacianoj (Britio kaj poste Israelo multe uzis beduanojn)

* fanatikeco kaj monopolo de aŭtoritato; ŝejko fariĝas kvazaŭ dio; nescio pri civila leĝaro (Sadam foje deklaris: Leĝo? Kio estas leĝo? Mi skribas linion sur paperon kaj tio estas leĝo); kredo je senerareco (la Sadam-a “patrino de bataloj” fariĝis “eterna patrino de venkoj”)

* ekstremeco; gastamo de Hatam (6a jarcento) kontraste al la krueleco de Sadam (20a jarcento)

* hodiaŭismo anstataŭ morgaŭismo; beduanoj devenintaj de la dezerto kutime vivas de unu tago al la alia; ili konstante translokiĝas (Sadam detruis milojn da vilaĝoj kaj malstabiligis centmilojn da homoj)

* civilizacio kiel amuzaĵo; Sadam konstruigis dekojn da kasteloj tra la lando dum mortas irakaj infanoj pro manko de nutraĵo kaj medikamentoj

* suspektemo; laŭ Sadam tiuj, kiuj ne aliĝis al li, kontraŭas lin; beduano fidas nur sian hundon, kiun li nutras; same Sadam fidas siajn policanojn.

Malgraŭ ĉio ĉi ŝajnas, ke okcidentanoj ĉiam preferas, ke beduanoj sange regu Arabion.

Al-Amily / PG

BULGARIO

Fantastaj rok-formitaĵoj ĉe Belogradĉik

En nordokcidenta Bulgario situas la urbo Belogradĉik, kiu estas fama pro siaj rokoj — vera naturmiraklo. En ties rigidaj formoj estas kaŝita fabela mondo de homoj, bestoj, ŝtonigitaj arbaroj kaj malnovaj fortikaĵoj. Tie estas ankaŭ ŝtonfloroj, kiuj ne ekfloris en mallumaj kavernoj, sed subĉiele, sub la brilanta suno. Kvazaŭ per sorĉbastono la naturo tuŝis la rokmasivon kaj kreis tiujn fantaziajn formojn.

En la proksima kaj malproksima ĉirkaŭaĵo de Belogradĉik dise aŭ grupe konturiĝas la rokoj je la violkolora, de la Balkan-montaro kreita fono, kaj ili ekaperas ankoraŭ pli alte, pli proksime kaj pli majeste.

La formiĝon de la Belogradĉik-rokoj kaŭzis erozio. En la daŭro de milionoj da jaroj la naturo kreis malrapide kaj obstine tiujn neimageblajn formitaĵojn, kies varieco kaj unikeco mirigas ĉiun turiston.

La Belogradĉik-rokoj okupas vastan areon. Konsistantaj el grandgrajna roza kaj ruĝa grejso, ili rustkoloras kaj trembrilas ruĝece en la malproksimo, iuloke atingantaj eĉ altecon de 150 m.

Ĉe la piedoj de la malfacile alireblaj rokoj apud la urbo troviĝas fama kaj bela fortikaĵo. Ĉi tie iam staris malgranda romia kastelo. Fine de la 14a jarcento la loka bulgara reganto Stracimir de Vidin renovigis kaj plivastigis la fortikaĵon; tamen poste la turkoj, kiuj konkeris tiun parton de Bulgario, detruis ĝin. Sur la sama loko oni konstruigis du fortikaĵojn: grandan (aŭ suban) kaj malgrandan (aŭ supran), kiujn ligas kruta vojeto. Ambaŭ fortikaĵoj kun la apudaj rokoj formas komplekson nomatan “Kaleto”, kiu leviĝas tuj super la lastaj domoj de Belogradĉik.

En la korto de la granda fortikaĵo antaŭe staris pafpretaj kanonoj. Krutaj ŝtonaj kaj feraj ŝtupoj kondukas al la fortikaĵo. Ilin estas malfacile supreniri, tamen valoras la peno, ĉar, se oni atingas la supron, de tie malfermiĝas belega panoramo al la ĉirkaŭaĵo.

Ĉe la urbo mem troviĝas mirinda roklabirinto, en kiu oni povas ekkoni la rokojn “Adamo kaj Eva”, “Sfinkso”, “Ruĝa ŝtono” (kiu similas al leono kaj estas nomata ankaŭ “Leono”). Ĉi tie estas ankaŭ “Lernantino” (kun ĉapo sur la kapo kaj saketo enmane), “Napoleono”, “Monaĥino”, “Urso”, “Hajduko Velko”. La loĝantaro de Belogradĉik personigis la rokojn, kaj preskaŭ pri ĉiu estas legendoj. Ekzemple kiel tiu ĉi: post la mallumaj muroj de monaĥejo loĝis bela juna monaĥino. La rigora monaĥeja vivo tedis ŝin, kaj la monaĥino eksopiris je amo. Iun nokton eksonis paŝtista fluto, kaj tra la kradfenestroj la monaĥino ekvidis rajdantan paŝtiston, kiu ludis por ŝi. Ekde tiam li venis ĉiun vesperon al sia amatino. Venis vintro, kaj la sekvoj de la peka amo ne restis kaŝitaj de la severa abatino de la monaĥejo. Ŝi vokis la monaĥojn de apuda monaĥejo, por ke ili kune prijuĝu la konduton de la juna monaĥino. Rezulte ili decidis, ke la monaĥino devas tuj forlasi la monaĥejon. Fine la monaĥoj preparis sin por reveni; antaŭ la pordoj atendis la juna monaĥino por peti pardonon, kaj malantaŭ arbetaĵo ŝia amiko pacience atendis ŝin. Tamen subite eksplodis fortega ŝtormo kaj supernatura forto detruis la monaĥejon. La abatino forpasis sub ties ruinoj, kaj la kruelaj monaĥoj ŝtoniĝis — tiel ekestis la roko “Monaĥoj” ...

En tiu grupo menciindas ankaŭ la rokoj “Derviŝo”, “Mortinto en sia ĉerko” kaj “Patrino” (klinita sub peza ŝarĝo kaj gvidanta infanon je la mano).

Ne dum horoj, sed dum tagoj aŭ semajnoj oni devus iri tra tiu labirinto, por ke oni trarigardu la unuopajn rokgrupojn, kiuj troviĝas en 30 km longa kaj 2 km larĝa ĉeno. Tio neniuokaze lacigas la vizitantojn, kaj la rokmiraklo ĉe Belogradĉik superas la plej optimismajn esperojn.

La Borovica- kaj Magaza-rokgrupoj situas iom for de Belogradĉik. Trista estas la sorto de sola pino inter la Borovica-rokoj, situantaj oriente de la urbo. Laŭ la legendo junulo amis la belan Dunja-n, kies revaj okuloj lumis kiel du helaj steloj, sed lia maljuna patro promesis lin al alia junulino kaj firme tenis sian vorton. Tial la malfeliĉa junulo saltis de roko en la abismon. Ĉe tiu roko la patro plantis pinon, donis sian posedaĵon al malriĉuloj kaj konstruis al si kabanon meze de arbetoj. Pasis jaroj. La pino kreskis ĉiam pli alten kaj spertis ĉiujn fulmotondrojn kaj vintrajn ventegojn. Ankaŭ nun la jam giganta pino “rakontas” al la gastoj pri la malfeliĉa sorto de la enamiĝinta junulo ...

La Magaza-rokgrupo troviĝas okcidente de la urbo. Ankaŭ tiujn rokojn la naturo bele ĉizis. Plej bela kaj majesta estas la roko “Boriĉ” (junulinroko). Legendo diras, ke tie en la rokoj antaŭ jarcentoj sin ŝirmis bravaj viroj, kiuj volis doni lastan batalon al la invadantaj turkaj konkerantoj. Ili kuraĝe batalis kontraŭ la multnombraj malamikaj soldatoj. Sango kolorigis la “Boriĉ”-rokon. Ankaŭ kuraĝa junulino kunbatalis tie. Post kiam ĉiuj batalantaj viroj pereis, nur ŝi restis viva. La junulino preferis sin mortigi ol esti forkondukita kiel sklavino de la turkoj. El ŝia sango elkreskis purpuraj floroj, kiuj ankaŭ hodiaŭ floras kaj bonodoras.

Ĉe sunsubiro la rokaj konturoj iompostiome malklariĝas. La plenluno leviĝas, kaj oni ne povas satrigardi tiun fantastan rok-mondon. Fine oni malvolonte forlasas ĝin, sed la impreso pri la ĉarmaj kaj ravaj rok-formitaĵoj restas por ĉiam en la memoro.

Evgeni GEORGIEV

LITOVIO

Usona prezidanto

Iom neatendite elektiĝis usona civitano dua prezidanto de Litovio. Valdas Adamkus, 71-jaraĝa, dum jaroj laboris en Usono ĉe medioprotekta agentejo kaj fariĝis usona civitano. Post la sendependiĝo de Litovio en 1990 li revenis al sia gepatra lando kaj antaŭ tri jaroj akiris la litovan ŝtatanecon, retenante tamen sian usonan civitanecon.

Adamkus, kiu dum la sovetia periodo plurfoje vizitis Litovion por konsili pri medioprotektaj aferoj, venkis sep aliajn kandidatojn, inkl. de la nuna estro de la litova parlamento, Vytuatas Landsbergis, kaj la unua ĉefprokuroro de la sendependiĝinta litova ŝtato, Arturas Paulauskas.

Post la unua balotado evidentiĝis, ke neniu kandidato akiris 51 % de la voĉoj, kiuj necesas laŭ la litova leĝaro por elektiĝi prezidanto: Paulauskas ricevis 45 %, Adamkus 28 % kaj Landsbergis 16 %.

Okazis dua baloto kun nur du kandidatoj: Paulauskas kaj Adamkus. La elektintoj kredis, ke venkos Paulauskas; eĉ la populara, eksiĝonta prezidanto, Algirdas Brazauskas, esprimis sin favore al Paulauskas. Ĉi tiu, tamen, vundiĝis en la okuloj de kristanmoraluloj, ĉar li divorciĝis kaj, lasinte kun la eksedzino du studentaĝajn filojn, edziĝis al 25-jaraĝa fraŭlino.

Finfine voĉdonis en la dua baloto — kiam sufiĉas nura plimulto da voĉoj — 73,78 % de la loĝantaro (kompare kun 71,54 % en la unua). La rezulto: Adamkus 50,31 %, Paulauskas 49,69 %. La solena enpostenigo de la nova prezidanto okazis la 25an de februaro.

Laimius SSTRAŽNICKAS / PG

JAPANIO

Historio spegulita

En malnova tombo en gubernio Nara eltroviĝis 32 speguloj. La tombo, konstruita inter la 3a kaj 4a jarcentoj, povas prilumi, kie troviĝis la unua japana regno, Jamatai.

Jamatai priskribiĝis en ĉinaj libroj el la 3a jarcento. Laŭ la raportoj Himiko, reĝino de Jamatai, sendis en la jaro 239 ambasadoron al Ĉinio kaj reciproke ricevis 100 spegulojn, kune kun silko, glavoj, perloj kaj oro. Menciiĝas en la ĉinaj libroj, kie situas Jamatai, sed, se oni sekvas direktojn kaj distancojn, la regno troviĝas meze de Japana Maro. Arkeologoj kredis, ke Jamatai situis aŭ en norda Kyuuŝuu aŭ en regiono Kinki. Sed nun la speguloj helpas determini la lokon.

La speguloj, kun desegnoj pri dioj kaj diaj bestoj, indikas, ke Jamatai ja situis en Kinki. Tamen kelkaj arkeologoj ankoraŭ disputas pri la loko, atentigante, ke jam eltroviĝis en Japanio 500 samspecaj speguloj. Aliaj kredigas, ke la speguloj en la gubernio Nara produktiĝis ne en Ĉinio sed en Japanio, fare de eventuale ĉinaj metiistoj. Sendube daŭros debatoj pri Jamatai.

HORI Yasuo / PG

HISPANIO

Ĉu murdo aŭ morto?

En 1981 mortis la naŭ-jaraĝa knabo Jaime Vaquero [vakero] en la urbo Torrejón de Ardoz, kiu situas sude de la hispana ĉefurbo, Madrid. Post tiu ĉi unua veneno-tragedio sekvis centoj da aliaj bizaraj malsaniĝoj kaj mortoj. Lastatempe, post 16-jara enketo, kiu kulminis per jur-procesoj kaj apelacioj, la t.n. kolzo-afero fermiĝis. La supera hispana tribunalo verdiktis, ke la ŝtato devos kompensi la viktimojn per 500 000 milionoj da pesetoj.

La kolzo-venenado, la plej granda tia katastrofo en la historio de Hispanio, kripligis 30 000 kaj mortigis ĝis nun 1000 homojn. Ĝi disrompis familiojn kaj estigis teroron kaj senesperon. Kiam eksplodis la afero, oni kulpigis la kolzo-oleon. Analizoj de la koncerna oleo (kiu eltiriĝas el kolzo-semoj kaj uziĝas por kuiri kaj por lumi) montris, ke la samspeca oleo vendita en Katalunio, pli ol 600 km for de la malsano-centro, ne tiel efikis sur la uzintojn.

Kelkaj eminentuloj rifuzis kulpigi la kolzon pri la venenado. La direktoro de la hospitalo Rey de Madrid, esplorinte la aferon, konkludis, ke respondecis herbicidoj. Kiam mortis la direktoro ne pro kolzo-malsano sed pro aliaj, ne kontentige klarigitaj kialoj, verkisto trastudis la dokumentaron de la mortinta direktoro kaj konjektis, ke okazis eksperimentoj fare de usonaj militistoj ĉe la aer-bazo Torrejón de Ardoz.

Alia esploristo resumis: “Estas al mi facile pensi, ke ĉi tie oni faris testajn ekzercojn de kemia milito.”

A. TUR THOMAS

ARGENTINO

Supreniri solecajn montopintojn

Atingi montosuprojn, kiujn malofte, eble neniam aliaj homoj surgrimpis, estis dum kelkaj jaroj mia plej favorata hobio. Tiun raran ŝatokupon oni povas ĝui, loĝante sur la bordo de la lago Nahuel Huapi en Argentino, sude de la 40a grado de latitudo. Por okupiĝi pri tio ĉi tie oni bezonas motorboateton kaj pretecon suferi malagrablajn momentojn, kvankam la menciitaj montoj ne prezentas alpismajn malfacilaĵojn.

Tiucele taŭgas nur boateto, ĉar la kruta rando de la lago, ĉe la piedoj de la celataj montoj, preskaŭ ne permesas ankri boaton dum multe da tempo. Do necesas surbordigi ĝin. Alie la patagoniaj ventoj, kiuj ofte vipas la ondojn, ĝin frakasus.

Aliflanke la eteco de boato estigas riskon en lago, kiu kutime sovaĝiĝas tre rapide. Tion ni spertis dufoje, kiam la ondoj renversis nian boateton, feliĉe tre proksime al la bordo. Foje tio okazis jam komence de la aventuro. Tiel fiaskis nia klopodo surgrimpi la monton Ljungner, tiel nomitan laŭ fama sveda sciencisto, kiu esploris tiun solecan regionon antaŭ pli ol sesdek jaroj. Mizere malsekaj ni alvenis al la lagorando. Tie miaj akompanantoj ĵuris, ke neniam ili min akompanos denove en tia ekskurso ... kaj poste ili plenumis sian ĵuron. Kaŝinte la boaton kaj parton de la ekipaĵo, ni povis trairi arbaron kaj atingi ŝoseon, de kie ni per aŭtobuso revenis hejmen. Senglora reveno!

La duan fojon la ondoj renversis mian boateton fronte al la duoninsulo Quetrihue [ketriue], ĝuste ĉe la piedoj de la monto Colu Mahuida [kolu mauida]. Ĝin ni intencis ascendi, kvankam ni volis komenci la supreniron en alia parto. La malseka motoro jam ne funkciis. Do ni starigis surtere tendon por ripozi kaj sekiĝi. Je la sesa posttagmeze ni decidis iniciati la ascendon. Tiel ni alvenis al la limo de printempa neĝo, ĝuste kiam malheliĝis. Kvankam la kruta deklivo neniel taŭgis por tranokti, ni nin enŝovis en niajn dormosakojn kaj apogate je arbotrunkoj klopodis dormi. Tio sukcesis sufiĉe bone danke al nia troa laciĝo. Matene tra la glaciiĝinta neĝo ni ekiris al la pinto, kiun ni surgrimpis. De tie la belega panoramo al la lago, insuloj, montoj kaj arbaroj nin rekompencis por niaj fortostreĉoj.

Miaj sekvantaj provoj surpintiĝi la jam menciitan monton Ljungner fiaskis. Foje mia akompananto, falinte en ŝtona rojejo, rompis brakon. En alia ekskurso ni atingis post dekhora grimpado imponan kreston, kies suprojn eble oni neniam supreniris. De tie ni rigardis la monton Ljungner, sed nek niaj fortoj, nek nia tempo sufiĉis por realigi nian revon.

En alia okazo, en la kontraŭe situanta bordo de la lagobrako Blest, ni surgrimpis la monton Fundadores (fondintoj), tiel nomitan de mia akompananto, ĉar ties tri pintoj memorigis al li la tri fondintojn de loka Anda Klubo. De tie ni almenaŭ sukcesis foti la monton Ljungner, kiun ni neniam poste surgrimpis. Tamen suprenirinte pli ol dek aparte situantajn montojn rande de la lago Nahuel Huapi, mi konsoliĝis pri tiu fiasko. Ĉar la aventuroj min ligantaj al ĉiu monto rekompencas malavare kaj riĉe mian spiriton.

Werner SCHAD

Sen laboro, sen fantazio

Granda senlaboreco ŝajnas esti nuntempe nepra faktoro de industriaj landoj same kiel de malpli evoluintaj. Paradokse tamen, en gravaj industriaj ŝtatoj, ekzemple Usono kaj multaj eŭropaj landoj, entreprenoj kaj kompanioj enspezas gigante, profite al kapitalistoj, la ekonomio en multaj branĉoj prosperas. Pri la kialoj oni bone scias; unu grava estas, ke danke al la moderna teknologio la entreprenoj povas rezigni pri pli kaj pli multaj laborpostenoj kaj anstataŭigi homojn per maŝinoj, aparatoj kaj robotoj. Rezulte laborkapablaj homoj, ofte en relative juna aĝo, perdas laboron kaj havas nenian ŝancon, iam ajn denove trovi postenon — dumvivaj senlaboruloj sen perspektivo.

Rekordaj nombroj

En multaj landoj la nombroj dum jaroj estas rekordaj. En Francio, ekzemple, ĉirkaŭ 3 milionoj da laborkapablaj homoj estas sen postenoj; pli ol triono el ili estas jam longe senlabora. En Germanio depost 1991 perdiĝis pli ol 2,5 milionoj da postenoj; en 1997 averaĝe dum la jaro estis 4,4 milionoj da homoj sen laboro, dekone pli multaj ol en 1996; el ĉiuj laborkapablaj plenkreskuloj 11,4 elcentoj ne havis postenojn.

Tiu ĉi malhumana sorto ne estas eltenebla pordaŭre kaj povas konduki — kiel montras la multsemajnaj protestagadoj en Francio — al ribelo de homoj, kiuj povas perdi nenion. Tia situacio facile radikaligas protestantojn. Eĉ en Germanio, kie homoj tradicie ne estas tiom ribelemaj, pli kaj pli ofte okazas manifestacioj kontraŭ senlaboreco.

Certe, kutime en industriŝtatoj senlaboruloj ricevas laŭleĝan subvencion kaj ne falas en kompletan mizeron. Tamen vivo sen laboro ne povas kontentigi la homon, kiu laŭ sia naturo estas aktiva kaj kreema estaĵo. Kaj aparte terura estas tia sorto de malaktiveco por gejunuloj, kiuj nun amase ne havas ŝancon, trovi laborlokon, do dekomence estas dumvivaj senlaboruloj.

La registaroj havas nek receptojn nek eblojn, solaj majstri tiun ĉi problemon, precipe ne en epoko de supernacia ekonomio, de tutglobigado ankaŭ de labormerkato. Multnaciaj kompanioj ne zorgas pri specifaj problemoj de unuopaj landoj aŭ eĉ de unuopaj urboj: ĉefoj de usona mondkompanio analizas siajn bilancojn, ne la problemojn de loka situacio, se iu filio de la kompanio en fora lando ne donas sufiĉan profiton.

Miopaj kapitalistoj

Sed ĉu kompanioj kaj precipe la kapitalistoj, posedantaj ilin, ne komprenas, ke tia ekspluato povas funkcii nur por kelka tempo kaj ke ili estas miopaj, kondutante tiel? Por mem havi konstante profitojn, ili devas vendi siajn varojn kaj servojn, al pli kaj pli multaj homoj. Sed senlaboruloj ne estas idealaj konsumantoj, al kiu do produktistoj volas vendi en epoko de amasa senlaboreco? Sekve, en propra intereso, entreprenoj kaj kapitalistoj devus ne neglekti la problemon, devus kunagadi por ebligi al laŭeble multaj homoj enspezi monon per laboro. Franca ĉefministro Jospin diris prave, ke helpi senlaborulojn per pli alta subvencio estas unu afero, sed ke pordaŭre estas pli grave investi monon por krei pliajn laborlokojn.

Multaj rimedoj

Baza problemo de la nunaj teknologiaj laborsocioj estas, ke por kreskigi produktivon entreprenoj povas uzi novajn maŝinojn kaj tiel redukti nombron de postenoj. Same aŭ eĉ pli produktivaj do estas malpli da laboristoj. Konsekvenca solvo devus kaj povas esti nur, disdividi la ekzistantan laborbezonon inter pli multaj homoj — ne lasi iujn en plena labortempo kaj maldungi aliajn. Sed ĝuste tion kutime faras entreprenoj, pro kio ekzemple germana ministro pri laboro riproĉas ilin pri manko de fantazio. Ke kun iom da fantazio, aplikante diversajn rimedojn kaj instrumentojn, oni povas solvi problemojn, tion montras ekzemploj en Nederlando aŭ Svedio. Tie oni sukcesis redukti senlaborecon per kunagado de ŝtataj instancoj kaj de entreprenoj, en interkonsento de socio preta iri novajn vojojn. Portempa laboro nenie estas tiom vasta, kiom en Nederlando la sistemo funkcias.

Fantazion pli grandan devus havi kapitalistoj kaj entreprenoj ankaŭ rilate al salajroj. Kial ekzemple ne uzi parton de la dividendo por disponigi al dungitoj, kiuj reinvestas tiun etan kapitalon en la propra entrepreno? Se ĉiun jaron dungitoj profitas per dividendo, ilia baza salajro povas esti malpli alta. Sekve de tia investosalajro dungitoj povas redukti sian labortempon, kio donas ŝancon al aliaj, trovi postenon. Alia instrumento estus ŝtata: se entreprenoj instalas maŝinojn, kiuj forigas laborpostenojn, kaj aliflanke ne aplikas rimedojn por ne redukti nombron de laboristoj, oni povas postuli de ili maŝinimposton, per kiu ili estas devigataj kontribui al la solidareco kun la tuta socio, kiun ili neglektas.

Nur du ekzemploj de rimedoj, por kiuj tamen necesas iom da fantazio. Sed kion faris germanaj entreprenistoj, kiam la registaro anoncis leĝon pri investosalajro? Ili tuj protestis pro “minaco al nia libereco”. Nu, ili ja havus la liberecon, mem interkonsenti kun dungitoj pri investosalajro. Sed kiel dirite, por tio necesus iom da fantazio.

Stefan MAUL

DINASTIOJ

Habsburgido baptiĝas

En la zagreba katedralo la kroata kardinalo Franjo Kuhariĉ baptis la trimonatan filon de Karlo kaj Francesce von Habsburg, heredanton de la 700-jara imperiestra krono kaj pranepon de la lasta aŭstria imperiestro kaj kroat-hungara reĝo Karlo la Unua.

La plena nomo de la eta Habsburg estas: Ferdinand Zvonimir Maria Balthus Keith Michael Otto Antal Bahnam Leonhard. La duan nomon li ricevis laŭ la kroata reĝo Zvonimir, kiu en la 11a jarcento unuigis la kroatan regnon.

La infano portis ore kudritan vestaĵon, kiun por sia filo mendis la imperiestrino Maria Terezija. De tiam en tiu vestaĵo baptiĝis la tronheredantoj, la avo Otto kaj la patro Karlo. La ceremonion ĉeestis pluraj membroj de la eŭropa nobelaro.

La gepatroj Karlo kaj Francesce konatiĝis dum la militaj jaroj en Kroatio, kien ili iris por helpi la milite detruitan landon. Poste ili ofte vizitis la landon. Francesce starigis fonduson por rekonstrui la heredaĵojn de Dubrovnik.

Marija BELOŠEVIĆ

KUBO

Venis eĉ la kato ...

La longe atendata vizito de Papo Johano Paŭlo 2a al Kubo estos sendube unu el la plej gravaj eventoj en 1998. La vizito fariĝis nacia festo: la vetero estis bela; post la foriro de la papo venis pluvaj tagoj.

La papaj paroladoj tuŝis multajn homojn. En la urbo Santa Clara la temo estis familia vivo; en Camaguey junuloj aŭdis pri tradiciaj valoroj, ofte forgesitaj en la nuna mondo. La papo alvokis la junulojn al ĉasto, fidelo, vera amo kaj sindonemo. Li trovis tempon kaj energion ne nur por kvar mesoj sed ankaŭ por 45-minuta kunsido kun la kuba prezidanto Fidel Castro [kastro].

Lepruloj

Li vizitis ankaŭ katedralon en Havano kaj leprulan hospitalon, konversaciis kun aidoso-suferantoj, kaj prezentis sin ĉe tombo de presbitero Varela, kiu eventuale proklamiĝos sanktulo. Varela konsciis, ke sole sendependiĝo disde Hispanio solvos la sociajn kaj politikajn problemojn de la iama kolonio Kubo. Ankaŭ la eduka laboro de Varela ege valoris; pro tio pedagogia universitato portas lian nomon.

La kronado de la Virgulino de La Caridad del Cobre kiel patronino de Kubo gravis en la papa programo. Jam dum multaj jaroj la virgulino patronas la landon, sed la oficiala, akcepta kronado fare de la papo multon signifis. Eĉ nekatolikoj iel kredas je La Caridad del Cobre. En afrikdevena kredaro ŝi estas diino de amo.

Vulgare, por esprimi, ke ĉiu ĉeestis, oni diras, ke eĉ kato venis. Kaj tio vere okazis: dum dimanĉa meso en Havano vidiĝis infano portanta kateton. Tiam la papo vipis la senbridajn ekscesojn de tiuj, kiuj lasas ĉion al la blindaj fortoj de libera merkato; kiuj permesas, ke riĉuloj fariĝu eĉ pli riĉaj, malriĉuloj eĉ pli malriĉaj. Li ankaŭ kondamnis ĉiajn komercajn kaj aliajn blokadojn de unu lando kontraŭ alia.

Alberto Garcìa FUMERO

NORD-IRLANDO

Fronte al morto

Post mortminacoj, fare de organizaĵo nomanta sin Katolika Reaga Fronto, kontraŭ protestantaj klerikoj en suda Irlando, reciprokis per similaj minacoj kontraŭ katolikoj la tiel nomata Lojalista Volontula Fronto.

Oni supozas, ke ambaŭ “frontoj” estas kaŝnomoj uzataj de konataj kvazaŭmilitistaj politikaj organizaĵoj (respektive respublikana kaj uniista) en Nord-Irlando. Ne estas klare, ĉu la minacoj estas nur timigaj gestoj aŭ esprimas veran intencon daŭrigi la sektismajn murdojn.

Eventuale kontribuis al la nuna maltrankvila situacio la ĉi-jara 26a datreveno (ĵus memorigita) de la “sanga dimanĉo”, kiam 14 nordirlandaj manifestaciantoj pri civitanaj rajtoj estis mortpafitaj de britaj soldatoj, kiuj verŝajne panikiĝis timante atakon.

IRL

Bontone pri la bretona

Dum longa tempo en Eŭropo instrui lingvojn signifis vehikli la latinan kaj la helenan. Ĉar tiuj lingvoj estas komplikaj kaj rebusaj, ankaŭ iliaj lernolibroj iĝis iom ĝangalaj kaj nepenetreblaj. Simbolo kaj kulmino de tia implikiteco estas la fama latina gramatiko de Madvig, kiu paradis per ĉiuj esceptoj de la esceptoj tiulingvaj. Tamen komencis aperadi, en la dua duono de la 19a jarcento, lernolibroj tute alimetodaj. La famaj volumoj de Ollendorf jam signis vojon al Damasko sur la kampo de lingvoinstruo. Ili estas la nerekta inspiranto de sukcesaj metodoj niaepokaj, kiel Assimil, Linguaphone, Teach Yourself kaj multaj aliaj. Eble ne estas hazarda tio, ke ĝuste en la dua duono de la pasinta jarcento brilis nesupereblaj poliglotoj, kiel ekzemple kardinalo Giuseppe Mezzofanti, kiu scipovis 58 lingvojn, prelato Schleyer, inventinto de volapuko, kiu verkis en 25 lingvoj, kaj plej rekorde, la unue-volapukista-poste-esperantista-poste-idista-poste-denove-esperantista ĉeĥ-devena brazilano Francisco Valdomiro Lorenz, kiu posedis... 104 lingvojn!

Ĉi tiu lernolibro pri la bretona lingvo baziĝas sur la menciita metodo Assimil. Ĝi konsistas el 25 lecionoj, kiuj poiome kaj sendolore, preskaŭ nerimarkeble, kondukas la lernanton tra la ĉefaj strukturoj de tiu kelta lingvo, nun minoritata en Eŭropo. La kerno de ĉiu leciono estas dialogo inter la gejunuloj Mona kaj Yannig kaj iliaj familianoj kaj amikoj. Tiun dialogon kelkfoje enkondukas aŭ interrompas du spektantoj, Lan kaj Anna. La dialogoj disvolviĝas vigle kaj amuze, sur la fono de ĉiutagaj epizodoj en eta haveno fiŝkaptista en Okcidenta Bretonio. La leganto ensorĉiĝas do ne nur lingven, sed eĉ iom kulturen. La vortprovizo, ĉiutaga kaj ordinara, konsistas el ĉirkaŭ mil vortoj. Ĉiun lecionon ornamas alcela ilustraĵo de Nono kaj kompletigas listo da uzitaj vortoj, demandaro-respondaro, kiu reirigas la leganton sur la lernita vojo, gramatika sekcio, tre klara kaj leĝera, kiu prilumas ombrajn punktojn de la dialogo, kaj abunda ekzercaro, kiu klopodas transkonduki la komencanton de pasiva al aktiva lernofazo. La libron tre kompetente verkis Per Denez (Pierre Denis), doktoro pri beletro kaj docento ĉe la universitato de Orienta Bretonio en Roazhon (Rennes), kie li instruis la bretonan lingvon kaj fonologion.

La nuna lernolibro jam aperis en la angla, kimra, franca, germana kaj kataluna. Nun enviciĝas ankaŭ ĉi tiu esperanta versio, kiun sen multaj raspoj ellaboris Merwen Runpaot. Temas pri verko ege utila kaj vojmontra. Malgraŭ la tamtamata propedeŭtikeco de Esperanto, malabundas nialingve lernolibroj pri aliaj idiomoj. Des pli salutindas ĉi tiu eldono, ĉar la bretona estas minoritata lingvo, kaj malfacile troveblas lernolibroj pri ĝi, eĉ en idiomoj pli goljataj. Mi esperas, ke aliaj minoritatanoj sekvos la ekzemplon de Runpaot kaj enmondigos lernilojn pri la okcitana, romanĉa, eŭska kaj multaj aliaj, eĉ ekstereŭropaj, plenumante tiel unu el la roloj kaj devoj de Esperanto: iĝi kulturilo kaj ponto trans kaj malgraŭ la modoj, reklamfortoj kaj ekonomiaj gigantecoj, kiuj katenas la mondon. Ŝlose mi menciu eble la solan minuson de ĉi tiu verko: mankas historia kaj geografia fono pri la bretona lingvo, ne troviĝas eĉ plej eta noto pri ĝia kieo, dekieo, dekiamo, kieso kaj kiomo. Lernantoj ŝatas scii tiaĵojn!

Gonçalo NEVES

Per Denez: La bretona lingvo... rapide kaj facile. Esperantigis Merwen Runpaot. Eld. Hor Yezh, Lesneven, 1997. 256 paĝoj kudre binditaj. ISBN 2-910699-22-6. Prezo ĉe FEL: 17,85 eŭroj + afranko.

IRLANDO

Ĉu vere neŭtrala?

La opozicio en la irlanda parlamento protestis, ke usonaj aviadiloj, portantaj soldatojn dum la Irak-krizo al la Persa Golfo, repleniĝis per karburaĵo ĉe la internacia flughaveno Shannon [ŝanon] en okcidenta Irlando. La Irlanda Respubliko fieras pri sia oficiala neŭtraleco, kaj tia uzado de irlanda flughaveno signifas, laŭ la opoziciaj partioj, krudan uzurpon de tiu statuso.

Opozicianoj precipe indignis, ĉar la reganta koalicio ne informis pri tio la parlamenton; tiu ne permesis, ke uzu la flughavenon usonanoj, kiuj siaflanke, laŭŝajne, eĉ ne petis tian permeson. Laŭ la koalicio, tamen, Usono ne devis peti permeson pro la fakto, ke la aviadiloj kun la soldatoj estis “ne militistaj, sed civile ĉartitaj flugmaŝinoj”. Armeanoj ne forlasis la aviadilojn kaj ne surtretis irlandan teron. Similaj protestoj okazis, kiam dum la lasta golfa milito kontraŭ Sadam Husejn Irlando ne malhelpis usonajn militaviadilojn alteriĝi kaj repleniĝi ĉe Shannon.

En la ĉefurbo Dublino organiziĝis publikaj protestoj kaj manifestacioj, sub la slogano “Neniu naftomilito en Irako!”, kontraŭ nova usona militiro en la golfa regiono.

JAPANIO

Pacmovada drako

En 1954 la japana ŝipo La Kvina Feliĉa Drako, fiŝkaptante 50 km for de zono rezervita de Usono kiel hidrogenbomba eksperimentejo ĉirkaŭ Atolo Bikini,

kovriĝis de blankaj radioaktivaj cindroj. Poste ĉiuj 23 ŝipanoj malsaniĝis, suferante pro senhariĝo; ses monatojn poste unu mortis, tiel fariĝante la unua viktimo de hidrogenbombo.

La evento ŝokis japanojn, kaj pro ĝi estiĝis kontraŭnuklea movado. Nun, 44 jarojn poste, kaj pro la ŝipo La Kvina Feliĉa Drako, du novaj pacmovadoj naskiĝis.

En 1967 la ŝipo — tamen sen motoro — saviĝis kaj fariĝis parto de muzeo apud Tokio. Nekredeble, en 1996, la motoro troviĝis sur marfundo apud duoninsulo Kii kaj estis elakvigita. Fondiĝis asocio por reunuigi la motoron kun la ŝipo: la tiel restaŭrita ŝipo devas servi kiel memorigilo pri la efikoj de la bombotestoj.

Tinuso

Samtempe, eksa ŝipano de La Kvina Feliĉa Drako, nun 63-jaraĝa, lanĉis projekton por konstrui monumenton al la tinusoj tiom radioaktivigitaj (ne nur

pro la Drako-incidento sed dum multaj jaroj), ke oni devis enterigi ilin. La gubernio Tokio rifuzis la projekton pro la alta kosto.

Tamen la maristo, suferanta pro kancero, kies antaŭaj 11 kolegoj jam pro sama kialo mortis, decidis mem konstrui la monumenton. Li preparis flugfolion kaj komencis kolekti apogmonon. Tiel li volis sciigi junulojn pri la okazintaĵoj de la pasinteco.

HORI Yasuo / PG

JAPANIO

Vekiĝas vulkano

Kiam instruistino en la urbo Kuroiso, gubernio Toĉigi, riproĉis lernejanon, kiu iris necesejen kaj revenis malfrue al la klasĉambro, tiu ekkoleris kaj, elpreninte tranĉileton, mortigis ŝin. Sekvinttage, en la gubernio Ibaragi, altlernejano vundis per kuirtranĉilo samklasaninon. Kelkajn tagojn poste, en Tokio, lernejano atakis per poŝtranĉileto policanon.

Sekvis kunsido ĉe la ministrejo pri edukado. Fine oni admonis, ke poŝtranĉiletoj (nomataj papilio-tranĉiletoj, ĉar la tenilo malfermiĝas kiel papilio-flugiloj) estu malpermesataj en lernejoj; plie ke, se necese, lernejoj kontrolu studanto-havaĵojn.

Dum la lastaj 10 jaroj perfortoj en japanaj lernejoj pli ol duobliĝis: en 1996 okazis 10 575 tiaj agoj. Plejparte la perfortoj okazas inter lernantoj, sed notindas plimultiĝo de perfortoj kontraŭ instruistoj. Gravas la situacio en mezlernejoj, kun 1316

kontraŭ-instruistaj atakoj (50% pli ol en la pasinta jaro).

Streĉiteco

La mortigo de la Toĉigi-instruistino ne estu konsiderata akcidento: ĝi rezultas de la japana eduka sistemo. La vivo en japanaj lernejoj estas zorge kontrolita kaj junuloj devas konduti kiel bonaj (t.e. ordinaraj) lernantoj. Al la japana socio mankas toleremo kontraŭ neordinaruloj, kontraŭ tiuj, kiuj suferas pro streĉiteco,

ekzameno-premo, k.s. Ofte malhelpas gepatroj, kiuj instigas siajn gefilojn al pli bona studkariero aŭ al pli bona kompanio.

Oni emas diri, ke en ĉiu japana lernejano situas vulkano preta iam ajn erupcii. Kontroli havaĵojn de lernejanoj simple vekos la vulkanon.

HORI Yasuo / PG

OPINIO

Ĉu vere vero?

En MONATO, 1998/1 aperis artikolo (en la rubriko Opinio) de Tyburcjusz Tyblewski, titolita “Finfine la vero”. Nepras reagi, ĉar la artikolo estas tendenca, falsa kaj nociva.

La aŭtoro pledas, ke la pogromon de judoj en Kielce en 1946 provokis la sekurecaj fortoj de Pollando, kaj ke la vero dum jardekoj kaŝiĝis. Li pravas, ke en pasinteco la oficiala propagando asertis, ke respondecis naciistoj kaj kontraŭregistaraj fortoj: tion kredis multaj homoj, inkl. de judoj.

Tamen la problemo ne estis ĝisfunde esplorita. Pro tio, surbaze de demokratiigaj ŝanĝoj en Pollando, komisiono, konsistanta el fidindaj historiistoj, esploris ĉiujn aspektojn de la tragedio. En 1996 la komisiono raportis, ke oni ne povas ĉi-momente plene konstati, kiugrade ĝi estis provoko, kiu provokis kaj kiu do respondecis. Oni decidis daŭrigi la esploron. Tamen certe estas, ke murdis poloj (i.a. laboristoj de loka fandejo), ke soldatoj kaj milicanoj (policanoj) restis kelkajn horojn preskaŭ neaktivaj, kaj ke pluraj rekte partoprenis senkompatan murdadon de 42 judoj kaj vundadon de pli ol 40 aliaj.

Objektiva

Mi, kiel historiisto, opinias la komisiono-konstatojn signifaj: en artikolo “Pogromo rememorita” (MONATO, 1996/11) mi prezentis opiniojn kaj de la oficiala propagando kaj de kontraŭregistaraj fortoj. Tio, laŭ mi, estas objektiva vidpunkto. Ekzistas nenia objektiva bazo praviganta la aserton de Tyblewski, ke mi en MONATO relanĉas malverajn akuzojn de komunistoj rilate la Kielce-pogromon.

Verdire, mi jam alkutimiĝis al tendencaj informoj, eĉ atakoj de Tyblewski rilate opiniojn ne kongruantajn al lia dekstrisma politiko. Necesas nur memorigi lian reagon al artikolo de Ionel Onet “Vaŝingtono kaj barbulo” (MONATO, 1997/5). Tyblewski prezentas vidpunkton de reakciaj politikaj kaj (parte) katolik-ekleziaj fortoj de Pollando, ekz: “ ... ke judoj amase aperis en postmilita Pollando kaj senpardoneme komencis enradikigi la sovetisman fireĝimon.”

Antisemitismo

La fakto estas, ke el la pli ol tri miliona juda loĝantaro en antaŭmilita Pollando saviĝis nur ĉ. 200 – 250 mil judoj. Post la pogromo en Kielce, post la antisemitismaj ondoj en 1956 kaj 1967/8, restis nur kelkaj miloj da judoj. Laŭ sciencaj esploroj nur malgranda elcento da juddevenaj komunistoj laboris en ŝtataj servoj.

Laŭ mondkoncepto judoj kulpas pri kristanismo, kontraŭkristanismo, kapitalismo, komunismo kaj aliaj ismoj, inkl. de esperantismo. Strange, ke malgraŭ ĉio ili tiom signife kontribuis al kulturo kaj progreso de la homaro.

Zofia BANET-FORNALOWA

LITOVIO

Malsonoras socialismo

Protestŝtormon provokis decido de la ministrejo pri komunikado, ke ekde februaro ĉesu senpagaj enurbaj telefon-vokoj. Ĝis nun litovoj pagis nur interurbajn kaj internaciajn vokojn.

Kelkmiloj da protestantoj manifestaciis, dirante, ke la novaj tarifoj prirabos malriĉulojn kaj batos entreprenistojn. Tamen la kostoj restos malaltaj kompare kun tiuj en aliaj orienteŭropaj landoj. Unuminuta loka voko kostos ekvivalenton de preskaŭ du usonaj cendoj; homoj kun malgranda enspezo kaj emeritoj pagos rabatitan prezon.

La protestantojn subtenis la opozicia partio; eĉ la parlamentestro, Vytautas Landsbergis, malkontentiĝis pro tio, ke la registaro akceptis la proponon sen publika debato. Aliflanke estroj de kompanioj pri porteblaj telefonoj apogis la decidon kaj atentigis, ke la socialisma epoko finfine ĉesis: ĉiu servo, inkluzive de telefonado, devas esti pagata.

Konsentis la ministrejo, dirante, ke la tarifoj permesos al la baldaŭ privatigota telefon-kompanio investi por evoluigi la telekomunikadon en Litovio. Tamen la protestoj ne plene senefikis: la telefonkompanio konsentis kalkuli telefonunuojn po 30, ne 60 sekundoj.

Laimus STRAŽNICKAS

Senlaboraj ... sed fieraj

Senlaboraj sed fieraj: jen rezulto de enketo pri la litova junularo fare de la universitato de Vilnius. Ne malpli ol 66 % de la gejunuloj fieras pri la atingaĵoj de naciaj sportistoj; tamen nur 0,8 % pri la atingaĵoj de politikistoj. Ne mirige, 36 % maltrankviliĝas pri senlaboreco. 55 % diris, ke ili volonte pasigos almenaŭ kelkajn jarojn en eksterlando (prefere en Usono aŭ en Germanio), tamen nur 13 % volis elmigri, kaj 32 % (ĉefe vilaĝanoj) tute ne emis forveturi. Finfine: 54 % subtenis aliĝon al Eŭropa Unio.

LAST

Usonigado de politiko

Nun do la usona viruso de televidokratio definitive infektis ankaŭ Germanion. La pinta kandidato de socialdemokratoj por la federaciaj (tutlandaj) parlament-elektoj en aŭtuno ĉi-jara, Gerhard Schröder [ŝreder], gajnis tiun ĉi pozicion ne pro konvinka politika programo, sed ĉar li estas stelulo de l’ amaskomunikiloj. Tio estas ne nur aserto, kiun oni facile povas dedukti el observado, sed tion pruvas analizoj de esploristoj: elektorajtuloj klare diras, ke ili preferas lin pro liaj agrabla aspekto kaj afabla ĉarmo.

Gravas nova vizaĝo

Estas la sama fenomeno kiel en Usono, Britio kaj Francio. Tie venkis Bill Clinton [klinton], Toni Blair [blea] kaj Lionel Jospin [ĵospé] kontraŭ eluzitaj politikistoj de aliaj partioj precipe pro tio, ke sur la televidekranoj la homoj volis vidi freŝajn vizaĝojn; enhavo kaj programo de iliaj politikoj estis duarangaj. Certe, oni ne povas strikte kompari ĉiujn tiujn ŝtatojn, sed esence temas pri televidokratio, en kiu enfokusiĝas persono, ne partio aŭ politika direkto.

Tio estas iom miriga, ĉar esence tamen inter Usono kaj tiuj aliaj ŝtatoj estas grava diferenco. Ke en Usono en la centro de elektokampanjo staras persono, estas normala kaj konsekvenca afero, ĉar usona prezidanto estas tre potenca kaj elektata — kvankam per komplika proceduro — de la civitanoj. Tute alia estas la konstitucia situacio en Britio, Francio kaj plej ekstreme Germanio. La registaraj ĉefoj, pri kiuj ni parolas, ne estas elektataj de l’ popolo, sed de parlamentoj. En Britio super la premiero tronas (senpotenca) reĝino, en Francio ŝtatprezidanto kun certa potenco, en Germanio tia prezidanto kun tre limigita influo. En tiu ĉi lando la kanceliero, do la tutlanda registo, eĉ havas nur kompetenton de “politika direktivo”, kaj pri tiu politiko decidas ne nur federacia parlamento, sed ankaŭ dua ĉambro de l’ federaciaj ŝtatoj. Se en tiu dua ĉambro opozicia partio havas plimulton — kiel nun — kanceliero povas regadi nur tre katenite, malgraŭ la direktiva kompetento.

Plej simpatia venkas

Paradokse do, la novaj politikaj steluloj organizis siajn elektokampanjojn laŭ usona sistemo, kvankam tiu tute ne kongruas kun la realaj konstituciaj cirkonstancoj en la propraj landoj. Vole-nevole do civitanoj ja elektas partiojn, tamen ne pro partioj kaj ties politikaj programoj, sed pro la pinta persono, ja eĉ pli: la programo tute ne gravas; oni elektus tian personon, ankaŭ se li tute ne havus programon aŭ havus la saman kiel aliaj kandidatoj. Oni simple elektas tiel, ke venkos la plej simpatia persono.

Efektive, oni ja konstatis jam en Britio kaj Francio, ke la elektitaj steluloj ne regas en maniero tre diferenca de antaŭaj partioj. Kaj plurfoje ĉi-kolumne ni atentigis, ke en mondo de globigado, de pli kaj pli intima tuttera interplektiĝo kaj de tutmonde reganta profit-kapitalismo unuopaj registaroj havas nur tre limigitajn eblojn por regi, reformi, ŝanĝi.

Persono estas programo

Tio validas ankaŭ por Germanio. Schröder ne havas vere alian programon kontrastan al tiu de la nuna kanceliero Helmut Kohl [kol]; ja iuj asertas, ke li tute ne havas programon — la programo estas li mem. Tamen laŭ lastaj opinisondoj grandega plimulto de elektorajtuloj preferas Schröder. Do Kohl post preskaŭ 16-jara seninterrompa regado riskas perdi sian postenon, ĉar homoj volas vidi novan vizaĝon. Certe, oni povas riproĉi al Kohl, kiu estas monde tre respektata ŝtatestro kun multaj meritoj, ke enlande li fiaskis plurkampe. Plej grave premas la giganta nombro de ĉirkaŭ 5 milionoj da senlaboruloj. Sed neniel oni povas imagi, ke Schröder sukcesus majstri tiun ĉi problemon pli bone ol Kohl.

Senpolitikigo

Sciencistoj en siaj analizoj de tiuj ĉi fenomenoj parolas pri “senpolitikigo de politiko” — karakterizo same paradoksa kiel probabla. Do eble ankaŭ en Eŭropo oni baldaŭ diskutados en amaskomunikiloj ne plu pri la politiko de ŝtatestroj, sed pri ties privataj aferoj, kiel lastatempe en Usono asertoj pri seksumado de l’ prezidanto superis ĉiujn en- kaj ekster-landajn politikajn temojn. Jen do la alia flanko de l’ medalo: se en centro de intereso estas nur la persono, tia persono tre rapide kaj facile povas fali de l’ trono pro personaj mispaŝoj, ne pro politikaj misfaroj.

Por reveni al Germanio: Tute ne estas certe, ke Kohl efektive devos abdiki postbalote. Liaj reputacio de politikisto kaj ŝtatestro kaj populareco de senmakula homo ne estas simple forviŝeblaj, kaj li ofte gvidis elektokampanjojn al sukceso spite al malamikaj tendencoj — sed per politikaj argumentoj, ne per plaĉa vizaĝo. Se en aŭtuno li fiaskos, li tamen povos konsoliĝi: neniu germana ŝtatestro antaŭ li regadis tiom longe. Tiun rekordon certe Schröder ne ŝtelos de li.

Stefan MAUL

Holokaŭsto neforgesebla

Julius Balbin nun estas emerita profesoro pri lingvoscienco kaj loĝas en Novjorko. Sed li komencis sian dornan vojon en Pollando, kie liajn filozofiajn studojn interrompis la dua mondmilito. En juda geto estis murdita lia patrino, kio restigis profundan kaj neniam forviŝeblan vundon en lia koro. Li mem trasuferis kvar german-faŝistajn koncentrejojn kaj estis liberigita de la usona armeo. Li doktoriĝis en Aŭstrio kaj baldaŭ ekloĝis kaj eklaboris en Usono.

La temo de holokaŭsto plene absorbis la aŭtoron de kvin konataj poeziaj libroj. La lastan sub la titolo Inter vivo kaj morto publikigis la eldonejo Edistudio: bone presita libro kun fortika kovrilo kaj sur ĝi foto de bela, juna viro, kia iam estis la aŭtoro.

La libro estas dediĉita al la memoro de ĉiuj viktimoj de la nazia amasa murdado. Ĝi konsistas el pli ol cent mallongaj versaĵoj, senrimaj, verkitaj per simpla lingvaĵo.

Julius Balbin rakontas ne nur pri neesprimeblaj suferoj de senkulpaj homoj, sed mencias ankaŭ rezistojn diverslandajn. Li speciale fieras pri Simon Wiesenthal, kun kiu la aŭtoro troviĝis en la koncentrejo Mauthausen. Wiesenthal eltrovis multajn naziajn krimulojn, inter ili la amasmurdulon Adolf Eichmann.

Jen eta tipa versaĵo de Julius Balbin:

Ĉu mi iam estis tie?
Ĉu mi iam povus imagi tion?
Ĉu mi iam kapablus trasuferi tiel?
Ĉu mi iam estus elteninta tiom?
Ĉu mi iam estus transvivinta gehenon tian?
Ĉu eble estis nura koŝmaro tia?
Ne, mi neniam estis tie...
Ne, tute ne eblas,
ke ĉio-ĉi estu vera,
ke ĉio-ĉi vere okazis tie,
en Eŭropo, en kvardekaj jaroj
de nia tiom progresinta jarcento.

Kaj sur tiu ĉi fono ni menciu du novajn faktojn. La unua: en januaro 2000 en Londono okazis juĝproceso pri libro, kiu neis holokaŭston. La dua: la saman neon antaŭ nelonge esprimis iu esperantisto en la reta forumo “soc.culture.esperanto”. Tralegu la libron de Julius Balbin, poeto kaj transvivinto de holokaŭsto — tio gravas.

En la nomo de Ahasvero, laŭlegenda Judo, Eterna Vaganto, Julius Balbin skribas pri la Ŝtato Israelo:

Post la murdo de ses milionoj
fare de l’ germanaj nazioj,
mi ne plu intencas forlasi
mian nunan patrolandon.
Mi restos ĉi tie
kaj ne plu erarvagos tra ĉiuj landoj
de nia bela mondo.
Ĉi tie estas la lasta etapo
De mia du jarmilojn longa erarvagado.

Tio estas aparte klara por esperantistoj post la antaŭnelonga Universala Kongreso en Tel-Avivo.

Boris KOLKER

Julius Balbin: Inter vivo kaj morto. Poemoj. Eld. Edistudio, Pisa, 1996. 155 paĝoj kudre binditaj. ISBN 88-7036-068-7. Prezo ĉe FEL: 9,90 eŭroj + afranko.

Forgesinda novelaro

John Francis [ĝon frensis] estas unu el tiuj esperantaj verkistoj, kiuj meritas pli vastan renomon inter la legantoj. Lia verkaro estas neampleksa, sed portas stampon de alta kvalito. En 1952 li estis unu el la kvar skotaj poetoj de Kvaropo. En 1960 aperis lia novelaro Vitralo, kaj poste aperis du romanoj: la ampleksa, realisma familia sagao La granda kaldrono en 1978, kaj la sciencfikciaĵo Misio sen alveno en 1982. Jen ĉio, ĝis nun. Kaj ĉion, ĝis nun, karakterizas rimarkinda talento.

Nun aperis ankoraŭ tri noveloj de Francis kun la titolo Tri rakontoj pri la Miljara Paco. En Vitralo, duono de la noveloj estis realismaj rakontoj el la vivo, kredeble kun aŭtobiografia fono, dum la alia duono konsistis el fabeloj lokitaj al Juglando kun ĉirkaŭaĵo. Kvankam la unua speco sendube estis la pli valora, tamen ankaŭ la Juglandaj fabeloj montris talenton. En konciza, klasike fabela formo kaŝiĝis trafaj karikaturoj de komune homaj karakteroj kaj rilatoj. La nun aperinta novelaro celas daŭrigi tiun ĝenron.

Sed kio intertempe okazis al John Francis? La Francis-amanta leganto ne plu rekonas lian verkistan stilon, sed emas formeti la libron kun oscedo. Ĉi tie tute mankas humuro, sprito kaj klarvido de la Vitralaj noveloj, dum la formo ŝvelis al tro vortoriĉa, malstrikta ĉiodroniga vortinundo. Francis nenion plu havas por diri, kaj li diras ĝin per tro da vortoj. La stakoj el inventitaj nomoj kaj titoloj ofte estas sufiĉe lacigaj. Ŝi estis Dalfunta princino, nepino de Hartungo la Sepa, iama Ĉefreĝo, kaj nevino de lia filo, Hardragen la Dua, la nuna Ĉefreĝo. Ŝia patro, Ermad, pli juna frato de Hardragen, edzinigis Gimdalan aristokratinon parencan al la Gimdala reĝa familio ...

En la lasta el la tri noveloj li tamen enkondukas temon, kiu komence ŝajnas promesplena. La mondo, kie situas Juglando, ne estas la nia, sed alia mondo, sen kontakto kun la nia. (Tio eĉ povus esti metaforo pri tiuj ĉi noveloj — dum la Juglando de Vitralo prezentis ian esencon de nia mondo, tiu de Tri rakontoj neniel rilatas al ĝi!) Nu, subite iu viro, kiun la leganto emas rekoni el konata verko de la mondliteraturo, hazarde transiras el nia mondo al Juglando, kaj fariĝas gasto tie. Sed ... bedaŭrinde, Francis tute ne profitas el tiu temo, sed ĝiaj ebloj perdiĝas inter stakoj da vortoj kaj fantaziaj nomoj, nememoreblaj kaj nedistingeblaj de la leganto.

La recenza juĝo eble ŝajnas tro severa, sed necesas diri: Por doni justecon al la (iama) talento de John Francis, oni prefere forgesu tiun ĉi volumon!

Sten JOHANSSON

John Francis: Tri rakontoj pri la Miljara Paco. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno 1997. 117 paĝoj, ISBN 90 71205 66 5. Prezo ĉe FEL: 11,90 EUR + afranko.

La triumfo de rezono

Post la alkutimiĝo al la esperantigo-sono de doktoro Vatsono — se ne paroli pri Ŝerloko Holmso — la ceteraj paŝoj por la leganto en la translingviĝo al Esperanto de tiu ĉi romano estas ja facilaj. La noteto de la tradukinto pri la uzo de ĉas-hundo (anstataŭ nur hundo) por redoni la anglan originalan hound estas fakte nur problemeto.

Tiu hundo fifama estas la paradokse fona centro de la rakonto. Ĝi restas mistero ekde la titolo, tra ĝia unua laŭlegenda apero — “monstra nigra besto forme simila al ĉashundo tamen pli granda ol iu ajn hundo” — ĝis ĝia finfina, “reala” sursceniĝo — “fajro flamis el ĝia malfermita buŝo, ĝiaj okuloj ardis je subbrula rigardego, ĝiaj makzelo kaj kolharoj kaj vangego konturiĝis en flagra flamo”.

Tamen bonvolu reteni vian manon! Ne temas pri horora fantazio de Stephen King! Doyle [dojl] ja verkis romanon, kiu dramece kontraŭstarigas superstiĉon kaj rezonon. Kaj la superstiĉo ja fortas. Eĉ doktoro Mortimero, tiu bondeziranta amiko de kavaliro Karlo Baskervilo, kredas ke “troviĝas regno, en kiu la plej klarvida kaj plej sperta el detektivoj ne povas helpi”. Post la teruriga morto de kavaliro Karlo, Mortimero petas Holmson savi la heredinton kavaliron Henriko Baskervilo (ĵus revenintan el Usono) de la sama sorto.

“Mi ĝis nun limigis miajn esplorojn al tiu ĉi mondo” respondas Holmso, britoseke, kaj sendas Vatsonon kaj Mortimeron kun la juna heredinto al la Baskervila Halo en la Darta Erikejo. Sed antaŭ ol okazis tio, ni jam estas ricevintaj plurajn pruvojn pri la ĉi-monda komprenebleco de la mondo. Jen la bonekonata plezuro de la holmsa deduktado. Li deklaris al Vatsono:

“Vi troviĝis ĉe via klubo la tutan tagon, mi rimarkas.” “Mia kara Holmso!” ... Li ridis pro mia konfuzita mieno. “En vi estas agrabla freŝeco, Vatsono ... Sinjoro eliras en tago pluvetema kaj koteca. Vespere li revenas senmakula kun la katizo ankoraŭ sur siaj ĉapelo kaj botoj. Sekve dum la tuta tago li estis senmova. Li ne estas homo kun intimaj amikoj. Kie do li estis? Ĉu ne estas evidente?”

Holmso deklaras, ke “la mondo plenas je evidentaĵoj, kiujn neniu ial ajn observas.” Sed por akiri la kapablon legi tiujn evidentaĵojn necesas la kono de multaj ekzotaĵoj. Holmso deklaras: “Tiu estus mallerta spertulo, kiu ne scius dati dokumenton en limo de pli-malpli unu jardeko.” Kaj aliloke: “Ekzistas sepdek kvin parfumoj, kiujn krimfakulo ĉe neceso devas distingi unu de la aliaj.”

Tian konobazon Vatsono certe ne posedas, sed tamen provas piedpaŭsi la Majstron. Efektive, la dua drameca centro de tiu ĉi romano konsistas el tiu kontrasto inter Holmso kaj Vatsono. La detektivo konstante invitas la doktoron, “Vi konas miajn metodojn. Utiligu ilin!” La stumblanta Vatsono ja faras tion, sed en tiu ĉi aventuro, pli klare ol aliloke, registriĝas la malestima (tamen afabla) sento de Holmso al sia kronikisto: “Kiam mi diris, ke vi stimulas min, mi intencis diri, se paroli malkaŝe, ke per rimarkado de viaj eraroj mi estis de tempo al tempo gvidata al la vero.”

Tiu observo neniel malesperigas nian bonkorulon, kaj li zorge verkas raportojn por Holmso el la malbonvenigega erikejo. Jen lia vidaĵo de tiu “melankolia montetaro”: “Pluvskualoj drivis trans ties ruĝbrunan facon, kaj la pezaj ardezkoloraj nuboj pendis malalte super la pejzaĝo, treniĝantaj grizgirlande suben sur la flankoj de la fantaziecaj montetoj.”

Tian melankolion spegulas la domego Baskervila mem: la manĝoĉambro estis “loko ombra kaj sombra.... Nigraj traboj transsaltis super niaj kapoj, kun fumnigrigita plafono super ili... la voĉo sordiniĝis kaj la spirito senentuziasmiĝis.”

Ne surprize do, ke loĝas murdintoj kaj bagnuloj meze de tiu ĉi ĝenerala malheleco. Eĉ diablaj kreaĵoj ne ŝajnas neeblaj. Malkovrante la veron, la historio galopas de krizo al krizo, la disigitaj pecoj de la puzlo ekkoheras, kaj post fina, fantasta klimakso, la rezono triumfas: jen la justico, kaj jen la poezia justeco!

Kaj dum tiu ĉi korrapidiga tralegado, mi ankaŭ lernis multajn vortojn: ampelopso, kverkaroj nanaj kaj abiaroj, ĉevronoj — ĉiuj tiuj ĉi sur unu paĝo. Vere vortareniga romano!

Interesis min ankaŭ eltrovi aŭldajn solvojn indiki en Esperanto la anglajn distingojn en la parolo de homoj de la altaj kaj malaltaj socioklasoj. Tiuj dialektoj ja estis akre malsimilaj en 1902, kiam aperis la angla originalo. Ekzemple, fiakristo uzas la vorton “gent” — mallongiĝo de “gentleman” — kiu (laŭ mia lingvoscio) estis uzata pli ofte de britoj de malaltaj socioklasoj. En la aŭlda tradukaĵo “gent” kaj “gentleman” ambaŭ iĝas “sinjoro”, tiel nespegulante tiun lingvan socioklasan markilon. Simile doni “riĉulon” por “toff” ne vere kaptas laŭ mi la semantikan kampon de la originalo.

Samteme, mi supozas, ke estas ankaŭ malfacile redoni la usonan anglan de sinjoro Henriko en Esperanto. “Well, now, that’s real kind of you, Dr Watson”, diras la heredinto; brito dirus really kind ne real kind. Auld verdigas ĝin jene: “Nu, vidu, tio estas vere afabla viaflanke, doktoro Vatsono”. Ĉu la vortordo aŭ io ajn ĉi tie redonas la usonecon de la originalo? Mi ne certas.

Sed formetu tiajn malglataĵojn — la romano restas spirhaltiga krimaventuro malgraŭ tio, ke en ĝi ne troviĝas mafio, la malvarma milito, aŭ komputiloj!

A Giridhar RAO

Arthur Conan Doyle: La Ĉashundo de la Baskerviloj. El la angla tradukis William Auld. Eld. Sezonoj, Jekaterinburg, 1998. 176 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 8,17 eŭroj + afranko.

Jen denove Bruna Ŝtono

En 1978 dum la Universala Kongreso en Varno (Bulgario), en la ekskursa tago, kiam la kongresejo malplenis, Renato Corsetti invitis min por neoficiala koncerto de bardo Gianfranco Molle [ĝanfranko mole]. Mi venigis ankaŭ miajn amikojn, Viktoron Aroloviĉ kaj Mikaelon Bronŝtejn (kun la kromnomo Bruna Ŝtono), ŝatatan bardon en la sovetia parto de Esperantujo sed nekonatan eksterlande. Post kelkaj aldonaj kantoj fare de alia populara bardo, Jacques Le Puil [ĵak le pŭil], Viktoro kaj mi pene persvadis Mikaelon prezenti ankaŭ liajn kantojn. Konfuzita, li prenis gitaron kaj prezentis tri siajn kantojn plenajn de amo al Esperantujo. Oni afable aplaŭdis, sed taksis la melodiojn kaj temojn iom eksmodaj.

En la “periodo de stagnado” en Sovet-Unio, kiam superuloj klopodis steriligi la liber-aman Esperanto-movadon, kuraĝaj protestaj kantoj de Mikaelo havigis al ni optimismon. Feliĉe, li evitis persekutojn, kiuj estis eblaj.

Kiu ne konas Mikaelon Bronŝtejn hodiaŭ! Dum la lasta jardeko furoras liaj kantokasedoj kaj libroj Oni ne pafas en Jamburg (kun Esperanta fono) kaj Legendoj pri SEJM, ne parolante pri aliaj libroj, originalaj kaj tradukitaj. Tre bone lin konas partoprenantoj de Universalaj Kongresoj pro liaj koncertoj kaj organizado de artaj programoj.

Finfine Mikaelo kolektis iom el siaj versaĵoj kaj kantoj kaj eĉ du novelojn por kunigi ilin en la libron Jen denove.... La verkoj estas mallongaj, netaj laŭforme, verkitaj per simpla lingvaĵo kaj facile legeblaj. En ĉiuj ili senteblas la personeco de la aŭtoro, lia amo al homoj (bonaj homoj!) kaj al la naturo, amo al sia lando kaj ĉagreno pro ĝiaj malfacilaĵoj kaj ombraj flankoj. Plej bone li sentas sin en la amika kompanio en Esperantujo, kio ruĝfadenas tra la tuta libro. Kaj la tuta libro estas penetrita de subtila humuro.

Speciale amuza estas la klopodo transplanti en Esperanton la rusan junularan slangon. Iujn lokojn en la libro oni povas ĝuste kompreni, nur konante la fonon, kio ne ĉiam eblas por la internacia leganto. Iuj lokoj bezonus pli zorgan redaktadon.

La traduka parto de la libro estas negranda, sed ĝi estas parteto de la kremo de la rusa poezio kaj havas apartan valoron. Precipe atentindas tradukoj el Nobel-premiito Iosif Brodskij (iam forpuŝita el Sovet-Unio en Usonon), kiu persone donis al Mikaelo permeson traduki en Esperanton liajn verkojn. Por iom gustumi el la poezio de Mikaelo Bronŝtejn, jen lerte plektita komenco de lia versaĵo “Pluvo”:

Gutoj frapadas al la
Haŭto de l’ vangoj pala.
Kiom da ili? — Mil da.
Ĉies tuŝeto — milda.
Kun la tuŝetoj vantaj
Larmoj apenaŭ salas,
Kaj de-sur viaj vangoj
Ili jam akve falas.

Boris KOLKER

Mikaelo Bronŝtejn: Jen denove... Eld. Impeto, Moskvo, 1998. 119 paĝoj glue binditaj. ISBN 5-7161-0050-3.

Senmorta Puŝkin

La poeto Aleksandro Puŝkin akompanas ruslingvanojn dum la tuta vivo. La infanoj aŭskultas aŭ legas liajn versajn fabelojn; plenaĝuloj ĝuas liajn lirikajn versaĵojn, grandajn poemojn kaj prozaĵojn. Malpli konataj sed ne malpli ŝatataj estas liaj spritaj kaj petolaj verkoj kiel “Gabrielado”. Sed la mondan famon li akiris unuavice pro la vers-romano Eŭgeno Onegin, kiun multaj eksterlandanoj konas precipe danke al la samnoma opero de Petro Ĉajkovskij.

Aleksandro Puŝkin estas konsiderata ankaŭ kiel kreinto de la rusa literatura lingvo. Kvankam ĉe li renkontiĝas arĥaismoj, lia lingvaĵo estas klara kaj bela ankaŭ hodiaŭ, dum liaj antaŭuloj nun estas malpli facile legeblaj.

Ne mirindas, ke esperantistoj ĉiam strebis prezenti verkojn de la genia poeto al la tutmonda legantaro. La plej konata estas Eŭgeno Onegin en traduko de Nikolaj Nekrasov. Manuskripte ekzistas almenaŭ du aliaj, pli modernaj tradukoj de Sergej Rublov kaj Nikolaj Danovskij. Sed la unua esperantigita verko de Puŝkin aperis ankoraŭ en la jaro 1888, tio estis La neĝa blovado tradukita de Antoni Grabowski.

La 200-jaran jubileon de la poeto rusiaj esperantistoj celebris per la libro Elektitaj verkoj, kiun kompilis Mikaelo Bronŝtejn kaj Vladimir Samodaj. La rikolto estas riĉa kaj fierinda. La prezentitaj tradukoj estas modernaj, escepte de tri prozaĵoj el la plumo de Andreo Fiŝer, kiuj odoretas je “antikva” Esperanto. Precipe elstaras grandaj poemoj kaj dramoj tradukitaj de Mikaelo Bronŝtejn. Ankaŭ la aliaj tradukintoj — Ivan Lubjanovskij, Sergej Rublov, Isaak Ĥoves, Mikaelo Giŝpling, Konstantin Gusev, Nikolao Fedotov, Mikaelo Povorin, Nikolai Lozgaĉev — klopodis laŭeble fidele transdoni la spriton kaj la formon de la poezio de Puŝkin.

Por krei imagon, kiel sonas Aleksandro Puŝkin en Esperanto, ni citu lian etan versaĵon “Al la vartistino”:

Al mia vivo tre mizera
Maljuna mia karulin’!
Solece, en arbar’ severa,
Delonge vi atendas min. Ĉe la fenestro de kabano Sopiras vi en ĉiu hor’,
Kaj tremas en sulkita mano
Trikilo via dum labor’.
Rigardas vi al loko fora,
Al nigra malproksima voj’, -
Kaj premas vin sufer’ angora,
Sopiro, ĝojo kaj malĝoj’.

1826

Boris KOLKER

Aleksandr Puŝkin: 200 jaroj: elektitaj verkoj. Eld. Impeto, Moskvo, 1998. 240 paĝoj kudre binditaj. ISBN 5-7161-0054-6. Prezo ĉe FEL: 12,50 eŭroj + afranko.

de PEJNO Simono

La profeta kurso

Zandero vivis en Svisujo, kie li posedis tre imponan multĉambran domon. Ĝi situis sur kruteta deklivo supervide de vilaĝo ĉe la sudpinta bordo de Lago Lemana. Rekte kontraŭe trans la klara akvo videbliĝis la fama konferenca urbo Ĝenevo. Ĉirkaŭ Zandero loĝis nur finance tre bonstataj homoj — entreprenistoj, borsistoj, financkonsilistoj, bankistoj. Interalie famaj aktoroj el la filma mondo najbaris. Nur cent metrojn de lia naĝbaseno limis la grundo de Petro Ustinovo kaj ne treege fore iam loĝis la intertempe mortinta Karlĉjo Ĉaplino. Zandero okupiĝis tamen nek pri financo, nek pri filmo. Li estis trejnisto de religiuloj pri direktoriko laŭ bibliaj principoj. Aldone al lia paletro apartenis la instruado pri superpova preĝado, mirakla sanigo kaj profetado. Kontraŭ po 2000 eŭroj por ĉiu kursano plus ĉiuj vojaĝkostoj li pretis flugi ien mondvaste por trejni junajn fervorulojn pri tiuj aferoj kaj verdire lia kalendaro estis sufiĉe rendevuŝtopita. Sola kondiĉo por lia vizito estis plensuma antaŭpago, mendita gastigo en minimume tristela hotelo kaj klaso kun almenaŭ kvin kursanoj. La kurso mem daŭris tutan semajnon, de lundo ĝis vendredo, kaj regis granda postulemo pri liaj kursoj — kaj en Usono, kaj en la industriŝtatoj de Eŭropo. Nu, eble Zandero ne estis la plej kostoŝpara trejnisto de homoj ambiciaj pri profetiĝo kaj efektive li sufiĉe publike transformis profetojn en profitojn. Sed ekde kiam li estis sukcesinta lanĉi sian libron pri Kristana entreprenestrado en pluraj Evangelikaj libroservoj, lia allogo en tiuj rondoj estis konsiderinde kreskinta.

Vere sensacie estis tamen, ke ekde ĉirkaŭ jaro liaj kursoj enhavis elementon, kiu ĉie mankegis en la kursoj de liaj konkurencantoj. Nur Zandero regule pruvis al la kursanoj, unue ke superpova preĝado bone kaj tuj funkcias, kaj, due ke mirakla sanigo estas ne nur por li ebla, sed ankaŭ por ĉiuj liaj kursanoj, kondiĉe ke ili sufiĉe klopodu pri tio. Jen tre instiga kaj vere grandioza sukceso por liaj lernantoj pri tiuj misterplenaj fakoj. Nur pri la profetaĵoj li ankoraŭ ne povis liveri vere konvinkan pruvon. Sed tio ne tre ĝenis, ĉar Zandero, sportista, iomete magra, ĉiam neformale tamen tre altkvalite kaj laŭmode vestita brunbarba kvardekjaraĝulo — aspekta mikso inter konsilisto pri geedzaj problemoj kaj banka direktisto — ĉiam zorgis pri tio, ke liaj profetaĵoj celu sufiĉe estonten kaj pro tio ne estos tre baldaŭ kontroleblaj. Intertempe ĉiuj predikistoj, misiistoj kaj kvestistoj en la Evangelika movado bone konis lian nomon.

Malpli bone oni konis liajn kurse elmontritajn pruvojn. Aliflanke, ne estis iu dubo pri tiuj, ĉar ĉiuj ekskursanoj ĵuris je mil biblioj, ke iliaj lernitaĵoj dum la kurso tuj kaj ege videble funkciis. Tamen oni ne rajtis paroli pri tio, ĉar Zandero devigis ĉiujn silenti pri siaj valoraj sekretoj. Laŭ liaj sufiĉe urĝe voĉitaj vortoj estis tiel, ke se iu malsekretos pri la vere frapa kursa rezulto — nome la praktika apliko de superpova preĝado kun demonstracio de mirakla sanigo, ĉio fare de la kursanoj mem — tiu perfidulo perdos siajn de li instruitajn novajn povojn. Do pro tio oni ne babilu pri tiuj ĉi sanktaĵoj. Evidente, perdi siajn povojn neniu volis — ne lastmotive pro la prezo akiri ilin. Sekve Zandero estis tre sukceshava komercisto kaj pro tio povis laŭe lukse rezidi sur la bordo de Svisa lago.

Kiel ofte, li atente aŭskultis ĉetelefone, notblokon enmane:

“Ankaŭ fratino Sandra estas, kiel ĉiuj aliuloj, ankoraŭ ne tridekjaraĝa. Jen ja juna skipo. Nu, ŝi sukcesis prokrasti sian ferian skiadon, tiel ke ŝi povos partopreni. Sciu, ne fore de tie ĉi, estas ĉi-vintre bona skiado.”

“Bone, frato Frederiko. Kiel vi diris, aldoniĝu nun unu kursano — fratino Sandra, la dua datumklavistino ĉe vi. Do mi ripetu la liston. Do jen frato Bodo, la transportestro, fratino Helena, la alia klavistino, fratino Ingrida, via sekretariino, frato Karlo, la komputilestro, frato Miĉjo, el Rusujo, via filino Karolina, plus la tri personoj el la ĥoro, el kiuj unu devos malĉeesti lunde. Kaj memkompreneble vi mem, estimata frato Frederiko. Do jen dek personoj. Nu, mi donos al vi rabaton: vi pagu nur por naŭ personoj, jen 18000 eŭroj. Tiujn mi petas spezi al la konto piede de mia anoncilo.”

Ĉe la alia fino de la lineo parolis tre ŝika kvindekjarulo en blanka kompleto — iomete laŭ la modo de la freneza sekto de specifa fratino Gabriela, kiu ĵus staris antaŭ tre ĉi-monda juĝistaro, akuzita pri fraŭdo de la impostejo pro ne deklaritaj vendoj de sankta sanigpova akvo — fakte rekte el ŝia akvokrano. Sed ŝian akvon la tre pia katolike edukita prokuroro el Bavarujo tute ne kritikis. Li celis nur alporti al la ŝtata kaso la impostojn kalkulitajn baze de la vendoj de la senefika akvo. Tre feliĉe fratino Gabriela fare de spontane spertita Dia rivelo — ŝi estis ja laŭ propra eldiro “la voĉo de Jezuo Kristo” — estis instruita anonci sin kulpa, pro kio ŝia ĉi-monda monpuno eble malgrandiĝu.

Same blankvesta Frederiko Tureko, eksa vendisto de asekuroj, estis nun la misiestro kaj ĉefo de unu el la multaj kvestejoj en Germanujo. Li estis lerninta sian novan fakon en mondvaste tre konata Usona misiejo, kiu jam prikvestis gigantajn monsumojn en Eŭropo. En tiu organizaĵo frato Frederiko sukcesis tre krute karierumi kaj dum nur du jaroj progresis ĝis la posteno de sekciestro por la Germanlingvaj landoj. Iun matenon Dio rivelis al li, ke li nepre ŝtelu ĉiujn adresojn de la donacantoj el la komputila centrejo. Tiun Dian ordonon li malfruvespere, kiam li estis tute sola en la misiejo kaj kun adekvata preteksto por tio, ke oni ne jam malŝaltu la komputilojn, sekrete realigis. Poste li tuj maldungigis sin kaj fondis propran misiejon. Post tri jaroj, danke al la kunportitaj 50 000 adresoj de la plej naivaj donacemuloj de la tuta respubliko, li antaŭjare, do nur tri jarojn post lia sendependiĝo, enkvestis 4 milionojn da eŭroj — laŭreklame por aĉeti bibliojn en tiam ankoraŭ ekzistanta komunisma Sovetio. Ĉiuokaze, nun, konscie pri la fakto, ke nur 800 biblioj reale liveriĝis en la Regnon de Malbono, li fronte al la vortoj de frato Gido — jen la disĉipla nomo de s-ro Zandero — komencis dubi. Li iel maltrankviliĝis pro la proponita rabato, ĉar li timeme demandis:

“Sed la superpova preĝado vere centelcente funkcios kaj ankaŭ la demonstracio pri sanigo, ĉu? Vi garantiu pri tio, kaj, ke ni ja ricevu la kompletan kurson!”

“Jes, jes. Temas pri mia plena kurso, per kiu mi kondukas ĉiun kredantan infanon de Jesuo al superpova preĝado. El tio ja rekte sekvas la povo pri mantuŝa sanigo kaj plenumiĝanta profetado. Ĉiu kredanto kapablas pri tio — post sufiĉe faka instruado kaj speciala inico. La tuta metodo baziĝas sur miaj dumvivaj esploroj pri la ĝusta interpretado de kelkaj misteroj el la Malnova Testamento. Cetere, ĉu vi jam legis mian novan libron pri tio?”

“Umm, huu, ... ne. Nur vian ‘Direktado de entreprenoj laŭ bibliaj principoj’ mi legis.”

“Tute ne ĝenas, kara frato. Mi alportos por ĉiu kursano ekzempleron. Sed evidente tiujn vi pagu ekstre, ĉu?”

“En ordo. Mi transportigos vin de la Frankfurta flughaveno. Poste estos duhora veturado ĝis Marburgo, kie troviĝas nia misiejo. Do ĝis nia ekvido. Dio benu vin.”

“Nia Sinjoro gardu vin.”

Klakis kaj la lineo estis silenta.

La planita profeta kurso estis granda sensacio por la junaj subsalajritaj dungitoj de la misiejo. Ĉiuj laŭpove preparis sin per fervora preĝado kaj vespera legado de la biblio. Frederiko estis instiginta ĉiujn misianojn optimume antaŭstudi por la kurso. Li ne hontu pro ies biblia nescio. En lia malgranda misia mondo — enklavo tre for de ĉiu ajn realo — lia ĉiu vorto estis sankta leĝo. Rezulte Sandra kaj Helena nun komune genuiĝis por preĝi ĉiun tagmanĝan paŭzon — okupo iom diverĝanta de ilia normala ĉiutaga kutimo veturi en la urbon — la misiejo fakte estis du kilometrojn ekster Marburgo — por aĉeti tranĉojn de torto kaj fritkukojn. Normalokaze ĵaŭdo estis la oficiala tutdungitara preĝa tago. Ĉiun ĵaŭdan matenon ĉiuj dungitoj devis kunveni por speco de rito, kiun frato Frederiko okazigis. En tiuj kunvenoj li longege kaj tre basvoĉe predikis. Ĉar li tre volonte aŭskultis sin mem, tiuj ĉi diservoj kutimis seninterrompe ĝisdaŭri la tagmanĝan paŭzon. Dum tiu preĝa kaj predika aktivado oni simple malŝaltis ĉiujn telefonojn, por tio, ke ne estu iuj ĝenoj.

Pro la venonta profeta kurso nun ĉiu tago iĝis preĝtago. Sekve neniu el la fervoraj misianoj plu okupiĝis pri la telefono. Feliĉe por la ĝenerala organizada fluo kaj trakto de komercaj aferoj du dungitoj de programada firmao laboris en la misiejo. Tiuj — tute ne kristanaj junaj viroj, ĉirkaŭ tridekjaraĝaj — okupiĝis pri novaj komputilaj programoj por la amasdissendo de kvestalvokoj kaj la pli rapida kontado de la ricevitaj monsumoj. Normalokaze ili laboris tre silente antaŭ kvar ekranoj en la komputilejo.

Programistoj estas tre adaptiĝemaj homoj. Tiaj ili devas esti, ĉar ili ekkomprenu sen iu ajn speciala branĉa edukado la laborfluon de tre diverĝantaj entreprenoj agantaj en neniel interrilatantaj laborterenoj. Tiel okazis, ke post tuta jaro da laborado ĉeloke tiuj du spritaj nekredantoj ĉiun preĝmatenon provizore traktis la telefonalvokojn de la plene frenezaj donacantoj kaj la eĉ pli frenezaj spiritaj kaj komercaj partneroj de la misiejo, celantajn la vere jam puninde frenezajn membrojn de la misiejo. Intertempe la helpema duo kapablas perfekte trakti tiajn alvokojn. Ĉe tio ili taskkonforme kamuflis sin per la nomoj “frato” Petro kaj “frato” Danjelo. Ilia sukceso ĉe tiu nekutima okupo estis tia, ke nur unu el dek alvokoj devis atendi la finpreĝadon de aŭtenta misiano por trovi sian solvon. Pro tio oni petis ilin dum la profeta kurso, kaj jam antaŭe, tuttage deĵori ĉe la telefonoj. La misiestro Frederiko estis tute kontenta pri tiu aranĝo kaj maldomaĝis la 500 eŭrojn, kiujn li ĉiutage pagis po programisto kaj kiuj nun ne plu fluis en la novan programon sed en telefonadon. Por li, jen simple speco de nerekta investo en superpova preĝado.

Frato Frederiko estis granda kredanto pri preĝado. Do se io malĝuste funkciis en la misiejo aŭ se pro iu maltrafa reklamado la fluo de mono iel ŝtopiĝis, li kutimis tuj kunvoki sian sekvantaron por komune tre laŭte kaj fervore preĝi pri rea pliboniĝo de la situacio. Lia preĝemo etendiĝis eĉ al teĥnikaj aferoj. Tiel kiam la du programistoj raportis, ke la projekto prokrastiĝos nur pro tio, ke la plurfaza retrorulo de la Informiksa datumbanko laŭŝajne ne ĉiam ĝuste funkcias, frato Frederiko, malgraŭ la evidenta enigmeco de tiu sciigo, tuj preĝigis sian skipon pri baldaŭ riparita retrorulo. Laŭ lia logiko por tio neniel necesis, ke la preĝantoj sciu ion pri tiuj strangaĵoj. Plene sufiĉis, ke Dio scios tion. Fakte Dio dankis lian fidon per tio, ke la firmao Informikso tuj liveris “sencimigitan”, do riparitan version de sia pekinta produkto.

Intertempe la programistoj vivis en perfekta simbiozo kun la misianoj. Ili komencis jam eĉ memstare decidi pri diversaj ĉetelefonaj demandoj — “Jes, presu ĉi-monate 100 000 ekzemplerojn de ‘Kristanoj en marŝo’”, “Ne, refaru la kovrilon”, “Jes, tio estas en ordo, sed mi petas uzi alian tiparon por la subtitolo ‘Frato Frederiko vizitas orfejon en Ukrainio’”, “Nepre alsendu la adresbendon ĝis postmorgaŭ, frato Alfredo”, “Ne, kara fratino je Jesuo, vi ja plu rajtas mendi. En nia libroservo la titolo ‘Sciencaj pruvoj pri la ekzisto de Dio’ tute ne estas elĉerpita”, “En la presprovaĵo estas mistajpo ĉe la biblia verso piede de la lasta paĝo”. Ofte estis ĝuste tiuj ĉi programistaj agoj kaj decidoj, kiuj dum la pasinta jaro tiom sukcesigis la misiejon. Evidente Frederiko estis konvinkita, ke temis pri la efiko de la komuna ĵaŭda preĝado. Pro tio li estis konkludinta, ke se komuna normala preĝado jam tiom bone efikis, do komuna superpova preĝado devos ja multoble efiki. Li revis jam ne plu pri monfluo de bagatelaj 4 milionoj da eŭroj, sed pri monfluo de 100 milionoj da eŭroj kiel ĉe la granda “Diakonia Fondaĵo”. Pro tio Zandero venu kaj instruu ĉiujn pri superpova preĝado.

Aldone li mem suferis iam kaj iam de tinito, tre ĝena fajfetado en lia maldekstra orelo. Eble oni povos per la kombino de komuna superpova preĝado kaj plurpersona mirakliga mantuŝo kuraci tion. Kaj la komputilestro, frato Karlo, jam junule, longe antaŭ la fondado de la misiejo, iam estis suferinta de leŭkemio. Post plurjara ĥemia terapio li estis laŭdire resaniĝinta, sed estis principe ĉiam danĝero de remalsaniĝo.

Specifan lundon alvenis la profetotrejnisto Gido Zandero. Post mallonga bonvenigo Frederiko decidis montri al li ĉiujn ĉambrojn de la misiejo. Al tiuj apartenis memkompreneble ankaŭ la komputila centrejo kun la efektive tute nova komputilego. Do Frederiko kun sia sekretariino kondukis la gaston tien.

La du programistoj ne tuj rimarkis, ke oni eniris la ĉambron. Ambaŭ komune serĉis pri stranga fenomeno ĉe la kontada inversigo de alkontigaĵo okaze de nemona donaco. Ŝajne temis pri la ioma eraro de la damninda datumbanko, pri kiu ili ne respondecis. Eble Frederiko denove preĝu.

Frederiko kondukis sian gaston en la ĉambron.

“Jen frato Karlo, la estro de la komputiloj,” anoncis Frederiko.

Karlo, kiu rigardis trans la ŝultrojn de la programistoj al la sama mistifikanta ekrano, murmuris ion nekompreneblan.

“La komputilego estas tute nova,” fiere rakontis Frederiko, “temas pri Uniksa sistemo. Pli bona komputilo ne ekzistas kaj ni esperas tre multe de ĝi por nia Diserva laborado. Ni ricevas tute novan programon por ĝi. Ĉio ĉi ege kostas.”

Intertempe la alparolita komputilestro kaj la du programistoj ekstaris kaj turnis sin al la direkto de la vizitantoj.

“Kaj jen frat... sinjoro...” — Frederiko haltis pro embaraso. Evidente tute ne temis pri fratoj. Fakte frato Petro estis inferon meritanta ateisto. Same pri Danjelo. Sed aliflanke Frederiko simple ne plu kapablas memori la familiajn nomojn de la du programistoj por adekvate nefratigi ilin. Ĝuste kiam lia fidela sekretariino, Ingrida, volis helpi lin, li klopodis denove per ĉiosolva gambito. Oni simple rezignu pri la fratigo.

“Jen Petro kaj Danjelo, la du programistoj, kiuj ebligas ĉiujn ĉi komputilajn mirindaĵojn por ni. Mi komprenas vere nenion pri komputiloj, kaj por mi ĉio ĉi ĉiam restos enigmo.”

“Saluton,” afable diris Petro, la pli parolema el la du. Lia kolego Danjelo mallaŭte eĥis lian saluton. Dume la senfratigita Petro cerbumis pri tio, ĉu li prefere adresu la jam de monato sufiĉe pompe anoncitan profetotrejniston per “frato Gido” aŭ per “s-ro Zandero”.

“Saluton”, respondis frato Gido. Instinkte li sentis grandan danĝeron radiantan de tiuj du programistoj. “Sed ili ne partoprenos la kurson, ĉu?” li iomete mallerte aldonis.

“Ne, ne,” respondis la misiestro, “sed ili deĵoros la tutan semajnon ĉe la telefono. Fakte sen ilia afabla helpo, ni ne povus okazigi tutsemajnan seminarion kun ĉeesto de la tuta misieja skipo, frato Gido.”

Petro intertempe decidis alparoli Zanderon per “frato Gido”, kaj post horkvarona demonstracio pri komputiloj kaj la avantaĝoj de la nova programaro la karavano kontente preterpasis por viziti la transportan sekcion etaĝon pli malsupre. Novdate oni kvestis ne nur por aĉeti bibliojn, sed ankaŭ por financi nutraĵtransportojn por malsatmortantoj en Afriko.

Dum la profeta kurso Petro kaj Danjelo plene rezignis pri plia programado. Unue la telefono senĉese sonoris. Due la posta diskuto pri la telefone spertitaj amuzaĵoj tiom ridigis la programistojn, ke simple ne plu eblis serioze okupiĝi pri io ajn. Aldone el la ĉambro, kie la profeta kurso okazis, ŝvebis alterne ĉantoj kaj kantoj. Se la himnoj iel paŭzis, aŭdiĝis ne plene kompreneblaj alvokoj kun postaj laŭtaj krioj de “Haleluja!”. Nur posttagmeze ĉio iomete pli trankviliĝis. Ne estis tiom da telefonaĵoj kaj en la profeta kurso oni estis laŭŝajne laciginta sin per la haleluja-ado. Supozeble jen posttagmeze Zandero malkaŝis siajn sekretojn. Kelkajn fojojn la du programistoj subaŭskultis la kurson rekte antaŭ la pordo de la ĉambro — orele ĉeporde. Sed tio, kion ili aŭdis, estis tiom konfuza, ke ĝi rezistis ĉiuspecan sanmensan priskribon. Poste ili inter la diversaj traktataj telefonaĵoj multe diskutis pri la frenezeco de la kursa enhavo.

Ĉiun vesperon Petro intervjuis la partoprenintan Karlon pri la lernitaĵoj. Tiu tamen ne konfidencis ion ajn. Evidente li estis ricevinta rigoran ordonon silenti pri ĉiuj okazaĵoj en la kurso — kaj tre specife silenti pri tiuj al la du programistoj. Same statis ĉe ĉiuj aliaj kursanoj. Nur unu afero klariĝis. La kulmino de la kurso okazu la lastan tagon, vendredon.

Tiu silento estis iomete escepta situacio. Normalokaze la komputilestro multe diskutis kun Petro kaj Danjelo. Ekzemple pri Darvinismo. Aŭ pri la laŭvorteco de la bibliaj historioj. Entute pri kredo kaj nekredo. Iam kaj iam Karlo grumblis pri la plej novaj kapricoj de sia ĉefo, Frederiko. Ekzemple, ke li volis gajni proceson kontraŭ la urba konstrupermesa oficejo per preĝado, kvankam lia advokato konsilis al li tuj klopodi pri eksterprocesa interkonsento. Aŭ pri tio, ke Frederiko neniam ajn sciiĝu, ke specifa programeto en la Uniksa operaciumo de la nova komputilo nomiĝas “demon”. Se Frederiko vere iam malkovros pri tio, Karlo ĵuris, ke jen la fino de ĉiuspeca komputilado en la misiejo. Frato Frederiko ĵetos la tutan aparataron tra la fenestro sur la unu etaĝon pli malaltan korton. Poste li tute persone forpelos ĉiujn pliajn demonojn el la komputila centrejo — inklude Petron kaj Danjelon.

Fakte la forpelado de diabloj estis la ne plu tute sekreta hobio de la misiestro Frederiko kaj li entuziasme kolektis ĉiuspecajn raportojn pri tiaĵoj. Aldone li korespondis kun du profesiaj malsorĉistoj kaj jam taksis sin spertulo pri elpelado de demonoj. Li avide atendis sian unuan kazon kun aŭtenta sorĉito. Pri tio plej bone sciis lia sekretema sekretariino Ingrida. Iam Petro demandis al ŝi, ĉu ŝi vere kredas, ke jen malantaŭ la granda kaŝtanujo sur la korto vespere kaŝiĝas malgranda diableto. Estis ja vintro kaj la noktoj estis sufiĉe malhelaj. Ŝi tuj ofendiĝis kaj kolere fiksrigardis lin. Ŝian fiksrigardon tre substrekis ŝiaj grandaj iomete bufece ŝvelaj okuloj.

Sandra, la datumtajpistino, tre bela virino kun iomete slavaj trajtoj kaj longaj nigregaj haroj, ĉiam rave kaj tute ne misiistine vestita, fronte al la sama demando pli lerte elturniĝis. Ŝi deklamis, ke ŝi jam principe ne tiom okupiĝas pri diabloj. Ŝi kredas je la bono kaj je la malbono. Punkto. Sandra estis entute lerta. Jam dum jaroj ŝi sukcesis kaŝi sian lesbaninecon antaŭ aliaj misianoj. Nur la du programistoj estis rimarkintaj ŝian sekreton baze de pluraj epizodoj, interalie okaze de ŝiaj sopiraj rigardoj al iomete maskleca kelnerino dum granda festeno en restoracio je la kostoj de ilia programada firmao. Verdire Sandra estis iomete frivola kaj ĝuste pro sia samseksa inklino ŝi povis tute senĝene ŝerci kaj ŝajnamindumi kun viroj. Aldone ŝi ne tiom rapide ofendiĝis. Kontraste, Ingrida estis iomete tro serioza. Kaj la piega filino de la misiestro, Karolina, estis tute ne ŝerce alparolebla. Eble pro ŝia eksterordinara malbelo. Kun Bodo, la transportestro, ne eblis ŝerci aŭ diskuti. Li estis simple tro stulta.

Ekde merkredo la du programistoj ne plu tiom interesiĝis pri la teretaĝa profeta kurso. Estis tro streĉe ĉiam subaŭskulti rekte antaŭ la pordo kaj ĉe tiu impertinentaĵo eĉ riski malkovron. Aparte de tio la senĉesa haleluja-ado jam komencis tedi. Nur pri la kulmino de la tuto ili plu iomete sciemis. Onidire estos iuj pruvoj pri la vero de la tuta afero. Sed ĉu iu konfidencos pri tiu ĉi zelota zenito al ili? Danjelo opiniis, ke certe ne, ĉar de ĉiuj kursanoj la lipoj restis ĝis tiam plene sigelitaj. Same ne sukcesis iel envolvi Zanderon mem en iujn interesajn debatojn dum la kursaj paŭzoj.

Vendrede ĉio ŝanĝiĝis. Matenkomence la jam kutimaj sonoj de fervora komuna preĝado, instigaj instruistaj alvokoj kaj komunumaj haleluja-krioj ŝvebis tra la aero de la ŝtuparo kaj koridoroj al la relative fora komputila centrejo. Tiun vendredon la telefonoj nekutime malviglis. Ne estis multe por fari rilate la ĝeneralan movtenon de la misiaj eksteraj aferoj. Pro tio Danjelo, la iomete pli juna el la programistoj, sidis sur la fenestrotabulo kun arkigitaj kruroj kaj, tedite, gapis al la malsupra malplena neĝkovrita korto. Jen la parkumejo de la misiejo. Kiel ĉiam staris kortrande deko da aŭtoj. Ĝuste en tiu ĉi momento alvenis nova aŭto. Sed ĝi ne apartenis al iu konato. Post jaro da ĉeesto en la misiejo, Danjelo fakte rekonis ĉiujn aŭtojn de ĉiuj kunlaborantoj, liverantoj kaj oftaj gastoj. Sed jen tute nova nekonata aŭto, flavete blanka “Opel Ascona”. Iel Danjelo konvinkiĝis, ke temas pri luita aŭto — sen precize scii la bazon de sia suspekto. Ambaŭ programistoj ofte devis post interurba flugo lui aŭton ĉeloke por atingi vokintan klienton. Eble pro tio Danjelo iel aŭtomate ekkonis ĝian luitecon, kvankam iu emblemo pri la lufirmao ne estis malkovrebla de supre tra la komputileja fenestro. Ĉiuokaze, el luaŭtoj kutime elaŭtiĝas sur firmaa parkumejo — la misiejo estis laŭ lia takso speco de firmao, kvankam jure temis pri neprofitcela organizaĵo — specifa speco de persono — preskaŭ ĉiam bone vestita kaj entute finance bonstata. Tipe jen teĥnikisto, programisto, aŭ vendisto pri iu kosta oficeja teĥnikaĵo. Aŭ eble ekonomia konsilisto aŭ kontrolisto.

El tiu aŭto elaŭtiĝis tamen tre magra dudekjaraĝulo en tre eluzite aspektantaj vestoj. Malgraŭ la ekstera malvarmo al li mankis mantelo. Li portis nur grizan someran jakon kaj ĝinzon. La nekonato aspektis entute iel bedaŭrinda. Li ŝlosis la aŭton, rigardis al sia brakhorloĝo kaj senhaste transiris la korton ĝis la angulo de la konstruaĵo rekte sub la fenestro. Tie li ekstaris, serĉis iomete en sia jaka poŝo, enbuŝigis cigaredon kaj ekbruligis ĝin. Tiun li ĝue fumis, starante rekte ĉe la murangulo. Danjelo iomete ŝanĝis sian sidpozicion sur la fenestrotabulo por pli bone studi lin. Jen strangulo. Veste li aspektis ege malriĉe, sed poze, ire kaj aŭte li impresis iel eleganta. Regis nedifinebla tensio inter liaj vestoj kaj lia cetero.

La stranga vizitanto rerigardis sian horloĝon, fingrolerte pafis la nur duone fumitan cigaredon teren kaj piedplatigis ĝin sur la unua ŝtupo de ŝtuparo, kiu kondukis plu ĉirkaŭ la angulon de la konstruaĵo al la precipa enirejo. Tiam li alprenis tute novan korpan teniĝon — fakte malteniĝon. Nome tiun de paralizulo, kiu apenaŭ plu kapablas marŝi. Vere kompatindege lamante, li trenis sian apenaŭ plu funkciantan korpon la ŝtuparon supren kaj per evidente senhoma volego sukcesis malrapide kaj tre ŝanceliĝe pluiri ĉirkaŭ la angulon.

Danjelo ekkriis pro surprizo. Vigle gestante al sia kolego, li rapidis al la alia fenestro por rigardi la daŭrigon de la spektaklo. La lamegulo nun ĵus atingis duan ŝtuparon rekte antaŭ la precipa enirejo. Ambaŭ programistoj kun granda ekintereso rigardis, kiel tiu ĉi sortbatita lamegulo kuraĝe okupiĝis pri tio, kiel li iel venku la ok ŝtupojn rekte antaŭ la pordo, spite al siaj apenaŭ stireblaj korpmembroj kaj tremegantaj manoj fine de plene torditaj brakoj. Petro decidis, ke la vizitanto devis disponi pri ostoj el kaŭĉuko por tiom tordi sin.

Ĉiuokaze, la povrulo nun perfekte elmontris, kiel malfacile estas premi la butonon de la elektra pordsonorilo, se oni havas korpon tiom ruinigita de kruela malsano aŭ tragedia misnasko. Fine, post la sesa kuraĝa klopodo, li tamen sukcesis premi la butonon. Sonoris.

Petro kaj Danjelo kuris el la ĉambro por kaŝe rigardi malsupren tra la ŝtuparejo, kiu spiralis ĉirkaŭ meza malplena spaco. Ili vidis, kiel la aliokaze tiom sobra Ingrida venis el la kursĉambro kaj tute ekscitite bonvenigis la torditon per la vortoj —

“Ho, Dio mem sendas vin al ni. Danku al Dio! Danku al Dio! Ho, Sinjoro!” Ne estis tute klare, ĉu la “sinjoro” estis la ĉeesta tordito aŭ la malĉeesta Ĉiela Patro.

La lamegulo tamen ne respondis. Li nur gruntis. Evidentiĝis, ke parto de lia simptomaro estis ankaŭ la malkapablo pri normala homa komunikado. Li apenaŭ povis paroli. Kun granda peno li lamis de la enirejo tra la koridoro ĝis la pordo de la kursa ĉambro. Ĉe tio Ingrida klopodis laŭpove apogi lin, fakte cirkle kaj de ĉiam novaj minacantaj faldirektoj. Ŝi jam ploris pro kompato pri la terura stato de la juna viro. Ambaŭ malaperis en la kursan ĉambron kaj la pordo denove fermiĝis.

Petro kaj Danjelo kuregis suben ĝis la fermita pordo. Kio nun okazos, tio estis tuj al ili klara. Efektive, dum tuta horduono oni dankis al Dio, ke la superpova preĝado estis aŭdita. La tuta skipo evidente ĵus superpreĝis pri tio, ke iu povrulo hazarde venu al ĝi por mirakla kuracado. Kaj abrakadabre — jen kuracoto alvenis.

Laŭ la sperta kaj korŝira interpretado de Zandero — necesiĝinta ĉar la veninta bedaŭrindulo blekis tro mallaŭte, por tio, ke iu povos rekte kompreni liajn vortojn — temis pri vojaĝanto el fora Hamburgo, kiu hazarde nun volis viziti sian patrinon mortantan en malsanulejo en Frankfurto. Li ege timas sian viziton ĉe sia patrino, ĉar ĉiun fojon denove lia aspekto tiom malgajigis ŝin. Ĝuste mortlite la brava patrino tamen nepre ne aldone nur pro li malgaju. De ekstere oni aŭdis kiel ĉiuj kursaninoj komencis plori. Ĉiuokaze, vojaĝe laŭ la aŭtovojo la juna viro subite aŭdis misteran voĉon en sia kapo. Tiu postulis de li, ke li tuj forlasu la federan aŭtovojon A5 kaj veturu Marburgon. Laŭ Zandero jen la voĉo de Dio persone, kiu navigis lin rekte ĝis antaŭ la pordo de la misiejo. Danjelo konkludis, ke tiu Dia navigado estis ne malpli altkvalita ol la plej moderna fajnbira satelita sistemo, ĉar por atingi Marburgon de la A5 estis necese celcerte transveturi amason da aŭtovojaj kruciĝoj.

La du programistoj konsterniĝis antaŭ la fermita pordo. Kion fari? Eniri kaj senmaskigi tiun tutan fraŭdon? La parolado de Zandero ĉesis. Denove oni murmuris preĝojn. Poste la kursestro rekomencis paroli. Nun li volis demonstracii, ke la partoprenantaro per lia kurso vere kapablos pri mirakla mantuŝa sanigo — memkompreneble nur helpe de Dio. La du antaŭ la pordo aŭdis, kiel la laŭta basa voĉo de Frederiko eklanĉis tondran trifojan “Haleluja!” Ĉiuj aliaj kursanoj sekvis lian ekzemplon.

“Mi petas ĉiujn el vi stariĝi laŭ cirklo ĉirkaŭ tiu ĉi tablo,” kriis la trompa Zandero.

Seĝoj ŝoviĝis. Evidente la paciento nun kuŝis sur la pretigita tablo.

“Mi vere ne scias, kion fari”, flustris Petro al Danjelo. “Se ni eniros, tiu Zandero eble eĉ kapablos influi siajn kursanojn mortbati nin. Ili kredegas ja ĉion, kion li diras. Ŝajne ili estas jam sub iuspeca hipnoto aŭ amashisterio.”

Tra la pordo aŭdiĝas zuma ĉantado. La du decidis retiriĝi en la normalecon de la komputilejo. Dek minutojn pli poste eksonis krioj kaj frenezaj aplaŭdoj de sube. Evidente la plena resanigo de la tordito estis sukcesinta. Al la ĝenerala jubilado aldoniĝis nova juna tre forta voĉo. Tiu de la mirakle sanigita vizitanto. Tiu nun kriis, ke ĝis nun li neniam estis kredinta pri Dio, sed ekde tuj li nepre volas iĝi Kristano. Do jen eĉ plia sukceso — freŝa konvertito! Iom pli poste la sanigito tute sole forlasis la kurson. Kompreneble pro sia nova sana stato li kapablis sen iuj apogoj glate atingi sian luaŭton. Li funkciigis la motoron kaj rapide forveturis.

Post plia horo da jubilado kaj dankpreĝado la profeta kurso triumfe finiĝis.

“Nu, Karlo, ĉu la kurso estas finiĝinta?” afable demandis Petro.

“Ho jes. Jen grandega sukceso kaj mi spirite gajnis multe el ĝi. Sed mi ne rajtas detale paroli pri ĝi. Kia domaĝo, ke vi ne apartenas al ni kaj ne same elkore kredas.”

“Ĉu mi ne aŭdis iun vizitanton veni mallonge post tagmezo?”

“Jes, efektive. Sed jen nenio grava.”

Petro silentis. Danjelo subpremis nuancon de rideto. Poste en sia hotela ĉambro ambaŭ programistoj preskaŭ la tutan nokton diskutis, kiel oni agu fronte al tiu afero. Ne estis eble trovi vere adekvatan elirejon. Kiu volas kredi, simple kredos. Ne helpos io ajn. Aparte de tio, kiel oni pruvu, ke la jam malaperinta sanigito, kies adreson supozeble neniu notis, neniam reale malsanis?

Tri monatojn pli poste la komputilestro Karlo tre subite gravege malsaniĝis. Pro la ĥemia terapio kontraŭ lia tiama leŭkemio la vandoj de liaj intestoj estis poreciĝintaj. Nun ili komencis simple disfali. La ĥirurgoj de la Marburga malsanulejo ne povis iel helpi, same ne iliaj kolegoj en la plej proksima universitata kliniko specialigita pri gastroenterologio. La tuta intestaro de Karlo estis ne plu iel kunkudrebla aŭ alie fiksebla. Unu intesto post alia simple krevis. Pro tio oni jam artefarite nutris lin per tratubigata solvaĵo. Ankaŭ aliaj organoj komencis disfali kaj aldone ekestis novaj kanceraĵoj iel sekve de lia leŭkemio.

Petro kaj Danjelo vizitis Karlon. Lia tuta aspekto post kvin sensukcesaj rapidsekvaj operacioj estis horora. Aldone la fakto, ke la ĥirurgoj lasis lian ventran haŭton nefermita, jam preta por la morgaŭa sesa senespera operacio — Karlo montris tion al ili — tiom ŝokis Petron, ke li devis fuĝi tra la ĉefenestra vitra pordo sur la apudan eksteran balkonon por vomi. Lia psiĥo ne plu kapablis regi sian korpon. La tuta aro da tuboj inter la vivtenaj aparatoj kaj diversaj lokoj kaj eksteraj organoj de la korpo de Karlo nevenkeble naŭzis lin. Daŭris dek minutojn ĝis li sufiĉe refortiĝis por reeniri la ĉambron.

Karlo rakontis, ke post horduono la tuta skipo de la misiejo vizitos lin kaj laŭ la Zandera rito sanigi lin. Li mem tamen laŭŝajne ne plu estis tiom certa pri ties sukceso. Aliflanke sen rekte diri tion, li evidente deziris, ke Petro kaj Danjelo reforiru por ne ĝeni la ceremonion. Plu li rakontis, ke la personaro de la malsanulejo jam estis permesinta okazigi tiun klopodon savi lian vivon. Evidente la kuracistoj estis rezignintaj kaj tial ne oponis tion. Ŝajne ili opiniis, ke ankaŭ eĉ la plej harstarigaj mistifikoj neniel ajn povos plimalbonigi lian staton. Do la du programistoj tiam decidis pro plene nova motivo plu prisilenti la fraŭdecon de la profeta kurso. Tre konsciante paroli kun mortanto, ili deziris al li baldaŭan resaniĝon.

Poste ekstere sur la parkumejo ili komune malbenis tiun krimulon Zandero, kiu tiom senhonte eluzis la naivon de tiuj ĉi vere infanecaj infanoj de Jesuo. Ili konsentis ankaŭ pri tio, ke ĉe la misiestro statis alie — li estis ne infaneca, sed iel dupersoneca — estante ja duone ege malnaiva kaj trompa kaj duone naivega kaj honesta. Forveturigante, Danjelo vidis en la retrospegulo, ke pluraj aŭtoj de la misiejo ĵus turniĝis de la strato en la enirejon de la malsanuleja parkumejo.

Tri tagojn pli poste Karlo estis morta.

Provo ektuŝi serban poezion

Antologio de certa nacia literaturo en Esperanto devas esti pritaksata laŭ kelkaj diversaj kriterioj, kiuj nur kune povas doni kompletan bildon pri la libro. Ja tia antologio devas reprezenti antaŭ multnacia esperantlingva publiko literaturon de unu nacio, kaj por tio esti reprezenta enhave kaj enteni kiom eble plej adekvatajn tradukojn de elektitaj pecoj — ja laŭ ĝi oni juĝos pri la tuta nacia literaturo kaj, certagrade, pri la nacio mem, produktinta tiun literaturon. Tiaj antologioj pli valoras por literaturoj de ne la plej multnombraj popoloj, kies literaturoj estas ne regule tradukataj al diversaj naciaj lingvoj — sed ĝuste tial ilin estas malpli facile pritaksi. Ĝuste tian novan antologion, de la okjarcenta serba poezio, ni nun ricevis.

La libro estas granda kaj belege eldonita — 500 paĝoj sur bona blanka papero, fortike bindita en bela verda kovrilo kun oraj titolliteroj. Tiel eldonitan libron agrablas teni enmane, ĝi ja elvokas estimon al la prezentata poezio. La libro enhavas 282 pecojn de 91 poetoj, vivintaj inter la 12a kaj 20a jarcentoj, kio estas, sendube, bona reprezento de la nacia poezio; ĝi estas provizita per antaŭparolo (kiun grave suplementas recenzoj de nacilingvaj filologiaj aŭtoritatoj), biografioj de la poetoj, tradukintoj kaj kunlaborantoj kaj valoraj klarigoj pri kultur-historiaj specifaĵoj, nepre necesaj por pli bone kompreni la prezentitajn tekstojn. Serioza scienca laboro.

La ĉefan laboron pri la kompilado kaj redaktado de la libro apartenas al Srdj Arandjelović, kiu, bedaŭrinde, ne ĝisvivis la aperon de la libro. En la libro estas tradukoj fare de 25 esperantistoj, tamen necesas emfazi, ke 41 % de la tradukoj faris Margarethe-Greta Stoll-Arandjelović, kiu, krome, post la morto de sia edzo finpuŝis la eldonon de la libro. Krom ŝi, tre multaj tradukoj apartenas al Zlatoe Martinov kaj Marko Petrović, iom malpli al Boriša Miličević kaj Nedelka Subotić, dum al aliaj apartenas nur apartaj tradukoj, plej ofte de modernaj poetoj.

Kion do ni scias el la libro? Unue, la longa historio de la serba profesia poezio (folklora, parola serba poezio ne estas konsiderata en tiu ĉi volumo, sed antologio de tiu jam aparte aperis pli frue — en 1992) estas dividebla laŭ historiaj kaj stilaj trajtoj je kelkaj periodoj, ĝenerale komunaj por ĉiuj eŭropaj literaturoj. Tio estas literaturo mezepoka, grave influita de la ortodoksa kristanismo, klasikismo, romantikismo, simbolismo, ktp. Certe, estas naciaj specialaĵoj en la stiloj, difinitaj pro historiaj cirkonstancoj (ekzemple plurjarcenta okupado de la lando fare de turkoj, liberigaj bataloj, ktp.), sed la ĝeneralaj tendencoj estas ĉiam konataj. Iom relative grandan parton okupas verkoj kun patriotisma enhavo (se tio ne estas pro gusto de la kompilinto), sed ĝuste tio povas esti klarigata de tiu longega persista sinliberiga batalo de la serba popolo. Do, por homo, ĝenerale konanta ĉefajn eŭropajn literaturojn, estas ĝenerale facile kompreni la karakteron de la serba poezio, kompari apartajn poetojn kun iliaj samtempuloj kaj samstilanoj el aliaj landoj kaj tiel facile kompreni novan por si terenon.

Due, ni povas pli-malpli pritaksi la relativan gravecon por serba literaturo de certaj poetoj, almenaŭ tiuj, kiuj vivis kaj kreis antaŭ cento kaj pli da jaroj (kaj troviĝantaj en la unuaj tri partoj de la Antologio) — ja propra pritakso de la serbaj filologoj devis fari iliajn lokojn en la literatura historio neŝancelebla, kaj la kompilinto ne povis tro malproksimen deflankiĝi de la ĝenerale akceptitaj pritaksoj, malgraŭ ajna influo de propra gusto. Ankaŭ ne hazarde la ĉefaj tri tradukistoj okupiĝis tiom multe pri tiuj poetoj. Do, ni povas esti certaj, ke Filip Višnjić, princo-episkopo Petro 2a Petrović Njegoš, Branko Radičenić Jovan Zmaj, Laza Kostić, Vojaslav Ilić, Aleksa Santić, Jovan Dučić, Vladislav Petrović Dis kaj aliaj estas veraj serbaj klasikuloj. Pri la elekto de poetoj kaj poemoj por la kvara kaj kvina partoj povis pli ludi la gusto de la kompilinto, tamen ankaŭ ĉi tie ni supozu, ke li trafis la plej taŭgajn. Do, la bildo de la serba poezio en la libro prezentiĝas tiom plena, kiom eblas en antologio. Sekve, tiun celon la libro atingis.

Sed kion ni apenaŭ povas pritaksi laŭ la libro, estas la reala estetika valoro de la verkoj. Kaj kulpas la tradukoj — fakte, la aliro al la tradukoj de tiuj esperantistoj, kiuj plejparton de la poemoj faris (do, verŝajne, tio, kion oni povas nomi “serba skolo de poeziaj tradukoj”). Ŝajnas, ke laŭ ilia principo, en la traduko necesas egala proksimiĝo kaj de la poezia formo kaj de la enhavo al la originalo. Tio eblas nur, se la tradukanto estas geniulo, aliokaze aperas mankoj en ambaŭ, kaj nek adekvateco atingeblas, kaj la aspekto lamas. Do, tiel ĝenerale estas en la libro, tial ties estetika valoro (diference de la literaturhistoria) estas ne alta: la tradukistaj principoj solvis la necesajn kompromisojn, bedaŭrinde, malfavore al pura poezio. Kaj rezulte ni povas nur konjekti pri la vera signifo de tiu aŭ alia poeto, kaj ĝenerala legado de la antologio ne donas necesan emocian ĝuon, kiun oni atendas de la legado de poeziaĵoj.

Nur apartaj tradukoj estas vere bonaj. Ekzemple, verkoj de Laza Kostić aperas kiel plena manifestiĝo de profunda lirikeco. Tie estas brilaj poeziaj malkovroj, kiel ekzemple la vorto “senŝieco” (p. 153). Cetere, tio riveliĝas en traduko de Branko Rajŝić, kiu ne apartenas al la ĉefa tradukista triopo. Al sendube brilaj pecoj apartenas Vintra idilio fare de Vojislav Ilić (traduko de Ladislav Režek). Brilega poeto, kiu profunde fascinis min, estas Vladislav Petković Dis — eble pro tio ke lia poezia humoro iom proksimas al poetoj rusaj ... Inter poeziaĵoj pli modernaj min persone pleje impresis liberaj versoj de Vasko Popa pro la freŝa spirado kaj feble transdonita mondpercepto de urbegano.

Certe, en ĉiu libro, tiom pli kompilita el verkoj de multaj aŭtoroj, famaj en sia literaturo, onin fojfoje frapas iuj malkovroj kaj neatenditaj pensoj. Tiel min kaptis la linioj de Branko Milković: ĉu libereco scipovos kanti kiel la sklavoj kantis pri ĝi.

Io certe senteblas eĉ el iom pezaj kaj maltrafaj tradukoj: oni povas supozi, ekzemple, laŭ enhavo kaj strukturo de la poemoj, ke Aleksa Šatić estas bonega lirikisto, kvankam mallertaj tradukoj faras tian juĝon nur supozo. Jen la sola ekzemplo:

Malvast’ enorma Dormas. Noktiĝas ĉiam pli. Ĉe l’ pinto monta mortas la lasta sunradi’.

Devas esti tri rimoj, sed eĉ ne unu trafas. Oni nur konjektu, kiom belas la originalo ... Kaj tio ne estas la plej malbona afero: krom maltrafaj rimoj kaj abundegaj adasismoj, svarmas en la tradukoj (de malsamaj homoj!) tiaj strangaĵoj, kiel eliziigo de “aŭ-vortoj”: kvaz’, ankor’, ... Tio helpas foj-foje ordigi la ritmon, sed apenaŭ (aŭ ĉu apen’?) permeseblas por bona tradukisto.

Konklude, rekomendante la libron al la legantoj, mi devas averti: ĝi estas vere interesa kaj grava por ĉiu, kiu volas la unuan fojon sisteme konatiĝi kun tute nekonata antaŭ tio serba poezio (kiel okazis al mi, kiu legis kaj spektis ja serbajn prozaĵojn kaj dramverkojn, sed neniam konis poemojn), konatiĝi kun kulturo de tiu popolo por pli bone kompreni ĝin. Sed tiu legado estos, pro ĝenerale neperfektaj tradukoj, sufiĉe komplika kaj ne donos tiun estetikan kontentigon, kiun ĝi devus doni. Do, estu ĝi por esperantlingva publiko la unua ektuŝo de la serba poezio — kaj ni atendu novajn, pli respondajn al la estetikaj ebloj de Esperanto.

Nikolao GUDSKOV

Srdj Arandjelović (kompilinto kaj ĉefredaktoro): Antologio de la serba poezio (1200-2000). Eld. Serbia Esperanto-Ligo kaj Margarethe-Greta Stoll, Beograd, 1998. 500 paĝoj kudre binditaj. Prezo ĉe FEL: 27,00 eŭroj + afranko.

Pri sentoj sonete

Grigorij Arosjev estas juna moskva poeto, kies unuan poemkolekton antaŭis oftaj publikigoj en kelkaj rusiaj esperantaj periodaĵoj. Kaj do, fine de 1998 aperis 64-paĝa fajne ilustrita libro Sonet’. Ĝi estas dividita je du preskaŭ egalaj partoj: en unu troviĝas versaĵoj en Esperanto (20 pecoj), en la alia — ruslingvaj (25). Ĉiuj poemoj estas originalaj, nur la lasta en ambaŭ partoj aperas dulingve (tradukita de la aŭtoro mem). Arosjev verkas en agrabla tradicia, klasika stilo, kiu estas tute mala al la moderna poezio. Li strebas al glatigo de la ritmo, sed foje ne sukcesas; same pri la rimoj. La temoj estas kutimaj: ama liriko, observado de la naturo; de tempo al tempo, la aŭtoro ironias kaj sarkasmas pri siaj sentoj kaj perceptoj.

Necesas tuj diri, ke la partoj ne estas egalaj laŭ nivelo — la Esperanta estas multe pli forta. La ruslingva parto estas malpli matura, pli infaneca, kaj oni povas supozi, ke versaĵoj ruslingve estis verkitaj antaŭ la esperantaj. Sed, certe, ankaŭ inter ili troveblas interesaj. Sed, nature, legantojn de MONATO, unue interesas poemoj esperantlingvaj. Do, jen pri ili.

Malgraŭ tio, ke la unua parto estas efektive pli profesia, ankaŭ ĝi estas ne ĉiam same altnivela. Komparu la vere majstrajn liniojn:

Fin’ de l’ januar’. Malrekte
Trafas kugloj kontraŭ vangoj.
Vent’ brutala. Primavera.
Acidiga. Kaj infera.
Fluas akvoj, akvoj. Sangoj.
Fluas sangoj misdirekte.

(“Foriro de l’ januaro”)

kun nematuraj versoj:
Hirundoj kriĉetas en freŝa ĉielo,
Ĝi grizas, kaj tio aspektas tre bela,
Mi ŝatas ĉi tempon, ĝi estas mirinda...
Freŝega tero humida.

(“Rigardante al pluvo”)

En la Esperanta parto enestas okpaĝa poemo aŭ “tragedio” (laŭ difino de la aŭtoro) Sinjorino Fumadisto, kiun ne eblas ne rimarki. La poemo estas en si mem kompilaĵo de strangaj, nekombitaj pensoj (kelkloke, tamen, tre interesaj), kun foje lamanta ritmo kaj vortludaj esprimoj. Tamen la ĝenerala postimpreso estas iom tumultiga, ĉar restas neklare, kion celis la aŭtoro.

Ankaŭ aliaj rimarkindaj versaĵoj impresas pozitive: Amo — mallonga poemeto-konversacio, Eŝafodo — eta filozofia fablo, Cigno — tragika krio, kiu estas dediĉita al persono, kiu neniam plu revenos al nia mondo.

Meze de la libro estas ĝia kerno: dulingva soneto, kies linioj kaj rimoj virtuoze interplektiĝas kaj vortludas. Estas domaĝe, ke ĝin povos ĝui nur posedantoj de ambaŭ lingvoj.

Malgraŭ tio, ke la nivelo de la poemoj estas vere saltanta, oni povas esperi, ke sekvaj poemkolektoj estos pli maturaj kaj, certe, pli bonkvalitaj. Pri tio, ke pliaj libroj sekvos, oni ne dubu, ĉar

Ĉi tio estas ne komenco,
Kaj ankoraŭ ne la fin’.

Boris KOLKER

Grigorij Arosjev: Sonet’. Originalaj poemoj en la rusa kaj Esperanto. Pentristo Maŝa Telepneva. Eld. Impeto, Moskvo, 1998. 64 paĝoj kudre binditaj.

Sten JOHANSSON:

Familiara Kristnasko

Kun ekskuzo sen ekskuzo

Kristnasko alproksimiĝas. En ĉiu butiko oni bombardas la klientojn per Paca Nokt’ kaj Jula Land’, dum mi preparas min por travivi la festotagojn sen dispeciĝi.

Pasintjare mi pasigis Kristnaskon ĉe mia familio. Pli ĝuste estus diri: mi pasigis ĝin kurante inter miaj familioj. Do, ĉi-jare mi decidis resti hejme kaj anstataŭe inviti la parencojn. Mi pensis, ke tio estos pli trankvila. Mi eĉ opiniis, ke mi nun rajtas je iom da trankvilo, ĉar en tiu ĉi jaro mi unuafoje patriniĝis. La knabeto naskiĝis malfrusomere, li nomiĝas Kamilo kaj estas mirinda miraklo, do ankaŭ li rajtas havi belan, kvietan Kristnaskon. Lia unua Kristnasko! Eble li ne precize memoros ĝin dumvive, sed iel mi pensas, ke estos bone, se li havos feston sen kurado kaj urĝo. Ankaŭ Bruno, lia patro, opinias tiel.

Mi estas la dua infano de mia patro, sed la unua de mia patrino. Mia pliaĝa duonfrato, Fredrik, havas tri jarojn pli ol mi. Kiam mi havis kvar aŭ kvin jarojn, mi ĉiam volis havi fratineton; mi eĉ memoras, ke mi petegis miajn gepatrojn pri tio. Sed ili ne emis plenumi mian deziron. Efektive, antaŭ ol ricevi fratineton, mi ricevis pliaĝan fratinon!

Nu, mi anticipas la rakonton. Unue okazis tio, ke miaj gepatroj, anstataŭ doni al mi fratineton, decidis eksedziĝi. Mi restis ĉe Panjo, dum Paĉjo kaj Fredrik malaperis al propra apartamento. Mi ne memoras, ke tio estis tro granda ŝoko. Mia ĉefa memoro estas, ke mi ne volis viziti ilin, ĉar troviĝis nenio por fari tie. Sed tion mi kompreneble ne diris al Paĉjo, nur al Fredrik.

Poste okazis ŝanĝoj, kiuj skuis min pli multe. Patrino ekhavis novan viron, Tomas, kiu ekloĝis kun ni. Kaj ĉe ni kelkfoje loĝis lia filino Sara, kiu havis duonjaron pli ol mi, kaj kiu estis vere aĉa knabino, laŭ mia opinio. Mi ne volis permesi al ŝi tuŝi miajn pupojn, kaj ĉio ĉiam finiĝis per granda kverelo inter mi kaj Panjo.

Baldaŭ mi tamen ricevis tiun fratineton, kiun mi tiel deziris, kaj ŝia nomo estis Hanna. Iom malbona afero kompreneble estis, ke ŝia patro ne estis Paĉjo, sed tiu nova Tomas. Nu, tio tamen ne tre gravis, sed plej aĉe estis, ke ankaŭ Sara pensis, ke la bebo estas ŝia fratineto. La stultulino!

Intertempe Paĉjo kaj Fredrik renkontis novan virinon. Nu, kompreneble Paĉjo estis tiu, kiu ŝin renkontis, sed Fredrik rakontis pri ŝi, kvazaŭ ŝi estus lia kaptaĵo. Feliĉe ŝi ne havis infanojn — tio jam estus tro komplika — sed anstataŭe ŝi baldaŭ ekhavis grandan ventron, kaj iutage aperis — ankoraŭ unu fratineto, Mikaela. Fredrik malkontentis, ĉar li preferus fraton, sed li diris, ke certe poste venos frato, ĉar Evita, la nova edzino de Paĉjo, ne estas tiel maljuna kiel mia panjo. Jes, tiel diris Fredrik! Li vere estis idioto! Kaj cetere tiu Evita ege malamis Panjon, kaj ŝi ne volis permesi, ke Paĉjo parolu kun ŝi, eĉ telefone! Imagu, kia fieraĉa ino!

Nu, Fredrik tamen pravis, ĉar post tri jaroj vere naskiĝis eta Isak, sed tiam Fredrik jam havis dek kvar jarojn kaj perdis la intereson pri fratetoj. Cetere, li ne longe loĝis kun sia frato, ĉar iutage ankaŭ Evita divorcis de nia Paĉjo kaj foriris kun Mikaela kaj Isak. Du aŭ tri jarojn poste Fredrik rakontis, ke ŝi jam vivas kun nova viro kaj baldaŭ havos trian infanon.

Nu, mi kreskis, ĉiuj aliaj kreskis, mi vizitis elementan lernejon, mezan lernejon kaj pedagogian altlernejon. Mi fariĝis instruistino. Mia vic-fratino Sara, kiu komence estis tiel malica, iom post iom fariĝis pli prudenta. Tamen ne tro saĝa, ĉar, kiam mi studis en la altlernejo, ŝi ekloĝis kun iu pico-bakisto, kaj baldaŭ la pano fermentis en ŝia bakforno. Naskiĝis knabeto, kiun ili nomas Peleo, kaj post iom da cerbumado mi deduktis, ke li estas mia vic-nevo.

Mi faris ĉion en la ĝusta ordo: mi ekzameniĝis, ekhavis laboron, ekloĝis kun mia kunulo Miko, naskis bebon kaj edziniĝis. Nu, eble vi kutimas je alia ordo, sed ĉe ni tio estas laŭ la normo. Nia bebo estas Kamilo, li naskiĝis ĉi-jare, kaj en aŭgusto ni aranĝis kombinitan geedziĝon kaj baptofeston.

Tiu festo cetere estis vera komplikaĵo. Unue Paĉjo kaj Panjo kverelis, ĉar Panjo opiniis, ke mia vicpatro Tomas devus konduki min al la altaro. Poste estis la sama problemo ĉe la bapto, ĉar kvar virinoj decidis, ke ĝuste ŝi rajtas esti la baptopatrino de Kamilo: mia patrino, mia vicfratino Sara, mia duonfratino Hanna kaj mia alia duonfratino Mikaela.

Mia edzo Bruno estas sola infano, kaj miaj bogepatroj estas tre ordemaj homoj, kiuj kredeble neniam eĉ pensis pri la ideo rigardi iun alian “por deziri ŝin”, kiel diras la Biblio. La plej aventurema en lia malgranda familio estas iu duononklo, kiun ŝajne neniu vidis, ĉar li elmigris al Ameriko antaŭ kvindek jaroj. Iufoje Bruno komencis desegni strukturan diagramon pri mia familio. Post duonhoro li devis forĵeti la paperon por preni pli grandan, kaj post unu horo li informis min, ke mi estas mia propra vicbofratino. Nu, tio estis nura misaĵo, kaŭzita de iuj strekoj, kiuj implikiĝis.

Sed mi revenu al la Kristnasko. Mi ŝatus festi ĝin kun miaj edzo kaj filo, la gepatroj kaj gefratoj. Tamen ne montriĝis facile tion aranĝi. Se mia duonfratino Mikaela vizitos min, venos ankaŭ ŝia patrino Evita, kaj en plej malbona okazo ankaŭ ŝia vicpatro kaj duongefratoj. Ĉar Evita malamas Panjon, kaj cetere nuntempe ankaŭ Paĉjon, kaj Panjo ne tre ŝatas Mikaelan, tiuj ne povos samtempe veni. Aliflanke Paĉjo rifuzos veni, se ĉeestas Sara, mia vicfratino. Kaj mia duonfrato Fredrik ĉiam kverelas kun mia vicpatro Tomas. Do estas ege komplike elfari la vizitprogramon. Tamen, kio definitive faris neeblan taskon el la familiara Kristnasko, tio estis la sciigo de Cecilia, ke ŝi volas viziti min kun sia filo. Cecilia kompreneble ne povos veni samtempe kun Fredrik, kaj plue ŝi malamas Panjon depost mia edziniĝo, kiam ili kverelis pri io.

Ho, ĉu mi forgesis prezenti Cecilian? Pardonu min! Ŝi estis la edzino de mia duonfrato Fredrik — do, mia duonbofratino — kaj ŝi estas tia homo, kiu ĉiam devas ĉion organizi laŭ propra kapo. Ĉi-aŭtune ŝi kaj Fredrik cetere divorcis, do ŝi nun estas nur eksduonbofratino, sed ne kredu, ke ŝi rezignis la aspiron enmiksiĝi en nian familion! Nun ŝi tute nepetite anoncis, ke ŝi venos viziti min ĉi-kristnaske, por ke ŝia filo Eddie, kiun ŝi havas ne kun Fredrik sed kun pli frua kunulo, povu vidi Kamilon, kiu estas lia — pardonu min, mi devas sidiĝi por iom cerbumi! — Hmmm. Nu, se mi ne eraras, temas pri — bovicduonekskuzo! Nu, por veni kun tiu ekskuzo ŝi vere bezonus bonan ekskuzon!

SALONVAKEROJ

(el Kronikoj de Bailenambeann1)

de Albisturo Kvinke

Antaŭ la alveno de la televido kaj nia aliĝo al la eŭropa komunumo, ĉi tiu estis malkomplika kaj kontenta lando. Tiam la terura vorto “sekso” ne ekzistis, kaj ĉiuj sciis, ke la infanoj estas donaco de la bona Dio. Oni ja rekonis du malsamajn rasojn, nome la viran (superan) kaj la inan (malsuperan), sed tio neniel rilatis al la afero.

Do la vivo de la popolo estis simpla kaj feliĉa. Anstataŭ la nuna Babelo, aŭdiĝis nur du lingvoj kaj praktikiĝis nur du religioj: unu vera, la alia malvera (ateistoj mankis). La nacia kuirarto ampleksis nur du sanajn pladojn: lardon kun brasiko, kaj brasikon kun terpomoj. Krom teo, la preferataj trinkaĵoj estis nigra biero (portero) kaj bruna biero (elo).

Sed la televido kaj nia eŭropiĝo neinversigeble ŝanĝis la trankvilan etoson de nia sekura mondeto. La juna generacio pli kaj pli forlasis la sanktajn valorojn kaj tradiciojn de siaj gepatroj. Oni hontas konfesi, ke multaj preferas maldecajn televid-programojn kaj diskotekojn al la sankta meso kaj la solenaj novenoj2, picojn al brasiko kun lardo, monduman kafon al honesta teo, malvirecan blondan bieron al forta portero, kaj fremdajn sportojn al la nobla gaela manpilka ludo. Tio memorigas min pri la versaĵo de iu ĵerseja poeto, kies nomon mi forgesas, verkanta en mortanta dialekto:

... Ah, vaisin Jean, quand té et mé étemes garçons dans nos jeunes temps ... Tout est changé; j’apprends du sens.

(...Aĥ, najbar’ Johan’, kiam ci kaj mi estis knaboj en nia juna tempo... Ĉio ŝanĝiĝis; mi lernas prudenton.)

Antaŭ nia aliĝo al la eŭropa komunumo, oni malofte vidadis eksterlandanojn. Post sendependiĝo de la nacio, la anglaj loĝantoj preskaŭ tute forlasis la landon. La someraj turistoj konsistis el usonanoj de irlanda deveno — do fremduloj, sed “niaj” fremduloj. Sed iom post iom, ĉeflandaj eŭropanoj komencis enveni, kelkaj kiel vizitantoj, kaj aliaj kun intenco resti. Multaj, precipe el la dense loĝata Nederlando kaj la multekosta Germanio, aĉetis domojn kaj bienojn inter ni.

Malmulte da tiuj envenintoj vivas en Bailenambeann, sed estas sufiĉe multaj en la ĉirkaŭaĵo. Komunumo de maljunaj kaj mezaĝaj nederlandanoj formiĝis en Ballanloch3, vilaĝo ĉe la nordorienta bordo de la lago, sed la nederlandanoj en Bailenambeann preferas resti aparte de tiu grupo, dirante, ke ili ne forlasis sian landon por vivi inter siaj samlandanoj. Al la irlandanoj tio ŝajnas stranga, ĉar kiam ili estas en fremda lando, ili ĉiam kuniĝas. Se tie ne ekzistas irlanda komunumo, ili inventas unu, kreante irlandajn klubojn, danc-ensemblojn, orkestretojn, ktp, eĉ se neniu, kiu partoprenas, estas irlandano. En ĉiu grava urbo, en ĉiu lando, ili malfermas “tipe” irlandajn trinkejojn. Kontraste, laŭŝajne, la nederlandanoj inter ni preferas ŝajnigi, ke iliaj samlandanoj ne ekzistas. Laŭ mi, tiu sinteno estas tre saĝa kaj imitinda.

Laŭŝajne, tamen, niaj germanaj najbaroj ne havas similan emon eviti la kompanion nek de aliaj germanlingvanoj nek de irlandanoj. Kelkaj ŝatas imagi, ke ili apartenas al tute alia nacio. Eble la plej interesa ekzemplo de tiu lasta fenomeno estas la familio de nia amiko Wolfgang Mayer. Li, simpatia kaj populara homo, estas emeritiĝinta kantisto. Li kaj lia aminda edzino Irma loĝas en bela malnova domego ĉirkaŭata de granda bieno kun altaj maturaj arboj. La familio, kiu konsistas el filoj, bofilinoj, genepoj, hundoj, katoj kaj elegantaj ĉevaloj, ankaŭ loĝas sur la bieno, sed en apartaj konstruaĵoj. Wolfgang instruas kantadon al studentoj irlandaj kaj eksterlandaj. La lastaj venas precipe el germanlingvaj landoj. Kun la lokanoj li komunikiĝas per agrabla miksaĵo de angla kaj germana. Ne ĉiu fremdulo estas ŝatata de la najbararo, sed la Gemajeroj estas ĉie bonvenaj. Tio estas ŝerco inter kelkaj eŭropaj esperantistoj, kiuj uzas ekz. “GePlutniakoj” anstataŭ “familio Plutniak”.

La filoj de Wolfgang havas originalan manieron gajni la ĉiutagan panon. Ili, kiel kelkaj aliaj germanoj aliloke en la lando, funkciigas sur parto de la irlanda bieno de la gepatroj tion, kion la usonanoj nomas “dude ranches”. La veraj nordamerikaj ranĉoj estas brutbredejoj, sed la “dudaj” estas establoj por turistoj el la urbegoj, kie en siaj infanaĝoj ili estis spirite nutritaj per dieto de “Westerns”, alinome, filmoj pri vakeroj kaj indianoj, kaj la romanoj de Zane Grey [zejn grej], aŭtoro de Rajdantoj trans la purpura salvio, ktp. Tie, la urbanoj, vestitaj kiel holivudaj herooj de filmoj “Wild-West”, povas pasigi la feriojn aŭ la semajnfinojn, tuttage rajdante kaj vespere sidante apud fuma kampara fajro, manĝante porkaĵon kun meksikaj fazeoloj, kaj aŭskultante neaŭtentan kaŭbojon, kiu kantas kaj ludas gitaron por la feriantoj.

Dum sia juneco, Wolfgang estis fanatikulo pri la romanoj de Karl May (Winnetou, ktp), kaj kiam li estis plenkreskulo kaj iĝis patro, li konstante legadis kaj rakontis vakerorakontojn al siaj propraj filoj. Eĉ hodiaŭ, lia granda persona biblioteko konsistas ekskluzive el originalaj kaj tradukitaj libroj pri vakeroj kaj indianoj. La tuta familio ŝatas vesti sin per larĝrandaj Stetson-ĉapeloj, vakerkostumo kaj altkalkanumaj botoj, kaj rajdi en la kamparo. Do kial ne gajni la porvivaĵon per “dude ranch” en Irlando?

La klientoj de la ranĉo ne devenas de la lokana rondo, sed de aliaj landoj, kie la familio havas personan kaj profesian kontakton, nome, Germanio, Aŭstrio kaj Svislando. Al la indiĝenaj najbaroj, la spektaklo de bone nutritaj germanaj burĝoj en vakerkostumo, rajdantaj tra la irlanda kamparo kaj konversantaj en sia stranga lingvo ŝajnas iom bizara, sed ili rigardas ilin kun ĝentila indiferenteco. Finfine, ili ne aspektas pli, nek malpli, absurdaj ol eĉ pli korpulentaj usonaj bankistoj, bienperistoj aŭ makleristoj, afektantaj esti veraj vakeroj. Eĉ la fakto, ke la klientoj de la majera ranĉo parolas germane, ne estas tro maloportuna, ĉar la historiistoj asertas, ke dum iom da tempo la nombro de la germanaj enmigrintoj en Nord-Ameriko estis preskaŭ egala al tiu de anglosaksa deveno, kaj estas nura hazardo, ke la germana ne iĝis la ĉefa lingvo de Usono. En tiu okazo, la vakeroj, kies tradicioj estis hispandevenaj, parolus germane. Tiel bunta estas la kulturo de la homaro ...

Kompreneble, gastigado de turistoj estas sezona afero, precipe en Irlando, kie la somero estas ne tre longa, la suno ne ĉiam brilas, kaj la ofta pluvado igas rajdadon malpli plezuriga. Do ekster la turisma sezono, la plej aĝa filo de Wolfgang kaj Irma, kiu estas lerta ledaĵisto, faras luksajn tradiciajn vakerselojn el la plej altkvalita importita ledo. Ili estas mane faritaj laŭ la bezonoj de la kliento (kaj kredeble laŭ la dimensioj kaj formo de la klienta postaĵo), do la minimuma prezo por unu selo, kiun la filo povas postuli, estas pli ol mil irlandaj pundoj.

Kutime la familio Mayer ŝatas siajn somerajn gastojn, sed escepto estis viro, kiu nomis sin Gerhardt von Winkelheim. (Tio ne estis lia vera nomo, kaj oni ne devas konfuzi lin kun alia samnoma persono, se tia ekzistas.) Li estis altstatura, aroganta viro, kiu faris sin nepopulara inter la aliaj vizitantoj. Iun vesperon, post la kutima taga “preria” rajdado de la kvazaŭvakeroj, en kiu ankaŭ li partoprenis, okazis improvizita koncerto en la domo de la gepatroj Mayer. La filoj ludis gitaron kaj Wolfgang kantis diversajn ariojn kaj en la germana kaj en la itala. Kiam la aŭskultantaro petis bison, li regalis ilin per tradicia israela melodio. Ĉiuj aplaŭdis, krom Winkelheim, kiu demandis, sulkante la brovojn, kial Wolfgang volis kanti judan melodion, aldonante, “Ĉu ne estas sufiĉe da bela arja muziko?”

La ĉeestantaro silentiĝis, embarasite kaj ĝenite.

Dum la vespermanĝo, Winkelheim konstante parolis pri si mem. Li fiere informis la kunularon, ke li posedas vastajn bienojn, kaj havis ampleksajn komercajn interesojn en Kolombio kaj Venezuelo. Plie, li diris, ke li venis al Irlando por aĉeti ĉevalbredejon en la sudirlanda graflando Cork.

“Miaj ŝatokupoj konsistas el ĉasado, rajdado, ĉevalbredado kaj poloo. Ofte mi partoprenas matĉojn eksterlande ... en Argentino, Irlando, Anglio ... Mia teamo gajnis plurajn trofeojn. Elstaran rekordon ni havas.”

Dieter, la plej aĝa filo, grimacis. “Mi gratulas.”

Li ne aŭdacis komenti plu, ĉar la antaŭan tagon, Winkelheim mendis al li specialan selon por sia plej ŝatata ĉevalo. Dieter trovis liajn postulojn iom strangaj. La fanfarona bienulo volis, ke la selo havu nevideblan malfermilon, permesante, ke lia persona selisto en Kolombio povu aldoni aŭ elpreni remburaĵon, por kompensi iun ajn pliiĝon aŭ malpliiĝon de lia pezo. Li klarigis, ke li ĉiam maldikiĝas pro la varmega klimato, kiam li estas en Sud-Ameriko, kaj inverse, ĉiam redikiĝas, kiam li estas en Eŭropo.

Dieter protestis, ke tio povos difekti lian zorge faritan laboron, sed Winkelheim insistis, do li ŝultrotiris kaj cedis. “Bone, vi estas ja la kliento, kaj oni diras, ke la kliento ĉiam pravas.”

Pasis kelkaj monatoj, post kiuj la speciala selo estis finfarita kaj liverita al la nova posedaĵo de Winkelheim en Cork. Intertempe, Dieter havis aferojn por fari en la ĉefurbo Dublino, kie li iun tagon renkontis judan amikon. Dum konversacio en la fama tradicia kafejo Bewleyís, Dieter menciis, ke li estas faranta selon por germano el Sud-Ameriko. Ankaŭ lian nomon li menciis.

Chaim, la amiko, rimarkis, ke la nomo Winkelheim memorigas lin pri io, kion li legis en artikolo sendita al li de amiko en Vieno. Poste, kiam Dieter estis for, li skribis leteron pri la konversacio al la sama amiko. Baldaŭ venis respondo, en kiu la amiko informis, ke li kontaktis la judan esplorcentron en la aŭstra ĉefurbo. Oni sciis nenion pri iu Gerhardt von Winkelheim. La dosieroj inkludis la nomon de iu Reinhard Winkel, iam alta funkciulo en la Nazi-partio, kiu post la dua mondmilito eskapis al Paragvajo kun grandega sumo da mono konfiskita disde viktimoj de la koncentrejoj. Tamen, neniu en la dokumentoj indikis, ke estis rilato inter tiu Winkel kaj la menciita Gerhardt von Winkelheim. Plie, ŝajnis, ke von Winkelheim neniam estis en Paragvajo.

En la sekvanta somero, li reaperis por mendi novan selon kaj pasigi du semajnojn rajdante sur la bieno de la familio Mayer. Oni ne tute komprenis, kial li tiom ŝatis rajdi sur tiu relative malvasta tereno en la malgranda Irlando, kiam li ĉiam havis okazon libere galopi sur la vastegaj sudamerikaj ebenoj kaj pampoj. Hazarde, estis samtempe vizitanta la bienon iu germana kuracisto, kiu dum multaj jaroj praktikadis inter la indiĝenoj kaj la enmigrintaj menonitaj komunumoj en Paragvajo kaj Argentino. Ankaŭ li ŝatis rajdadon kaj ofte ekskursis kun la aliaj gastoj.

Iuvespere, li revenis al la domo kune kun irlanda amiko, inspektoro de la Garda (civila polico), kun kiu li kutimis trinki en loka trinkejo post la ĉiutaga rajdado. La du viroj turnis sin al Wolfgang, dezirante private paroli al li. Sekvis longa konversacio en lia kabineto. La tagon post tiu renkontiĝo, von Winkelheim reiris al sia irlanda proprietaĵo en Cork, kaj nenio pli okazis ĝis la fino de la jaro, kiam la gazetaro raportis, ke iu Gerhardt Winkel — alinome Gerhardt von Winkelheim — estis arestita en Sud-Afriko, baze de informoj ricevitaj de Interpol. Li asertis, ke li estas en Sud-Afriko por partopreni poloo-matĉon, kaj fakte, li tien vojaĝis kun sia favorata poloo-ĉevalo, transportata, kiel kutime, en aviada ĉeval-kontenero. La sudafrika polico malkovris grandan kvanton da kokaino, kaŝita en specialaj fakoj ene de la kontenero. Plie, en la selo, kiun Winkel kunportis, kaj lokis apud si sur la aviadila sidloko, kiun li speciale mendis por ĝi, ili trovis grandan kvanton da safiroj. La aresto okazis danke al informoj ricevitaj de la germana kuracisto pere de la Garda en Irlando kaj Interpol. Oni konstatis, ke Gerhardt Winkel estis nepo de la fifama Reinhard Winkel. Lia konstanta hejmo estis en Paragvajo, kie li estis ano de grupo da naziistoj, kies patroj aŭ avoj eskapis post la milito al Sud-Ameriko.

Dum posta revizito de la germana kuracisto al la bieno de la familio Mayer, Wolfgang demandis de li, kiu estis la origino de lia suspekto pri Winkel.

“Mi klarigos,” respondis la doktoro, “mi suspektis lin pro io, kio okazis, kiam ni kune rajdis en kampo, kie estis pluraj tuneleniroj de melejoj. Mi kaj Winkel pretergalopis la aliajn rajdantojn, kiuj malrapide trotis sur pado. Mi observis, ke Winkel ne rimarkis melejon antaŭ la hufoj de sia ĉevalo kaj mi avertis lin pri la danĝero. En Sud-Ameriko mi ofte vidis akcidentojn, kiam ĉevalo tretis en kuŝejo de vizkaĉo — tiu estas ronĝulo iom simila al leporo — aŭ en la tuneloj de aliaj malgrandaj bestoj. Iam tio okazis, kiam mi rajdis kun paragvaja indiĝeno al la kabano de paciento. Vi eble scias, ke en Paragvajo — kaj nur en Paragvajo — la indiĝena lingvo, nomata gvarania, ĝuas preskaŭ egalan statuson al la oficiala hispana, kaj eĉ paragvajanoj de eŭropa deveno ofte parolas ĝin tiel bone kiel ili parolas la hispanan. La prezidanto mem ne malofte prelegas en la gvarania lingvo.

Kiam mi vidis la melejon antaŭ la ĉevalo de Winkel, mi subite forgesis, ke mi ne estas en Paragvajo, precipe ĉar la du situacioj estis tiom similaj, kaj tute spontane mi kriegis averton. Dum momento mi ne rimarkis, ke mi kriis, ne en la germana, sed en la gvarania. Simile senpense, mi supozas, Winkel respondis en la sama lingvo: “Bone! Mi vidas ĝin!” Poste en la trinkejo, mi menciis mian suspekton al mia irlanda amiko, la inspektoro, kaj li decidis fari enketon. La reston vi scias ...

Estis Wolfgang, kiu rakontis al mi pri la okazaĵo. Nun ankaŭ vi scias, kunulo. Ĉu ni trinku plian glason da portero?

1.[baljenamjaŭn]

2. Devotaĵoj plenumendaj dum naŭ sinsekvaj tagoj.

3. [balanlóĥ]

VANESA

De: HIGINIO García

1.

“Ci reu”, ŝi diris. Surprizite, mi atente ŝin rigardis. Kredu min aŭ ne, mi estis ĵus perfortinta ŝin.

“Ci reu”, ŝi ripetis, malfermante la buŝon kun grimaco, kiu vidigis ŝiajn akutajn kojndentojn, ankoraŭ ruĝajn pro l’ sango de l’ hundo.

“Ci reu...”, ŝi murmuris gorĝofunde, dum ŝi porne lulis la koksojn. Ŝi estis tute nuda, kun la manoj kaj la piedoj alligitaj kruce, kaj mi havis enmane mian laserglavon. Kaj tamen, tiu, kiu timis, estis mi. Ne, mi ne timis esti mordita. Ŝi portis, evidente, siajn ladajn kojndentojn, por suĉi sangon. Sed mi jam alligis ankaŭ ŝian hararon al tero. Kredu min aŭ ne, mi timis... mortigi ŝin.

Ŝi tion divenis, kaj rigardis min moke kaj sovaĝe, rekte en la okulojn. “Ci reu”, obstine ŝi defiis min. Kiamaniere ŝi sciis, ke mi ne povos? Ja, mi perfortis ŝin. Sed tion mi faris, dum ŝi estis senkonscia. Nun, ŝi rigardas min. Kaj mi timas ŝin, porda markato1!

Mi aktivigis mian laserglavon. Ni finu. Mi tranĉu al ŝi la kapon, alkroĉu al mia zono, flugu alporti ĝin por reduktigo al Njato Batato, la Miniaturisto, kaj fartu bone, karulino.

Sed, uzinfako2! ne estos tiel bela kaj malofta kapo, kiel mi pensis. Mi havis la fortunon surprizi ŝin, dum ŝi kaŭris suĉante la sangon de hundo. Tiom ŝi plezuris, ke ŝi ne sentis la aermovon kaŭzitan de miaj aloj3, dum mi ŝvebis super ŝi. Mi pafis al ŝi dormosageton per mia cerbatano, kaj jen afero sen tubero.

Vere bela kapo. Ŝia vizaĝo estis tiel fiere sovaĝa, ŝia mieno tiel kruela, ĝuante la suĉadon de viva sango, ke, kion vi volas, ke mi faru! mi ekscitiĝis kaj fikis ŝin, dum ŝi dormis, kaj mi donis al ŝi la tempon vekiĝi kaj ŝanĝi sian mienon. Se mi tranĉintus al ŝi la kapon dum dormado, prefere ol fiki ŝin, mi havintus unuakvalitan vampiran kapon. Sed tia estas mi, mi ne sufiĉe malfidis mian molan koron.

La Lojala Konkurenco scias, kiel estas malfacile havigi al si valoran kapon. Se oni ne kontentigas sin per tombakoj, kiajn oni trovas ĉe porturistaj bazaroj por dek kreditoj, oni devas mem ĉasi. Ne ĉe l’ freŝdataj senlaboruloj, ankoraŭ civilizitaj, kies deprimitaj mienoj ripetiĝas ĝis naŭzo. Krome, tio ne estas ĉaso: estas buĉado. Tiuj malfeliĉuloj, antaŭnelonge laboristoj, komercistoj kaj eĉ funkciuloj (entreprenaj maldikigoj povas atingi ĉiun ajn), kiuj nun sin nutras nur per rubaĵoj, ĉar ili ankoraŭ eĉ ne kapablas ĉasi ratojn, kaj loĝas en la kavernoj sub la tentakloj de la Uzino aŭ en tolaj kaj kartonaj domaĉoj alkroĉitaj al la eksteraj muregoj, estas preskaŭ feliĉaj, kiam ili vidas la laserglavon, kiu finos ilian mizeron. Ili eĉ ne kuras, eĉ ne krias. Ili mortas kun tiu stulta rideto, kiun oni vidas ĉe ĉiu bazara kapredukto. Bonvolu diri al mi, ĉu tio estas ĉaso! Kaj ankoraŭ pli malfacile estas diri, kiom vera ĉasisto malestimas tiujn buĉistojn, kiuj provizas la bazarojn! Ili alkroĉas siajn alojn ie ajn, eniras en domaĉon, senkapigas maljunulojn, plenkreskulojn kaj infanojn, kaj revenas kun unu aŭ du kapoj dekretitaj malpli enuigaj. Sen iu ajn konsciencriproĉo... ĉar ili ne havas konsciencon. Nek ekologian, nek ekonomian. Tamen, sorbokraĉo4! ili bone scias, ke la futuraj bonaj predoj estas tiuj infanoj, kiujn ili mortigas nun. Estas tiuj infanoj, naskitaj en la rubejo, do, ne deprimitaj kiel siaj gepatroj, alkulturitaj al mizero, tiuj, kiuj sin kaŝas kaj kiuj eĉ sin defendas, kiuj iĝos ratoĉasistoj, primitivaj terkulturistoj, foje kanibaloj, malofte vampiroj, la plej interesaj por ĉasado, kies kapojn oni pagas, se la mortomieno estas sufiĉe drameca, po kvin ĝis dek mil kreditoj. Kaj ĉu tiuj “ĉasistoj” scias, ke malpliigo de alkulturitaj senlaboruloj, naturaj predantoj de ratoj, pliigas ties nombron? Iam, mi mortigos iun el tiuj buĉistoj. Estos simpla justico, kaldrono5! Eĉ se oni punos min, kvazaŭ mi mortigintus homon. Sed ĉi kaj nun, mi perdis mian tempon amorante la predon, kaj ŝi vekiĝis, kaj la arta mieno de feroco kaj ĝojo svenis. Tamen, mi ne povas malŝpari vampirinon, la plej maloftan predon de kapĉasisto. Eĉ nun, ŝia vizaĝesprimo bone valoras kvin mil kreditojn por fakkonanto. Ek! Jam tempe ’stas, kiel diras Stefankarlo6.

Kaj ’stos facile. Mi havas enmane mian laserglavon. Ŝi jam ne rigardas min. Rezignacie, ŝi fermas la okulojn. Ŝi estas bona knabino.

2.

Mi genuiĝis sur ŝi kaj malligis ŝian hararon. Kial? Pro kio mi faris tion? Ŝi grimacis kaj montris siajn kojndentojn. Mi saltis dorsen kaj reprenis mian glavon. Sed ŝi rigardis min en la okulojn kaj diris:

“Ci dentformetu Vanesan.”

Kial? Pro kio mi faris tion? Ŝi larĝe malfermis la buŝon, kaj mi metis la manon kaj fortiris ŝiajn kojndentojn. Ŝi povis mordi min. Sed ŝi ne mordis.

“Ci ne ĵetu”, ŝi diris. “Ci gardu”.

Mi malligis ŝiajn piedojn kaj ŝiajn manojn, sed ŝi restis kuŝanta sur la dorso. Kial? Pro kio mi ne mortigis ŝin?

“Ci okulenrigardis Vanesan”, ŝi rikane diris al mi. “Okulenrigarda predmortigo neeblas. Post ĉas’ nemorta Vanesa inas cin. Nun viru Vanesan”. Kaj tiom volupte ŝi rigardis min, duonmalfermis la buŝon, disigis la gambojn, lulis la krurojn, ke mi viris ŝin.

3.

Ŝi donis al mi tiom da plezuro, ke mi plu jam ne bezonis ŝian kapon: mi bezonis ŝian tutan korpon, mi bezonis ŝin viva.

Ŝi kondukis min al sia kaverno, kie mi pasigis tri tagojn, la tempon, kiun donis al mi miaj nutrokonservoj.

La kvaran tagon, mi surmetis miajn alojn por foriri. Ŝi diris nenion. Ŝi nur rigardis min.

Kaj, kredu min aŭ ne, mi sentis en mia sekso, en mia tuta haŭto, en la du etaj truoj, kiujn ŝi faris al mi ĉe la gorĝo por suĉeti iom da sango, dum ni kune kuŝis, ke la ideo malhavi ŝin teruras min.

Tamen, miaj aloj ne povis subporti nin ambaŭ. Kaj ni estis almenaŭ tridek kilometrojn for de Uzinurbo.

“Vanesa kuniros hejmenirantan cin”, ŝi flustris trankvile.

“Estas facile diri. Sed kion mi manĝos dum piedvojaĝo de tri aŭ kvar tagoj ĝis Uzinurbo? Ĉu hundsangon, kiel vi? Ĉu rubojn? Ĉu ratojn? Aŭ senlaborulojn, kiel la kanibaloj?”

“Uloj terkulturas. Mi kojndentotimigu, aŭ ci cerbatandormigu. Ci vegetalnutros cin.”

Kion vi volas, ke mi faru! Mi aŭskultis ŝin.

Mi bezonis nek mian cerbatanon, nek mian laserglavon. Kiam, kaŝita trans rubamaso, Vanesa flaris iun malgrandan legomĝardenon, ni eniris, ŝi nur montris siajn kojndentojn, kaj la proprietulo malaperis. Mi prenis, kion mi bezonis, kuiris kaj manĝis.

Tiel, ni miellune trapasis tridek kilometrojn da stepo kaj rubejoj, kaj manenmane ni eniris Uzinurbon, de kie iu el ŝiaj praavoj iam estis ĉasita pro senlaboro.

“Kiel vi vin sentas retrovante viajn radikojn?” mi ĝentile demandis de ŝi. Ŝi surprizite rigardis min, kaj respondis:

“Vanesa ne radikas, kaŭze ke Vanesa ne legomas”.

4.

Post kelkaj monatoj, ŝi jam komplete adaptiĝis al nia urba kulturo. Ŝi mastris ĉiujn domajn robotojn kiel sperta konkubino, sed precipe, ŝi ellernis butikumi kiel avida pikkalkanumulino. Eĉ se, tempaltempe, mi surprizis ŝin kaŭre sidanta en ĉambrangulo, frandeme suĉanta la sangon de naiva hundo altirita ĉedomen, aŭ de rato surprizita hejme. Fininte festeni, ŝi demetis la kojndentojn, ilin deponis en sia mansaketo kun siaj kondomoj kaj mia kreditkarto, malaperigis la restaĵojn, kaj sin banis. Ŝi rapide forlasis la strangaĵojn de sia stepa lingvo (precipe, ŝi forgesis tiun nekutiman “ci” kaj adoptis nian “vi”), kvankam, okaze, dum vesperfestoj kaj orgioj ŝi ilin reprenis, kun siaj kojndentoj, por impresi ekzotike. Kaj ŝi tiel impresis kaj brilis, ke la mieno “sovaĝa vampirino” furoris, kaj porti eburajn aŭ orajn kojndentojn iĝis lastamoda devo. Antaŭe, oni neniam rigardis min kiel originalan aŭ spritan ulon nemalhaveblan ĉe mondumaj eventoj: tute male, ofte oni forgesis inviti min. Sed nun, danke al Vanesa, kiel kunulo de Vanesa, mi iĝis nepreterirebla. Kial, pro kio mi faris tion? Kial diable mi embarasas min per senlaborulino, prefere ol senkapigi ŝin?, oni demandas al mi ridante. Kaj mi respondas: ne... ne ĝuste, ĉar ŝi belegas, kaj ĉar ŝi sovaĝas fike; sed, kredu min aŭ ne, ĉar mi freneze enamiĝis al ŝi. Kaj oni ridas, kaj oni kredas min, ĉar vere ŝi belegas, kaj tiel ŝi brilas en diskotekoj kaj festkunvenoj, ke preskaŭ ĉiu povas certiĝi, ke vere ŝi sovaĝas fike.

5.

Kiam ĉe verperfesto ŝi certigis Stefankarlon, la Direktoron de l’ Departamento pri Neniigo, kie mi laboras, ĉi tiu konsilis al mi edzinigi Vanesan.

“Ne, konkubiĝi, eĉ laŭrite, ne sufiĉas. Al vi necesas edziĝi. Vi bone scias, ke la Uzino rigardas edziĝintan laboriston — kaj des pli, ke vi ne estas simpla laboristo, vi estas Submastro kaj la plej bona teĥnikisto de l’ Departemento, kaj antaŭnelonge, mi certas, vi iĝos Funkciulo, jes, la Uzino rigardas edziĝintan laboriston kiel stabilan kaj bone strukturitan psike. Ni fidas geedzojn pli, ol tiujn, kiuj sekse malstabilas: kun la seksproblemoj solvitaj, oni laboras tutkape.”

Stefankarlo estas homproksima funkciulo. Li postulas, ke oni alparolu lin per lia antaŭnomo, kaj salutas ĉiun per la lia, se li ĝin memoras. Se ne, li diras “Ha lo, vi!” por personigi sian saluton. Li estas naturdotita por malgrandigi distancojn, por sin meti en la nivelon de l’ homoj, por permesi al ĉiu sin esprimi, partoprenigi siajn ideojn, esti pozitiva, malfermita kaj kreiva. Tial, antaŭ ol mi montros negativan sintenon, li daŭrigis:

“Jes, vi diros al mi, ke Vanesa estas nur sovaĝa senlaborulino.” Jes ja, mi volis diri ĝuste tion al li. Kiel li sciis, neevitebla bano7. “Sed tamen nun, danke al vi, ŝi aktivas ekonomie, ĉu ne?” Ho jes, ŝi ja aktivas ekonomie! Eĉ iomege tro. Atestanto: mia kreditkarto. Oni neniam povas kontraŭdiri Stefankarlon, eĉ silenti kontraŭ li: li tiel empatias, ke li kaptas la vibrojn de niaj pensoj. “Kaj tre utilos al vi, por via kariero, vin montri kun bela kaj ekzotika edzino, prefere ol ke oni prenu vin por antifeminisma antikvaĵo, kiu rigardas virinojn nur kiel seksobjektojn, se vi nur bredas konkubinon. Rimarku: tio estas nur mia opinio. Sed vi estas libera.”

6.

Evidente, por ke oni ne prenu min por antifeminisma antikvaĵo, por antaŭenigi mian karieron kaj por ne senti min kulpa kontraŭ la Uzino, mi libere elektis edzinigi Vanesan.

Ni interŝanĝis niajn promesojn, niajn ringojn kaj la feliĉpilolojn donacitajn de Stefankarlo nome de la Uzino. Oni donacis al ni ĉion, kion ni enskribis en la donaclistojn de l’ butikoj. Kaj nun, ŝi estas Vanesa Mustafaoa, laŭleĝa edzino de Mustafao Vanesavir’, laŭleĝa edzo de vampirino.

Estas vere, ke vampiroj nutras sin precipe per sango. Sed tio estas negrava detalo. Malgraŭ la popola kredo, ili preferas ratan aŭ hundan sangon al homa, krom okaze de ekstrema seksa ekscito. Memoru, ke vampiroj nepre ne estas mutaciintoj, kaj, tute ne, vivantaj mortintoj. Male, ili estas tiel vivaj kaj vivoamaj, ke ili adaptiĝis al ekstermerkataj kaj senenspezaj vivkondiĉoj, same kiel faris ratĉasistoj, rubkolektistoj kaj kanibaloj: krom ke ĉi lastaj manĝas homan karnon, kiun ili reale ne amas, malgraŭ si, nur por montri, ke ili tiom superas la aliajn senlaborulojn, kiom ĉi tiuj superas ratojn; male, vampiroj vere ŝatas sangon. Sed tio estas alia afero. Mi ne intencas ĉasi kanibalinon. Mi jam havas unu edzinon, mi tute ne bezonas duan. Mi diris do, ke nur okaze, dum granda seksa ekscito, vampiroj amas homan sangon. Tiam, nur tre malofte, ŝi instalas en la buŝon siajn metalajn hokdentojn, iom pikas min, kaj elsuĉas kelkajn sangogutojn. Sed tio estas nur seksludo, ne nutrado.

7.

Kial, kiam ŝi malbonhumoras, mi min sentas tiel malvarma, tiel malplena, sola kaj seka? Kiam ŝi paŭtas dum tagoj, aŭ, plejofte, malaperas dum semajnoj, tiam mi petegas de la Diino Lakŝmia, de la Budho de l’ Feliĉo, de Sankta Valenteno, ke Ili alportu ŝin al mi... mi deziregas, ke ŝi elsuĉu mian sangon, ke ŝi manĝu mian mjelon, ke ŝi forŝiru miajn nervojn per siaj ungoj... nur ke ŝi venu. Sed ŝi ne venas.

Kio okazis al ŝi? Ĉu ŝi foriris al sia stepo, ĉu ŝi trovis alian viktimon?

Mi fine konvinkiĝas, ke, jes, ŝi foriris al sia stepo, ke, jes, ŝi trovis alian viktimon, ke mi ŝin perdis.

Post iom da tempo, mi retrovas iom da kvieteco, mi koncentriĝas super mia laboro, iom da energio revenas, kaj mi entreprenas la novajn taskojn, kiujn Stefankarlo donas al mi.

“Vi gigantas labore, oldulo”, li diras, varmigante min per frapeto sur la dorson. “Ĉu vi scias? al neniu krom vi mi tion konfidintus: ili ne estintus sufiĉe efikecaj.” Stefankarlo, pli ol estro, estas amiko. Aŭ amika estro. Kiam mi vidas, ke estas por li tempo paŭzi, mi kuras al la kantino, kaj alportas al li tason da kafo kun tiu kuko, kiun li amas. “Dankon, oldulo. Vi divenis.” Kaj la estro ridetas al mi, kaj montras al mi ne hokdentojn, sed tiun egalan kaj blankan protezon, kiu ŝajnigas lin holovidstelulo, kaj kiu enirigas en la animon iom el la feliĉo de l’ riĉaj kaj famaj.

8.

Kaj tiam ŝi reaperas. Subite. Kiam mi ne plu atendas ŝin. Kiam mi jam trankviliĝis, kaj bone plenumante la taskojn, kiujn konfidis al mi Stefankarlo, mi frandas ties komplimentojn, kiel li mian kukon... Ŝi revenas.

Ŝi eniras en la ŝrankon sub la kuireja lavtablo, kie troviĝas la ĝenerala ŝaltilo de l’ domo, elŝaltas ĉiun energifonton por sono kaj lumo, tiras al si la klapojn, sidiĝas kaŭre kun la kapo sur la genuoj kaj la brakoj ĉirkaŭ l’ gamboj, kaj restas tie, obstine silenta aŭ singulte ploranta dum tagoj, dum pli ol semajno...

Ĉiutage, kiam mi revenas el la Uzino, mi trovas hejme mallumon, silenton kaj singultojn. Kun ĉiu lampo elŝaltita, ĉiuj kurtenoj kuntiritaj, ĉiu sonmaŝino silentigita, ŝi singultanta sub la lavtablo. Ĉu vi jam vidis veran mallumon? Tiun mallumon, kiun lasas elŝaltita holovido? Ĉu vi jam aŭdis realan silenton, putina uzino de l’ porka merkato! tiun silenton, kiu venas el elŝaltita sonsistemo? Oni vidas ombrojn, aĵojn, umojn, kiujn oni neniam atentis. Oni aŭdas siajn paŝojn, sian spiron, sian koron, kiu batas pro timo kaj kolero... kaj oni volas pensi. Sed mi havas nenion, pri kio pensi, kaj fine mi vidas, kaj mi aŭdas nur tiun vakuon kaj tiun silenton, kie Vanesa reeĥas siajn singultojn.

Mi frapas la ŝrankoklapojn, sed ŝi ne respondas. Mi provas malfermi la pordon: ŝi ĝin altiras al si per sia tuta forto, kiu, strange, estas pli granda ol la mia. Mi afable demandas de ŝi, kial ŝi ploras: ŝi nur pli laŭte singultas.

Mi perdas mian memregadon, freneza kolero donas al mi la forton malfermi la pordon de l’ ŝranko, kaj mi batas ŝin per la pugnoj, per la piedoj: ŝi ricevas miajn batojn senmove, sendefende, la kapon sur la genuoj, la brakojn ĉirkaŭ l’ gamboj. Fine, senespere, mi decidas kuŝiĝi, malgraŭ ke mi ne povas dormi. Mi rigardas la senbildan holovidon, kaj aŭskultas la silenton de l’ sonsistemo. Mi restas etendita surdorse, kiom plej longe mi povas etendi mian korpon. Ĉar mi sentas en miaj muskoloj la kunstreĉatajn muskolojn de Vanesa en la ŝranko.

Mi ne dormas. Mi revas pri la morgaŭo, kiam la laboro liberigos min.

9.

Post mi ne scias kiom da tagoj, kiam miaj fortoj estas elĉerpitaj, mi endormiĝas revante pri laboro, kaj tiam mi sonĝas. Mi sonĝas, ke la Uzino, Stefankarlovizaĝe, Stefankarlopipe fumante siajn plej belajn verdajn fumojn, frapetas al mi la dorson, metas la manon sur mian ŝultron, kaj diras al mi: “Vi gigantas labore, oldulo”. Ni supreniras grandan ŝtuparon ĝis salonego lumigita per vitraloj, en kies mezo staras mia maŝino, la maŝino por kontroli la laboristojn, kiuj neniigas la superflue produktitajn varojn. Mi ŝaltas ĝin, sed ĝi faras nekutimajn bruojn: piedetkurojn, akutajn kriojn, elsuĉadon... Muzikon.

Mi vekiĝas, leviĝas, kaj iras al la kuirejo. Vanesa ĉasis raton. Ĉar nun, pro troa ĉasado de senlaboruloj, estas ratoj en la urbo. Ŝi ŝaltis la holovidon kaj la sonsistemon.

Ŝi sidas ĉetable viŝante unu okulon per unu mano, tenante sian raton kontraŭ la buŝo per la alia, suĉante ĝian sangon kaj sorbante siajn larmojn, timida, ĝentila, humila.

Ŝi diras al mi, ke ŝi bezonas min. Ke mi devas pacienci. Kompreni ŝin. Ŝin akcepti, kia ŝi estas, ne juĝi kaj ne celi ŝanĝi ŝin. Ŝi rajtas esti ŝi mem. Ĉu mi iam vivis ĉe l’ senlaboruloj? Ĉu mi scias, kiel oni sin sentas? Ĉu mi iam provis eniri enen de iliaj haŭtoj? Ne. Mi estas tro okupata de mia laboro en la Uzino, mi ne havas tempon... — ŝi parolas triste, sed neagrese — kaj mi estas ĵaluza, ĝuste kiam ŝi plej bezonas mian komprenon.

Kial, kial mi faris tion? Kial mi ne tranĉis al ŝi la kapon? Ĉu ne estis por tio, ke mi ĉasis ŝin, valuta fiktruo8?

...Sed ŝi estas tiom sendefenda, tiom dolĉa, ke mi prenas ŝin en miaj brakoj, kaj kisas ŝin. Kaj ŝi rigardas min dankeme.

Ne estas vere, ke mi estas ĵaluza. Mi simple estas maltrankvila, mi ne ŝatas, ke ŝi kuŝas kun iu ajn ulo, ĉar mi bone scias, kiom Uzinurbo estas nesekura. Male, kiam ni ĉeestas vesperfeston, eĉ ekscitas min, ke ŝi dumtempe malaperu kun iu deca funkciulo. Poste, kiam ŝi rakontas al mi, kion ŝi faris kun li, ne nur mi ne estas ĵaluza, sed ankaŭ enapetitiĝas.

Mi vere amas ŝin. Mi scias, ke amo, vera amo, apogiĝas sur la akcepto de l’ personeco de la alia. Ŝi pravas: necesas akcepti ŝin, kia ŝi estas, ne juĝi ŝin kaj ne celi ŝanĝi ŝin. Ŝi estas mia edzino. Sed tio ne volas diri, ke ŝi estas mia ekskluziva proprietaĵo. Vera amo ne estas posedema, malpermesema, ordonema amo. Almenaŭ, miaopinie. Nur, mi ne volas, ke ŝi trafu malsanojn kun malaltklasuloj. Oni scias, ke malaltklasuloj ne ŝatas kondomojn, se ne paroli pri aliaj danĝeroj. Tio estas ĉio.

“Ĉu vi pardonas min?”, ŝi humile diras al mi.

“Ne estas kialo por pardoni.”

“Eĉ se mi kuŝis kun la Anarĥiisto?” Ŝi lekas al si la lipojn, ĉar mi sentas kvazaŭ pugnobaton en la cerbo, kaj sango aperas sur mia vizaĝo. La Nevidebla Mano bugru la Liberan Merkaton per la longa fingro! La Anarĥiisto! La sola el miaj subuloj, kiun mi ne kapablas elteni. Tiu, kiu kaŭzas al mi alergion... “Mi jam scias. Ĝuste tion vi ne povas pardoni. Ĝuste tion vi ne kapablas kompreni...” Bone. Bone, bone.

“Eĉ tion mi komprenas. Ĉiu povas erari, sin trompi...”

“Tamen, ne estas eraro, nek trompo. Mi ĝuste bezonis lin. Mi bezonis sovaĝan katon, veran bestomasklon... Li, almenaŭ, ne komprenas min.”

“Momenton... Li ne komprenas vin. La Anarĥiisto ne komprenas vin. Li ne komprenas vin? La Anarĥiisto ne komprenas vin, kaj pro tio vi fikas kun li?” Nun, sango kongestas miajn okulojn, kaj ruĝigas ĉion.

Ŝi taksas ties kvaliton kaj fajfas:

“Ne. Li ne komprenas min. Li admiras kaj deziras min. Ĉu vi nun komprenas?” Ne, mi ne komprenas. Mi nur sentas mian centran grandan nervon rabotita de ŝia rezonado. Mi nur vidas, ke miaj manoj, per propra volo, malrapide iras al ŝia gorĝo...

Kaj nun, subite, rekte, sen transiro, ŝi min ĉirkaŭbrakas, kisas kaj faras al mi, kion mi plej amas: ŝi delikate pikas al mi la gorĝon per siaj kojndentoj, kaj liberas min de mia troa sangopremo.

Kiel ĉifonpupo, kun la nerva sistemo kurtcirkvitita pro samtempaj furiozo kaj plezuro, mi lasas ŝin fari.

Vanesa ronronas pro ĝuo, ĉar vampiroj amas sangon, kiel homoj amas bieron: bele ŝaŭmanta.

Notoj de l’ kronikisto

1. Evitesprimo por “porka merkato”. 2. Evitesprimo por “uzinfeko”. 3. Antigravitaj ŝvebiloj. 4. Evitesprimo por “borsokraŝo”. 5. Kaŝa sakro por “uzina kaldrono”. Vidu MONATOn, junio 1994, p.22. 6. Fakte, Stefankarlo, kiu havas universitatan diplomon, diras “Jam temp’ está”. 7. Evitesprimo por “Nevidebla Mano”. 8. Sakro por “valuta fluktuo”.

Ekvivas klasikaĵo

Traduki — kiel konstante kaj prave atentigas William Auld — estas la plej malfacila arto: traduki majstro-verkon, kia estas la Faŭsto de Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), eĉ pli malfacile. Malfacile, ĉar samkiel la biblio estu konsiderata malpli historio, pli poezio, ankaŭ Faŭsto estu komprenata malpli teatra tragedio, pli dram-poemo. Pro tio eĉ pli gravas lingvo ol ĉe ĉiutaga, eventuale rutina traduko.

Ke la Faŭsto-tradukinto, Karl Schulze, intuicie sorbis tiun veron, ĉiuscene evidentas. La vortoj elsaltas de sur la paĝoj, tiel ke oni povas ĝoje ne nur legi sed ankaŭ voĉlegi ilin. Rezulte: ekvivas klasikaĵo en modela, moderna Esperanto — neniel kabinete pedanta sed deklaminde ŝpruca. Kiel rimarkas Ulrich Becker en sia enkonduko (en kiu li komparas diversajn tradukojn): “ ... la Schulze-a Faŭsto ŝajnas pli simple strukturita, pli konciza, pli klare legebla kaj semantike multe pli fidela al la originalo, ol ekzemple tiu de Barthelmess” (paĝo 9).

Testamento

Ĉio ĉi signifas, ke esperantistoj havas aliron al verko, kiun oni povas rigardi kiel literaturan kaj filozofian testamenton de Goethe, kiu okupiĝis pri sia Faŭsto dum la tuta vivo. Verko, kies intrigo fontas el dia (verdire diabla) eksperimento: “Rapide malstreĉiĝas homkapablo, / Kvieton nepran baldaŭ ŝatas li; / Do ĉi kunulon al li donas mi, / Kiu incit-efike pruvas sin diable” (versoj 340-43). Verko, kiu esploras temojn hodiaŭ validajn: arto kaj naturo; racio kaj instinkto; klasikismo kaj romantikismo; sed antaŭ ĉio: la homo.

Krom leginda enkonduko estas bonvena (eventuale por nuntempaj legantoj nepra) la Schulze-a glosaro pri ĉefe klasikaj nomoj. Malpli bonvenaj estas makuletoj: ekzemple, en la enkonduko la dato 1975 devus esti 1775 (paĝo 7) kaj en germana citaĵo troviĝas superflua ich (p. 18). Mankas c-cirkumflekso (p. 14). Feliĉe, la traduko mem ŝajnas senerara.

Senhoma insulo

Jam de jaroj mi diras al mi, ke, se oni ekzilus min al fora, senhoma insulo kaj permesus, ke mi kunportu nur unu libron, mi prenus la originalan version de Faŭsto en la germana lingvo. Tiel mi povus mense ekzerci min, luktante kontraŭ — por anglalingvano — malfacila, ja arĥaikiĝinta lingvo.

Hodiaŭ mi ne plu certas. Mi kredas, ke pro homkapablo, kiu “rapide malstreciĝas”, mi nun preferus la Schulze-an version. Tuj mi povus kompreni, tuj mi povus profundiĝi ne en lingvajn, sed en metafizikajn diablaĵojn. Ĉefe, tamen, mi povus nudpiede kuri laŭ orsabla strando, deklamante la zamenhofan lingvon kaj benante la tradukinton, kiu tiel elegante, tiel elokvente vivigis la klasikaĵon de Goethe.

Paul GUBBINS

Johann Wolfgang von Goethe: Faŭsto. El la germana tradukis Karl Schulze. Eld. Mondial, Berlin, 1999. 207 paĝoj. ISBN 3-9805763-4-5. Prezo ĉe FEL: 14 eŭroj + afranko.

Kondiĉoj por evoluo de evolulandoj

La vorto “evolulando” estas eŭfemismo por la landoj postrestantaj, ofte ekskolonioj de okcidentaj potencoj. Ĉar la vere evoluintaj landoj plejparte apartenas al la “okcidenta” kulturo, la ĝenerala koncepto estas, ke necesas senrezerve grefti ĝin al la landoj neevoluintaj ekonomie kaj teknologie. Sed tio detruas la tradiciajn kulturojn kaj nur malofte kondukas al reala evoluo de la evolulandoj.

Al analizo de tiuj fenomenoj estas dediĉita la referaĵo de Mervyn Claxton [mevin klakstn], originale — angle — eldonita de Unesko en 1994, brile esperantigita (se ne konsideri kelkajn anglisme uzatajn prepoziciojn) de Johano Rapley [repli]. . Kvankam ĝin antaŭas la averto, ke opinioj de la aŭtoro ne nepre koincidas kun la opinioj de Unesko, reale la libro estas kolekto de la plej komunaj ideoj pri interrilatoj de kulturo, teknologio kaj evoluo.

La ĝenro “referaĵo” diktas la karakteron de la verko kaj havas siajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn. Ĉar ĉio devas esti dirita koncize, banalaj (sed pro tio ne nepre senrezerve korektaj) ideoj interplektiĝas kun freŝaj pensoj kaj ekzemploj. Manko de spaco por larĝe pruvi iujn asertojn kondukas al apero de certaj kontraŭdiroj. Ekzemple, banala ideo pri endogena fonto de la “okcidenta” evolukoncepto, donata komence kiel aksiomo, fakte ricevas realajn obĵetojn poste, dum analizo de diversaj eŭropaj pruntaĵoj; same la ideo pri speciala kultura, teknologia kaj ekonomia dinamismo de la protestantaj landoj trovas evidentan kontraŭdiron en la fakto, ke jen Italio jen Francio havis dum certaj periodoj avangardan pozicion en Eŭropo dum la Moderna Epoko. Aŭ la aserton, ke nur merkata ekonomia modelo stimulas evoluon, kontraŭdiras postaj ekzemploj de transformiĝo de evolulandoj en evoluintajn helpe de malmerkataj rimedoj. Malgraŭ tio, interesegaj freŝaj ekzemploj (malfacila enradikiĝo de forko en Anglio pro ĝia “nevireco”, individuismo de la muzulmana socio videbla el la domkonstruado ks) faras la legadon de la libro interesa kaj vekas propran pensadon. De tiu vidpunkto la plej interesa kaj enhavoriĉa parto de la libro estas la tria — “Kulturo kaj teknologio”.

Kion, tamen, faru evolulandoj por vere integriĝi al la rapide evoluanta socio kaj ne postresti? La recepto de la aŭtoro estas ne tro originala: necesas ĝenerale sekvi la modelon de Japanio (kies ĉefaj trajtoj estas priskribitaj), kiu fariĝis evoluinta lando tre rapide, ne tro cedinte proprajn kulturajn specialaĵojn. Nu, la konsilo estas bona, sed ial malfacilas ĝin sekvi, kvankam oni certe provis ... Pli ofte, kiel asertas la aŭtoro mem, la evolulandoj agas ĝuste tiel, kiel estas malutile.

Konciza referaĵa stilo havas ankaŭ sian avantaĝon: ĝi rapide enkondukas la leganton en vastan koncernan problemaron, helpas orientiĝi en ĝi, trovi kelkajn gravajn fontojn pri la temo. Tial la libron indas rekomendi al la homoj, kiuj ne multon scias pri la afero, sed deziras rapide kun ĝi konatiĝi.

Nikolao GUDSKOV

Mervyn Claxton: Kulturo kaj evoluo. Referaĵo por la Monda Jardeko de Kultura Evoluigo. Eld. UEA, Rotterdam, 1998. 60 paĝoj. ISBN 92 9017 059. Prezo ĉe FEL: 6,80 eŭroj + afranko.

Etoso de liberiĝo kaj de liberigo

El la antaŭparolo de Sten Johansson mi prenas la kvinan alineon, ĉar la antaŭparolanto mastras kaj la lingvon de la originalo de Edith Södergran kaj tiun de la traduko, kiu estas la sola el la du, kiun mi konas:

“Kial oni legas ŝian poezion? Ŝajnas al mi ke ĝi eniras mian koron laŭ rekta linio, nebareble. Ŝiaj vortoj estas konscie elektitaj kaj poluritaj. Tamen, danke al nuda sincero kaj manko de masko aŭ pozo, ŝia animo parolas al mi kvazaŭ telepatie, ŝiaj sentoj penetras min kvazaŭ intravejne.”

Ke la vortoj estis konscie elektitaj kaj poluritaj de la poeto, tion mi ne povas juĝi el la traduko, sed la nuda sincereco kaj la manko de masko kaj pozo estas plene konstateblaj el diversaj paĝoj de ŝia libro. La impreso, kiu restis en mi post la legado de ĉi tiu kolekto, estis tiu de virino, kiu loĝas en vira mondo, sentas la subpreman diskriminacion, kaj luktas kontraŭ ĝi per sia poezio: etoso de liberiĝo por si mem kaj de liberigo por aliaj ŝprucas en multaj paĝoj, kaj certe mia nescio de la sveda blindigas min por multaj aliaj lokoj, ĉar traduko de poezio estas la plej malfacila el la tradukoj. Verŝajne, tiu defio al la bonorda mondo inter la fino de la 19a kaj la komenco de la 20a centjaro estas la allogo, kiu puŝas al ŝia libro tiom multajn legantojn tiamajn kaj nunajn.

Pesimismo trapasas ŝiajn versojn (p. 8):

mi vidis virinon ridetan kaj ŝminkan ĵeti kubon pri sia feliĉo kaj mi vidis, ke ŝi perdis.

Kaj jam en la sekvanta paĝo ni vidas la realismon, kiu pravigas ŝian pesimismon (p. 9) per malgranda, sed tre granda poemeto:

Vi serĉis floron

kaj trovis frukton.

Vi serĉis fonton

kaj trovis maron.

Vi serĉis virinon

kaj trovis animon —

vi elreviĝis.

Kaj estas nun facile kompreni, ke ŝia alparolato volis la belecon de la floro, la freŝecon de la fonto kaj la paciĝemon de la virino, sed ne la frukton, kiu estas rezulto de ago, sed ne la maron, kiu estas la fina kresko de la fonto, sed ne la animon, kiu estas la individuigo kaj la personigo de la virino. Du paĝojn poste ŝi estas eĉ pli klara (p. 11):

Mi fremdas en tiu ĉi lando,

kuŝanta profunde sub maro prema,

...

Onidire mi naskiĝis prizonita —

neniun vizaĝon mi ĉi tie rekonas.

Mi povas imagi la turmenton de homo, kiu kantas pri si mem por ebla konsolo kaj instigo de aliaj tiajn senkonsolajn vortojn (p. 38) en sia “Mia Futuro”:

Mi starigos ĝin sur altaj kolonoj

nomataj miaj idealoj.

Mi konstruos ĝin kun sekreta koridor’

nomata mia animo.

Mi konstruos ĝin kun alta turo

nomata soleco.

Ŝia doloro kaj ŝia ribelo fruktodonis kortuŝajn mesaĝojn por la tuta teranaro, kaj estus oportune traduki la tuton de ŝiaj verkoj. Mi pensas mem, ke mi fariĝis pli homeca post la legado de ŝia libro.

Pri la tradukinto mi povas diri malmulton, sed el la sola okazo de la aperigo de la originalo kaj de la responda traduko mi konstatis, ke ŝi vere penis redoni la originalajn trajtojn de la poemoj. Mi do gratulas ŝin pro tio!

Geraldo MATTOS

Edith Södergran: Lando malekzista. El la sveda tradukis Sabira Staahlberg. Serio Kargo. Eld. Bambu Ltd, Varna, 1999. 92 paĝoj. ISBN 954-9637-05-0. Prezo ĉe FEL: 9,30 eŭroj + afranko.

LITOVIO

Prema premio

Magistrato de litova urbo Ŝiauliai [ŝeŭlej] ricevis el Hispanio leteron, kiu informis, ke ĝi gajnis ĉefan premion en internacia konkurso. Turisma revuo en Madrido proponis, ke reprezentantoj de la magistrato venu por ricevi la premion — kaj pagu pli ol 3800 usonajn dolarojn. La urbestro ne akceptis la inviton.

Jam al aliaj litovaj urboj oni proponis similajn ĉefpremiojn. Foje tamen la klopodoj de organizantoj de t.n. internaciaj konkursoj ne restas senrezultaj. Antaŭ kelkaj jaroj estraro de litova firmao veturis eksterlanden por akcepti premion kaj poste eĉ fanfaronis pri ĝi en loka gazeto.

Antanas GRINCEVIĈIUS

KONGO

Lingvo kaj politika povo

La belgan koloniadon en Afriko influis ankaŭ la tiama lingva kverelo inter flandroj kaj valonoj. Tial oni decidis, ke konganoj estu instruataj en la lokaj lingvoj. Sed antaŭ la milito de 1914 ĝis 1918, la administro de la belga ŝtato estis tute franclingva. La plimulto de la misiistoj tamen venis el Flandrujo, predikis la evangelion kaj instruis en elementaj lernejoj en la flandra. Sed en la mezlernejo oni instruis en la franca.

Tro malfacilaj

Tamen en administrado oni devis uzi la afrikajn lingvojn por kontaktoj kun indiĝenoj de la veprejo. Do belgaj oficistoj lernis la plej gravajn kongajn lingvojn. Laŭ la koloniistoj, paroli kongan lingvon estis malfacile, tial ili kreis novan lingvon el la kikonga, nomatan “kikonga de ŝtato”, parolatan en la urboj Matadio, Bomao, Bandunduo kaj Kikuito. Makanza, lingvo parolata en la provinco de Ekvatoro (ne tuta) en nordo de la lando, iĝis lingvo nomata lingala, parolata en la urboj Kinŝaso (ĉefurbo de la lando) kaj Mbandakao.

Krome, pro kontakto de araboj kun la afrikaj popoloj la svahila estis parolata en preskaŭ ĉiuj urboj de nord-oriento kaj sud-oriento de la lando. La lingvo lingala estis diskonigata tra la lando, ĉar ĝi estis la lingvo de la armeo ĝis 1997.

Je la sendependiĝo de Demokratia Respubliko (DR) Kongo, oni adoptis kvar lingvojn krom la franca, kiu restis administra kaj oficiala lingvo: kikongan (de ŝtato), lingalan, svahilan kaj ĉiluban. DR Kongo havas preskaŭ cent lingvojn aŭ dialektojn. Nur en la provinco de Malalta Kongo oni parolas unu lingvon, kikongan. Nur la ĉiluba estas origina lingvo, sed en la provinco de Kasajo, kie ĝi estas adoptita, nur unu tribo el multaj parolas ĝin.

Kiu lingvo nun?

Dum la regado de prezidanto Mobutu, la homoj parolis la lingalan, kiam ili ne uzis la francan. Je la alveno de prezidanto Kabila en majo 1997, oni volis trudi la svahilan kiel ŝtatan lingvon por ĉiu. Ĉar li vivis en landoj kie oni parolas la anglan, ankaŭ tiun ĉi lingvon oni proponis kiel oficialan lingvon. Nun en la armeo oni estas devigata paroli lingalan aŭ svahilan; la soldatoj, kiuj parolas svahilan, komprenas ankaŭ lingalan.

La situacio alportas socian krizon, kiu rezultas en tribismo kaj etnismo en la armeo. Oni estas frato aŭ fratino, kiam oni parolas la saman lingvon, sed kian lingvon? Ĉu svahilan, kikongan de ŝtato, lingalan, ĉilaban aŭ anglan? La problemo estas kompleksa kaj ne jam solvita.

Zandandu Ntomono ZOLA

BRITIO

Kata karitato

Kiel trovi hejmojn por 800 katoj? Jen defio kiun alfrontis unu el la plej grandaj besto-bonfaraj organizaĵoj en la mondo, la brita Reĝa Societo por protekti Bestojn kontraŭ Krueleco (RSPCA). La savotoj apartenis al “farmisto”, kiu bredis katojn por medicinaj eksperimentoj. La laboro malpopularigis la farmiston: bestamikoj atakis lian domon kaj provis liberigi la katojn, kaj liaj infanoj estis mokataj. Tiel la farmisto decidis rezigni pri la katbredado.

Tuj kiam RSPCA anoncis, ke ĝi respondecos pri la katoj, venis el la tuta lando help-proponoj. Preskaŭ tri mil personoj deklaris sin pretaj akcepti katon — fojfoje plurajn. Daŭris multajn semajnojn, ĝis la societo dissendis la katojn al iliaj novaj hejmoj: intertempe la societo mem vivtenis la kataron. Jen la plej granda tia tasko, kiun iam ajn entreprenis la societo.

Will GREEN

Malsonĝeca dramo

Dramteksto de mondfama dramverkisto (August Strindberg: 1849-1912). La dramo premieris en 1907. La traduko estas klara kaj altkvalita, facile utiligebla por surscenigo de la dramo.

Temas pri vizito de filino de la (hinda) ĉefdio Indro al la tero, por trovi kial oni surtere tiom malgajas. Nu, ŝi multon spertas, kaj ekkomprenas. Tre pesimisma, tre absurdismo-stila dramo.

Kvankam la tradukinto komentas, en la postparolo, ke “la dramo ne prezentas sonĝon, sed uzas teknikon inspiritan de sonĝoj”, efektive la dramo estas tre malsonĝeca. Tamen, ja estas vere ke oni, kiel post multaj sonĝoj, traleginte ĝin restas kun sentoj pri ĝia signifo, sed malfacile aŭ tute ne povas efektive klarigi la detalojn. Tio estas tipa pri ĉi tia “absurdismo-stila” dramverkado; la signifo estas en la suma sentimpreso de la tuto, ne en individuaj scenoj, rolantoj, aŭ precizaj temoj. Mi povas imagi ke, rigardinte ĉi tiun dramon en teatro, mi restus kun sento iom simila al tiu restanta post rigardado al Atendante Godoton de Samuel Beckett (dramo kiu plurmaniere similas al la dramo de Strindberg, kaj eble estis iom influita de ĝi). Kaj, same kiel la Godota dramo estas jam klasika, ankaŭ la Sonĝodramo de Strindberg estas plenmerite klasika.

La arto legi dramtekston estas iom malfacila, kaj mi rekomendas la libron pli al surscenejigontoj ol al legantoj — krom se ĉi tiuj havas fortan imagpovon kaj kapablas enmense vidigi al si la scenojn. Majstro de la dramarto verkas por la teatro, kaj Strindberg estis inter manpleno de veraj ĉefmajstroj de la dramarto.

Don BROADRIBB

August Strindberg: Sonĝodramo. Tradukis el la sveda Sten Johansson. Eld. Al-fab-et-o, Skövde (Svedio), 1999. 80p. ISBN . Prezo ĉe FEL: 7 eŭroj + afranko.

Erotika danco sen lingva certeco

Jen la tria libro el la esperantigita serio de Leopold Vermeiren. Poeto Marko, por ke lia amatino Silvia permesu kun ŝi amori, devas ĉiufoje improvize rakonti al ŝi iun am-amoran historion laŭ proponitaj de ŝi tri vortoj: maniero, memoriganta pri “Mil kaj unu noktoj”, renversita role laŭ la moderna feminisma modo. Kaj li rakontas. En la libron eniris la naŭa, deka kaj dek-unua lia amorprepara improvizaĵo (“La egipta dancistino”, “Stranga virino” kaj “La labirinto”). La unua rakonto estas la plej granda, la plej erotika kaj aventurplena — tial ĝi okupas la centran lokon en la libreto kaj donis al ĝi la ĝeneralan titolon.

La antikva Egiptio en la rakonto estas absolute abstrakta kaj fantasta. Estas eĉ ne anakronismoj, sed ridindaĵoj: oni uzas tie silkajn (!) gantojn (!), sapon, lampojn, kiuj donas blankan lumon, ks. Pri belaj moroj de la egiptoj ni eĉ ne parolu. Nu, tio ne gravas, ĉar por la improvizanta poeto la detaloj ne gravas. Pluraj scenoj de seksumado iom ĝenas nur pro troa simileco, kaj iom mirigas pri neelĉerpebla vira potenco de la heroo. Ne gravas, ĉar, malgraŭ ĉiuj minacoj, la geamantoj finfine kuniĝas, ĉiuj feliĉas, kaj Silvia permesas al Marko kun ŝi kuŝi. La dua rakonto estas, eble, la plej respondanta al postuloj de bona realisma literaturo, sed ne tro pretendema. Tamen senreviĝo de homo, enamiĝinta al telefonknabino, pri kies profesio li komence ne suspektis, estas sufiĉe viveca. La lasta rakonto, kiel homo trovas nekonatan amatinon malgraŭ ĉiuj obstakloj, estas tro primitiva kaj prezentas miksaĵon de diversaj ĝenroj, kio en mallonga rakonto neniel taŭgas. Foje estas impreso, ke iuj mankoj devenas de tro hasta verkado kaj de tio, ke la tekston neniu kontrolis aŭ provlegis: ekzemple, sur la p. 72 la heroino nomas la heroon per la nomo, kiun ŝi ekscias nur fine de la p. 73, aŭ sur la p. 67 la virino, venante por malfermi la pordon, SIDIS en mantelo...

Malgraŭ ĉio dirita, oni povus rekomendi la libron kiel leĝeran legaĵon en metroo, aŭ antaŭ dormo, aŭ — ĉefe — dum atendado de amat(in)o, se ĝi ne havus treege grandan mankon: lingvan nekorektecon. Kelkajn erar(et)ojn oni povas, eble, atribui al ne sufiĉe korektita kompostado, sed plejparto sendube devenas de la tradukinto, Lode Van de Velde. Estas kaj necerteco pri uzo de akuzativo (jen ĝi evidente mankas, jen superfluas), kaj misuzado de refleksivo, kaj misuzado de estonteca kaj estinteca tempoj anstataŭ imperativo aŭ kondicionalo (ekzemple: “li sentis, ke estUs pli bone, se li ne dirIs tion” — p. 79), forlaso de “ĉu” en demandoj ... La tradukinto fojfoje strange uzas prepoziciojn, kaj en pluraj lokoj li uzas ilin ridinde (“frapi SUR la pordo” — p. 14, “ŝi prenis lin ĈE la mano” — p. 23, “KUN botoj trakuri flakojn” — p. 61, ks.). Kion signifas esprimoj kiel “mi povus estinta” (p. 76) kompreni kapablus neniu gramatikisto. Verŝajne, se la eldonistoj bonvolus redakti la tradukon antaŭ ol ĝin presi, ĝi ne havus plejmulton el la mankoj, kiuj ne koncernas la enhavon. Sed, ĉar FEL, eldonante la libron, opiniis redaktadon superflua lukso, oni neniuokaze rekomendu ĝin al homoj lingve nespertaj, por ke ili ne imitu ties erarojn.

Nikolao GUDSKOV

Leopold Vermeiren: La egipta dancistino. Tri erotikaj rakontoj. Tradukis Lode Van de Velde. Eld. FEL, Antverpeno, 1999. 95 p., kudre bindita; 20 cm. ISBN 90-71205-79-7. Prezo ĉe FEL: 11,17 eŭroj + afranko.

Ĉu Eŭropa Unio havas estontecon?

Zlatko Tiŝljar, fama instruisto de Esperanto, organizanto de la movado, ktp, ktp, verkis malgrandan, sed tre profundan eseon pri problemoj de Eŭropa Unio. Ĝi estas grava pro tio, ke li rigardas la problemojn deekstere (liaj propraj landoj Kroatio kaj Slovenio dume al EU ne apartenas), tamen spertoj (kaj negativaj, kaj pozitivaj) de iuj landoj, ankoraŭ troviĝantaj ekster tiu superŝtato, estas nepre konsiderendaj de ties ideologoj kaj gvidantoj.

Mi legis la libron, tuj post kiam mi aŭskultis en Moskva Domo de Sciencistoj prelegon de prof. Helmar Frank, prezidanto de AIS San Marino kaj eŭropuniano, pri proksima temo (eŭropunia lingva politiko). Kaj estas interese, ke ĝeneralaj ideoj de Tiŝljar kaj Frank rilate la estontecon de Eŭropa Unio kaj ideologion necesan por tio estas tre proksimaj (kvankam, certe, ne identaj). Do, la libro kaj la prelego kompletigis unu la alian. Al mi, kiel eksa civitano de Sovet-Unio (unio ne plu ekzistanta) — kiam mi rigardas la Union nun nur establiĝantan, tiuj ideoj estas tre kompreneblaj kaj proksimaj. Sekve, oni nepre ne preterpasu la solvon, kiu devas fari EU-on vivkapabla.

Kion do diras Zlatko Tiŝljar? Mallonge dirite, li asertas, ke 1) ĉiu unuiĝo de homoj devas havi certan propran ideologion kaj sinidentigilon; 2) la ĉefa bazo de la nuna eŭropa ideologio estas demokratio de diversecoj: “la senco de Eŭropa Unio estas montri al la homaro, ke ĉiu homo daŭre havas plurajn identecojn kaj apartenas samtempe al samaj grupoj” (p. 37); 3) samtempe bazo por komuna identeco de eŭropanoj kiel tiaj estas tro malforta, ĉar forestas por ili la baza homgrupa identigilo: komuna lingvo.

Kiel esperantisto, Tiŝljar certas, ke tia lingvo povas plej facile fariĝi ĝuste Esperanto. Se EU perdos la ŝancon fari Esperanton komuna eŭropa lingvo-identigilo, ĝi ne longe vivos, ĉar nur komunaj ekonomiaj interesoj ne estas sufiĉaj por teni kune tiom grandan kaj diversecan aron da popoloj. “La elitoj gvidas la socion, kaj se iuj el la elitanoj ne estos kontentaj pro sia nekapablo uzi kontentige la ĉefan lingvon de sia nova superŝtato, ili daŭre influos al siaj popoloj produktante negativan etoson rilate EU-on kaj iom post iom kaŭzos la disfalon” (p. 65).

Do, esperantigo de EU devas fariĝi grava parto de la eŭropa ideologio. Ĉiu eŭropa esperantisto konsentos pri tio (eĉ tiu, kiu ne loĝas en EU-landoj, ĉar li ja revas, ke ankaŭ lia lando aliĝu ...). Do, Esperanto estas, verŝajne, la sola ŝanco por EU, kaj ankaŭ EU estas ŝanco por Esperanto. Sed estas nur unu dubo: ĉu la internacia lingvo, fariĝinte ies ŝtata lingvo (eĉ se de la superŝtato), ne perdos sian tutmondan rolon? Ĉu ĝi ne perdos allogecon por ekstereŭropanoj? Jes ja, por eŭropanoj ĝi restos neŭtrala, sed jam ne por ĉiuj ceteraj ... Estas la sola, sed grava mia dubo, por senrezerve aliĝi al la opinio de Tiŝljar (kaj de Frank). Tamen ja decidos, finfine, ne mi, kaj ne ili, sed ja la eŭropuniaj gvidantoj, elitoj ...

Aldone kelkaj vortoj pri la lingvaĵo de la libro. Ial Tiŝljar uzas kelkajn modern-angla-devenajn vortojn, ne troviĝantajn en la vortaroj. En iuj okazoj ili povas esti utilaj (vere, “resurso” kial, tamen, ne “resurco”? — ne ĉiam kaj ne ĉie estas “riĉaĵo”), sed kial, ekzemple, la vorton “anarkiismo” anstataŭigi per “subsidiareco”? Kial ne uzi la etnonomon “eŭskoj” anstataŭ “baskoj”, se ne plaĉas (prave) la PIV-a “vasko”? Kial uzi monstraĵon “internet-reto”, kiam jam delonge oni vastege uzas la simplan terminon “interreto”? Eble ĉio tio estas pravigita per personaj meditoj de la aŭtoro, sed tiuokaze necesus klarigi tion al la leganto, kiel ĝis antaŭ nelonge oni sisteme faris en la libroj, donante sur la lastaj paĝoj listojn de uzataj neologismoj kaj nekutimaj signifoj de konataj vortoj.

Nikolao GUDSKOV

Zlatko Tiŝljar: Eŭropa ideologio. Eld. Inter-kulturo, Maribor, 1998. 70 paĝoj kudre binditaj. ISBN 961-6075-19-5. Prezo ĉe FEL: 6,80 eŭroj + afranko.

Feniksa Esperantologio

Honoran lokon en mia modesta libraro pri esperantologio, lingvistiko kaj interlingvistiko okupas kvar “orfaj” numeroj de la revuo ESPERANTOLOGIO — Internacia revuo por la lingvistiko kaj bibliografio de Esperanto, kiu bedaŭrinde ĉesis aperi antaŭ 38 jaroj. Mi skribas “bedaŭrinde”, ĉar, kvankam la tiama eldonanto de tiel relative esotera periodaĵo apenaŭ povus esperi gajni vastan legantaron, aparte gravas, ke daŭre ekzistu solida sciencnivela organo por publikigado de esperantologiaj studoj verkitaj de fakuloj. Pri aliaj lingvoj konstante aperas scienca materialo, kaj rilate al Esperanto ĝi estas havenda, krom se ni estas kontentaj, ke Esperanto estu rigardata kiel nura ŝatokupo aŭ manio de amatoroj kaj diletantoj.

La origina revuo Esperantologio estis eldonita dum la jaroj 1949-1961 de la karmemora Paul Neergaard. Aperis entute nur ses kajeroj, kaj la kontribuaĵoj estis preskaŭ senescepte de la plej alta kvalito.

Nun simile alte kvalifikita redaktantaro respondecas pri la nova periodaĵo ESPERANTOLOGIO/ESPERANTO STUDIES, kiu rajtas esti rigardata kiel daŭrigo, aŭ, pli ĝuste, revivigo de la revuo de Neergaard. La unua kajero ĵus aperis, kaj neniu povos plendi, ke ĝi ne daŭrigas la akademian nivelon de la antaŭa periodaĵo.

Numero 1 enhavas kontribuaĵojn de Marjorie Boulton (“Paul Neergaard 1907-1987”), Carl Støp-Bowitz (“Paul Neergaard kaj la problemoj de la scienca lingvaĵo”), Paul Neergaard (“La sencovasteco de kelkaj vortoj de PIV”), Geraldo Mattos (“Esenco kaj estonteco de la Fundamento de Esperanto”), Detlev Blanke (“Germana societo Gesellschaft für Interlinguistik”); kaj Marc van Oostendorp (“Syllable Structure in Esperanto as an instantiation of universal phonology”).

Omaĝo al la redaktoro de la originala Esperantologio ne povus manki, kaj tion taŭge faras Marjorie Boulton (tipe, ne forgesante mencii siajn amatajn katojn!).

La artikoloj de Boulton, Støp-Bowitz kaj Paul Neergaard estis verkitaj longe antaŭ la apero de la nova Esperantologio.

Mattos lerte kaj konvinke argumentas, ke “estas eble turni sin al la Fundamento de Esperanto por la solvo de la lingvaj malfacilaĵoj”.

La artikolo de Fiedler konsistas el rezultoj de esploroj pri frazeologio de planlingvoj, kaj prezentas plurajn klasifikojn, kiujn ŝi aplikas al Esperanto. Ĉar malofte oni trovas poezian lingvaĵon en scienca teksto, plezurigis min, ke por unu el la tipoj de frazeologiaĵoj, ŝi prunteprenis la homeran frazon epea pteroenta “flugilhavaj vortoj”.

Estas plia simptomo de la konstante kreskanta influo de la angla lingvo, ke la nova Esperantologio havas titolon kaj en Esperanto kaj en la angla. Ne estas surprize, do, ke la plej longa artikolo en la revuo — tiu de Marc van Oostendorp — estas en la angla. Van Oostendorp mencias la relativan mankon de intereso pri Esperanto inter fonologoj, pro la fakto, ke unuavide Esperanto ne posedas la tipon de fonologia sistemo, kiu “ekscitas” fonologojn (ĉu fonologo iam ekscitiĝas?).

Kontraŭ tiu antaŭjuĝo, li trafe kaj detale argumentas, ke, kvankam la silaba strukturo de Esperanto estas ja tre simila al tiu de la latinidaj kaj ĝermanaj lingvoj, neniu alia fonologia sistemo estas ekzakte egala al ĝi. Resume, Esperanto havas aŭtonoman fonologian sistemon, kiu meritas pluan studadon.

gmck-j

Christer Kiselman, red.: Esperantologio/Esperanto Studies. Kajero 1. Eld. (papera versio) Bambu, Varna, 1999; (reta versio: Upsala Universitato). 80 paĝoj gluitaj. Sen ISBN-numero. Prezo ĉe FEL: 22 eŭroj ekskluzive afrankon.

Pretas jen monument’!

Efektive. Monumento legota de ĉiu ajn deziranta konatiĝi kun la latinaj literaturo kaj kulturo. Ambaŭ volumoj (kune n-ro 30 en la serio Oriento-Okcidento) estas nur la unuaj du el kolekto, kies fina parto iam pritraktos eĉ latinlingvan beletron nuntempan. Volumo 1 prezentas la epokon de maturiĝo de la latina literaturo (ĉ. 250-30 a.K.) divide en du periodoj, tiu sub helenisma influo kaj tiu nomata klasika; Volumo 2, la epokon de Aŭgusto (31 a.K.-14 p.K.). Enestas en ili montroj de ĉiaj ĝenroj: poezio, teatro, tekstoj pri agrikulturo, epitafoj (finas la duan volumon kelkaj nebeletraj eroj).

La versoj estas numeritaj, kaj same la prozaj tekstoj, kiel en t.n. sanktaj libroj. Aldone ĉiun fragmenton antaŭas indiko aŭ referenco, por ke oni povu laŭdezire kompari kun la originaloj aŭ kun alilingvigoj. Pro la notoj kaj klarigoj, ne pedante erudiciaj sed interesaj kaj samtempe instruaj, ĉi antologio legeblas kvazaŭ ia Enciklopedieto Latina.

Kritiki estas facile, fari malfacile. Kaj Berveling faris amason da laboro, komencis ŝtopi milmejlan breĉon en nia traduk-arto, kie preskaŭ absolute mankas verkoj el latinaj aŭtoroj. Tamen kritiko necesas, kvankam mi konscias, ke zorga relegado kaj polurado povintus elimini plej multajn makulojn en ĉi ege valora entrepreno.

Sufiĉe multajn lingvajn malglataĵojn mi trovis: pli poste, pli posta anstataŭ “poste, posta”, kolonizi anstataŭ “kolonii”, variacio anstataŭ “varianto” aŭ “vario”, ĉiuj la anstataŭ “ĉiuj”, brulita anstataŭ “brulinta”, regestikulas anstataŭ “(re)gest(ad)as”, aperti same transitive kiel male, dekstramanon, censoro anstataŭ “cenzoro” aŭ “censisto”, St! anstataŭ “Ĉit!”, “Ŝŝ!” aŭ “Ts!”, providas anstataŭ “providencas”, reverencie anstataŭ “riverence”, tensio anstataŭ “streĉo”, irigaca anstataŭ “irigacia”, Inferno anstataŭ “Infero”, ĵus anstataŭ “ĝuste tiam”, vir-taŭroj anstataŭ “ĉevalviroj” ...

Ni transiru al alia problemo. La tradicio esperantigi latinajn nomojn pruvas, ke, kiel dirus Neves, Esperanto estas nepinjo de Latino. Ĝuste tial aperas sespaĝa listo de latinaj kaj grekaj nomoj fine de la dua volumo. Nu, unue ne ĉiuj nomoj renkontataj en la teksto aperas poste tie. Due, la PIVaj formoj Adriatika, aĥajano/akeo, Aŭgusteno, Bretonujo, danaido, (Ina) Hidro, Judujo/Judeo?, Jupitero, Lucio, Tunizio, Uliso iĝas nun “Hadriatika”, “aĥivo”, “Aŭgustino”, “Britanio”, “danao”, “Hidra”, “Judajo”, “Jupitro” (alterne kun “Jupitero”), “Lukio”, “Tunezio” kaj “Ulikso”. Kio, cetere, pri Cipro?

Traduki ĉiajn ĝenrojn signifas redoni ĉiajn stilojn. Tion ne eblas fari per ia bona lingveto nek per analize logikaj ekvacioj. Jen kial en poemoj Berveling prave uzas licencajn koncizaĵojn kiel virgino, junino, karino, povrino aŭ oldino, dum tra la tuta antologio li enkondukas multajn vortojn aŭ vortsignifojn ne troveblajn en PIV (glosaro mankas, kaj ne ĉiam li aldonas klarigon): balisto/katapulto, grafitio (murskribo), lakuno (mankoloko en teksto), laŭdacio (laŭda parolado), legato (legaciano), Lucifero (Venuso), mankumi (senti la mankon de [tr.]), mediokra (mezkvalita), mezuma (averaĝa), natalo (naskiĝdatreveno: konvenega “neologismo”, kvankam eble jariĝo sufiĉus), piedulo (piedsoldato, infanteriano), pirha venko (t.e. kun tioma kosto por la venkinto, ke ne eblas ĝin fruktuzi — el la reĝnomo Pirho), propretoro, rogo (funebra ŝtiparo), sakrosankta (plejsankta, netuŝebla), satelito (gardisto, akompananto, laŭ ĝia etimologia signifo), sermono (interparolo [librotitole]), ktp.

En la Antaŭparolo li klarigas siajn kriteriojn kaj elektojn koncerne tradukadon de latinaj versoj, ege kontrastajn kun tiuj de Kalocsay, kapabla (kiel Berveling memorigas) elsorĉi el senrima horacia odo — soneton!

Sed poezio plu estu poezio. Mi parolis ĝis nun multe pri vortoj, neniom pri beletro. Okazas simple, ke Berveling ne estas ronda stilisto; mankas iom da eleganto al liaj versoj kaj prozo, kvankam ĉi tiu montriĝas certe pli flua kaj natura ol liaj poemtradukoj, krom pli fidinda (ĉar pli fidela). Kial? Unue pro hasto, kiu malhelpas lin poluri kaj rafini siajn elplumaĵojn. Due, ĉar li katenas sin per skemoj tro rigoraj, sekveblaj nur je perdo de literatura valoro. Sed mi montru tion per konkretaj ekzemploj, nome per tiuj versoj plej konataj, jam iĝintaj vortoj kun flugiloj en multaj lingvoj de l’ mondo, kaj pri kiuj oni povas ĉiam nin demandi (des pli se kun Latina Antologio enmane): Pardonu min, sinjoro, sed kiel oni diras tion en Esperanto?

Horacio, en sia Epistolo al la Pizonoj aŭ Arto Poetika latinis jene: “Parturiunt montes: nascetur ridiculus mus”. Laŭvorta traduko estus: “Akuŝas montoj: naskiĝos ridinda mus’”. Tamen ĉe Berveling liaj ritmokriterioj ege kondiĉas la rezulton: “Naskospasmiĝas montar’: ekaperos ridindaĵet’: mus’!” Apenaŭ citebla. Oni komparu kun la versio de C.E.R. Bumy en La arto poetika (en Parnasa Gvidlibro), malgraŭ la devo rimi: “La mont-akuŝo sole muson naskas”. Vortaroj povus prezenti kiel proverbaĵon ion similan al “Akuŝas montoj muson” (simplan, belan kaj tuj kompreneblan) — tamen De Diego (en sia aperonta vortaro hispana-esperanta) preferas adasismon: “Monto gravediĝis, muso naskiĝis”.

Plia horaciaĵo (III: 30): “Non omnis moriar.” Tio estas: “Mi ne mortos tuta/tute.” Tamen, pro la ritmo: “Min ne voros la mort’.” Diable! Kion verkintus Horacio mem? Preskaŭ certe ne tion. Sed sonas bele kaj fidele io kiel “Mi ne tutmortos”.

Ne pro nenio Parnasa Gvidlibro admonis “uzu apostrofojn rare”. Kaj li mem asertas, ke ripetata apostrofado ĝenas pli en teatraĵo ol en simpla poemo, pro kio li klopodis por ĝin eviti tie. Sed ankaŭ tie ĉi, en poemoj, ĝi ĝenas se tro persista, des pli se kombine kun unusilabaj kejloj kiel “ja”, “jen”, “do” kaj similaj (ĉefe versfine), plus la apostrofita “esti”: “’stas”, “’stis”, “’stos”... (ĉu kaj kiel ĝin akcenti?).

Plia montro de fidelo al ritmoskemo, sed perfide al la senco. Katulo, poemo 85:

“Amon, malamon, kial mi sentas, vi certe scivolas. Ĝin mi ne scias sed ĝi faktas kaj estas turment’.”

La malfidelega, eĉ kokra kaj adulta, versio kun rimo (!!!) en Parnasa Gvidlibro tamen respektas la voĉon, la mi-komencon de l’ poemo:

“Mi amas kaj malamas — Ĉu eble? la amiko diras.

— Ne scias mi, sed tion mi sentas, kaj ĝi ŝiras.”

Laiko pri Latino, la originalan “Odi et amo” mi tradukus per “Mi hatas kaj amas”, laŭvorte kaj kun pli da kontrasto (Katulo povintus verki “Amo et odi” sed ne faris tion).

Damne! — mi tro kritikas. Ĉar mi vere ĝuis ĉi antologion, ĝi vekis en mi la deziron legi pli da latina literaturo! Kiom da gravaj aŭtoroj ĝi enhavas! Abundan spacon ricevas Cicerono (71 paĝoj), Cezaro (23), Katulo (21), Vergilio (48), Horacio (63), Ovidio (47) kaj Tito Livio (44), sume 317 el la 576 paĝoj. Ĉi-kuntekste ni povus reformuli la diron: traduki — pluki. Tiom da legindaĵoj plukis Berveling por la esperantuja publiko, ke mi ne povas ne mencii kelkajn.

Belas legi en ilia kunteksto, ekzemple en la Unua parolado kontraŭ Katilino de Cicerono, parolado arda kaj fervora, frazojn uzatajn nun proverbe, kiel “Ĝis kiu limo vi misuzos, Katilino, nian paciencon?”, aŭ “Ho epoko, ho moroj!”.

Aktualo, kvazaŭ nuntempeco aŭ samtempeco kun ni, senteblas en la amuzaj situacioj de komedio de Plaŭto (praformo de teleserio), aŭ en Adelfoj de Terencio, kun jena diskuto pri infan-edukado: ĉu oni “instruu” ilin ĝui? Same pri la oratoraj konsiloj de Cicerono, daŭre validaj (ĉu vere li konceptis la teron globo — p. 106-107?). Simile efikas legi ĉe la historiisto Tito Livio, kiel de jarcentoj homoj interbuĉas senbezone, senmezure kaj senĉese.

Prasciencfikcion oni trovos ĉe La sonĝo de Skipiono de Cicerono, tre interesa el kosmogonia kaj kosmografia vidpunktoj, kaj ĉe la kvara libro de Eneado de Vergilio (versoj 760 kaj sekvaj), kun vizito al infero, kie Eneo renkontas inter la mortintoj homojn naskiĝontajn iam post lia tempo, anojn de lia futuro! Anakronismoj nur ŝajnaj, kiel pruvas la versoj pri atomteorio kaj pri la leĝoj de konserviĝo de materio ĉe Lukrecio (laŭvorte: “Dioj neniam kreas ion el la nenio”), kun tre konvinkaj argumentoj, aŭ la toleremo surbaze de relativismo ĉe Neposo, antaŭ pli ol 2000 jaroj. Kaj jen ankoraŭ Cezaro pri siaj venkoj dum la Gaŭla Milito (evidente malpirhaj), Eneado de Vergilio, Amoroj, Arto Amora kaj Metamorfozoj de Ovidio, la emoci-plenaj poemoj de Sulpicia (la sola aŭtorino ambaŭvolume), bedaŭrinde malabundaj, aŭ la impona Laŭdacio al Turia de sennoma vidvo!

Mi titolis ĉi recenzon per komenco de verso horacia. Gerrit Berveling prave kaj plenrajte povas mi-diri, kiel la poeto, “Finis mi monumenton ol bronz’ pli daŭran ...” almenaŭ pri ĉi tiuj pli ol 500 paĝoj, kiujn mi sincere rekomendas, kaj pro kiuj mi dankas la kompilinton kaj tradukinton kaj la eldonejon Fonto.

Kaj nun ... venu fino al mia latino — sed ne al tiu de Gerrit Berveling!

Jorge CAMACHO

Diversaj aŭtoroj: Antologio Latina. Volumoj 1 kaj 2. Kompilis kaj tradukis Gerrit Berveling. Eld. Fonto, Chapecó, 1998. 576 p. (272 + 304). ISBN . Prezo ĉe FEL: po 16,50 eŭroj ekskluzive afrankon.

LITOVIO

Centoj da cendoj

Konata gvidanto de litovaj televidaj ludoj, Arunas Valinskas, dum geedziĝfesto de amikoj telefonis al la polico, por informi pri kaŝita bombo. Venis polico kaj traserĉis la konstruaĵon: nenio. Temis pri ŝerco — ŝerco, tamen, kiu monpune kostis al la televida stelulo 15 000 litovajn lidojn (ĉ. 4000 eŭrojn). Valinskas, kiu sian kulpon ne neis, kolektis la sumon en plej etaj moneroj — unu, du kaj kvin cendoj — kaj portis la 700-kilograman ŝarĝon al la instancoj. Tiuj rifuzis tiel akcepti la monon. “Nun mi atendas reagon de la ŝtato”, ŝercis Valinskas. “Mi portis monpunon, sed oni ne akceptis ĝin.”

LAST

Peza monpuno — per ŝovelilo oni provis pagi ĝin.

Rubriko: libroj

Ĉu vi kapablas paroli pri hejmaj aferoj?

La vorttrezoro de iu lingvo — formale — troviĝas en vortaro. Al lingvo-uzantoj, tamen, ofte mankas iu vorto (ĉu pro nescio, ĉu pro ne-ekzisto). Skribante aŭ verkante oni povas konsulti vortarojn, sed dum aktiva parola uzado tiu eblo kutime malestas, ĉu pro tempomanko, ĉu pro manko de vortaro, ĉu pro pigreco de la parolanto, kiu ne emas interrompi sian paroladon por kontroli aŭ serĉi iun vorton. En etnaj lingvoj la rekta kontakto inter la diversaj parolantoj estas riĉa fonto por solvi tiun problemon. Al Esperanto-parolantoj preskaŭ maleblas tiu solvo. Ili povas elturniĝi fabrikante vortojn laŭ la riĉaj vortfaraj reguloj, aŭ ili povas fabriki proprajn solvojn, bazitajn sur siaj individuaj (plur)lingvaj spertoj. Sed mankas la apogo kaj retrokuplo de aliaj lingvo-uzantoj.

Grupo, kiu ofte spertas tiajn vortomankojn, estas la homoj, kiuj uzas Esperanton en la hejma medio. Pro tio, ke Esperanto unuavice estas skriba kaj kongresa lingvo, ĝia lingvotrezoro en la kampo de la hejma sfero estas relative subevoluinta, lasante multajn truojn kaj necesigante multajn ŝtopilojn. La ekesto de la tuttera komputila reto montriĝis por tiu grupo de lingvo-uzantoj ege utila novaĵo. Preskaŭ tuj ili ekuzis ĝin por pridiskuti siajn problemojn, konatigi siajn elturniĝojn kaj prezenti siajn solvojn. La rezulto estis listo de vortoj uzataj hejme dum mastrumado, infan-vartado kaj -prizorgado, dum butikumado, en ludoj kaj fabel-rakontado ... Tiu listo nun eldoniĝis kaj iĝis La hejma vortaro. Ĝi estas nova fenomeno en la esperanta leksikologio: ĝi priskribas la vortuzadon de aktiva viva lingvo.

Laŭ leksikologia, scienca vidpunkto, la vortaro havas multajn mankojn. La sistemo kolekti la vortojn estis centprocente hazarda, kaj ne ekzistas kriterioj, krom ke iu uzanto menciis la vorton kaj ke la grupo pridiskutis ĝin. Okulfrapa estas la manko de vortaraj simboloj pri deveno, vortkategorio, resendoj al sinonimoj, uzado, ktp. Preskaŭ ĉiam la vorto havas nur unu difinon, sen nuancoj. Neniam ĝi estas prezentata en kunteksta frazo.

La vortaro enhavas nur ĉirkaŭ 500 vortojn. Ili estas la vortoj pridiskutitaj, sed certe ne ĉiuj pridiskutindaj/endaj. Ilin akompanas ĝenerala difino kaj traduko en dek tri lingvojn. Tiujn mi ne povas prijuĝi. Nur pri la nederlanda mi povas diri ke, kvankam neniam malĝusta, ĝi ofte estas ne tute preciza. Tiu vortaro ja ne celas esti tradukvortaro. La tradukoj estas nur helpilo al la uzanto por kompreni la vorton kaj eventuale ilustri la signifonuancojn diverslingvajn/landajn. Ege klarigaj estas la vortoj de la redaktanto en lia enkonduka Kiel uzi la vortaron: “Mi scias, ke kio en mia familio nomiĝas ‘bulko’, ne aspektas kiel la ‘bulko’ de iu familio alilanda. Tamen estus eraro difini ‘bulkon’ tiel precize, ke ĉi tie aŭ tie oni ne plu povus uzi la vorton. La variado de la ĉiutagaj vortoj estas kutima afero en ĉiuj lingvoj parolataj ...”.

Tiu ĉi eta libro estas la unua, konkreta rezulto de la denask-diskutreto, eble iom ne-matura kaj ne tre utila. La deziro havi ion en mano, tuŝeblan, palpeblan — iom anakronisme en la erao de la virtuala mondo — kaj ankaŭ la neceso komuniki la diskutrezultojn al tiuj “denaskistoj”, kiuj ne disponas pri retaliro, sendube estis la plej gravaj kialoj por tiu ĉi eldono. Uzantoj nepre ne forgesu legi la — nur unupaĝan — antaŭparolon kaj uzindikojn.

La plej granda merito de la libro estas ĝia informa valoro por estanta kaj estonta studado de la evoluo de Esperanto kiel viva tutmonda lingvo.

Guido VAN DAMME

Hejma vortaro. Eld. UEA, Rotterdam, 1999. 62 paĝoj glue binditaj. ISBN 92-9017-065-4. Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

Tajdo de famo

Oni malofte mencias en neesperantlingva verko la magazinon MONATO. Tamen ĵus estas eldonita en Skotlando 825-paĝa antologio pri 20-jarcenta skotgaela poezio. En la libro, AN TUIL (esperante “La tajdo” aŭ “La inundo”), oni trovas anglalingvan noton pri poeto: “Li verkas ankaŭ en Esperanto por la esperantlingva magazino MONATO presata en Antverpeno.” La poeto estas Garbhan MacAoidh, verkisto en la gaela lingvo, kiu kontribuas al MONATO precipe pri irlandaj kaj keltaj aferoj.

Máire NICAOIDH

AŬSTRIO

Jubileo de la komponisto Arnold Schoenberg

En 1999 en Aŭstrio kaj tutmonde oni festis la 125an datrevenon de la naskiĝo de la komponisto Arnold Schoenberg [ŝenberg]. Li naskiĝis la 13an de septembro 1874 en Vieno kiel filo de judaj gepatroj. Li aŭtodidakte studis muzikon kaj havis ĉe Aleksander Zemlinsky instruadon pri kontrapunkto. En 1899 li komponis sian unuan pli grandan verkon, la muzikan poeziaĵon “Verklärte Nacht” (Lumigita nokto) por korda sesopo. En la jaro 1901 li edziĝis al Mathilde, fratino de Zemlinsky. Rezulte de tiu geedziĝo naskiĝis du infanoj. La geedza paro transloĝiĝis al Berlino, kie Schoenberg du jarojn vivtenis sin kaj sian familion per orkestrado de operetoj kaj estrado de kabareta orkestro.

En la jaro 1903 Schoenberg revenis al Vieno kaj tie instruis muzikon interalie ankaŭ al siaj plej gravaj lernantoj, Anton Webern kaj Alban Berg, kiuj poste estiĝis liaj tre intimaj amikoj. En siaj komponaĵoj Schoenberg atingis plej malproksimajn harmoniojn, evoluon, kiu poste estigis la netonalecon, kiu okaze de la premieroj de liaj Unua (1905) kaj de la Dua kordaj kvartetoj (1908) kaŭzis indignon. Tio kondukis ofte al tio, ke Schoenberg sentis sin persekutata de la publiko, kiu ankoraŭ ne povis aŭ ne volis kompreni lian muzikon.

Cetere li estis malfeliĉa ankaŭ pro la apero de la ĵurnalisma nocio “atonala muziko”, kaj pro tio pledis por la uzo tiusignife de la vorto “politonala” (plurtonala) — tamen li ne povis malhelpi la enkondukon de tiu erariga nocio. Proksimume en la jaro 1910 Schoenberg komencis prezenti ankaŭ siajn pentraĵojn al la publiko. Li ekspoziciis siajn verkojn enkadre de la artisma rondo ĉirkaŭ la rusa avangarda pentristo Vasilij Kandinskij.

En la jaro 1911 Schoenberg publikigis sian “Instruon pri harmonio” kaj akceptis enposteniĝon en Berlino kiel instruanto. Tie li komponis unu el siaj plej gravaj verkoj, “Pierrot lunaire” (1912). En 1915 li revenis al Vieno. En la jaroj ĉirkaŭ kaj post la Unua Mondmilito Schoenberg dediĉis sian tempon pli multe al la serĉo de logiko kaj unueco en la kontraŭtona muziko enkadre de konkretaj komponaĵoj. La metodo pri la komponado per dek du tonoj, kiuj estas unu al la alia rilatigitaj, estis formulita en 1923.

En la laste menciita jaro forpasis Mathilde, la edzino de Schoenberg. En la sekva jaro li ekkonis Gertrud Kolisch kaj edziĝis al ŝi. Ricevinte profesorecon ĉe la Akademio de artoj en Berlino, Schoenberg fine akiris financan sekurecon kaj stabilan familian vivon. En 1932, la jaro, en kiu naskiĝis lia filino Nuria, li finis la duan akton de sia opero “Moses kaj Aron” (kiu estis prezentita post lia morto, en 1957).

Schoenberg kaj lia familio en 1933 el nazia Germanio fuĝis al Parizo. En la sekva jaro ili elmigris al Usono, kie Schoenberg komencis instrui muzikon en Boston. En la jaro 1935 li kun sia familio transloĝiĝis al Los Angeles, kie naskiĝis liaj du plej junaj filoj. Post jaro de instruado kiel docento en la universitato de Kalifornio en Los Angeles, en 1941 li iĝis usona civitano.

Okaze de lia 75a naskiĝtago — la 13a de septembro 1949 — lia naskiĝurbo Vieno havigis al li la titolon “Honora urbano”. Tiun jaron grandaj estis ankaŭ liaj internaciaj honorigoj. Tamen kelkajn jarojn antaŭe li skribis: “Mi konscias la fakton, ke plena kompreno de miaj verkoj dum la sekvaj kelkaj jardekoj ne povas esti atendata.” Arnold Schoenberg forpasis la 13an de julio 1951 en Los Angeles.

Evgeni GEORGIEV

Malsaĝulo

En Odeso (Ukrainio), en privata loĝejo, policanoj trovis armean obuson tian, kian oni uzas ekz. por elaere detrui tankojn. La posedanto diris, ke li gajnis ĝin rezulte de kartludo Stultulo. Stultulo, aŭ Malsaĝulo, estas populara rusa ludo por du ĝis ses personoj: ludociklo daŭras kelkajn minutojn. La gajninto klarigis, ke li ludis kun nekonata persono — sed nun la polico demandas sin, kiel la posedanto planis “ludi” per sia gajno.

ARANEO

Redaktoro: Guido Van Damme /

Funebro sen dio

Profunde ĉagrenis min la letero de Henry Palmer (MONATO, 1999/11, p. 4), sub la titolo “Funebro sen dio”. Neniu tolerema homo permesus al si publike insulti la anojn de alia religio, sed ial la homoj sentas sin absolute liberaj kritiki ateistojn. Mi mem kaj miaj familianoj estas ateistoj. Kiam mia patro mortis, ni tre ame kaj zorge aranĝis la funebran ceremonion, kun paroladoj pri li, mallongaj eltiraĵoj el liaj plej amataj muzikaĵoj ktp. Kvankam ni ĉiuj opiniis, ke li ne plu ekzistas kaj ne scias pri tio, kion ni faras por li, ni tamen deziris doni al li la funebran ceremonion, kiun li estus volinta ricevi.

Poste unu el miaj ortodoksaj judaj parencoj diris, ke ĝi estis la plej bela funebra ceremonio, kiun ŝi iam ajn ĉeestis. Certe, ŝi ne sentis, ke la okazaĵo estis “malplena kaj iamaniere senemocia”, kiel Palmer skribas. Kompreneble, estas tre dolorige pensi, ke homo, kiun oni amis, ne plu ekzistas. Estus multe pli agrable imagi, ke li aŭ ŝi transiris al iu alia mondo. Sed, tutsimple, mi ne kredas tion. La fakto, ke estas pli plaĉe kredi difinitan aferon, ne en si mem igas ĝin vera.

Anna LÖWENSTEIN, Italio

INTERRETO

Uniksulo ekspertas Unikodon

Ĉar miaj parencoj scias, ke mi okupiĝas kaj profesie kaj hobie kun komputiloj, oni ofte petas min solvi komputilajn problemojn; la lasta fojo temis pri telefona konsultado pri savi perditan leteron en la komputilo de mia avino. Sed fakte mi ne multe taŭgas por tiaj konsiloj, ĉar mi mem uzadas komputilojn por iom aliaj celoj. Ekzemple, mi preskaŭ neniam uzas tekstoprilaborilon, kaj mi ankoraŭ neniam uzis tabelkalkulilon.

Eble pro mia propra vidpunkto pri komputiloj kiel, nu, iloj por komputado, mi ne multe entuziasmiĝis pri klopodoj adapti ilin por ĝuste montri esperantajn supersignojn. Ankaŭ pro tio, ke mi ĝis antaŭ kelkaj jaroj uzadis nur komputilojn, kiuj ne estis miaj.

Sed antaŭ kelkaj monatoj mi ekuzis novan retpoŝtilon, kaj tiam mi decidis esplori, ĉu mi povus funkciigi ĝin ankaŭ unikode kaj skribi en Esperanto kun veraj supersignoj anstataŭ Ĉ...ŭ, ^C...^u kaj similaj surogatoj. Mi ne kaŝu, tamen, ke mi estis pli allogata de la teknika problemo ol pelata de praktika bezono.

La poŝtilo nomiĝas Mutt, kaj ĝi ŝajnas iom populara inter uniksuloj. Tiu vorto “uniksulo” taŭgas, ĉar Unikso, kiel aliaj mastrumaj sistemoj, havas sian propran kulturon. Elemento de tiu kulturo estas la ideo, ke programoj estu laŭeble malgrandaj, faru laŭeble precizan taskon, kaj afable kunlaboru kun aliaj programoj. Mutt estas bona ekzemplo de tio, ĉar ĝi ekzemple ne havas funkciojn por aŭtomate ordigi la envenantajn poŝtaĵojn en diversajn poŝtfakojn — tio estas tasko por aparta programo, ekzemple Procmail — kaj ĝi eĉ ne inkluzivas redaktilon: kiam oni petas verki novan mesaĝon, Mutt alvokas onian preferatan redaktilon, kiu estas aparta programo.

Post iom da esplorado montriĝis, ke Mutt ankoraŭ ne estis kapabla vidigi tekstojn unikode. Tamen, ĉar ĝi estas libera programo, mi povis mem adapti ĝin, kaj tion mi faris. Aliaj homoj jam adaptis, aŭ estis adaptantaj, la aliajn bezonaĵojn — mi povis elŝuti unikodajn tiparojn kaj unikodan terminalimitilon el la reto — do, post iom da programado mi ekhavis unikodan retpoŝtilon kaj povis sendi al mi mesaĝojn kun belaj esperantaj supersignoj, kaj eĉ mirigi min per mesaĝoj en la rusa kaj la ĉina. (Ankaŭ la kartvelaj signoj aspektas tre bele!)

Tajpado de la novaj literoj estis aparta problemo, kiun mi solvis ene de mia preferata redaktilo, Emakso. (Ĉirkaŭ duono de uniksuloj estas emaksulj, kaj la aliaj estas ĉefe vi-uloj.) Emakso havas koncepton de “enigmetodoj”: oni difinas, ekzemple, ke la signo ' sekvata de la signo e transformiĝu en la signon é, kaj sekve oni tajpas la francan vokalon tiel, per du klavopremoj. Enigmetodoj estas sendependaj de klavaraj mapoj: la maniero tajpi la signojn ' kaj e plu dependas de via klavara mapo.

Mi difinis du novajn enigmetodojn. Unu ebligas al mi tajpi latinajn literojn kun diversaj kromsignoj, kaj la alia aldonas nur la supersignajn literojn de Esperanto. Kun ĉi tiu enigmetodo mi tajpas la esperantajn literojn per antaŭa punktokomo: ;c = ĉ, ;u = ŭ, ktp. Tiu metodo estas mirinde efika kaj ergonomia kompare kun la uzado de reĝimŝanĝaj klavoj. (Ĉe mia brita klavaro la punktokomo estas sub mia dekstra etfingro, do mi ne devas movi la manon. Necesus adapti la metodon por iuj alilandaj klavaroj.)

Finfine venis la momento por provi la novan ilaron kun miaj korespondantoj en la reto, kaj mi eksendis kelkajn mesaĝojn en bela, supersignohava Esperanto. Ne surprize, jen iom da elreviĝo, ĉar montriĝis, kompreneble, ke nur eta malplimulto de la hodiaŭaj retuzantoj povas ĝuste trakti mesaĝojn en Unikodo (eĉ se mi ne regalas mian viktimon per kartvele tajpita volapukaĵo).

Tamen estas jam klare, ke Unikodo (kaj la kodo UTF-8) komencis disvastiĝi. La koncernaj normoj estas interkonsentitaj, kaj programistoj diligente kreas la necesan substrukturon (programajn bibliotekojn, ktp) — eĉ se tiuj samaj programistoj plej ofte estas, kiel mi antaŭ kelkaj monatoj, tro ligitaj al siaj kutimaj iloj por ekuzi Unikodon praktike. Jam pluraj popularaj programoj funkcias unikode, kaj oni povas prognozi, ke post kelkaj jaroj preskaŭ ĉiuj novaj komputiloj liveriĝos kun unikodokapabla programaro, do oni povos senĝene korespondi en Esperanto, ne bezonante la hodiaŭajn surogatojn.

Edmund GRIMLEY EVANS

AFRIKO

Soldatoj — sed neniaj solvoj

Ekde aŭgusto 1998, militas en Konga Demokratia Respubliko (KDR) armeoj de pluraj afrikaj landoj: dume suferas la popolo kaj lamas la ekonomio. Unuflanke ariĝas soldatoj de KDR, Angolo, Namibio, Ĉado kaj Zimbabvo; aliflanke tiuj de Ruando, Ugando, Burundo kaj ribelantaj trupoj el KDR.

Estigis la aktualan krizon la politiko de la prezidanto de KDR, Lorens Kabila (kvankam la konflikto radikas en longdaŭra malamo inter etnoj tutsia kaj hutua). Kabila, elpelinte la iaman ŝtatestron Mobutu en 1997, ne nur tuj silentigis opozicion sed ankaŭ malkontentigis militistojn, ne agnoskante rangojn de oficiroj en la armeo de Mobutu kaj disigante soldatojn de la tutsia etno tra la lando.

Intertempe ankaŭ Usono, iama subtenanto de Kabila, senreviĝis i.a. pro nepago al Internacia Mona Fonduso de ŝuldoj de 15 miliardoj da dolaroj. Tio kuraĝigis ribelantojn en la lando kaj malamikojn ekster la lando ekmiliti kontraŭ Kabila por malstabiligi kaj faligi la reĝimon kaj samtempe por akapari la riĉaĵojn de KDR: lignon, oron, eburon, diamantojn, ktp.

Komploto

Kiam invadis la landon pluraj armeoj, Kabila deklaris la atakon tutsia komploto. Laŭ la prezidanto: “Konga DR estas viktimo de la agreso de ruandanoj kaj ugandanoj kun la celo starigi tutsian regadon kiel en Ruando, Ugando kaj Burundo.”

La ribelantoj celis okupi la ĉefurbon de KDR, Kinŝaso. Malgraŭ kelkaj sukcesoj — ekz. dum kelkaj semajnoj la atakantoj “strangolis” la ĉefurbon, malebligante, ke provizoj per rivero atingu ĝin — Kinŝasa (kaj Kabila) restas netuŝataj. Ankoraŭ lojalaj al Kabila estas — malgraŭ malkontento — membroj de la iama Mobutu-a armeo. Pro tio, kaj pro la helpo de armeanoj de Angolo, Namibio, Ĉado kaj Zimbabvo, Kabila eltenas la atakojn.

Viktimoj tamen en la milito — krom malsana kaj malsata popolo — estas Unuiĝintaj Nacioj kaj Organizaĵo pri Afrika Unuiĝo. Ambaŭ ŝajnas senpotencaj vid-al-vide al la krizo en Konga DR.

Zanandu Ntomono ZOLA/PG

REAGO

Supersignoj, pro kiu diabla kaŭzo?

— al Cherpillod, MacGill kaj McRoy

Cherpillod prezentis la supersignitajn literojn de Esperanto kiel simplan similaĵon al tiuj de aliaj lingvoj, volante rifuzi per tiu ĉi argumento ĉian intencon pri la anstataŭigo de la (duoble) ses supersignitaj literoj de la esperanta alfabeto, kiuj cetere estas absolute malinternaciaj (ĉar ekzistas verŝajne en neniu alia lingvo!) kaj kies tajpo, preso, printo, telesendado signifas problemojn, kostojn, tempon aŭ fiaskon dekomence, surprize eĉ en nia erao de elektronika telekomunikado. Do se aliaj lingvoj ne kaŭzas al siaj parolantoj “suferon”, “kapdoloron” aŭ senton esti “en la fundo de l’ mizero” pro la propraj supersignitaj literoj, Cherpillod “denove faras la demandon: Pro kiu diabla kaŭzo la afero estus malsama en Esperanto?”

Vere: Kial la alfabeto de Esperanto konsistu nur el la “Internacia 26” (la 26 sensupersignaj, absolute internacie uzataj literoj de la “anglatina” alfabeto = klasika latina + w), se ĉiu nacio uzas super-, sub- kaj trasignojn? (Escepte de “nur” la angla kaj — kiel el la artikoleto de MacGill ni eksciis — 34 aliaj lingvoj, eĉ grandaj kiel la indonezia (en Indonezio), la tagaloga kaj la visajana (en la Filipinoj) kaj la svahila (en Orienta Afriko)).

Vere, ni povas plu demandi laŭ la stilo de Cherpillod: Pro kiu diabla kaŭzo devas havi Esperanto fonemikan alfabeton, se neniu alia havas? Pro kiu diabla kaŭzo devas havi Esperanto simplegan gramatikon, se neniu alia havas? Pro kiu diabla kaŭzo devas havi Esperanto simplan afikso-sistemon, se neniu alia havas? Pro kiu diabla kaŭzo devas havi Esperanto tiel altproporcie internacian vortostokon, se neniu alia havas (tiagrade)? Pro kiu diabla kaŭzo devas havi Esperanto nur unu regulon pri akcentado? Kaj entute: Pro kiu diabla kaŭzo estu Esperanto pli simpla ol la aliaj lingvoj? Pro kiu diabla kaŭzo devas havi Esperanto pli altirajn propraĵojn ol la aliaj lingvoj?

Ĉu do fari ŝanĝojn? Ĉiuj vivantaj lingvoj pli kaj pli simpliĝis, kaj spontanee, kaj laŭplane, dum sia historio, tamen ne perdante siajn valorojn, eĉ.

Ĉu nur Esperanto ne havas la rajton eĉ pli simpliĝi? Sensignifa ŝanĝo de ĝia alfabeto rezultus en granda plifaciligo de ĝia publikigo. Kial sensignifa? Ĉar la supersignitaj literoj konsistigas nur 2,36 elcentojn de averaĝa teksto. Inter 42 literoj ni trovas averaĝe nur unu supersignitan. La plej ofta, ĝ, aperas en averaĝa teksto unufoje inter 151 literoj. Ĝia majuskla varianto, Ĝ, nur unufoje inter 2941 literoj. Tio praktike ne influas la estetikon de la teksto, sed grave malhelpas nin, ĉar se estas nur unu, ja tamen ni devas zorgi pri ties preso, printo, telesendo, telericevo.

Ideoj pri ŝanĝoj abundas. Mi mem konas ĝis hodiaŭ 73 diversajn proponojn pri nova alfabeto. Unuj proponas ŝanĝojn laŭplaĉe — kaj fakte: senresponse — eltrovitajn sen kia ajn serioza argumentado; aliaj havas ideojn, surbaze de kiuj ili ordonus alian sonon eĉ al kelkaj sensupersignaj literoj kiuj enestas en la Fundamento (i estu j, j estu ĝ, c estu k, z estu s, h havu kvin rolojn, sama litero signifu du diversajn sonojn ...), kvankam tiuj kaŭzas nenian skribproblemon.

McRoy raportis pri sinjoro, kiu eltrovis kvin alfabetojn (kiuj feliĉe eĉ laŭ li mem ne estas kontentigaj), ktp.

Tiun aferon devus pridiskuti en zorge organizitaj konferencoj saĝaj fakuloj, nek blindfundament(al)istoj, nek ideofabrikantoj, kiuj science kaj sobre volas zorgi pri la futuro de Esperanto, ke ĝi estu pli altira, sed ne konfuza, kaj ĝi perdu nenion el siaj kulturaj atingoj, eĉ el ĝiaj fonemoj.

HASZPRA Ottó

Noto de la redaktoro: Per tiu ĉi ni fermas la tiuteman diskuton.

LITOVIO

Mizera statistiko

Preskaŭ 30 % de la litova popolo konsideras sin aŭ malriĉega aŭ simple malriĉa, laŭ lastatempa enketo. Neniu konsideras sin riĉa, nur 1,5 % riĉeta — ĝenerale oni konsideras sin ie en la mezo inter riĉeco kaj malriĉeco. Nur 6,3 % opinias, ke la vivo iel boniĝis; tamen por pli ol triono la vivo malboniĝis. La enketo montris, ke monate litovoj mezume enspezas ekvivalenton de 110 usonaj dolaroj; mezuma elspezo egalas al 108 dolaroj. Sed por eĉ mezbone vivi necesas monata enspezo de 188 dolaroj. Pro tio litovoj sentas sin malriĉaj kaj nekontentaj.

LAST

KOTA AKVO

Konstanten Krysakov

La kafo en la stacidoma bufedo estis aĉa, samkiel la buterpano kun malfreŝa fromaĝo. Li naŭze fintrinkis lastan kafgluton kaj foriris el la bufedejo. Ĝis la ekiro de lia trajno estis ankoraŭ tridek minutoj, kaj li ne volis tiom frue eniri vagonon. Kun kapdoloro li promenis tien kaj reen laŭ la kajo. Kapdoloro aperadis ĉiam kiam li estis sola kaj devis ion atendi. Estis iu pezega ŝarĝo en la tempioj, kiu dormigis lin, aŭ, se mankis eblecoj por dormi — simple turmentis lin dum longa tempo.

Finfine horloĝo montris ke restas kvin minutoj. Li venis al sia vagono, montris bileton, diris al la pola vagonservisto “dankon” ukrainlingve (la polan li tute ne regis) kaj eniris sian kupeon. Oficaj aferoj devigis lin vojaĝi al Varsovio. Li havis multajn aferojn hejme, sed parte li ĝojis pro la vojaĝo — li tre ŝatis ripozi en trajnoj. Li ŝatis la odoron de longdistancaj trajnoj, la unutagan freŝecon de vagonaj littolaĵoj, la bruon de radoj. Dormado dum tiaj vojaĝoj ĉiam por li estis plej profunda.

La trajno ekveturis. Post dek kvin minutoj li jam kuŝis, legante libron. Feliĉe neniu krom li estis en la kupeo, kaj li ĝuis plenan solecon. Baldaŭ li eksentis dormemon, malgraŭ ke estis nur kvarono post la sesa vespere. Kion fari — kapdoloro daŭre ĉeestis. Plezure li fermis la libron, malŝaltis la lumon kaj ekdormis ..........

Li vekiĝis. Lian bruston kunpremis iu stranga, malklara, nur ĝermanta deziro. Li kuŝis senmove kelkajn minutojn, provante aŭdi sian internon. Sed ĝi, la interno, nur reeĥis per iuj obtuzaj sonoj, kaj inter ili ne eblis distingi ion certan.

Ankoraŭ ne sciante ion pri la naskiĝanta torento de sentoj, li eliris el la kupeo. La trajno estis alvenanta al iu urbo. Li atente rigardis al la stacidomejo. Estis urbo kie la trajno devis stari plej longan tempon — ĉirkaŭ duonhoron. Post la halto li eliris al la kajo. Tie regis humida vento, tro varma por komenco de decembro. Estis profunda nokto, neniu krom li kaj policistoj troviĝis sur la kajo. Li pensis: “Kio, diable, okazas?” Tamen jam klaris por li kio okazas. Laca ina voĉo ekfluis el stacidomaj amplifiloj: “Trajno numero NN restartos je la kvara kaj dudek kvin”. Li rigardis horloĝon — ankoraŭ dudek minutoj. Li decidis iom esplori la ĉirkaŭaĵojn, kaj eniris la stacidomejon. Nek en la atendohalo, nek en la kashalo iu estis. Ĉio estis regata de marmor-kahela silento. Li oscedis kaj jam ekintencis foriri dormi, sed la pordo subite knaris, malfermiĝis kaj enlasis iun homon. Li pigre sin demandis: “Ĉu virino?... Jes ... Interese, kion ŝi volas ... Ŝajnas ke dum la sekvaj du horoj neniu trajno estos, do ŝi strebas al ĉi tiu. Hm ... Bela, sed ne por mi”. Li turniĝis dorse al la kasejoj kaj al la proksimiĝanta virino, kaj ekmarŝis. Sed kiam li preskaŭ eliris, liajn orelojn atingis vortoj de la virino:

— Ĉu vere mankas?... (Evidente ke ŝi aŭskultis respondon de la biletvendisto.) Sed kiam mi povos preni la sekvan trajnon? Nur tagmeze ... Ege domaĝe ...

Li senhezite eliris, pensante: “Jen do ... Iu malriĉulino volas trafi la trajnon ... Bonŝance mi ne estis tre proksima, alikaze mi devintus proponi al ŝi monhelpon... Mi ja farus, sed ŝi komencus nei, kaj mi abomenegas tiujn ĝentilajn firifuzojn; poste ŝi postulus mian adreson por iam resendi al mi la monon ... Tede, banale kaj naŭze.”

Intertempe li revenis al sia vagono. Li staris apude, kaj repripensis ĉi tiun etan okazaĵon. Li rigardis al la pordo el kiu li eliris. Li kvazaŭ atendis ion. Kaj li tute ne miris kiam la pordo denove malfermiĝis, kaj la virino surpaŝis la kajon. Sur la tuta kajo troviĝis nur du lanternoj, kaj ŝi ekiris meze inter ili. Ŝia ombro dum la marŝado fantome pligrandiĝis, kaj li sorĉite rigardis al la ombro. Ŝiaj kalkanumetoj frapetis la asfalton.

Ŝi iris rekte al li.

Ŝi venis al li.

Li fulmrapide pensis: “Gracia... Svelta...” Nenion plian li kapablis konscii tiusekunde.

— Ĉu mi povas helpi vin, estimata sinjorino? — li prononcis kaj teruriĝis: kian banalegaĵon li diris?

Sed la virino respondis per ekscitita kontralta voĉo:

— Jes ... Mi havas problemon ... eble stultan.

— Vi povas disponi pri mi laŭ via bontrovo — lia lango funkciis sendepende de li.

— Dankon. Vere stulte. Mi bezonas trafi Varsovion hodiaŭ matene ĉar mi havas gravan renkontiĝon ... Sed ...

— Ĉu ne sufiĉas al vi la mono? — kiel eblis plej ĝentile kaj delikate li demandis, iom timante ŝian reagon. Sed ŝi tute senofende diris:

— Tute ne ... Eĉ pli stulte: mankas kuŝlokoj en virinaj kupeoj, kaj en ĉi trajno forestas sidaj lokoj ĉar ĝi estas nokta, kaj nur preteriras ĉi tiun urbon — ŝi parolis rapide, kvazaŭ sentante iun neklarigeblan kulpon. Certe oni ne vendis al mi lokon en vira kupeo. Mi vidas ke vi estas tre deca kaj afabla homo. Estas mia sola ŝanco ... Ĉu vi eble bonvolos ... Mi tute ne ĝenos vin, vi povos dormi aŭ ne dormi — mi nur sidos sur seĝo kaj neniel malhelpos vin ...

Li staris dum tridek sekundoj sen respondi, sed liaj pensoj ne estis atingeblaj. Li ne kredis ke ŝi petas lin pri TIA afero. Li ne kredis ke li estos proksima al ŝi kvin horojn ... Li staris kaj rigardis en ŝiajn okulojn, kie respeguliĝis nokta vento kaj volupta lumo de lanterno.

— Ĉu vi ne konsentas? — ŝi demandis malkuraĝe.

— Aĥ, pardonu, mi enpensiĝis tro profunde ... Certe, certe jes ... Kaj eĉ ne pensu, mi ne lasos vin sidi sur la seĝo, ĉar sur ĝi eĉ eta infano fartus maloportune. Ĉu vi estas el ĉi tiu urbo?

— Ne, mi alvenis ĉi tien vespere per alia trajno ... Mi estas tiom laca ...

— Vi dormos sur mia lito, mi parolos kun vagonservisto kaj li ŝanĝos la tolaĵon ...

— Sed kio pri vi mem?

— Ne gravas, mi sufiĉe dormis jam.

— Dankon ... Sed ĉu vi certas ke tio eblas?

— Jes ja. Mi vidas ke vi bezonas ripozi!

— Mi certe repagos ... — ŝi diris, sed li faris tiom kruelan mienon (duonŝerce), ke ŝi silentiĝis kaj sekvis lin, danke rigardinte rekte en liajn okulojn.

Ili eniris. Li tuj iris al vagonservisto, iom pagis al li, kaj li tuj ŝanĝis la litan tolaĵon. Li diris al ŝi:

— Bonan ripozon! Tridek minutojn antaŭ la alveno mi frapos la pordon por veki vin.

Ŝi denove provis protesti, sed li firme fermis la kupean pordon, denove dirinte “Bonan ripozon”.

Post la preskaŭ neperceptebla puŝeto de vagono, signifanta ke la trajno reekiris, li denove iris al vagonservisto, petis de li kafon, kaj senhaste eltrinkis plenan tason, starante ĉe vagona fenestro kaj tenante la tason enmane. Pensoj forestis. Nur troviĝis iu nekaptebla, intuicie atendata antaŭsento de io ... io ...

Li mergiĝis en subkonscian lagon de emocioj. Li rigardis al preterflugantaj arboj, neĝoj, etaj stacioj, tute ne vidante ilin. Li mekanike frotis la vitron per unu fingro, kaj en tiu movo koncentriĝis ĉiuj liaj fortoj.

Liaj emocioj troplenigis lin. Li redonis la tason al la vagonservisto, kaj ekiris al sia pordo. La vagonservisto postrigardis lin, ruze ridetante kaj pensante: “Interese, kion li fakte atendas?”

Li venis al la pordo. Se ĝi estus ŝlosita, li ege surpriziĝus. Tamen la pordo glate malfermiĝis. Li milde eniris. Ŝi ŝaltis lampeton super la lito.

— Ĉu vi dormas? — li demandis flustre.

— Certe ne, — same flustre ŝi respondis.

Li atente sidiĝis apud ŝi. Ŝi leviĝis. Li diris:

— Espereble mi ne ĝenis vin?

— Ne, — ŝi eĉ ne diris tion, sed elspiris aeron, kaj el tio rezultiĝis la vorto.

Li malŝaltis la lampon. Subita tenebro kovris ilin. Ŝi senesperpasie brakumis lin ...

Ene de sentoplena uragano tempo estis plej malgrava ero. Tamen ĝi ekzistas ... Sen imago pri kiom da minutoj? horoj? pasis li rigardis la horloĝon.

— Post kvindek minutoj ni alvenos.

— Bone ... — ŝi diris, kaj feble aldonis — Bonvolu eliri ... Mi devas reordigi min.

Li eliris en la vagonan koridoron. Aŭdinte frapon de la pordo, el sia kupeo aperis kapo de la vagonservisto, demandante:

— Ĉu kafon?

— Jes, bonvolu ...

— Post unu minuto, — afable reeĥis la servisto, kaj eĉ pli rapide — post duonminuto — li donis al sia pala pasaĝero kafotason.

— Dankon... — indiferente kaj senemocie li diris.

— Kia virino! Ĉu? — ruze palpebrumante la vagonservisto demandis.

— Silentu, mi petegas — mallaŭte, sed furioze li ĝemis.

La vagonservisto kompreneme jesis kaj foriris, kvazaŭ tuj forvaporiĝinte el lia memoro.

Post iom da tempo ankaŭ ŝi eliris. Nun ili ambaŭ staris unu apud la alia, kaj silentis. Li pensis ke ili staros tiel ĝis la alveno, sed ŝi komencis paroli. Ŝi komencis mallaŭte, sed poste ŝi pli kaj pli flamiĝis, kaj la lastajn vortojn ŝi preskaŭ kriis.

— Vi certe interesiĝas pri tio, kun kiu mi renkontiĝos en Varsovio. (Fakte li vere ege scivolemis pri tio.) Do, mi diros ... Kun mia amato. Sed estos peza rendevuo. Peza, ĉar mi iniciatis nian disiĝon antaŭ kelkaj monatoj. Ni disiĝis, sed li plu amis min. Kaj amas, kaj li volontege denove rekuniĝus kun mi, sed lia fiereco ne permesas akcepti min sen pardonpetoj. Vi povas diri — kia problemo? Tamen mia fiereco ne permesas al mi pardonpeti de iu. Speciale ĉi-okaze, ĉar mi ne kulpis pri nia disiĝo ... Jes, mi iniciatis ĝin, sed tio okazis ĉar mi estis trompita de alia viro. Do, tial mi ne sentas min kulpa antaŭ li, antaŭ mia amato. Vi vidas, ke la historio estas neimageble triviala. Sed kiam vi travivas ion tian, tiam ĉio okazinta ne vere ŝajnas al vi banala. Mi renkontiĝos kun li en Varsovio, en la urbo kiu donis al ni amon kaj iom efemeran feliĉon. Ni konatiĝis en iu kafejo centre de la urbo. Estis sunsubiro. La horizonto estis vermiljona, fajre-ruĝa, incendie-rufa. Denove — kiom kutime, tradicie, neoriginale, ĉu?... Sed tio banalas kiam vi legas aŭ aŭdas tion, sed se vi mem vidas tian ĉielon, vi ne pensas ke vi jam ie legis pri samkolora firmamento ... Vi simple ĝuas ĝin. Li sidis ĉe apuda tablo, kaj senintermite rigardis preter mi ... Li ne rimarkis min, sed mi — lin rimarkis. Ĉirkaŭ ni estis fabela cigansomera Varsovio, sed mi jen sentis min vintre pro la timo ke eble ni ne konatiĝos, jen — mi ŝvitegis pro streĉo kiam li estis ĵetanta al mi sian distriĝeman rigardon ... Fine mi senesperiĝis ekkoni lin, kaj stariĝis por foriri. Sed tiam li treege milde, neatendite ekparolis al mi ...

Li timis eĉ spiri, ĉar la historio sorĉe strangolis lin.

— Sed — ŝi krude ekridis, — mi ne plu rakontu kion li diris, kaj kio sekvis. Ĉar tio estas tro dolora. Vi iom imagas kiamaniere ni disiĝis. Jes, estis tute stulte, sed oni komprenigis ke mi ne bezonas lin, malgraŭ ke mi fakte terure bezonis ... Do, sekvis neeviteblaj rutinaĵoj — longaj paroladoj, seniluziiĝoj, doloroj, malesperoj... Mi foriris el la urbo, ekloĝis en alia lando; dank’al mia profesio mi ne havas problemojn translokiĝi. Sed mi provis neniigi, renversi la neoponeblan regulon de la vivo: ne eblas forgesi neforgeseblan. Li estis mia neforgesebla obsedo. Monatojn mi vivis en iu nebulo, nenion komprenante pri tio, kio okazas en la vivo min ĉirkaŭanta. La vivo similis la hodiaŭan matenon — io neklara, malserena duonblizardo. Sed ankaŭ tio ne estas interesa ...

Postfenestre aperis la kajo de la varsovia ĉefstacidomo. Kelkajn sekundojn poste la trajno haltis. Sed ĝuste tiumomente ŝi daŭrigis ege laŭte, kvazaŭ ne vidante la alvenon.

— Kaj nun mi, hontante, iras al li. Kaj kion mi faris? Hazardo, misfortuno, malbonŝanco kunigis min kaj vin por kelkaj horoj. Sed ne pensu ke mi havis iujn sentojn al vi. Tute ne! Mi deziris nur trovi forgeson kun vi, ĉar plej teruras la tempo ĵus antaŭ io atendata. Sed mi ne trovis ĝin, la sopiratan forgeson. Mi simple uzis vin, samkiel mi mem estis uzata de aliaj. Mi ne kompatas vin. Kaj vi ne kompatu min. La linioj de niaj vivoj interplektiĝis por momento, sed tuj displektiĝos. Eble ni iam denove renkontiĝos, kvankam mi ne ŝatus tion. Sed la mondo estas, bedaŭrinde, malvasta. Mi nun diras iun deliraĵon ... Adiaŭ!

Ŝi kaptis sian sakon kaj rapide impete elkuris el la vagono.

Ankaŭ li prenis sian tekon, kaj lante elvagoniĝis. La animo morte malplenis. Troviĝante en la sama stato li trairis la stacidomejon, venis al la urbo kaj ekpromenis, direktiĝante li mem ne sciis kien.

Subite li rekonsciiĝis sur iu ponto. La kapon penetris ideo: “Se ekzistas tiom forta animo, do ĉu mi rajtas...”

Kaj li, kun teruriĝinta grimaco, supergrimpis la barieron kaj horore salutis la neeviteble proksimiĝantan

LITOVIO

Ĉiea ŝparado

La ĉefa trajto de la buĝeto por la jaro 2000 estas forta ŝparado de ŝtataj monrimedoj, kiu influos ankaŭ la monujojn de la loĝantaro.

La registaro ŝparos monon ne pagante premiojn el la ŝtatbuĝeto, ne aĉetante aŭtomobilojn por ŝtataj institucioj kaj limigante eksterlandajn oficvojaĝojn de ministroj. Samtempe estas antaŭvidite, plialtigi impostojn por socia asekuro kaj nuligi aŭ almenaŭ malgrandigi privilegiojn, ekzemple por publika transporto, poŝtaj servoj kaj kompensoj pro hejtado.

Nepagita libertempo

Oficistoj de ŝtataj institucioj en la jaro 2000 ricevos salajrojn malaltigitajn je 5 ĝis 10 %. La ministra kabineto malpermesis renovigon, riparon kaj rekonstruadon de administrejoj.

Al la ŝparado kontribuos tiel nomata ĝentlemana feriado. Ĝia senco estas, ke ĉiuj altrangaj oficistoj dum la lasta semajno de la jaro (inter Kristnasko kaj Novjaro) havos senpagan libertempon. Tiel oni planas ŝpari ĉirkaŭ 10 milionojn da lidoj (2,5 milionojn da usonaj dolaroj).

Socia asekuro

Ĉefministro Andrius Kubilius konsideras ekvilibron en la bilanco de la socia asekuro SODRA kiel la plej gravan atingon. Ĝia buĝeto unuafoje ekde la jaro 1994 estos maldeficita. Oni planas enspezi 4,585 miliardojn da lidoj kaj elspezi 4,556 miliardojn. Pro malfavora demografia situacio en Litovio registaro decidis altigi impostojn por socia asekuro — anstataŭ antaŭaj 30 % nun dungistoj devos pagi 31 %, kaj dungitoj anstataŭ 1 % nun pagos 3 %. Tiu ĉi decido provokis protestojn de sindikatoj.

La registaro decidis limigi la enspezojn de laborantaj emerituloj. Emerituloj, kies salajro superas la oficialan minimuman monatan salajron (nun 430 lidoj, kio egalas al 107,5 usonaj dolaroj), ricevos nur bazan pension (138 lidojn). Nuntempe en Litovio viroj emeritiĝas je aĝo de 62,5 jaroj, kaj virinoj je 60.

Oni supozas, ke la registara ŝparpolitiko helpos travivi la malfacilan financan krizon, kiu trafis Litovion antaŭ kelkaj monatoj. Laŭ spertuloj, tian situacion kaŭzis la krizo en Rusio kaj eraroj faritaj de la antaŭa registaro. Pozitivaj ŝanĝoj en la ekonomio povos aperi nur en la komenco de somero.

Laimius STRAZNICKAS

Fascina gazeto

Mi ricevis por recenzo dujaran kolekton de la revuo “Scienco kaj kulturo” kaj dum kelkaj vesperoj legis ĝin, flankenlasinte la aliajn okupojn. La eldonanto de tiu dumonata revuo estas Eŭropa Jura Universitato JUSTO en Moskvo (kies rektoro, Gennadij Ŝilo, estas multjara aktiva esperantisto). Ĉefredaktoras Vladimir Samodaj, profesia ĵurnalisto, iama redaktoro de “Moskvaj novaĵoj”, kunfondinto de la legendeca SEJM (Sovetia Esperantista Junulara Movado), la unua prezidanto de la renovigita SEU (Sovetrespublikara Esperantista Unio) kaj la unua persono, kun kiu mi konversaciis en Esperanto antaŭ kvardeko da jaroj.

La enhavo de la revuo estas tre varia. Unuavice, oni trovas tie nelongajn, popularstilajn kaj facile legeblajn materialojn pri plej diversaj temoj: historio, sociologio, mikrobiologio, ekonomio, medicino, gerontologio, psikologio ... — pri ĉio imagebla. Iuj artikoloj estas originalaj, sed plimulto estas el la plumo de elstaraj fakuloj en tre bona esperanta traduko. Ĉiuj estas interesaj kaj kelkaj eĉ frape interesaj.

Ŝajnas, ke la vorto “Kulturo” en la nomo de la revuo rilatas ĉefe al la esperanta kulturo. Ĉiu numero enhavas 20 paĝojn de beletro de Mikaelo Giŝpling, Mikaelo Bronŝtejn, Grigorij Arosjev, Ivan Naumov, Valentin Melnikov, Nikolao Gudskov, Klara Ilutoviĉ, Solomon Visokovskij kaj aliaj maturaj aŭtoroj. Enestas ankaŭ beletraĵoj tradukitaj el la rusa.

Alia direkto de la revuo estas historio de Esperanto (ekzemple, brilaj artikoloj pri Konstantin Gusev kaj Nikolaj Incertov), meditoj pri nunaj movadaj problemoj, priskribo de aranĝoj de esperantistoj (speciale, sciencaj konferencoj kaj artfestivaloj), librorecenzoj. Esperanto-movado en Sovetio kaj Rusio dum la lastaj 40 jaroj kreis multajn originalajn tradiciojn, aplikeblajn (kaj aplikatajn!) eksterlande; do ankaŭ el tiu vidpunkto la revuo estas leginda.

Mi substreku la tre plaĉan aspekton de la revuo, kun glaceaj koloraj kovriloj, profesia enpaĝigo kaj ilustrado. Inter multaj fotoj (precipe el la vivo de esperantistoj) min speciale fascinis du: sur la unua estas Miĥail Gorbaĉov (membro de AIS!) kun grupo de esperantistoj; sur la dua (farita antaŭ pli ol 60 jaroj) aro da famuloj: usona kantisto Paul Robson, sovetiaj poetoj Miĥail Svetlov kaj Lev Kassil, sovetiaj esperantistoj Ernest Drezen kaj Nikolaj Incertov.

La ĉefredaktoro tre zorgas pri la lingvaĵo de la revuo, kiu estas preskaŭ modela.

La revuo “Scienco kaj kulturo” estas abonebla ĉe FEL kaj UEA.

Boris KOLKER

Scienco kaj kulturo. Dumonata esperantlingva revuo. Respondeca redaktoro Vladimir Samodaj. Ilustrita, kun koloraj fotoj sur glaceaj kovriloj. Eld. Eŭropa Jura Universitato JUSTO (EJU), Moskvo. Po 48 paĝoj en numero.

ETNAJ RILATOJ

Kiam honoro fariĝas hororo

En brabanta urbeto Veghel [fejĥl], Nederlando, komence de decembro, lernanto 17-jara pafis al ĉeestantoj en klasĉambro de sia lernejo. Inter la vunditoj — kvin gelernantoj kaj unu instruistino — estis ankaŭ la celito mem: turkdevena junulo, kiu havis am-rilaton kun la fratino de la pafinto.

La postan tagon montriĝis, kio okazigis la tragedion. La patro de la koncerna knabino kaj de la kulpulo rifuzis agnoski la rilaton de sia filino kun ŝia turk-kurda amiko kaj ŝajne instigis la filon “savi la honoron de la familio” en tradicia maniero per provo mortigi la “kulpulon”.

Mezepoke

Dum la tuj sekvaj tagoj turkaj psikologoj televide klopodis iom komprenigi la malnovan honoro-kodon. Sed regis en Nederlando ĝenerala nekompreno: kiel eblas, ke junulo, kiu probable eĉ naskiĝis kaj certe edukiĝis en la lando, mezepoke agas? Armile ataki, vundi, ja eĉ provi mortigi iun nur pro tio, ke li amas filinon de la familio — kiel eblas? Ŝajnas, ke temas pri hororfilmo absolute ne-realeca.

La sola afero, kiun la kulpulo atingis, estas ke, anstataŭ savi la honoron de la familio, li per sia sensenca ago gigante malutilis al la tutaj turka kaj turk-kurda komunumoj en Nederlando. Multaj ekdemandas sin, ĉu tia barbara “honoro-kodo” estas normala por “ili”: ekstremismaj kontraŭfremdulaj dekstruloj dum tuta vico da jaroj ne sukcesis pri tia “venko”. Kun ĝojo — mi timas — ili klopodos misuzi tiun ĉi tragedion.

Gerrit BERVERLING

HISPANIO

Vojoj al la sankta urbo

La hispana urbo Santiago de Compostela [kompostela], sankta loko de la kristanoj, ĉiujare altiras multnombrajn pilgrimantojn kaj turistojn el la tuta mondo.

La historio de la urbo estas intime ligita kun la nomo de Sankta Jakobo, kiu laŭ kristanismo estis apostolo de Kristo, frato de Sankta Johano, evangeliisto kaj filo de Zabedeo kaj Salome. Por obei la konsilon de Kristo disvastigi la evangelion en la tuta mondo, la apostolo decidis veni al Finisterre, tio estas: ĝis la fino de la mondo laŭ la tieaj scioj. Por plenumi tiun decidon, nelonge post la resurekto de Jesuo Kristo, li eniris unu el la kutimaj ŝipoj, kiuj transportis feron, ŝtalon, oron kaj spicojn el Oriento, kaj tiumaniere li atingis la galegan urbon Pafdron ĉe Atlantiko. La apostolo ne restis nur tie, sed li veturis tra tuta Galegio kaj atingis la hispanan regionon Aragono.

Poste la apostolo revenis al Palestino, kie Herodo Agripo senkapigis lin. La disĉiploj de la apostolo Atanaso kaj Teodoro transportis lian korpon per ŝipo al Libredon, al tereno disponigita de la reĝino Lupa. Multaj skribaĵoj mencias la eventojn okazintajn ĝis la tempopunkto, kiam post okcent jaroj la korpo de la apostolo aperis en la Kampo de la steloj, de kiu devenas la nuna nomo de la urbo Santiago de Compostela en la provinco Galegio.

La pilgrimado komenciĝas

Oni rakontas, ke la unua vera pilgrimanto estis franca episkopo, Goteskalko, kiu venis rajdante ĉevalon. En la jaro 1120 ambasadoro de emiro Jusuf, kiu traveturis Galegion por renkontiĝi kun la reĝino Uraka, vidis tiom da pilgrimantoj laŭ la vojo, ke li demandis, kien iras ĉiuj. Oni klarigis al li la aferon, kaj li mem ekdeziris veni al la tombo de la apostolo. Okdek jarojn poste alia kleriko, nome Picaud [pikó], priskribis la vojon ekde Poitiers [pŭatié], Francio, verkante la unuan turisman gvidilon pri Santiago de Compostela.

En 1122 papo Kaliksto la Dua egaligis la urbon al Romo, ĉar en tiuj du lokoj estas entombigitaj la nuraj du apostoloj en Eŭropo, Sankta Jakobo kaj Sankta Petro.

Esploriginte fare de scienculoj la relikvon de la apostolo, la papo Leono la 13a proklamis al la mondo la aŭtentikecon de la restaĵoj de Sankta Jakobo per buleo “Deus Omnipotens” de la 1a de novembro 1884 kaj petis la episkopojn de la katolika eklezio instigi la kredantojn al pilgrimado al Santiago de Compostela. Poste la sekvaj papoj, kaj ankaŭ la nuna, ofte vizitis la sepultejon de la apostolo, situanta en la kripto de loka katedralo.

La urbo — magneto por la kristanoj

Oni diras, ke ĉiuj vojoj kondukas al Santiago de Compostela. Certe jes, ĉar la sepultejo de la senkapigita apostolo estiĝis magneto por la kristanoj, kaj la vojoj uzataj de la pilgrimantoj estis ankaŭ tiuj, laŭ kiuj pasis dum jarcentoj ĉiuj artaj kaj kulturaj movadoj de Eŭropo.

Pluraj estis kaj plu estas la vojoj al Santiago de Compostela:

Franca vojo. Malfacila kaj laciga, tamen estas la plej ofte uzata. Ĝi finiĝas ĉe la bela vidaĵo de Monto de la Ĝojo, nomata tiel pro la gajeco de la iamaj pilgrimantoj. Atinginte ties pinton ili ekvidis de tie la turojn de la katedralo de Compostela. Temas pri preskaŭ okcent kilometroj laŭ malnovaj romiaj vojoj norde de Hispanio, kiuj estas dividitaj je du branĉoj — tra la aragonaj kaj tra la navaraj Pirineoj (ĉe Roncesvaljes). Ambaŭ kuniĝas ĉe la bela urbo Puente la Reina.

Tiu franca vojo sendube estis la unua limo inter la kristana kaj islamana partoj de la duoninsulo, komenca punkto de la tiel nomata “rekonkero”, komenciĝinta en la norda regiono Asturio. Sekve de tiu vojo en la 11a jarcento reĝo Alfonso la Sesa profitis la famon de Santiago de Compostela por altiri soldatojn, klerajn monaĥojn, komercistojn kaj metiistojn el Francio. Krome la franca vojo kunligis Hispanion al Eŭropo en la religiaj, kulturaj kaj politikaj aferoj. La vojaĝantoj laŭ tiu vojo, inkluzive arabojn kaj judojn, restis surprizitaj pro la miksaĵo de homoj kaj kulturoj, de arto kaj religio.

Norda vojo. Ĝi estas la plej grava post la jam menciita. Laŭ la kantabra marbordo la pilgrimantoj venis al Ribadeo, galega urbo, proksima al la astura limo, kaj ŝipe veturis tra la enfluejo, kun grandaj danĝeroj, al diversaj monaĥejoj, por retrovi la francan vojon.

Pravojo. Ĝi etendiĝis ekde Oviedo, Asturio, tra la montaroj. Tamen ĝi ne estis la plej uzata pro danĝeraj lupoj kaj ursoj en la montaroj. Tiu vojo ŝajnas esti la plej malnova vojo al Santiago de Compostela.

Vojo el la Oriento aŭ vojo de la arĝento. Post kiam la kristanaj armeoj gajnis teritoriojn de la islamanoj, loĝantaj ĉefe en la sudo de la duoninsulo, oni ekloĝis regionojn kaj urbojn. La novaj loĝantoj kaj ties idoj, venintaj el la nordo, sentis bezonon iri al Compostela kaj tiel uzis la arĝentan vojon tra la kastilia regiono, kiu estas ebena ĝis la nordo. Nuntempe temas pri la plej uzata vojo, ĉu veturile, ĉu piede, se oni venas el la sudo norden.

Vojo de la maŭroj. Tiuj, kiuj ŝipe atingis la havenon Muros aŭ Noia, en la Korunja-enfluejo, uzis tiun vojon. Nun ĝi estas forgesita. Pri tiu vojo estas konservitaj multaj historiaj dokumentoj. La veturantoj, kiuj uzas ĝin, ĝuas belajn pejzaĝojn kaj bonan gastronomion.

Angla vojo. La pilgrimantoj alvenintaj ŝipe el Norda Eŭropo kaj el Britio atingis la havenon de Korunja, Ferol aŭ de alia urbo. Post tri aŭ kvar tagoj la vojaĝantoj atingis la urbon Santiago de Compostela pro la avantaĝo, ke la vojo estas simpla.

Memoraĵoj flegataj

Multaj malnovaj vojoj ekzistas, kiel la portugala, kiu trapasas la landliman riveron Monjo kaj aliajn. Kompreneble ĉiuj ĉi vojoj kaj la multnombraj monumentoj ĉe ili nun estas zorge renovigataj, inkluzive de la kvin galegaj katedraloj Compostela, Lugo, Mondonjedo, Orense kaj Tui. Ni ne forgesu, ke la galega klimato estas pluva kaj humida, kio kaŭzas damaĝojn. La renovigo de la monumentoj, ĉefe ĉe la franca vojo, estis grava entrepreno. La nunaj vojaĝantoj, kiuj venas ĉu ŝipe, ĉu bicikle, aŭtomobile aŭ piede trovos belajn malnovajn monumentojn, bonegan gastronomion kaj komfortajn gastejojn por pilgrimantoj (ĉi tie ni ne mencias la hotelojn de ĉiu urbo).

En 1999 — la antaŭlasta jaro de la dua jarmilo — omaĝe al Sankta Jakobo en Santiago de Compostela kaj en Galegio okazis pli ol 600 aranĝoj, koncertoj, teatraĵoj, kongresoj, ekspozicioj, ktp. Krome antaŭ ses jaroj Unesko deklaris la urbon Santiago de Compostela kultura mondheredaĵo. En 1998 tiu agnosko tuŝis ankaŭ la kvar ĉefajn vojojn al la sankta urbo.

Rafaela URUEÑA

Diskutige kaj diskutinde

Laŭ difino de Albert Memmi, rasismo estas la ĝenerala kaj definitiva taksado de realaj aŭ imagaj diferencoj, favore al la akuzanto kaj damaĝe al la viktimo, cele legitimi agreson aŭ privilegiojn. Kiel klarigi ion tian al dekjara infano? Tion faris la franclingva maroka verkisto Tahar Ben Jelloun. Poste, kun la necesaj modifoj, la klarigojn al sia filino li kunmetis en libreton. Ĝi furoris en francaj librejoj, poste ankaŭ en alilingvaj tradukoj, kaj nur du jarojn post ĝia apero en 1997, eldonis ĝin en Esperanto UEA kun prezento, kiel kutime, aplaŭdinde profesia.

La aŭtoro eliris de la principo, ke lukto kontraŭ rasismo komenciĝas per edukado, kaj ke ĉio dependas de tiu kiu edukas, ĉu en la lernejo, ĉu en la hejmo. La libreto prezentas multajn interesajn pensojn kaj ideojn en formo sufiĉe klara kaj simpla, ekzemple ke Nekonado nutras timon. Ke rasistoj suferas je (mal)pli-komplekso, t.e. komplekso de (mal)supereco (du flankoj de la sama monero). Aŭ ke rasistoj havas neniajn argumentojn, sed nurajn pretekstojn kaj pretendojn. Parenteze, ni ne forgesu, t.n. blanka haŭto “blankas” malpli ol t.n. blanka vino (ja pluraj afrikaj lingvoj nomas blankulojn ruĝuloj).

Tamen legeblas en ĝi ankaŭ asertoj diskuteblaj kaj kontesteblaj, ekzemple ke En la tre antikvaj socioj, t.e. primitivaj, la homo havis konduton proksiman al tiu de besto, ke rasismo ĉiam ekzistis, ekde la apero de la homo, sub malsamaj formoj laŭ la epokoj, ke ekzistas nur unu raso aŭ ke la miksado produktas la belecon. Jen ebla tasko, sendube pens-instiga, por gepatro kaj gefilo: kundiskuti la verkon.

En la traduko pluraj nomoj aperas en esperantigo (Kolumbo, Spinozo), aliaj en transskribo (Merjem’, Abdu), plej multaj en la originala formo franclingva (Jean-Paul Sartre, Pétain), tamen unu el ili kun referenco al PIVa esperantigo, kaj nur unu plia kun prononc-indiko. La nomoj de du marokaj urboj, resp. Fes/Fez kaj Sefrou, kaj de unu knabo, Sŭad, aspektas transskribitaj ne el la berbera aŭ la araba, sed el la franca. Same pri la gentnomoj “hutuoj” kaj “tucioj”: kial ne “hutoj” kaj “tucoj”? Aliflanke, anstataŭ “Senegalo” por la lando, legeblas “*senegaloj” por la loĝantoj, malgraŭ la Akademio kaj malgraŭ PMEG. Nu, kohera redakto certe farintus la stilon de la traduko iom pli “internacia”.

Nuntempe, kiam eĉ genetiko minacas iĝi gen-etiko, bonvenas ĉiu paŝo kontraŭbatali rasismon en ajna formo, tiom pli se la celgrupo estas ĝuste infanoj.

Jorge CAMACHO

Tahar Ben Jelloun: Paĉjo, kio estas rasismo? El la franca tradukis Armela LeQuint kaj Ĵak Le Puil. Eld. Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam, 1999. 52 paĝoj broŝuritaj. ISBN 92 9017 063 8. Prezo ĉe FEL: 6,50 eŭroj + afranko.

REAGO

Nekredeblaj malveroj

La artikolo de Aldo de Giorgi “Nova tragika mistifiko” estas la plej bona ekzemplo de la aserto de Robespiere, kiun la aŭtoro citis, “ke la amasojn oni povas trompi per tri rimedoj: mensogo, ignorado kaj statistiko”. Mi tre miras, ke intelektulo kun la aĝo, kiun havas Aldo, kreis artikolon baze de tipa propagando de la miloŝeviĉa informaparato. La tragedio de eksa Jugoslavio verŝajne estus malpli granda, se ne tre precize estus bombarditaj mondaj informrimedoj kaj alilandaj gravuloj per trompaj, duonveraj statistikoj kaj kvazaŭveraj historiaĵoj kun ege multaj pretersilentoj. Pro tio multaj homoj kaj ŝtatoj kredis la jugoslavajn oficialajn “informojn” kaj klarigadojn.

Mi mem neniam estis naciisto. Mi mem ne povis kaj ne volis partopreni la buĉadon kaj pro tio, ke mi mem konsentas kun Aldo, ke ne serboj (ne serba popolo) estas gene kreitaj por esti buĉistoj, mi forlasis mian naskurbon kaj nun perlaboras mian panon en alia lando. Tial ĝis nun mi neniam publike defendis Kroation, por ke oni ne konsideru min neneŭtrala. Tamen nun mi devas reagi pro nekredeblaj duonveroj, malveroj kaj kvazaŭargumentoj.

Kvazaŭmilitistaj fortoj

Aldo parolas komence pri historio kaj klopodas per ĝi pravigi la agojn de la jugoslava (miloŝeviĉa) politiko kaj de ties plenumantoj — ĉefe la jugoslava armeo kaj la t.n. “kvazaŭmilitistaj fortoj”. Mi konas la eksjugoslavan historion multe pli bone ol Aldo, sed mi ne kuraĝas paroli pri ĝi. Ĉiu historio estas uzata tiel, kiel konvenas al momentaj regoposedantoj; ĝi do prisilentas multon kaj elstarigas nur tion, kio konvenas al la regantoj.

Krome mi bone scias, ke historio neniom rilatas al konkreta nuna politiko kaj krimoj de politikistoj. Se oni kreus politikon kaj landlimojn baze de historio kaj parolus pri la rajtoj de popoloj baze de tio, ĉu iam iu popolo posedis pli grandan teritorion, la mondo neniam vivus en paco. Kia ajn estis la historio de balkanaj popoloj, pri la krimoj de nunaj armeoj kulpas nur nunaj gvidantoj, ordonantoj kaj plenumantoj. Do, neniu kvazaŭargumentado historia povas pravigi iun ajn mortigon.

Kanonpafo tra fenestro

Aldo asertas, ke la jugoslava armeo ne rekte estis enmiksita en la agoj en Bosnio kaj Hercegovino. En printempo 1992 la armeo metis siajn tankojn kaj kanonegojn sur la montojn ĉirkaŭ Sarajevo kaj poste dum monatoj pafadis al la urbo — ne kontraŭ kazernoj de malamikaj soldatoj (ĉar en la komenco tiaj absolute ne ekzistis), sed rekte kontraŭ civilulaj domoj. Ĉu tio ne estis enmiksiĝo? Post pli ol tri jaroj tio rezultigis 15 000 mortigitajn infanojn. Mi ne scias pri aliaj mortoj kaj mi ne statistikos, antaŭ ol neŭtralaj instancoj konstatos proksimumajn faktojn. Ĉu vi, Aldo, se oni mortigus vian du-jaran infanon per kanonpafo tra la fenestro de via loĝejo, akceptus ian ajn historian pravigon?

Aldo ne kredas, ke serboj perfortis amasojn da virinoj ĉefe islamanaj. Mi ne scias la nombrojn, sed mi vidis persone atestojn de minimume 10 tiaj virinoj kaj mi scias la kialon de tia agado en Norda Bosnio ĉefe en la someraj monatoj de 1992. En tiu regiono loĝas plimulte bosnaj serboj, sed dum jarcentoj ili vivis kiel najbaroj de islamanoj kaj kroatoj kaj ili alkutimiĝis al diverseco kaj kuna vivo. Ili ne malamis siajn neserbajn najbarojn, kiel Aldo mem diris, kaj multaj mikse geedziĝadis. Pro tio Miloŝeviĉ sciis, ke li havos gravajn malfacilaĵojn devigi la serbojn aliĝi al tiuj novkreitaj serbaj kvazaŭarmeoj kun la celo mortigadi siajn ĝisnelongajn amikojn.

Drogdependantoj

Tial la planantoj de la milita strategio uzis jam ofte elprovitan metodon: unue ili sendis al tiu regiono el Serbio la plej sovaĝajn speciale organizitajn unuojn de ekstremistoj (kiuj konsistis el naciŝovinistoj, el drogdependantoj kaj krimuloj lasitaj el malliberejoj) por fari kontraŭ neserboj la plej terurajn krimojn. Inter tiuj estis ankaŭ la plej hororaj perfortadoj ne nur de virinoj sed ankaŭ de junaj knabinetoj. La celo estis “satanigo” de serboj: oni volis, ke la neserboj vidu en ĉiu serbo satanon. Post tio ĉiu tiea serbo konsciis, ke nun neserboj malamas ĉiujn serbojn, ne plu distingas inter “bonaj kaj malbonaj”, kaj ke ili ne povas resti neŭtralaj, do ĉiuj devas aliĝi al serbaj unuoj.

Kaj nun mi devas korekti asertojn, kiuj montras rektan nekonon de faktoj. Aldo asertas, ke nur Serbio sukcesis krei grandpotencan ŝtaton sur Balkanio en la mezepoko. Laŭ mi vere ne gravas, kiu havis grandan ŝtaton en sia antaŭa historio (ĉar tio nur atestas, ke tiu kaŭzis konkermilitojn), tamen li preterlasas la fakton, ke ankaŭ kroatoj havis grandan ŝtaton en 10a kaj 11a jarcentoj, post kiam ili ekapartenis al hungaroj kaj ĉiam poste ĝis 1918 havis kadre de hungara, poste aŭstrohungara ŝtato fortan aŭtonomion.

Vera ridindaĵo

Aldo asertas krome, ke nur Serbio kontraŭstaris turkan invadon al Eŭropo. Tio ankaŭ estas vera ridindaĵo. Se ne konstraŭstarus la hungara kaj aŭstrohungara ŝtato kaj ene de ĝi ĉefe la kroata banuslando, kiu dum tri jarcentoj estis la ĉefa landlima regiono inter kristana kaj turka Eŭropo, la turka imperio estus multe pli vasta. Ĝuste la kroata banuslando ĉefe haltigis ties plian disvastiĝadon, kion konfirmas la fakto, ke neniam Turkio sukcesis okupi kompletan kroatan teritorion.

Aldo miras, ke Kroatio kaj Slovenio malmulte islamiĝis. Evidente li ne scias, ke Slovenio neniam estis eĉ parte okupita de turkoj. Kiel ĝi estu islamigita? Kaj Kroatio dum certaj periodoj estis nur parte okupita.

Aldo asertas eĉ tion, kion neniam asertis eĉ la komunistaj jugoslavaj historiistoj — nome, ke la ustaŝa ŝtato dum la dua mondmilito mortigis du milionojn da homoj. Oficialaj statistikoj en iama Jugoslavio asertis, ke dum la dua mondomilito en la tuta teritorio de eksa Jugoslavio pereis 1,7 milionoj da homoj, mortigitaj de ambaŭ flankoj (unu el ili estis la naziŝovinista, kiun en parto de teritorio gvidis germanoj kaj en alia parto italoj, kaj la alia la komunisme partizana). Tiu kvanto estas certe troigita, ĉar oni asertis, ke nur en koncentrejo Jasenovac mortis 700 000 homoj, por ricevi pli da militaj repagkostoj de germanoj. Oficialaj germanaj paperoj pri Jasenovac troviĝantaj en usonaj arkivoj parolas pri kvanto inter 150 000 kaj 200 000.

Amastombejo

Kiom la nekontrolitaj ciferoj en “statistikoj” trompas, montras ankaŭ tute freŝa ekzemplo: la partizanoj mortigis en la lasta fazo de la dua mondomilito certan kvanton da ustaŝoj kaj domgardistoj. La nuna regantaro naciisma en Kroatio asertas, ke temas pri 300- 500 000 homoj. Antaŭ nelonge, fosante en arbaro apud Maribor, oni malkovris unu tian amastombejon el 1945. Tuj baze de unuaj supozoj en Kroatio oni publikigis, ke en tiu tombejo troviĝas inter 30 kaj 40 000 mortigitoj. Efektive estis elfositaj 1090 personoj (inter kiuj ne estis infanoj) kaj pri tiu kvanto Kroatio neniam skribis. Unue oni mensoge prezentis fantazian 40oblan kvanton baze de supozoj kaj poste prisilentis la veron. Sekve civitanoj de Kroatio ankaŭ nun kredas, ke tie troviĝis kelkdekmil mortigitoj. Pri tiu tekniko la jugoslavaj militstrategiistoj estis ege kapablaj.

Aldo asertas, ke Tito korektis la kroatan landlimon por la utilo de Kroatio, kvazaŭ li estus forpreninta iun teritorion de Serbio kaj doninta ĝin al Kroatio. Tio estas grandega malvero. Eĉ ne estis redonita al Kroatio ekzemple la regiono Srem, kiu antaŭ 1918 estis kroata. La korekto de kroataj limoj rilatis ne al serboj sed al okcidento, al tiu parto, kiu inter la du mondomilitoj apartenis al Italio.

Aldo asertas ankaŭ malveron eĉ malfavoran por serboj, asertante, ke en Vojvodino plejmulto estas hungaroj. Hungaroj estis plejmulto en la 19a jarcento. Poste ne plu. Malgraŭ granda hungara minoritato kaj multaj aliaj malpli grandaj minoritatoj en Vojvodino, tie la serboj estas plimulto.

Federacie dividita

Aldo asertas, ke antaŭe Jugoslavio estis “unu sola ŝtato kaj unu sama nacio”. Tio ankaŭ estas granda malvero. Ĝi ja estis unu ŝtato, sed federacie dividita, en kiu agnoskite vivis pluraj popoloj en ses respublikoj. Do ĝi neniam estis “unu sama nacio”.

Plue, li asertas, ke la jugoslava armeo sukcesis konkeri en milito kontraŭ Kroatio “serbajn regionojn”. Tio estas stultaĵo. Plej multaj serboj loĝis kaj ankoraŭ loĝas en kroataj grandurboj — ĉefe en Zagrebo kaj Rijeka. Tiujn urbojn la jugoslava armeo neniam konkeris. Serboj loĝis, kiel ankaŭ ĉiuj en Jugoslavio, dise kaj miksite kun aliaj.

Tre “puraj” regionoj estis ege malmultaj, kaj Krainio estis esence serbloĝata ne pro tio, ke iam ajn tie estis Serbio, sed pro tio, ke en 16a kaj 17a jarcentoj fuĝis multaj serboj el Serbio okupita de turkoj al hungara Kroatio. La tiamaj regantoj loĝigis ilin en vilaĝoj ĉe la landlimo kun Turkio, por ke ili estu ĉefe defendantoj de tiu limo. Aserti, ke tio estas serba regiono estas same kiel aserti, ke Burgenlando en Aŭstrio estas kroata regiono, ĉar tie loĝas en kelkaj vilaĝoj kroatoj.

Lastaj bataloj

Plia nekredebla statistikaĵo laŭ Aldo: el Kroatio estis pelitaj 750 000 serboj. En Kroatio, kiu havas 4,5 milionojn da loĝantoj, vivis antaŭ ĉi tiu lasta milito proksimume 15 % da serboj, do proksimume 700 000. Laŭ Aldo estas forpelitaj ne ĉiuj sed eĉ pli. Mi vere ne scias, kiom da ili forlasis Kroation, sed en 1995 dum la lastaj bataloj sur kroata teritorio la oficiala Jugoslavio protestis, ke oni forpelis 150 000 serbojn. Oficialaj kroataj informoj parolis pri 30-40 000. La vero estas verŝajne inter tiuj du ciferoj.

Same Aldo parolas pri absurdaĵo, ke unuaj viktimoj en Kosovo estis tri serboj, pafitaj de UĈK. Tiu ĉi organizaĵo ekestis nur en 1997 kaj sekve nur ekde tiam povis iun mortigi. Mi legis en serba revuo NIN, ke ĉiujare ekde 1988 estas minimume 100 albanoj en Kosovo mortigitaj de jugoslava polico kaj armeo. Kiu popolo povus senribele elteni tian teroron pli ol 10 jarojn?

Kara Aldo, mi estas same pacisto kaj kontraŭ la militoj — kaj kiel kroato mi hontas pro krimoj faritaj de kroatoj en la lasta milito. Sed mi vidas, ke militoj ĉiam en la ĝisnuna historio okazadis, kaj estas bedaŭrinde certe, ke ili ankaŭ plue okazados. Por tiuj, kiuj suferis la militon, gravas haltigi ĝin. Vi verŝajne scias, ke Hitler kaj Mussolini neniam ĉesigus la terurojn kontraŭ okupitaj popoloj, se ili ne estus venkitaj. Miloŝeviĉ ne estas escepto.

Zlatko TIŠLJAR

Plansprache und Phraseologie

Tiel tekstas la titolo de la ĵus aperinta sufiĉe scienca verko de la germana esperantistino Sabine Fiedler. Nialingven la titolo tradukiĝus — “Planlingvo kaj frazeologio” kaj la posta subtitolo tekstus — “Empiriaj esploroj pri reproduktita lingvaĵo en Esperanto”. La libro estas en la germana lingvo kaj interne la objekto de la esploroj — Esperanto — rolas nur citaĵe.

Cetere, por tiuj parolantoj de la germana, kiuj hazarde scias Esperanton, tiu 400-plus-ikso-paĝa verko konsiderinde mallongiĝos, ĉar granda parto konsistas el la en-germanigoj de la paralele prezentataj esperantaĵoj. Aparte de tio, kiel kutime en sciencaj verkoj, finsekcie troviĝas longega bibliografio. Por eĉ pli rondigi la tuton, aldone panoptikas konciza gramatiko, kiu per kelkaj tre lerte aranĝitaj vortindeksoj invitas nazumi. Verdire la liverataj informoj estas ampleksaj.

Estas supozeble, ke nur frakcio de la esperantistaro disponas pri konoj de la germana. Sekve ĉi-artikole ŝajnas esti malpli prudente prezenti glatan recenzon de la libro, ol iomete translime de normala recenzo detale informi pri ĝia enhavo.

Saĝa kapo duonvorton komprenas

Eĉ saĝa kapo havos konsiderindan problemon kompreni la terminon “frazeologio” baze de la duonvorto “fraz”. Nome tute ne temas pri “frazoj”. Pri tiu ĉi afero ankaŭ la sufiĉe saĝkapa PIV fiaskas, miskondukante for laŭ du samgrade malĝustaj direktoj. Sed niaj pivistoj, certe, pro tio neniel hontu, ĉar, kiel la aŭtorino de Planlingvo kaj Frazeologio klarigas al ni, eĉ la frazeologoj mem disputetas pri tio, kio frazeologio fakte estu. Ĉiuokaze, la helena-latina “fraz” en “frazeologio” aludas ne frazon, sed sintagmon — jen grupo de apudaĵoj situanta ie ideskale inter individua vorto kaj kompleta frazo.

Tamen ĉe tio la problemo de la frazeologoj kernas en la demando, ĉu vere “frazeologismo”, do la studobjekto de la frazeologio, principe ĉiam estu plurvorta, aŭ ĉu ankaŭ jam plurradika unuvortaĵo sufiĉu por kvalifikiĝi. Multaj frazeologoj opinias, ke nepras plurvorteco kaj ne nur plurradikeco. La dilemo en tio estas, ke nocio en unu lingvo povas esti plurvorta, sed en iu alia lingvo la sama nocio povas konsisti el nur unu vorto. Tiu ne malofte estas plurradika unuvortaĵo. Ekzemple, tiel statas pri la angla “dog’s life” kaj la germana ekvivalento “Hundeleben”. Ĉi-ekzemple en Esperanto eblas eĉ ambaŭ formoj — “hunda vivo” kaj “hundovivo”. La aŭtorino, laŭŝajne ne kuraĝante iel genie transponti tiujn ĉi du skolojn, decidis akcepti nur plurvortaĵojn kiel aŭtentajn frazeologismojn. Rezulte en Esperanto “foje foje” frazeologisme kunnombriĝu, la unuvorta “fojfoje”, tamen, ne.

Kerna propraĵo de ĉiuj frazeologismoj estas ilia fiksformuleco. Pro tio kiel plurvortaj tutfrazaj frazeologismoj rolas preskaŭ nur proverboj.

Venas proverbo el popola la cerbo

Normalokaze de tie ĝi venas. Ĉe ni, konate, iomete malpli. Pri tio atentigas la aŭtorino, ĉar preskaŭ ĉiujn niajn proverbojn elpensis — aŭ eble oni prefere diru — elektis kaj tradukis — unu sola homo. Ili publikiĝis en la Proverbaro Esperanta, libro, kiu kompreneble konsistigas tre gravan parton de la teksta korpuso, kiun la aŭtorino esploris. Praktike ĉiuj proverboj en Esperanto venas el tiu ĉi sola fonto, pro kio iam oni aŭdas niacirkle dubeman opinion pri ties aŭtenteco. Vere estas, ke temas pri tradukoj el la lingvoj, kiujn Zamenhofo sciis, kaj ĝuste tiuj fontaj lingvoj ĉerpis siavice la proverbojn parte el latino aŭ el la Biblio. Alivorte, niaj proverboj havas treege pli longan historion ol la ĝisnuna vivdaŭro de Esperanto.

Krom la proverbaro mem, la aŭtorino esploris la uzon de frazeologismoj en amaso da E-revuoj. La esploroj ampleksas kelkajn sonbendojn de diversaj kongresoj, kelkajn kasedojn — interalie de Pola Radio —, pluron da originalaj romanoj plus pluro da tradukitaj romanoj. Por kapti ankaŭ la tratempan evoluadon de la frazeologisma enuziĝo en Esperanto, la aŭtorino krome esploris kelkajn malnovajn revuojn el la jaroj 1923 ĝis 1935. Kvankam frazeologifake ĉio ĉi konsistigas nur muŝe malgrandan ekirbazon, koncerne planlingvojn jen elefante enorma korpuso. Kiel la aŭtorino atentigas, en Ido kaj Interlingvo tio certe ne eblus. Aldone, Esperanto jam de sia eknasko celis al adekvata prezento de literaturo kaj poezio, karakterizaĵo, kiu distingas ĝin de iu kaj iu alia planlingvo.

Kiu demandas, tiu ne eraras

Grava parto de la esploroj baziĝas sur enketo, kiun la aŭtorino okazigis inter la esperantistoj. La bezonata enketilo iam akompanis la revuon Esperanto, inter kies legantoj oni esperas trovi sufiĉe spertajn parolantojn. 500 reagoj estis trakteblaj. Celo estis kontroli, ĉu tiaj esperantistoj vere konas kaj uzas siajn proverbojn. Aldone enketiĝu, ĉu la pridemandatoj entute komprenos ĉiun enketile prezentitan frazeologismon. Ekzemple, tute ne estas memkompreneble, ke ne-kristanoj komprenu aludojn al bibliaj okazintaĵoj. Simile statas pri la scioj de unu kulturo pri la mitoj kaj historiaĵoj de alia. Aldone proverboj konsiderinde diverĝas de lingvo al lingvo, do etnolingvaĵoj supozeble influos la rekonon aŭ nerekonon de la respektiva esperanta formulaĵo. Enkete ĝuste tiuj ĉi supozoj pruviĝis.

La aŭtorino pretere rimarkigas, ke ankaŭ koloroj kaj bestoj havas tre malsamajn valorojn ĉe diversaj gentoj. Aliflanke, kvazaŭ spite al la diverso de la devenoj de la internacia parolantaro de Esperanto, elkristaliĝis ankaŭ kelkaj originalaĵoj, unikaj nur al la Esperanto-komunumo.

Li vorton en la poŝo ne serĉas

Oni enketis ankaŭ pri la lingvaj scioj de la pridemandatoj. Montriĝis, ke tiuj estas eksterordinare plurlingvaj. Oni parolis mezume pli ol tri lingvojn krom Esperanto. Por la ne-esperantistaj legantoj de tiu ĉi libro jen certe tre frapa rezulto. Ĉe ni ĝi estas sufiĉe konata.

Montriĝis ankaŭ, ke ege ne ĉiu ĝuste interpretis tiun kaj tiun iom pli malpopularan esperantan frazeologismon. La sukceso dependis de la ekzisto de simila frazeologismo en la naskolingvo de la pridemandato. Aliflanke, iam ĝuste tia scio misgvidis la interpreton okaze de similvortaj, tamen malsamsignifaj, frazeologismoj. Ekzemple, pluraj germanoj ne sciis, kion metafore signifas “engluti fungon”. Komparante al iomete similaj germanaj frazeologismoj, kiuj hazarde entenas “engluti”, pluraj germanlingvanoj elkovis plene malĝustan interpretadon de la esperanta esprimo. (Bedaŭrinde, la aŭtorino ne malsekretigis la “ĝustan” signifon, tiel ke nun eĉ la recenzanto mem senelire plu cerbumas pri tiu ĉi volapukaĵo.) Aldone influis la ĝenerala prilingva edukiteco de la pridemandatoj.

Ĉe ĉio ĉi iel klariĝas, ke ĉiu frazeologismo, estante eble nur paŭsaĵo de loka idiomaĵo, havas la danĝeran potencialon iĝi ankaŭ esperanta idiomaĵo. Rezulte ĝi internacie ne plu estos malĉifrebla de ĉiu. Ĝuste idiomaĵoj rekte kontraŭas la bazan ideon de internacie facil-lernebla planlingvo. Fronte al la centoj de la ĉi-libre prezentataj frazeologismoj — parte vere sufiĉe idiomaĵaj — la recenzanto komencis entimiĝi pri la estonta celkonforma uzeblo de la ĉe ni iomete tro entuziasme nomata “Lingvo Internacia”.

Pli facile estas eviti, ol spriti

La aŭtorino prezentis, tamen, ankaŭ la fakton, ke ĝuste la uzantoj de Esperanto tre konscias pri la eventuala nekompreneblo de iu suka loklingva esprimo en internacia medio. Tiaj problemoj speciale videbliĝas ĉe tradukado. Ekzistas diversaj pli aŭ malpli sukcespromesaj trukoj solvi la problemon. Tiuj etendiĝas de simpla kursivigo de la mistera frazeologismo, trans aldono de iuspeca klarigo — per apuda enteksta kompletigo, aŭ per longa piednoto — plue trans la substituado de samsignifa aŭtenta esperanta frazeologismo al la nacilingvaĵo — ĝis la dentgrinca decido entute ne uzi frazeologismon. Ĉi-cele la aŭtorino esploris kelkajn en-esperantigojn, interalie en la libro Nuda inter lupoj tradukita el la germana. En la originalo aperas multaj germanaj frazeologismoj kaj tiuj kaŭzas grandan problemon por la tradukanto. Tipa ekzemplo estas la frazo Das Loch, auf dem wir pfeifen, ist das letzte — laŭvorte: “La truo, per kiu ni fajfas, estas la lasta”. La tradukanto faris el tio “La truo, per kiu ni fajfas, estas la lasta sur nia fajfilo”, sufiĉe kompreneble kaj etimologie eĉ ĝuste.

Kiu interesiĝos pri tiu ĉi libro? Unue, nur tiu scianta la germanan. Due, nur tiu, kiu vere interesiĝas pri la temo, ĉar figuras grandega nombro da frazeologismoj, kvazaŭ listege, simple unu post alia. Neinteresaton tio tre rapide tedus.

La scienca valoro de la verko miaopinie precipe dependos de la scienca valoro entute iel trakti Esperanton, kaj ekster Esperantujo la pozitivaj opinioj pri tio supozeble malplejos. Ĉe tio apenaŭ helpos, ke la libro fakte traktas frazeologion kaj ne vere Esperanton. La lasta servas nur kiel vehiklo por esplori frazeologian terenon en planlingva medio. Supozeble por iel jam antaŭbatiĝe malaperigi la stigmaton alportotan de riproĉoj pri la esperantismaneco, la aŭtorino plurloke emfazas, ke la esperantismo, same kiel la demando, ĉu Esperanto taŭgus por internacia komunikiĝo, estas teme plene ekster la limoj de ŝia esploro.

Pri propra afero neniu juĝas libere

Eble ŝi estis avertita pri iuj minacantaj nazbatoj, ĉar ŝi nerekte kredigas, ke la plugiloj de kelkaj aliaj, kiuj komencis plugi tiun ĉi kampon, trafis kelkajn bovstumbligajn ŝtonegojn en sia sulko. Laŭe la aŭtorino citas ion, kion iam envortigis Humphrey Tonkin koncerne sciencajn esplorojn je Esperanto:

“Precipa problemo ĉi-rilate [...] estas tio, ke la scio de Esperanto inklinas malkvalifiki esploriston esplori ĝin: scii Esperanton oni taksas sama kiel entuziasmi pri ĝi, kaj sekve ĉiu sciiĝinto tendenculas. Aliflanke nescii ĝin evidente malkvalifikas aŭtoron skribi pri ĝi (aŭ pli bone — malkvalifiku: ekzistas ja kelkaj fifamaj esceptoj). Do la oportunoj por eksteruloj ensciiĝi pri la lingvo kaj ĝia lingvanaro estas severe limigataj.”

Se sciema lingvisto, malgraŭ sia ebla malentuziasmo pri Esperanto, ekprenos la libron, tiu certe postlege havos tre ampleksan superrigardon ne nur pri la esprimpovo de la lingvo, sed ankaŭ pri ties praktikaj uzeblo kaj uzado. Tiel la verko de Sabine Fiedler kromefike iome helpos korekti la kutime tre misajn kaj malsaĝajn antaŭjuĝojn kontraŭ planlingvo kiel Esperanto. Do ni esperu pri bona akcepto de ĝuste tiu ĉi libro en lingvosciencaj cirkloj.

Ĉu lupo en ŝafida felo?

Plej interesaj estas la konkludoj de la libro, kiuj iomete endanĝeriĝas droni inter la amaso da citataj frazeologiaj ekzemploj. Nome, ke frazeologismoj inter la parolantaro de planlingvo kiel Esperanto ne multe alie floras ol en etnaj lingvoj. La verko tre vaste fundamentas, ke estas multaj respondaĵoj kaj ke praktike ĉiu frazeologia fenomeno trovebla en etna lingvo same troviĝas ĉe ni. Malkovrante tion, la aŭtorino venkis novan ĝis nun ne esploritan terenon en sia fako.

Sed aliflanke, plurfoje leginte la lastan ĉapitron, la recenzanto ne plu estis tute certa, ĉu la celo de la verko vere estis pruvi, ke frazeologismoj evoluas nature ankaŭ en la planlingvo Esperanto, aŭ ĉu temas pri la kamufla klopodo pruvi baze de frazeologiaj metodoj, ke ankaŭ la planlingvo Esperanto estas lingvo natura — kaj pro tio des pli akceptinda. Ĉu eble ĝuste tial ĉi la aŭtorino en sia libro tiom ofte substrekas sian netraktadon de la esperantismo kaj la esperantemo?

PEJNO Simono

Sabine Fiedler: Plansprache und Phraseologie. Eld. Peter Lang, Frankfurt am Main, 1999. 444 paĝoj. ISBN 3-631-34088-5. Prezo ĉe FEL: 54,75 eŭroj + afranko.

Vilni-plus

La loĝantoj de la litova ĉefurbo Vilnius estas fidelaj al sia urbo, laŭ lastatempa raporto. Nur malmultaj konsentus transloĝiĝi, eĉ se oni proponus pli bonan salajron kaj loĝkondiĉojn. Naskiĝis en Vilnius 41 % de la nuna loĝantaro: ĉiu tria homo ekde naskiĝo loĝas en la sama kvartalo. Pli aĝaj loĝantoj substrekas la kulturan kaj estetikan valoron de la urbo; pli junaj la eblon aŭ studi aŭ trovi tie bone pagatan laboron.

LAST

OPINIO

Ĉu nova ŝanco por malfortaj lingvoj?

Konstante oni legas, precipe en tekstoj verkitaj de angleparolantoj, ke la anglalingva superrego de la amaskomunikiloj kondukos al situacio en kiu aliaj lingvoj iom post iom malaperos. Tian fenomenon la francoj nomas glottofagie, t.e. “lingva voro”. Por homo, kiu ŝatas la riĉan diversecon de la homa kulturo, la formorto de aliaj lingvoj estus plej granda katastrofo. Kredeble ĝi faciligus komunikadon (kvankam sur unukultura kaj unukolora nivelo), sed je la kosto de sennombraj valoraĵoj literaturaj, tradiciaj kaj etnaj. Ĝi certe endanĝerigus la liberecon, kaj ekonomian kaj politikan.

Tiuj ĉi pensoj min frapis, ĉar mi ĵus finlegis la itallingvan originalon de la valorega verko de Umberto Eco [eko] La ricerca della lingua perfetta (“La serĉo de la perfekta lingvo”).

Eco ne neas, ke “la akcepto de la angla kiel vehikla lingvo” estas neignorebla fakto, kaj rekonas, ke en la pasinteco multaj minoritataj kaj lokaj lingvoj estis subpremitaj de ŝtataj aŭtoritatoj, favore al ununura “oficiala” lingvo, kiu ofte iĝis la sola permesita. En ne malmulte da landoj, tia subpremo ankoraŭ daŭras. Lastatempe, Eco observas tute novan fenomenon: “Hodiaŭ, tamen, ni spertas rapidan inversigon de la tendenco ... eĉ pli revolucian, de kiu la eventoj ekde la disfalo de la sovetia imperio estas la plej ekzempla manifestaĵo: la lingva disfragmentiĝo ne plu estas sentata kiel akcidento, kiun oni povas bari, sed kiel ilo de etna identeco kaj politika rajto, al kiu oni returnas, eĉ je kosto de enlanda milito.” (La laŭvorta traduko estas mia.)

Oni povus plie citi la ekzemplon de la eksa Jugoslavio. Mi menciu propran sperton ĉe butikumado. Antaŭ ne multe da jaroj, la fremdlingva sekcio de la plej grandaj librejoj en mia ĉefurbo (Dublino) proponadis al turistoj kaj aliuloj kiuj interesiĝas pri Jugoslavio kaj ĝia popolo vortarojn, frazlibrojn kaj lernolibrojn pri la serbokroata lingvo. Lastatempe, tamen, tute malaperis de la librejaj bretoj la titolo “serbokroata”, sed abundas verkoj pri la serba, la kroata kaj la bosnia, nun rigardataj kaj traktataj kiel apartaj lingvoj. Ŝajne, el “unu” ŝtata lingvo estiĝis almenaŭ tri. Kompreneble, haveblas vortaroj kaj lernolibroj pri aliaj balkanaj lingvoj, kiuj ĝis nun estis nekonataj inter ni: la albana, la slovena, la macedona ... Kaj tio estas nur unu ekzemplo prenita el ununura relative malgranda regiono. Povus esti cititaj aliaj simile frapantaj ekzemploj de lingva disfragmentiĝo el aliaj regionoj de la mondo. Mi menciu nur unu.

Parton de mia edukado mi ricevis en Skotlando, parton en aliaj landoj. Kiam mi estis juna lernejano, la “indiĝenaj” lingvoj de Skotlando apenaŭ aŭ tute ne estis instruataj. En plimulto de la lernejoj, la skotgaela (antikva kelta lingvo de irlanda deveno) estis ignorata, dum la ĝermanida malalteja skota (nomita en tiu lingvo Scots aŭ Lallans) estis malofte menciita kaj maksimume estis inkluzivita kiel minora parto de la studo pri la angla. Scots estis rigardata kiel malklera norda dialekto de la lingvo de Anglio, ne kiel aparta lingvo. Sed la mondo konstante ŝanĝiĝas: Mi ĵus ricevis de Skotlando katalogon pri libroj nove eldonitaj de prestiĝa entrepreno en Edinburgo, kies eldonaĵoj inkludas verkojn en, aŭ pri, la tri lingvoj parolataj en Skotlando. Videblas, ke la publika kaj oficiala sinteno rilate al ties etnaj lingvoj radikale transformiĝis ekde la tempo kiam mi tie studis. Laŭ eldonista raporto, kvankam eldonado de poezio en la majoritata lingvo de Britio estas senprofita, surprize profitdona estas publikigado en Skotlando de gaellingva poezio. Sendube la kaŭzoj estas nova etna konscio, nacia fiero kaj deziro iel sendependiĝi.

La katalogo inkludas plurajn vortarojn de la iam malestimata skota lingvo, inkluzive de angla-skota vortaro kaj elektronika skota vortaro, gramatiko de la skota, kaj gvidilo por infanoj pri la ortografio de la skota lingvo. Tiaĵoj ne ekzistis, nek povis ekzisti en la kondiĉoj de mia juneco. Tio estas plia simptomo de kreskanta agnosko de minoritataj lingvoj, antaŭe rigardataj kiel nuraj dialektoj aŭ mortantaj restaĵoj de antikveco kaj primitiveco. Laŭ Eco: “Se la tendenco al unuiĝo de Eŭropo sampaŝe antaŭeniros kiom la tendenco al multiĝo de lingvoj, la ununura ebla solvo kuŝas en totala adopto de unu lingvo eŭropa vehikla.” (Mia laŭvorta traduko). Kion opinias aliuloj?

Garbhan MACAOIDH

Jarmilo

Preskaŭ ĉiuj gazetoj en Esperantujo (ne nur, sed ankaŭ en la makrosocio) ekde la UEA-organo ĝis pli modestaj parolas pri la jarmilo komenciĝanta en la jaro 2000. Tio estas eraro. Ĉar ne ekzistis la jaro nulo, tial la unua jarmilo komenciĝas per la jaro unu kaj finiĝas per la jaro 1000. La jaro 2000 ne estas do la unua de la tria, sed la lasta de la dua jarmilo. En Japanio, tio estas komuna kono; estas mirige ke en la naskiĝloko de la komuna (tiel nomata kristana) erao tiu simpla fakto estas ignorata.

YAMASAKI Seikô

BALKANIO

Nova ŝanco por ĉiuj etnoj

La 15an de decembro en Makedonio enoficiĝis nova prezidento. Boris Trajkovski estas 43-jara ĝisnuna vicministro pri eksteraj aferoj kaj ano de centra-dekstra partio reganta jam de unu jaro. Ĉefe pro la helpo de albanoj, kiuj grandparte balotis por Trajkovski, li venkis la kandidaton de la opozicia socialdemokrata partio, Tito Petkovski. Tiu ricevis 70 000 voĉojn malpli ol Trajkovski.

Pro malobservoj de la leĝo, ĉefe en regionoj loĝataj de albanoj, la supera tribunalo de Makedonio decidis ripetigi la balotojn en 230 balotsekcioj (kun ĉ. 10 % el la balotintoj). Malgraŭ tio la rezultoj — laŭ observantoj — indikas, ke demokratiaj ŝanĝoj en Makedonio ja firmiĝis. Post paca kaj sensanga disigo en 1992 disde Jugoslavio, tamen estis konservitaj institucioj kaj metodoj de la malnova ŝtato. Gravaj ŝanĝoj estas enkondukitaj antaŭ unu jaro, kiam povon transprenis koalicia registaro de ministro-prezidanto Ljubĉo Georgievski. Ĝi entreprenis decidajn paŝojn al reformoj en ĉiuj politikaj kaj ekonomiaj sferoj.

Komunisma reĝimo

Post la prezidentaj balotoj prognozas la observantoj, ke per la elekto de Trajkovski estos garantiitaj la sendependeco kaj la suvereneco de Makedonio. Oni emfazu, ke la estonteco de tiu ĉi balkana lando restas nun en la manoj de politikistoj neniam ligitaj kun komunisma reĝimo de Jugoslavio.

Por kelkaj observantoj la elekto de Trajkovski fare de la plimulto de albanoj estas malfortaĵo. Ili timas, ke la albana etno en Makedonio povus profiti de la nova prezidento por realigi siajn pretendojn pri pli granda aŭtonomio, pri federaligo laŭ etna principo kaj eĉ pri separatismo.

Tamen Trajkovski estas prezidento de ĉiuj makedonianoj, tiel de slavoj, kiel de etnaj minoritatoj — de albanoj (23 % de la dumiliona loĝantaro), de turkoj kaj ciganoj. Tio donas al li bonan ŝancon realigi politikon celantan egalrajtecon kaj pacan kunvivadon de ĉiuj etnoj en Makedonio.

Evgeni GEORGIEV

NOV-ZELANDO

Laborema koalicio

Fine de novembro 1999 nov-zelandanoj elektis novan parlamenton. Aparte sukcesis centre-maldekstraj partioj, tiel ke la nova registaro konsistas el koalicio de la Laborista Partio kaj la Alianco (grupigo de malgrandaj partioj). La nova ĉefministro estas s-ino Helen Clark [klak], estro de la Laborista Partio. Vic-ĉefministro estas Jim Anderton [ĝim endatn] de la Alianco.

Helen Clark estas la unua virino, kiu gvidis sian partion al balota venko. Ŝi estas tamen la dua ina ĉefministro en Nov-Zelando: ŝia antaŭulo estis s-ino Jenny Shipley [ĝeni ŝipli], kiu oficis dum la antaŭaj du jaroj, kaj kiu restas estro de la Nacia Partio, la ĉefa opozicia partio.

Minoritata registaro

Jam denove Nov-Zelando havas minoritatan registaron. La Verduloj, kun sep parlamentanoj, ne formale aliĝis al la koalicio, tamen promesis ĝin subteni. Parenteze la Verduloj, gajninte en 1996 okaze de la lastaj naciaj balotoj 10 % de la voĉoj, ricevis ĉi-foje nur 5,2 %. Ŝrumpis ankaŭ la partio Nov-Zelando Unue, kiu ricevis 7 % malpli da voĉoj ol en 1996.

Jen la rezultoj de la lastaj du elektoj:

Partio 1996a % 1996aj mandatoj 1999a % 1999aj mandatoj
Laborista 28 37 39 49
Alianco 10 13 8 11
Verduloj 5 7
Unuigita 0,5 1 0,5 1
Nacia 33 44 31 39
NZUnue 12 17 4 5
AKI 6 8 7 9
Aliaj 9 0 6 0
Sumo 100 120 100 120

Notu: en 1996 la Verduloj estis parto de la Alianco.

La parlamentaj ŝanĝoj okazis parte, ĉar nov-zelandanoj mildigis sian sintenon al la Laborista Partio. Tiu enkondukis ekde 1984 pli liberan merkaton (kelkaj opinias “tro liberan”). Tamen multaj libermerkatistoj de la tiama Laborista Partio forlasis la partion kaj fariĝis membroj de la Asocio de Konsumantoj kaj Impostpagantoj (AKI), kies estro, Richard Preble [riĉd prebl], estis ministro en tiu laborista registaro. Ĉi-foje Preble perdis sian mandaton, sed la partio travivis.

Ŝajna perfido

Alia faktoro estis, ke en 1996, kiam NZ Unue pli sukcesis, ĝi ne — kiel atendite — koaliciis kun la Laborista sed kun la Nacia Partio. Tiel plejparte realiĝis ĝia politiko, sed en 1999 ĝi suferis ĉe la urnoj pro tiu ŝajna “perfido”.

En 1996 civitanoj devis atendi naŭ semajnojn, dum parlamentanoj en nepublikaj diskutoj finaranĝis la koalicion. Ĉi-foje estroj de la Laborista Partio kaj la Alianco kunsidis tuj post la elektoj kaj ene de unu semajno interkonsentis pri divido de ministraj taskoj. La Laborista Partio elektis 16 kaj la Alianco 4 ministrojn.

La nova registaro ekoficis la 10an de decembro 1999. Ĝi kunvokis la parlamenton eĉ antaŭ la fino de la jaro por efektivigi programerojn: pliigi enspezimpostojn ĉe enspezo de pli ol 60 000 NZD (30 000 eŭroj); malpermesi parlamentanojn elektitajn per partia listo eksiĝi de tiu partio sen eksiĝi kiel parlamentano; konsideri minimuman laboristan salajron; malpliigi rentumon por studentaj pruntoj (en lastaj jaroj studentoj devis pagi pli kaj pli por studi).

Donald ROGERS

Plia libro biblia

Kio estas religio? Mi fojfoje aŭdis de mia amiko Ricardo Albert-Reyna, ke religio estas ĉio, kio similas al kristismo (ekzemple, ankaŭ nuntempaj naciismo kaj futbalismo). La tri plej gravaj unudiaj religioj (judismo, kristismo kaj islamo) havas komunan trunkon, tiel ke iliajn adeptojn (judojn, kristanojn kaj islamanojn) eblus kunnomi “idoj de Abrahamo”. Iasence ili ĉiuj adoras la saman dion, la saman alahon aŭ, se reiri al vorto etimologie pli fidela kaj malpli kristisma ol “dio”, la saman zeŭson. Judismo kaj kristismo grandparte fakte kunkultas la unuan parton de libr(ar)o nomata “(la) Biblio”, nome la “Oldan Testamenton” (Gerrit Berveling uzas “olda” probable ankaŭ por ke la kurtigo OT ne malhelpu uzadon de MT por “Masora Teksto”). Unu el la “oldtestamentaj” libroj (la kvara el “Pentateŭko”) estas ĝuste Nombroj, tiel nomata pro la ena mencio de popolnombradoj, nun aperanta en nova traduko fare de Gerrit Berveling rekte el la hebrea.

Post esperantigo de kvin pliaj OT-libroj kaj de la kvar evangelioj (aŭ “bonaj mesaĝoj”, kiel li mem preferas), Berveling neeviteble tradukas alie ol Zamenhof, kio evidentas jam de la unua frazo, kiu zamenhofe jenas: Kaj la Eternulo ekparolis al Moseo en la dezerto Sinaj en la tabernaklo de kunveno [...]. Ĉe Berveling: En la dezerto Sinaj JHVH parolis al Moseo en la Tendo de Kunveno. PIV deklaras la esprimon “La eternulo” kaj la formon “Jehovo” respektive mistraduko kaj mislego de tio, kion ĝi mem nomas “Javeo”, t.e. la propra nomo de la koncerna zeŭso en la biblio. Berveling restigas la originala(j)n hebrea(j)n vorto(j)n “JHVH”, kies vokaloj perdiĝis pratempe, kaj kiun oni povus nun prononci ekzemple [johovoho]. En ĉapitro 6 li uzas, sen klarigi la kialon, “nazirano” kaj “nazireco” anstataŭ la zamenhofaj “konsekrito” kaj “konsekriĝo”, kaj samloke li mismodifas (trifoje) la lazare kaj pive ĝustan “nefermentinta” al “*nefermentita”. Aliloke li tradukas la saman nomon per “Josuo” kaj “Jozuo”, aŭ ŝanĝas la PIVan (kaj verŝajne diskuteblan) “Negebo” al “*la Negev”, kun troa artikolo. Cetere, du pliaj geografie kaj historie gravaj nomoj, “Jordan” kaj “Sinaj”, devus esti ja “Jordano” kaj “Sinajo”, kiel jam en PIV. Krome, en la esprimo “duakanonaj libroj”, eĉ se tio kontraŭas la etimologian sonon, mi uzus la senpafan formon “ĥanono” anstataŭ la dua signifo de “kanono” en PIV. Utilus ankaŭ aldoni liston kun la mallongigoj de la bibli-libraj nomoj.

Ne povante juĝi la fidelecon al la originalo, mi havas la impreson, ke Berveling celas precizigi ĉion, kio ĉe Zamenhof restis ambigua, svaga aŭ eĉ rekte erara. Lian tradukon akompanas instruaj notoj kaj indikoj pri vortoj ne nur mankantaj en la teksto kaj do aldonindaj, sed ankaŭ pri tiuj enestantaj, tamen nelegindaj. Jen kiel li klarigas la vorton “taĥaŝ-felo”: Laŭ unuj: felo de delfeno, kp la araban “tuhas” = delfeno; aliaj preferas: el la egipta “ths” = egipta ledo; Zamenhof tradukis: antilopo. Alivorte, li ne hezitas tuŝi kaj fingrumi la fundamenton, la sanktan skribon.

Ĉi tiu biblia libro ne estas distra legaĵo. La diversaj nombradoj de popoloj kaj la ripetaj listoj de ties brul-, farun-, pac-, pek- kaj verŝ-oferoj verdire povas tedi. Parenteze, leginte la regulojn por buĉado de bovino (19, 1-10), mi ne povis ne noti marĝene: “Kiaj barbaroj!”. En 27, 8-11, la reguloj por heredigo estas nenio alia ol jura kodo de la juda popolo.

Tamen nun, kiam ĵurnaloj ĵus informis pri amasa (sin)murdo fare de la Movado por Restarigo de la Dekalogo (en Ugando), dum la romkatolika papo vizitas Palestinon kaj Israelon, lulejon kaj ludejon de tiom da religioj kaj eklezioj, eblas kaj indas rekonsideri ĉi tekston verkitan antaŭ pli ol 2500, eble eĉ 3000 jaroj.

Oni legu ekzemple la sekvan fragmenton (9, 15-18): En la tago, en kiu oni starigis la Loĝejon, nubo kovris la Loĝejon, la Tendon de la Atesto, kaj vespere ĝi ŝajnis pendi super la Loĝejo kvazaŭ fajro, ĝis la mateno. Tiel estis ĉiam: nubo ĝin kovris tage, kaj fajro nokte. Ĉiam, kiam leviĝis la nubo de la Tendo, tuj elmoviĝis la Izraelidoj, kaj tiuloke, kie haltadis la nubo, tie la Izraelidoj starigis siajn tendojn. Laŭ ordono de JHVH elmoviĝis la Izraelidoj kaj laŭ ordono de JHVH ili starigis siajn tendojn. Tiel longe kiel ripozis la nubo super la Loĝejo, ili tendumis. Religiuloj povas klarigi tion per rekta ago de supera estulo (romkatolika versio) aŭ de eksterteranoj (laŭ tipa usona kredanto je nifoj); mi preferas supozi, ke la tiamaj pastroj trovis sistemon gvidi sian popolon same avangardan kaj konvinkan kiel, nuntempe, televidaj elsendoj kun brilaj statistikoj por konduki la gregon al la fina NATO-venko aŭ la eŭra paradizo.

Nombroj montras kiel judoj postklarigis la iamajn plagojn kaj misfortunojn kiel zeŭsajn punojn pro la pekoj de diversaj prauloj, kaj la venkojn kaj raziojn super aliaj gentoj kiel alahajn favorojn aŭ rekompencojn, eĉ se tio devigis komponi ian monstran KKK-dion, kolereman, kruelan kaj kaprican, kapablan ŝtonumigi homon pro tio, ke li kolektis lignon en sabato.

Tute same kiel Usono naive kredas kaj kredigas sin la plej demokratia ŝtato en la mondo, la aŭtoroj de Nombroj celis legitimi skribe kion la “elektita popolo” jam atingis batale: Kiam vi transiros Jordanon en la landon Kanaan, vi forpelu ĉiujn loĝantojn de la lando de antaŭ vi, kaj ĉiujn iliajn idolojn vi detruu. Tiam vi posedprenu la landon, kaj loĝu tie. Ĉar al vi Mi donas ĝin kiel posedaĵon (33, 51-53). La rusa armeo en Grozno sekvis la instrukciojn laŭlitere: Sed se vi ne forpelos de antaŭ vi la loĝantojn de la lando, tiam tiuj, kiujn vi restigis, fariĝos dornoj en viaj okuloj kaj pikiloj por viaj flankoj: en la lando, kie vi ekloĝos, ili vin subpremos (31, 55).

Resume, jen historia dokumento pri la mitoj, ritoj kaj militoj de nomada popolo, same interesa por sendiuloj kiel por malateistoj.

Jorge CAMACHO

Nombroj. Biblia libro. El la hebrea tradukis Gerrit Berveling. Eld. Fonto, Chapecó-SC, 1999. 106 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 11 eŭroj + afranko.

EŬROPA UNIO

Eŭro unujara

Ĉiu scias intertempe ke la eŭro ne ŝajnas forta valuto. Tamen ĉiuj signoj indikas ke la longan malkreskon en 1999 sekvos nova kresko en 2000.

Situacio en 1999

La kurzo de la eŭro kontraŭ la dolaro malkreskis en 1999 de 1,2 al iom super 1,0. En la 3a de decembro 1999 la kurzo unuafoje eĉ dum entute iom pli ol horo falis ĝis 0,999, kvankam je la fino de la tago ĝi denove estis super 1.

Kurzoj de valutoj estas kiel tiuj de akcioj: kiel akcio dependas de la kompanio kiun ĝi reprezentas, valuto reprezentas la valutan regionon. Por ion diri pri la eŭro, oni do analizu la eŭroregionon. Kaj tie konstateblas same pozitivaj kiel negativaj elementoj.

Pozitiva certe estis la sukcesa enkonduko de la eŭro komence de 1999. De tiam la inflacio restis malalta, sub 1,2 %. La buĝetaj deficitoj daŭre malplialtiĝis ĝis 1,6 % de la brutta nacia produkto (BNP) en 1999. Sekvis tion malkresko de la ŝtataj ŝuldoj de 73,5 % en 1998 ĝis 73,1 % en 1999. Ĉiuj faktoroj devus esti favoraj por la kurzo de la eŭro.

Negativa elemento estis la malalta kresko de la germana ekonomio en 1999, nome nur 1,5 % kompare al 2 % en la tuta eŭroregiono. Tio estis almenaŭ psikologie grava faktoro, ĉar Germanio estas daŭre rigardata kiel la motoro de la eŭroregiono. Alia negativa elemento estas la risko. La eŭro ja estis nova valuto, kaj la Eŭropa Centra Banko (ECB) estas nova institucio kiu ne jam havis la eblon pruvi sian valoron. Ankaŭ tiu risko pezas sur kurzo.

Ne eblas aliflanke ignori la bonajn rezultojn de la usona ekonomio. La interezo en Usono estis klare pli alta ol en Eŭropo, nome 1 ĝis 2 procent-poentojn. La ekonomio en Usono soris en 1999 sen malfavoraj sekvoj por la inflacio. La konkurenca forto de Usono en la monda eksporta merkato estis pli granda ol tiu de Eŭropo.

Klarigo de malalta kurzo

Eĉ kiam la kompanio havas bonajn rezultojn, la kurzo de la akcio ne nepre sekvas. Same, kvankam la rezultoj de la eŭroregiona ekonomio estis ĝenerale tre bonaj, la eŭrovaluto tamen ne sekvis. Estas por tio tri kialoj.

Unue, la rezultoj de konkurencaj investaj ebloj estis bonegaj: kiel dirite la dolara regiono havis aparte bonajn rezultojn; ankaŭ en Azio la granda krizo ekfiniĝis kaj tial la japana valuto ankaŭ kreskis je pli ol 30 % kontraŭ la eŭro.

Due, la financa merkato ne estas plene efika. Ĝi ne, ne sufiĉe aŭ tro malfrue transkalkulas la konatajn informojn pri la ekonomio en la kurzon.

Trie, psikologiaj faktoroj, konataj kiel “konduta financado”, igas ĉiun sekvi la plimulton. Tamen la lastaj du faktoroj efikas nur mallongtempe.

Ĉu la eŭro do vere estas malforta? Ni por tio ne nur rigardu la kurzon kontraŭ la dolaro sed ankaŭ aliajn elementojn. Ekzemple Honkongo decidis fine de 1999 ke ĝi altigos siajn rezervojn en eŭroj de 10 % al 15 % kaj do aĉetadas eŭrojn malfavore al dolaroj aŭ aliaj valutoj. La eŭro montris sin forta kiel valuto por kompaniaj pruntoj aŭ obligacioj. En 1999 eldoniĝis obligacioj je pli alta sumo laŭ eŭroj (588,8 miliardoj da dolaroj) ol laŭ dolaroj (585,8) kaj aliaj valutoj (66,8).

Rimarku ankaŭ ke la svisa ekonomio sekvas la eŭroregionan: la svisa franko tial sekvis la eŭron, kiu dum la tuta jaro valoris inter 1,58 kaj 1,62 svisajn frankojn. Aliflanke la brita ekonomio sekvas la usonan, la pundo do ankaŭ sekvis la dolaron, ne la eŭron, kiu falis de 0,71 pundoj en januaro al 0,63 en decembro.

Kaj 2000?

La jaro 2000 laŭ la plimulto de la internaciaj financaj analizistoj montros novan kreskon de la eŭrokurzo rilate al la dolaro. Estas por tio multaj indikoj. La ekonomio en Germanio kreskos ĝis 3 %, kompare al 1,5 % en 1999: laŭ superrigardo pri la kompaniaj kondiĉoj en Germanio ties indico atingis denove sian plej altan nivelon en la lastaj 3,5 jaroj.

La ekonomio en la eŭroregiono en la lastaj monatoj de 1999 ekkreskis denove kaj daŭrigos sian kreskon ĝis almenaŭ 2001. Kreskon de 2,7 % en 1998 kaj 1,9 ĝis 2,1 % en 1999 sekvos kresko de 2,6 ĝis 3,1 % en 2000.

Kontraŭe la kresko de la ekonomio en Usono komencas malplirapidiĝi. La akcioj estas ĝenerale tre alte valorigataj. Ankaŭ la komerca deficito de Usono estas sufiĉe alta. Tial la risko de investoj en Usono kreskas.

La ECB daŭre iĝas pli kredinda, simple ĉar malpli nova. La intereza diferenco inter Usono kaj Eŭropo restos sama aŭ malkreskos. En la unuaj tri monatoj de 2000 la ECB verŝajne plialtigos la centran interezon, pro kreskantaj ekonomia kresko kaj inflacipremo.

Precipe pro la nuna malforta eŭro la eksporto kreskos. Ties efiko sur la kresko de la konkurenca forto de la eŭroregiono, la malkresko de la senlaboreco de 10,8 % en 1998 ĝis 9,4 % en 2000 kaj la malpli granda inflacio pri kiu oni atendas ke ĝi restos en 2000 ĉirkaŭ 1,5 %, estas elementoj kiuj kondukos al nova kresko de la eksporto. La efiko de tiu procezo iĝos klara meze de 2000.

La buĝetaj deficitoj verŝajne malkreskos de 1,7 ĝis 1,8 % de la BNP en 1999 al 1,4 ĝis 1,5 % en 2000), la ŝtataj ŝuldoj malkreskos plu ĝis 71,5 % de la BNP en 2000.

La necerteco pri la verŝajna aliĝo de Grekio kaj malpli verŝajna aliĝo de Britio, Danlando kaj Svedio restas faktoroj de risko kiuj povas pezi sur la eŭrokurzo. Tamen la tuta bilanco ŝajnas sufiĉe optimisma por konkludi ke la rilato eŭro/dolaro kreskos denove al inter 1,10 kaj 1,15 je la fino de 2000, kvankam ekzemple la banko ABN AMRO atendas nur 0,95. Nu ja, ni ne havas kristalan globon, do ni nur atendu kaj vidu.

Marc VANDEN BEMPT

(Tabelo aldonebla)

1998 1999 2000 2001 Kresko de la Brutta Nacia Produkto (%) 2,7 2,1 2,9 2,9 Inflacio (%) 1,2

1,2 1,5 1,5 Senlaboreco (% de loĝantaro) 10,8 10,0 9,4 8,8 Saldo de kuranta konto 1,4 0,9 0,9 1,1 Ŝtata deficito (% de BNP) -2,0 -1,6 -1,2 -0,9 Ŝtata ŝuldo (% de BNP) 73,5 73,1 71,5 69,6

Fonto: Eŭrostat Novembro 1999

(Krome aldoneblas grafikaĵo el Financieel Economische Tijd, se vi refaros ĝin tiel ke ne estos kopirajta problemo [ekzemple ellasante la erojn kiuj ne estas tuj komprenataj — rr]. Jen jam la (liberaj) tradukoj necesaj:)

malaltigo de la kreskoprognozo por Germanio Krizo de la brazila real-o fortega usona BNP-kresko en la pasinta jarkvarono negativa germana BNP-kresko en la pasinta jarkvarono eksiĝo de Lafontaine (Germanio) eksiĝo de la Eŭropa Komisiono + DowJones trairas la 10 000-limon NATO ekbombadas Kosovon ECB-interezo de 3,00 al 2,50 % espero je diplomatia solvo por Kosovo fortega usona inflacio fino de la Kosovokrizo + pozitiva germana BNP-kresko sugesto de plialtigo de usona interezo (tiu estas negrava elemento kaj do forlasebla) FED-interezo de 4,75 al 5,00 % ECB sugestas plialtigi la interezon Korekto en la usona borso (tiu estas negrava elemento kaj do forlasebla) diversaj pozitivaj indikiloj en la eŭroregiono FED-interezo de 5,00 al 5,25 % rekorda komerca deficito en Usono ECB signalas plialtigi la interezon + korekto en la usona borso

la usona borso rekreskas, same kiel la usona BNP ECB-interezo de 2,50 al 3,00 % pozitiva eldiro de Issing Ŝtatintervenoj en germanaj Mannesmann kaj Holzmann (aldonu 7 dec., kurzo de 1,00 al 1,022:) bonegaj germanaj rezultoj

REAGO

METEMPSIKOZO

En MONATO de aŭgusto 1999 mi legis la kontribuaĵon de Trevor Steele [stil]. Sed mi preferas la vorton metempsikozo. Ĝi estas ja pli eleganta ol reenkarniĝo, ĉu ne? Kaj la psiko estas pli interesa ol la karno.

Pri la temo mi mem havas du tute malsamajn spertojn.

Dum 82 jaroj mi sufiĉe bone manĝis, loĝis kaj studis. Mi edziĝis al ĉarma edzino, kiu naskis tri bonkondutajn infanojn; mia laboro estis interesa kaj la salajro sufiĉa; mian emeritecon mi ĝuas en bela urbo apud la oceano, kie la klimato estas bona, kaj mi ĝuis la privilegion studi Esperanton en la klaso de Trevor Steele.

Kelkaj miaj amikoj klarigis al mi, ke mi sendube akiris grandan meriton dum alia, antaŭa vivo. Mi volonte konsentis pri tiu hipotezo. Sed atendu iomete! Ekde 1956 mi estas paraplegiulo kaj ekde 1995 mi estas epilepsiulo. Ĉu tiuj malfacilaĵoj pruvas la hipotezon de Glen Hoddle [hodl]?

Ne! Mi estas paraplegiulo, ĉar mi estis stultulo. Mi facilanime luktis kontraŭ viro pli juna, pli forta kaj pli peza ol mi. Li ĵetis min sur la teron kaj difektis al mi la spinon. Kial mi estas epilepsiulo, mi ne estas certa, sed dum mia juneco kelkaj maljunulinoj, kiuj kredeble estis sorĉistinoj, diris al mia kara patrino: “Tiu knabo tro studas, kaj tro filozofas; li tro streĉas la cerbon, sendube li mortos dum la juneco!” Nu, tio ankoraŭ ne okazis, sed kredeble estis la kaŭzo de la epilepsio.

Lastatempe mi havis alian sperton. Mi posedis dorlotbeston, hundineton de la speco “Kavaliro de Reĝo Karlo”. Ŝi sekvis min ĉien, kaj tuj kiam mi eksidis, ŝi saltis sur la genuojn kaj restis tie. Bone ŝi komprenis, ke grandaj hundegoj estas danĝeraj al mi, ĉar dufoje ili faligis min. Kuraĝe ŝi defendis min kontraŭ tiaj bestoj per raŭka bojado. Sed antaŭ du semajnoj ŝi mortis per veneno. Mi ploris. Ho jes, la grizhara profesoro ploregis.

Sed nun mi pripensas metempsikozon. Kredeble la animo de mia dorlotbesto jam migris en alian korpon, kaj jam komfortas alian handikapiton.

Robert ROBERTSON

OPINIO

TRO SENKOSTA PENTEMO

Antaŭ nelonge mi legis en taggazeto, ke papo Johano Paŭlo la 2a oficiale pardonpetis pro la morto de Jan Hus (1415). Probable ankaŭ legantoj de MONATO legis tion sialande. Tio ne estas memstara afero, sed ero en longa ĉeno: jam de jaroj la papo ripetadas, ke estas bone, se okaze de la jaro 2000 la romkatolika eklezio oficiale pardonpetos pri ĉiaj maljustaj kaj malĝustaj agoj, kiujn je ĝia nomo oni plenumis en antaŭa tempo. En si mem, tute honorinda afero. Tamen, samtempe iel kompatinda: pardonpeti al Galileo ..., ho kiu ne ridetis, tion aŭdante?

Ankaŭ la pardonpeton koncerne Janon Hus mi tamen aprezas. Mi nur bedaŭras, ke nenie, kie la informon mi legis, la ĝustan terminon mi trovis: pardonpeto pro la murdo al Jan Hus. Ĉar murdo ja estis. Oni oficiale promesis ja senlezan paspermeson al la estimata ĉeĥa teologia profesoro, kiu prave kaj kuraĝe jam de jaroj kritikadis la misaĵojn ekleziajn. Eĉ la imperiestro de la “sankta romia imperio de la germana nacio” promesis protekti kaj ŝirmi lin. Sed en Konstanco, ĉe la koncilio, neniu efektive lin protektis; male oni traktis lin — la pian di-dediĉitan homon — kvazaŭ li estus pleja krimulo. Kaj oni brulŝtipare lin murdis.

Do, la papo nun pardonpetis pro la morto de la frua reformaciisto. Espereble tre baldaŭ li fine ankaŭ rekonos la husitan eklezion, inkluzive ties plenan ekleziecon. Ĉar, se preni serioze la ideon de la papo, ke la eklezio de Romo pentofaru oficiale pro ĉiuj misagoj ĝianome plenumitaj en la pasinta(j) jarmilo(j), tiam bedaŭrinde ankoraŭ restas multe por fari: Kion pensi pri la kultura genocido kontraŭ la amerikaj indianoj? Kion pensi pri la ankoraŭa diskriminacio kontraŭ duono de la homaro: tiueklezie nur viroj rajtas iĝi diakono, pastro aŭ episkopo, dum jam la biblio — antaŭ 2000 jaroj! — konas inajn diakonojn kaj eĉ inan apostolon! Kion pensi pri la ankoraŭa diskriminacio kontraŭ gejaj kaj lesbaj fiduloj? Kion pensi pri la ankoraŭa malpermeso uzi kondomojn kaj pilolojn por preventi nedeziratajn gravedecojn aŭ por bremsi aidoson? Kion pensi pri la ankoraŭa aroganteco, ke “Romo” daŭre distingas inter la “veraj” sed “bedaŭrinde skismaj” eklezioj kiel la ortodoksaj (ja multe pli praaj ol ĝi! — ho, kiu do estus skisma, se skisma estu iu?), la anglikanaj, la prakatolikaj kaj la “ne veraj aŭ ne plenaj” eklezioj (laŭ ĝi “herezaj!”) kiel la menonitoj, husitoj, luteranoj, kalvinanoj, remonstrantoj, kvakeroj, pentekostanoj, ktp, ktp?

Kompreneble, oni ne nur insistu pri tio, kio estas misa. Kompreneble, kie eblas, oni kunlaboru kun homoj kaj instancoj aliekleziaj plene, senretene kaj honeste. Kompreneble, kie nur eblas, oni montru, ke multege pli fundamente ol ĉiuj — sufiĉe supraĵaj — diferencoj inter ni povus ŝajnigi, ja ĉiuj kristanaj eklezioj estas tre parencaj. Tiel, ekzemple, se en mia ĉirkaŭaĵo foje estos instalita nova romkatolika episkopo, mi tute pretas kuncelebri egalrajte en tia diservo — plene intereklezie, same kiel plurfoje mi jam kuncelebris ankaŭ la eŭĥaristion okaze de intereklezia nupto — por substreki tiun principan egalecon de ĉiuj eklezioj. Tamen, la ĝisnuna serio da pardonpetoj pro misagoj de antaŭ tiom da jarcentoj efikas al mi kiel vere tro senkosta: pardonpeti pri murdo en 1415 absolute estas malfrue, certe se en 1999 ankoraŭ okazas, ke juna knabino, mense handikapita, 13-jara, kiu estis gravedigita de knabeto 14-jara (“ho dio, kompatu: ili ne scias, kion ili faras!”), — ĝuste pro premo el romkatolika eklezio — estas devigita tamen fariĝi patrino! Kia manko de kompatemo!

Gerrit BERVELING

LITOVIO

Monda ĉampionado de dancoj

Dek kvar teamoj el dek eŭropaj landoj partoprenis mondan ĉampionadon de latinamerikaj dancoj, kiu okazis fine de novembro en Vilnius. Ses juĝantoj el sep verdiktis, ke la plej forta teamo estas “Zuvedra” el la litova havenurbo Klaipeda. Nur ĵuriano el Germanio restis fidela al longjaraj tradicioj kaj la unuan lokon atribuis al la germana teamo “TSG Bremerhaven”. Jam multaj alkutimiĝis al tio, ke ĉiujare en mondĉampionado de dancoj la plej forta restas unu aŭ alia germana teamo.

Ĉi-foje preskaŭ neniu dubis, ke la litova teamo prezentinta dancon, kies koreografio harmoniis kun adaptita muziko de Johan Strauss, meritas la titolon de monda ĉampiono. Tiun ĉi venkon antaŭis dekjara vojo. La grupo startis en la jaro 1989 en monda danckonkurso en Stuttgart. Tie ĝi restis la sepa. Kvarfoje “Zuvedra” gajnis bronzajn medalojn. En la ĉampionado de 1996, en Vilnius, la teamo estis jam la dua. En 1999 en la dancĉampionado de Eŭropo, aranĝita septembre en Belorusio, litovoj gajnis orajn medalojn.

La novajn mondĉampionojn gratulis la prezidento de Litovio Valdas Adamkus kaj lia edzino Alma, oficiala protektanto de la aranĝo. Kiel specialan premion ili donacis sukcenan velŝipon al la trejnistoj de la teamo.

Studentoj — kerno de la teamo

La kernon de la teamo “Zuvedra” konsistigas studentoj de la arta fakultato de Universitato de Klaipeda. La averaĝa aĝo de la viroj estas 21, kaj de la virinoj — 19. Pluraj el ili jam havas sufiĉe grandan sperton en danckonkursoj. Dum la lastaj jaroj kelkaj spertaj dancistoj forlasis la teamon, perdinte esperon pri pli sukcesa estonto. En la grupo dancas ankaŭ gelernantoj de mezlernejoj.

La trejnistoj de la teamo esperas, ke post la ĉi-jara venko la halo, kie okazas la trejnado de dancistoj, estos pargetita, ĉar tie virinoj ofte disŝiras siajn piedungojn.

Pri siaj estontaj planoj la teamo ankoraŭ ne volas paroli, tamen oni povas senti, ke ĝi ne volas ripozi sur siaj laŭroj. En la jaro 2000 la eŭropa danckonkurso okazos en Ĉeĥio, kaj la monda — en la aŭstria ĉefurbo Vieno. “Zuvedra” penos ankoraŭfoje pruvi, ke ĝia lasta venko ne estis nur hazardo.

Laimius STRAZNICKAS

Estimataj gelegantoj,

foje iuj malabonas sen indiki kialon aŭ motivon. Multjara abonanto skribis simple, “ĉar la revuo ne plu plaĉas al mi”. Tia eldiro ne utilas multe, ĉar se ni ne scias konkretan kritikon, ni ne povas reagi aŭ plibonigi ion. Demandite, tiu aboninto respondis, ke li ja pli-malpli alte taksas la revuon; sed li skribis ke oni libere kritikas la katolikan aŭ islaman religiojn, “sed neniam mi legis kritikon kontraŭ la juda, mi ne legas ion ajn kritikantan la uzurpon de Palestino fare de la judoj”. Estas iom nekutime, ke oni malabonas ĉar en la magazino io ne aperas; kutime oni plendas pri iu aperinta artikolo. Tamen tiu kritikanto iel pravas. La principo de MONATO, ke raportu nur “indiĝenaj” aŭtoroj pri siaj landoj, havas la malavantaĝon, ke ne aperas artikoloj el kaj pri tiuj regionoj, kie ni ne havas kunlaborantojn, ekzemple Palestino. Ni kalkulu iomete: ekzistas ĉ. 120 landoj iel-tiel gravaj, se ni neglektas la plej etajn. La revuo havas 12 numerojn jare. Tio signifus, ke en unu numero devus aperi artikoloj pri 10 diversaj landoj, en la sekva pri 10 aliaj diversaj landoj, ktp. Tiel en unu jarkolekto aperus raportoj pri ĉiuj “gravaj” landoj, sed pri ĉiu el ili nur unu artikolo jare. Estas klare, ke tiel la afero ne povas funkcii. La vivo estas alia, ĉar ie estas gravaj eventoj, aliloke okazas nenio interesa por internacia publiko. Do eble estas eĉ bone, ke ni ne havas kunlaborantojn en ĉiuj landoj ... Aliflanke, se ni (kiel nun) eĉ en gravaj ŝtatoj, kiaj estas Usono kaj Ruslando, ne havas aŭtorojn, tio sendube estas manko. Nu ja, neniu estas perfekta, ankaŭ MONATO ne.

Sincere via Stefan Maul

IRLANDO

Ĉu paŝoj al paco?

Por fortikigi la fragilan pacon en Nord-Irlando estas enkondukitaj novaj iniciatoj. Inkluzivitaj estas inter aliaj nova asembleo / parlamento por Nord-Irlando (preskaŭ samtempe estas kreataj asembleoj en Skotlando kaj Kimrio); forigo de la postulo, ke ĉiuj nordirlandaj parlamentanoj kaj publikaj funkciuloj ĵuru fidelecon al brita monarĥo; elekto de ministroj el ambaŭ frakcioj en Nord-Irlando (la porbrita uniista kaj la irlanda respublikista). Strangefekte estas, ke la ministro pri edukado, Martin McGuinness [magines] estas respublikisto kaj estrarano de la separatisma partio Sinn Féinn [ŝin fejn].

Aliaj iniciatoj koncernas reformon de la polico en Nord-Irlando kaj starigon de translimaj instancoj inter Nord-Irlando kaj Irlanda Respubliko. Tiuj respondecos pri turismo, agrikulturo, sekureco, ktp, sed ne pri politikaj aferoj. Liberigitaj estos terorismaj malliberuloj (kaj unuiistaj kaj respublikistaj) en ambaŭ partoj de la irlanda insulo.

Etnaj regionoj

Plue estos disvastigitaj la irlanda lingvo en Nord-Irlando kaj la indiĝenaj lingvoj (precipe keltaj) en diversaj etnaj regionoj de Britio. Ankaŭ estos kreita nova instanco, nome “Konsilantaro de la Insuloj”, ĉe kiu estos reprezentataj Anglio, Nord-Irlando, Irlanda Respubliko, Skotlando, Kimrio, Manksinsulo (kiu jam delonge havas propran antikvan parlamenton), kaj Manikaj (Anglonormandaj) Insuloj, kiuj estas kvazaŭ feŭdaj ŝtatetoj ene de la brita regno.

Neniu kapablas antaŭdiri, ĉu tiuj unikaj kaj iom aŭdacaj iniciatoj sukcesos. Tamen homoj en Irlando kaj Britio, kiuj sopiras al aŭtonomio, sendependeco aŭ nur al rekono kiel aparta etno aŭ nacio, atendas kaj esperas.

IRL

REAGO DE ĜERMANO

La germana kaj Esperanto

Volonte mi reagas al la artikolo “Influo de la germana laŭ negermano” de Aldo de’ Giorgi (MONATO 1999/12), ne kiel germano, sed kiel ĝermano kun la nederlanda kaj la itala kiel hejmaj lingvoj. La signifokampoj de la kapvortoj ludi en PIV kaj giocare en Vocabolario Italiano-Esperanto de Carlo Minnaja estas resumeblaj pli-malpli jene: 1. sencelumi; 2. sin amuzi; 3. sporti; 4. muziki instrumente; 5. aŭdigi muzikon; 6. surscenigi; 7. junte moviĝeti; 8. veti; 9. mistifiki; 10. riski. Mi konstatas, ke Esperanto rezervas ludi por 1-7, vetludi por 8, trompi aŭ mistifiki por 9 kaj riski por 10. La itala uzas giocare por 1-3 kaj 7-10, sed suonare por 4-5 kaj recitare por 6. La nederlanda havas spelen por 1-4 kaj 6, la kunmetaĵojn afspelen kaj uitspelen por respektive 5 kaj 9, wedden por 8, kaj la verbajn esprimojn speling hebben (7) kaj op het spel zetten (10). Tre varias la nombro de la formoj uzataj (Esperanto: 4; itala: 3; nederlanda: 6), krome sen formkoincido inter la diversaj signifoj. Nur en la kampoj 1-3 la tri lingvoj plene akordas!

Ĝojiga kontribuo

Volante traduki la italan verbon suonare el la supre menciita vortarego de Minnaja en la nederlandan, oni bezonas minimume kvar tute malsamajn formojn en la nederlanda plus kelkajn kunmetaĵojn kun aldonaj prefiksoj por kovri ĉiujn 10 signifojn! Malkiel De’ Giorgi mi ne konsideras ĉi tion “grava manko de precizeco” de unu lingvo kompare kun alia. Ĉiu lingvo priskribas la fizikan realecon laŭ sia unika maniero, kaj la supre mankantaj koincidoj estas respeguloj de tiuj unikaj kodigoj de la mondo, kiu nin ĉirkaŭas.

Transirante al la tereno de la morfologio, ĉu priplori kun De’ Giorgi la troan imitadon de la germana fare de niaj fruaj aŭtoroj kaj ilian tropezon en PIV-citaĵoj? Ankaŭ ĉi-terene mi ne subtenas la rezonadon de la verkinto. Mi konsideras ege ĝojiga kaj siatempe eĉ sava la plipezon, inter la fruaj praktikantoj de Esperanto, de ĝermanlingvanoj kaj slavlingvanoj, kiuj estis nature la plej kapablaj ekspluatantoj de la aglutina potencego de Esperanto. La “skemismo” de Esperanto kaj la travideblo de ĝiaj vortstrukturoj ne nur kontribuas al ĝia relative facila lerneblo, sed estas unu el ĝiaj ĉefaj atutoj kontraŭ ĉiuj “naturismaj” rivaloj.

Verŝajne

Mi ĝojas pri la frua apero de verŝajne (tute klara ne nur por germanlingvanoj, sed ankaŭ por nederlandanoj, francoj, rusoj, kaj verŝajne multaj pli), apud kiu ektrovis sian lokon probable, sed laŭ mia gusto en malpli ĉiutaga, pli scienca lingvaĵo. Mi kredas, ke, fronte la abundan ekzemplaron de ver+ŝajn en diversaj fontlingvoj (kiel en la itala verosimile), ĝia senpera esperantigo estis pli defendebla ol frutempa naturisma prefero por probable. Kompreneble oni devas gardi sin kontraŭ idiotaĵoj, kaj eble la ekzemplo de la verbo elrigardi troviĝas rande de tia misuzo, eble eĉ transrande, ĉar ĝi ja malaperis preskaŭ senspure favore al aspekti.

Ne estu tro pedanta

En la sama kategorio mi vidas elvendo (G: Ausverkauf) anstataŭ disvendo aŭ rabatvendo. Kontraŭe, mi dirus, ke eldoni kuŝas cisrande, ĉar ĝi rifuzas cedi sian lokon al iu naturisma novaĵo. Mi konsentus kun ĉiu, kiu kritikus miskopiojn el la germana aŭ nederlanda kiel alfali (“ataki”) aŭ kunfali (“koincidi”), kvankam la rusaj napadat’ kaj sovpadat’ montras ekzakte la saman konsiston. Oni estu do tolerema, ĉar ne malofte vortoj en iu latinida lingvo sub la surfaco montras nenion alian ol kunfandiĝon de elementoj, kiuj estas pli klare analizeblaj en la ĝermanaj kaj slavaj lingvoj: el-migri kaj aus-wandern (G) kontraŭ emigrare (I); en-migri kaj ein-wandern (G) kontraŭ immigrare (I), kie Esperanto kaj la germana estas pli travideblaj ol la itala, en kiu perdiĝis la libera uzeblo de la komenca morfemo, kaj okazis ĝia senrevena kunfandiĝo kun la leksika kerno de la verbo. Similan teksaĵon oni trovas en la itala naufragio, kiu, malgraŭ De’ Giorgi ja signifas ekzakte “ŝip-rompo”. Ankaŭ oni ne estu tro pedanta, kritikante la esperantan “memstara” kiel (fi)germanaĵon, ĉar “ne ĉio memstara ĉiam staras” laŭ la verkinto.

“Memstara” estus io “aŭtonoma”, “io sendependa”, sed, estimata De’ Giorgi: ĉu ĉio “sendependa” ĉiam “pendas”?

Wim JANSEN

LITOVIO

Mizero en la mezo

Plej grandaj pesimistoj en la mondo estas la litovoj, laŭ enketo de la opinio-sondada kompanio Gallup. Litovoj aparte timas senlaborecon kaj internaciajn konfliktojn. Dum okcidenteŭropanoj plejparte kontentas pri la vivo, mezeŭropanoj ne. Gallup esploris inter 63 mil homoj en 62 landoj.

LAST/pg

Ĝis nerevido

Kreskas la nombro de litovoj forpelitaj el aliaj landoj. En 1999 estis hejmenigitaj 1 800 litovoj, kiuj pro senlaboreco en sia lando aliloke perlaboris la panon. Ĉefe el Britio, Danio, Germanio kaj Svedio estis forpelitaj litovoj, kies vizoj ne plu validis kaj kiuj kontraŭleĝe laboris, eĉ krimis.

LAST/pg

LITOVIO — BRITIO

Kontrabanditaj cigaredoj invadas Brition

Britaj doganistoj malkaŝis, ke pasintjare krimecaj grupoj el Litovio multe plifortigis sian influon en la brita merkato de kontrabandaj cigaredoj. Bone organizitaj grupoj el diversaj urboj de Litovio kaŝas kontrabandajn varojn en ŝarĝaŭtoj kaj ŝipkonteneroj, falsas importdokumentojn kaj organizas nigramerkatan komercadon en Britio. Tra Dover importataj cigaredoj estas kaŝataj inter lignaĵoj kaj aliaj el Litovio importataj konstrumaterialoj.

Du versioj

Laŭ informoj de la litova ambasado en Britio, komence de 2000 en tiu lando juĝproceson atendas kvar kriminalaferoj. Pro tabaka kontrabando en Britio kutime oni punas per ĝis kvar jaroj da mallibero.

Kutimas du versioj. Laŭ la unua, la ŝoforo asertas, ke li transportis lignaĵon kaj ke pri kaŝitaj cigaredoj li nenion sciis. Laŭ la dua, la ŝoforon haltigis sur la limo polaj germanaj krimuloj kaj minacante per kruela persekuto entrudis kontraŭleĝan ŝarĝon de cigaredoj.

La plej granda juĝafero ligiĝas kun la ŝarĝo de du milionoj da Rothmans-cigaredoj, kiu estis perŝipe importita el Kaliningrad (rusa enklavo inter Litovio kaj Pollando), kaŝita en aluminia rubo. La valoro de tiu cigareda ŝarĝo superis 300 000 britajn pundojn (440 000 eŭroj).

Distribuo

Cigaredojn, kiuj kontrabande trafis la britan nigran merkaton, litovaj krimuloj disvastigas helpe de tie loĝantaj samlandanoj, kiuj esperas atingi politikan azilon.

Distribuantoj aĉetas cigaredojn en kestoj de po 500 paketoj aŭ en blokoj de po 10 paketoj. La prezo varias inter 1,5 kaj 2 pundoj por paketo (2,22 – 2,96 eŭroj). La cigaredoj estas vendataj en sabataj kaj dimanĉaj bazaroj de Londono kaj ĝiaj antaŭurboj, aŭ en la popularaj car boot sales, kie oni vendas rekte el la aŭtokofrujo. Tamen plej granda komerco okazas pere de malgrandaj vendejoj en lokoj kie dense loĝas etnaj minoritatoj, precipe hindaj kaj arabaj.

Litovaj komercistoj plendas

Dume honestaj litovaj eksportantoj asertas, ke la litova kontrabando al Britio ege ĝenas ilian agadon. Kontraŭleĝa importado de Marlboro-, Rothman- kaj Embassy Regal-cigaredoj en Brition pasintjare estis tiom intensa ke britaj doganistoj komencis suspekte pritrakti ĉiun ŝarĝaŭton el Litovio. Litovaj varoj preskaŭ ĉiam estis haltigataj kaj elpakataj pro ebla kontrabando. Litovaj entreprenistoj eĉ komencis plendi, ke plurfoje okazis, ke varoj (precipe vitraj) estis damaĝitaj kaj ke neniu repagis la perdon. Fariĝas komplika afero trovi ŝoforojn aŭ transportkompaniojn, kiuj volonte transportus eksportvarojn al Britio.

Profito grandega

Impostoj pro cigaredoj en Britio atingas 80 procentojn de la prezo aŭ eĉ pli. Fumanto pagas po 3,7 pundojn (5,47 eŭroj) por paketo de popularaj markoj. Krimuloj ricevas impresgrandajn profitojn. Pro la nigra merkato de cigaredoj la brita buĝeto ĉiujare perdas ĉirkaŭ 2,5 miliardojn da pundoj. Oni informas, ke en tiu lando fumas ĉirkaŭ 19 milionoj da loĝantoj, kaj ke ĉiu kvina aĉetata cigaredpaketo estas kontrabanda.

Pro senĉese kreskanta kontraŭleĝa merkato ekde la jaro 1996 en Britio bankrotis pli ol 8 300 kioskoj kaj vendejoj, kaj ĉiujare oni perdas ĉirkaŭ 3 500 laborlokojn.

Laimius STRAZNICKAS

Laŭ ritmo de la rizejoj

Pezaj kotmakulitaj bubaloj tiras antikvajn plugilojn. Kapvestita per sia nemalhavebla konusa ĉapelo, kamparanino per rapidaj paŝetoj marŝas kun vekto lokita sur ŝiaj ŝultroj. Bildoj de l’ eterna Azio. Oni povus kredi, ke ĉi tie nenio ŝanĝiĝis. Tamen, depost senkolektivigo, la vjetnama agrokulturo travivis veran revolucion.

Ĉi-mezjunie la dam-tabulo de la rizejaro belbrilas per ĉiuj nuancoj de verdo kaj flavo. Ĉie rizejoj, digoj, kanaloj. Senescepte, ĉiu terpeco estas prilaborata de la kamparanoj, kiuj kultivas ĉion disponeblan. Ĉar la delto de la Ruĝa Rivero, en Nord-Vjetnamio, estas unu el la plej popoldensaj kamparaj regionoj en la mondo, kun 18 milionoj da loĝantoj en 14 700 km2.

Nur per manoj

Jam sufoka estas la varmo. Espereble pluvos, fine de ĉi tiu posttagmezo, kiel ofte okazas en tiu musonperiodo, kiam la ĉielo subite disverŝas siajn akvojn, kiuj venas fekundigi la grasan teron de la delto. Kun senĉesa svingado, Hao ĉerpas akvon el la kanalo per bambua korbo por enverŝi ĝin en la parcelon. Ade ripetita ago, ĝis nun nur malofte anstataŭata de elektraj pumpiloj. Krom la bubalo, kiun li luprenas de najbaro por plugado, Hao mane plenumas la tutan laboron. Tiom etaj estas la parceloj! Antaŭ dek jaroj, kiam okazis la senkolektivigo, la tero estis redistribuita al ĉiu familio; Hao ricevis 1440 m2 dividitajn en sep parcelojn.

Dek kvin tagojn poste bolas la kamparo. La musono apogeas; per falĉileto oni diligente tranĉadas la rizplantojn; sekiĝas la pajlo, ĉu kiel garboj en rizejoj aŭ sternita sur vojrando. En la kortoj, antaŭ la domoj, sur plej eta disponebla spaco, la draŝita greno estas disĵetita por ke ĝi sekiĝu. Ĉi tie oni rikoltas, aliloke oni jam priklas. La junaj ŝosoj belbrilas per dolĉa verdo en la arbidejoj; la bubaloj tiras la plugilon aŭ la plugado rekte okazas mane per plugpioĉo, por turni la teron, rompi la terbulojn.

Ŝvitiga laborado

Ŝvitiga laboro, dum horoj sub suno, kun piedoj en koto, por prilabori teron saturitan de akvo. Aliaj jam priklas: laboro de virinoj. Malmultope, kun pantalonoj mezfemure refaldita, la kamparaninoj klinitaj plantas en ŝlimon tiujn milojn da etaj verdaj ŝosoj, kiuj produktos duan rikolton de la jaro. Hao esperas havigi ĉirkaŭ 45 kvintalojn/ha el la rizo priklita en marto, kiun li rikoltas en junio, kaj la rendimentoj najbaras 52 kvintalojn/ha por la dua rikolto okazonta en oktobro.

La rizo, ankoraŭ, ĉiam la rizo. Simbolo de la vivo, uzata en ĉiu manĝo. Pli ol nutraĵo, tuta rizo-civilizacio stampas la pejzaĝon. Ĝi estos bovlo da blanka rizo, parfumita rizo, nudeloj, vermiĉeloj, krespoj, alkoholaĵo.

Ĉar liaj rikoltoj da rizo kaj legomoj kaj liaj ses porkoj kun kelkaj kokinoj ne sufiĉas por nutri lian familion, Hao aldonis al sia produktado ne-agrokulturan agadon. Li iĝis produktisto de alkoholo: li aĉetas rizon, kiun li distilas por fari el ĝi fortegan kaj parfumitan trinkaĵon. Tio ebligis al li konstrui belan domon el brikoj. Post tri jaroj de militoj kaj dek jaroj de komunisma vegetado, la reformoj anoncitaj en 1986 redonis esperon. Post pago — per mono aŭ nutraĵoj — de la imposto, nome 30 kg da rizo por sao (1), Hao povas fari kion li volas.

Riĉiĝo estas virto

Anstataŭ doni politikan liberecon, la komunistaj gvidantoj dekretis, ke de nun riĉiĝo estas virto, kaj multaj estas tiuj, kiuj kaptis tiun novan liberecon kaj profitas de konsumeblaĵoj antaŭe nekonataj. Kun videbla fiereco Hao kondukas nin per sia malgranda motorciklo por vidi la karaokeo-lokalon, kiu ĵus malfermiĝis en la vilaĝo. Tiel, en tonkina vilaĝo, ni retrovas ... Sylvie Vartan, stelon de la franca kanzono!

La ekonomia liberaligo ebligis revigligi la ekonomion de la lando antaŭe elsuĉita. Dum la nigraj jaroj la monata nutrokvanto estis limigita je nur 13 kg por kapo, 2 kg sub la vivnecesa minimumo fiksita de UN. Hodiaŭ Vjetnamio iĝis denove la tria mondskala eksportisto de rizo. Sed ne ĉiuj same sukcesas kiel Hao. La oficialaj statistikoj indikas ankoraŭ 18 % de malriĉaj familioj (t.e. disponantaj malpli ol 2100 kaloriojn tage kape), kaj la diferenco inter prosperaj regionoj kaj tiuj ne encirkvitiĝintaj estas 7,5-obla.

Tiel, danke al ĝeneraligo de varioj altrendimentaj kaj mallongciklaj, al progresado de la pruntsistemoj, la loĝantoj de la Mekong-delto, ĉe la suda landparto, per du rizrikoltoj ricevas jarajn rendimentojn de 10 ĝis 12 tunoj/ha. Aliparte, malriĉeco de iuj provincoj kiel Anamo okazigas, ke miloj da agrokulturistoj forlasas siajn vilaĝojn por provi sian bonŝancon en Sajgono, Hajfongo aŭ Hanojo.

Ankoraŭ gvatataj

Okaze de kongreso de la komunista partio, Hanojo estis flagita per portretoj de Ho Ĉi Min kaj sloganoj laŭdantaj la partion. Kaj tamen neniu plu kredas je tio. Sed, kvankam la nuna reĝimo liberaligas la ekonomion, ion koncedi sur la politika kampo estas nepre ne prikonsiderinde. Cetere la kongreso konfirmis sian principon: ne al plurpartiismo.

Antaŭ nelonge, paroli sur strato kun eksterlandano povis kaŭzi malagrablaĵojn; ankaŭ lerni okcidenteŭropan lingvon faris vin ŝipfuĝonto, sekve suspektato. Plurfoje ni konstatis, ke gvatado plu okazas en publikaj lokoj, kaj malgraŭ niaj multaj vizitoj ĉe la kamparo, ni ne sukcesis ricevi la permeson loĝi dum kelkaj tagoj ĉe familio de kamparanoj.

(1) mezurunuo: 1 sao egalas 360 m2.

Sinko-flugo

Mi bedaŭras ne povi laŭdi la ĵus aperintan diskon Masko de Kajto, kiel Danjelo Gibbons faris en sia recenzo (MONATO, 1999/12, p. 23).

En pasintaj eldonaĵoj la bando montriĝis kiel interese evoluema kaj kreis memstaran muzikaĵon per propra idearo, kreante ĝin surbaze internacie folkloran muzikon.

Por mi estas ĉiam denova ĝuo percepti la unikan miksaĵon inter pekle-frisaj kantoj, sud-amerikaj ritmoj kaj kvazaŭ lerneja kanono-kantado.

La eldonaĵo Masko nun metis ian finpunkton al tiu espero-plena vojo, ĉar ĝi malkovras sklerozemajn tendencojn kaj nur malkonvinke aspektas inspirite. La antaŭaj diskoj ne trovis dignan sekvon. Aspektas, kvazaŭ la kajto tiun ĉi fojon maltrafus la aeran blovon.

Ronnie RAKETE, Germanio

Neŭtrala

En la enkonduka alineo de plurpaĝa artikolo pri la milito en Jugoslavio (MONATO, 1999/10, p. 10) Aldo de’ Giorgi skribas i.a. ke “...gratulindas ... Norvega Esperantisto, kiu ... senkaŝe akuzis Usonon kaj la landojn de NATO pri tiu neniom pravigebla agreso”.

Nu, ne ĝuste tion ni skribis efektive. En redakcia artikoleto (en Norvega Esperantisto n-ro 2/99) ni konstatis ke “inter la membroj de NEL certe troviĝas diversaj politikaj opinioj, ankaŭ pri la krizo en Balkan[i]o” kaj ni nur atentigis pri la deklaro alipaĝe kiun verkis la estraro de NEL. En tiu deklaro oni zorge evitis unuflankan kulpigon de unu partio en la konflikto, kaj provis trovi formulaĵojn pravigeblajn surbaze de la idealoj de Zamenhof, kaj akcepteblajn ankaŭ por tiuj membroj kiuj trovas la bombadon de NATO necesa en tiu kriza situacio. En la deklaro tial staras ke ni “bedaŭras la milit-atakadon en kiu nia lando, per sia membreco en NATO, parto-prenas ... kontraŭ celoj en Jugoslavio” kaj, post aludo al senperfortaj procedoj por solvado de konfliktoj, ke “ni bedaŭregas ke fronte al la serbaj teroraĵoj en Kosovo la albana gerilo, kaj nun ankaŭ NATO, sentis sin devigataj reagi per milit-rimedoj”.

Temas do pri esprimo de granda bedaŭro ke la partioj de la konflikto ne solvis ĝin per pacaj rimedoj. Kaj pro tio nia estraro espereble estas gratulinda.

Douglas DRAPER, Norvegio

GERMANIO

Pekoj de patriarko

Kiom abrupte povas ŝanĝiĝi politika situacio, tion draste montras Germanio. Ankoraŭ en aŭtuno 1999 regantaj partioj, socialdemokratoj (SPD) kaj verduloj, troviĝis en abismo de malsimpatio (vidu la raporton “En giganta truo” en la septembra numero) ne nur laŭ opinisondoj, sed precipe pro multaj malvenkoj en elektoj de federaciaj landoj. Kontraste kristandemokratoj (CDU), kiujn elektintoj unu jaron antaŭe sidigis sur opoziciaj seĝoj, havis tiom da simpatiantoj, ke la partio de la patriarko Helmut Kohl [kol] senprobleme povus reveni al regado, se okazus elektoj.

Sed kelkajn monatojn poste, fine de novembro, la situacio subite iĝis tute alia. Tio ne okazis, ĉar regantaj socialdemokratoj laboris pli bone ol antaŭe, male, ankaŭ post somera paŭzo oni precipe kverelis en daŭra konfuzo. Do, kristandemokratoj, kvankam ili tute ne havis pli bonajn proponojn por necesaj reformoj, plue navigis sur ondego da simpatio. Sed nun trafis ilin batego, kiu povus detrui la partion.

Nigraj kasoj

La katastrofo eliris de la bavara urbo Aŭgsburgo (hazarde loĝloko de la aŭtoro de tiu ĉi artikolo). Prokuroroj, kiuj esploris dubindajn negocojn de armil-komercisto, malkovris, ke en tiu tuta kaĉo ludis rolon ankaŭ iama kasisto de CDU, kiu ricevis milionojn da germanaj markoj en valizeto de tiu armilkomercisto, donace por la partio. Amaskomunikiloj prave flaris grandan skandalon kaj mem komencis esplori. Ne daŭris longe, ĝis en la centro de tiu ĉi ŝmirmona marĉo troviĝis neniu alia ol la patriarko mem: Kohl devis konfesi pri akcepto kaj kaŝado de gigantaj sumoj, pri nigraj kasoj kaj kontoj. Fine de decembro evidentis: Kohl pekis kontraŭ leĝoj, prokuroroj ekis ekzameni, minacas lin eventuale puno. La monumento Kohl, kanceliero de germana unuiĝo, ekfalis. La damaĝo, kiun li kaŭzis al la partio, en la momento, kiam estas skribataj tiuj ĉi linioj, ankoraŭ ne estas taksebla.

La “sistemo Kohl”

Klare tamen estas nun, ke la “sistemo Kohl” estis parte krima, kvankam neniu asertas, ke la eksa kaj nun honora partiestro agis por riĉigi sin mem — male li malavare disdonis monon el nigraj kasoj kaj kontoj. Tiaj donacoj estis grava parto de lia sistemo, kies esencon oni povas priskribi tiel: kio estis bona por Kohl, estis bona por la partio, kaj: Kohl estis la partio kaj la partio estis Kohl. Li estas politikisto ne tre inteligenta, sed havas bonegan instinkton por malkovri talentulojn kaj kapablon ligi ilin al si, kaj tiel teni sian potencon. Inverse, tro ambiciajn homojn li forpuŝis kaj tiel malhelpis fortiĝon de rivaloj. Viktimoj tiaj estis precipe politikistoj pli inteligentaj ol li; plej konata ekzemplo estas profesoro Kurt Biedenkopf [bidenkopf], kiun li ĵetis el la ofico de ĝenerala sekretario de CDU. Li nun estas ĉiel respektata ministroprezidanto de Saksio.

Antaŭe oni ofte cerbumis, kiel Kohl sukcesis formi kaj gvidi la partion tute laŭ sia gusto, nun do oni scias, ke kun disdono kaj retiro de sia favoro al aliaj li ankaŭ disdonis aŭ retenis monon, kiun li akiris kaj administris preterleĝe, parte kontraŭleĝe.

Per tiu sensacia skandalo kompreneble profitas la regantaj socialdemokratoj. Tamen estus maljuste, atribui rekreskantan simpation por la registaro nur al la fiasko de CDU. Koincidis kun ĝi fino de kvereloj en la reganta koalicio, almenaŭ en gravaj punktoj. Ŝajnas, ke kanceliero Gerhard Schröder [ŝreder] fine vere komprenis, ke necesas solida laboro por survojigi urĝajn reformojn. La registaro prezentis relative bonan leĝoprojekton de impostado kaj serĉis kompromison kun la opozicio por reformi la leĝan pensi-asekuron. Iom helpas la registaron ankaŭ pliboniĝanta ekonomio kaj favoraj konjunktur-prognozoj.

Stabila demokratio

Konsole estas: ĉio ĉi montras, ke la germana demokratio principe estas relative stabila. Jes, koruptado okazas ankaŭ en demokratio, sed ĝi ne restas porĉiame kaŝita, kiel montras la kazo Kohl. Kaj plian instruon donas tiu ĉi kazo: Ankaŭ en demokratio ne estas bone, se unu homo kaj sama partio regas tro longe. Kohl dum 16 jaroj estis kanceliero kaj do povis senprobleme plekti sian ampleksan reton de potenco tra la tuta federacia respubliko. Nun oni diskutas ne nur pri pli precizaj leĝoj por partioj, sed ankaŭ la demandon, ĉu limigi la oficotempon de kancelieroj. Tiel eble la skandalo havos ankaŭ bonan sekvon.

Klare estas, ke la registaro en Berlino ne plu falos en gigantan truon, kiel probablis antaŭ duona jaro, kvankam ankaŭ ĝi suferas pro kelkaj ŝmirmonaj skandaletoj de SPD-politikistoj. Daŭros longe, ĝis CDU povos reakiri perditan fidon. La meritoj de kanceliero Kohl restos, sed la “nigra giganto” Kohl kaj “lia” partio nun havas grandajn nigrajn makulojn. Krome estas risko, ke tiu ĉi skandalo kreskigos la naŭzon de germanoj pri politikistoj ĝenerale. Laŭ freŝa enketo, 44 % ne elektus, se nun estus balotoj. Se efektive degenerus la granda popolpartio CDU, tio severe povus malstabiligi la germanan demokration.

Stefan MAUL

Pri realo kaj la malo

Nuntempaj usonaj filmoj kiel La matrico aŭ Okuloj larĝe fermitaj levas la demandon pri la svagaj limoj inter realo kaj sonĝo, inter efektivo kaj imago, inter frenezo kaj racio. Samajn temojn oni povas trovi en la verkoj de multaj aŭtoroj ĉi-jarcentaj, ekzemple, en ĉi tiuj kvar noveloj de Valerij Brjusov (1873-1924), rusa poeto kaj prozisto. Kiel indikas la antaŭparolo, argumente ili povas memorigi pri rakontoj de Poe (1809-1849), kvankam kun alia tono (ne nepre nur pro la ruseco, sed ankaŭ pro la tempa distanco inter la du verkistoj). La unua novelo estas noto verkita de psikopato (unua frazo: Certe, jam de la infaneco oni opiniis min perversa), kies kruelo certe pensigas pri la putpendola Poe. La dua, teksto el la arĥivo de psikiatro (same: Mi amis spegulojn ekde la junaj jaroj); ĉi-foje venis al mia kapo la argentinaj Borges kaj Cortázar, jardekojn postaj. La tria havas perfektan finon, ironian, post rakonto pri ekstrema amo. Kaj la kvara, intrige parenca al la majstra romano de Bulgakov, temas pri astrala (t.e. anima, spirita, nekorpa) vojaĝo al fora planedo gvide de la Diablo. Krom la stranga transskribo “dyba” (nomo de torturilo; eble sufiĉus “reko” aŭ “pendreko”), la Esperanto de la traduko estas same rekomendinda, kiel la enhavo de la libreto mem.

Jorge CAMACHO

Valerij Brjusov: Kvar noveloj. El la rusa tradukis Grigori Arosiev, Aleksander Korĵenkov kaj Ilsia Novikova. Eld. Sezonoj, Jekaterinburg, 1999. 24 paĝoj vinktitaj. Prezo ĉe FEL: 2,20 eŭroj + afranko.

Neglektata kontinento

Tio estas unika: UN oficiale kaj publike petas pardonon pro propraj fiasko kaj kulpo. La ĝenerala sekretario de la mondorganizaĵo, Kofi Annan, eldiris tiun kulpkonfeson surbaze de esploro, kiun li mem komisiis al sendependa skipo. Oni disponigis por tiu esploro ĉiujn koncernajn dokumentojn kaj materialojn. La rezulto estis ege malĝojiga raporto, kiu atribuis al UN ĝenerale, kaj aparte al la Sekurec-Konsilio, gravegan kulpon: spite al klaraj ekkonoj kaj alarmvokoj la mondorganizaĵo, kiu laŭ propra difino volas garantii pacon kaj homajn rajtojn, faris nenion por malhelpi genocidon.

Alarmo sen sekvo

Temis pri Afriko, pri la tiama ekstermo de grandega nombro da tutsiaj loĝantoj en Ruando fare de anoj de la hutua tribo. Ĝuste kiam komenciĝis tiuj brutalaj masakroj, UN retiris siajn blukaskulojn, kvankam Kofi Annan ricevis alarman telegramon de la komandanto en Ruando. Supozeble tiu misago en 1994 estis la plej granda fiasko de UN. Fiasko? Fatala eraro? Malsukceso? Ni povas, eble devas paroli ankaŭ pri krimo, sed tian krimon persekutas neniu tribunalo.

La mondorganizaĵo ne je la unua fojo malmajstris defion. La listo de fiaskoj estas ampleksa. Ni memoru pri balkanaj landoj kaj laste Kosovo, aŭ pri Orienta Timoro, kie oni longe hezitis, fine tamen intervenis. Kio pri aliaj konfliktoj, ekzemple inter kurdoj kaj turkoj, pri Tibeto aŭ Ĉeĉenio?

Multaj militoj

Tamen plej terure UN neglektas Afrikon. En tiu ĉi kontinento regas mizero, perforto, malsato, oni militas, buĉas kaj genocidas en aro da landoj: Angolo, Somalio, Eritreo, Etiopio, Burundo, Sudano kaj Konga Respubliko. En tiu ĉi lando ribeluloj kaj registara armeo dum unu jaro batalis, poste subskribis pactraktaton, sed tuj poste oni daŭrigis buĉi unuj la aliajn. UN fiaskis en Somalio kaj Angolo; tie pereis blukaskuloj, sekve oni retiris la pacotrupojn. En Siera-Leono somere de 1999 oni subskribis pactraktaton, kiu permesis ke la masakrintaj ribeluloj eniru la registaron, kaj UN disponigis gigantan trupon: 6000 soldatoj garantiu la pacon en la lando. Sed kiuj soldatoj? Estas preskaŭ nur anoj de okcidentafrika interven-armeo Ecomog, kiu batalis kontraŭ la ribeluloj. Ĉiu el ili ricevis bluan kaskon kaj iom pli grandan soldon. Iamaj malamikoj do nun estas neŭtralaj kontrolantoj de paco. Kia absurdaĵo!

En Kongo post urĝado de UN oni subskribis ankaŭ pactraktaton, en julio 1999. Oni promesis sendi ĝis 25 000 blukaskulojn, sed ĝis nun tie troviĝas ne pli ol 40 UN-observantoj. Kiu do povas miri, ke ekde oktobro oni denove militas?

Dilemo de UN

La dilemo de UN estas, ke la mondorganizaĵo povas esti nur tiom forta, kiom permesas la gvidaj ŝtatoj, precipe la potencoj kun veto-rajto en Sekurec-Konsilio. Sed ĝuste tiuj ŝtatoj havas nenian intereson pri Afriko kaj ties konfliktoj. Afrikano Annan plendis: “Eĉ la multe pli bone ekipita Eŭropo ricevis signifan helpon de ekstere, por konservi pacon en sia regiono.” Per tio li aludis precipe al Usono. Ties nova UN-ambasadoro Richard Holbrooke [holbruk] fine de la pasinta jaro vizitis la nigran kontinenton kaj revenis kun jena cinika mesaĝo: En Kongo unue devas regi paco, nur poste oni povos paroli pri pacotrupoj.

Tute alimaniere en Kosovo. Estis precipe Usono, kiu insistis pri interveno kontraŭ Serbio, tamen ne fare de UN sed de NATO, kaj per tio eĉ riskis gravan konflikton kun Rusio. Oni elspezis miliardojn da dolaroj por bombardi, kaj postmilite transdonis al UN la taskon, per trupoj garantii pacon.

Kial tia ambigua konduto? Kompare al la malgranda nombro de albanoj en Kosovo, masakroj en afrikaj landoj trafas dekojn da milionoj. Ĉu afrikanoj estas homoj dua- aŭ triaklasaj, kiuj ne meritas protekton kaj helpon de UN? Intertempe eĉ helporganizaĵoj, precipe neregistaraj, retiras siajn komisiitojn, ĉar pli kaj pli ofte helpantoj estas murdataj pro manko de pacigaj trupoj. Se la kulpokonfeso de Kofi Annan havu sencon, konsekvence UN devus ŝanĝi sian politikon en Afriko. Sed tian signalon ĝis nun ni atendas vane. Ŝajnas, ke fiaskoj de UN en Afriko daŭros, ke ĝi restos forgesata kontinento.

MAUL Stefan

KINARTO

Inkubo en kubo

Cube (Kubo) — Reĝisoris: Vincenzo Natali, Kanado

Tere kuŝas viro. Vekiĝante, li troviĝas en ĉambro sen pordo, sen fenestro. Ni scias nek kiel li venis tien, nek kial — kaj ankaŭ li ne scias. Li estas vestita kiel malliberulo aŭ eble kiel frenezulo. Ni tuj kompatas lin kaj komprenas, ke li volas eskapi el tiu ĉi stranga karcero kubforma. Ĉe ĉiu faco de la kubo estas plato, monŝrankaspekta. Li elektas unu kaj turnas la fermilon: la plato glitas flanken kaj montras specon de kluzo, mallongan tunelon kondukantan en alian ĉambron, kien li pasas; malprogreso, ĉar li nun troviĝas en plua karcero, alikolora sed sama. Li antaŭeniras kaj tuj haltas. Subite lia korpo disfalas en kubojn, distranĉita per insido.

Tiel komenciĝas la impresa filmo de Vincenzo Natali, Cube (Kubo). Lia unua longfilmo, preskaŭ scienc-fikcia sed almenaŭ fantazia, estas fascina kaj ege sukcesa. Malgraŭ la buĝeto de 350 000 kanadaj dolaroj, sumo sufiĉa por nur 20 tagoj da filmado, ĝi jam meritis premiojn ĉe pluraj internaciaj kinofestivaloj.

Puzlo

La 28-jaraĝa reĝisoro sukcese kreas suspenson ekde la unua sceno, kiu ade plistreĉiĝas ĝis la lasta. Post la unua morto, ni renkontas ses ĉefrolulojn, ĉiun en sia karcero, kiuj fine renkontiĝas unu post la alia kaj kunlaboras por eskapi el la inkubejo. Ĉiu el ili havas elementon utilan por eliri la puzlon.

Tiom facile tamen ne estas. Ĉiu kluzo kondukas al alia karcero, sed kelkaj kuboj estas mortigemaj. La insidoj estas diversaj tamen same inkubaj: acid-ŝprucoj, miloj da ŝtal-pintoj, klingo-reto (kiu kaŭzis la morton de la unua kaptito). Tamen eĉ se teruraj, tiuj insidoj estas pli psikaj ol sango-karnaj. La tuto estas necerteco: por eskapi ŝajne necesas pasadi tra la ĉambroj; sed kiuj kluzoj kaŝas insidon, kiuj ne?

Transviv-instinkto

Krom tiu ĉi streĉo ununivela, ankaŭ inter la kaptitoj streĉiĝas la rilatoj, ĉar evidentas, ke la homa transviv-instinkto pretas oferi aliulojn por savi la propran haŭton. Kiel prov-ratoj en kaĝo, ili strebas liberigi sin: ili scias, ke homo, ne manĝante, ne trinkante, vivos nur ĉirkaŭ tri tagojn. Kaj kelkaj tro helikigas la grupon: eble plejbonas forlasi ilin? Tamen precize tiuj tenas la ŝlosilon nepran por vagadi plu tra la kuboj.

Kial tiuj uloj estas tie? Kial tia provo necesas? Ĉu ili transvivos? Ni nek scias nek scios. Tamen, kiel en verko de Sartro aŭ Kafko, la kompreno ne nepras. En la filmo tiaj informoj iĝas bagatelaj, tiom suspensa estas la intrigo. Vole-nevole komparebla kun la hungara freneziga ludilo, Rubika Kubo, la filmo bone povas esti sensenca kaj neklarigebla. Ĝi tamen estas videnda kaj revidinda.

Marteno ECOTT

Malmiraklo prilumita

Miraklo: tiel oni priskribis la naskiĝon de ŝafido en “sankta” kristnaska brutejo, al kiu oni alportis vivantajn ŝafojn kaj azenojn por reprezenti la naskiĝlokon de Kristo. Sed ve! Pro novjaraj raketoj kaj aliaj bruoj ĉio malmiraklis: mortis pro timo la kristnaska ŝafido. Tamen jen la sola miso de Vilnius-a projekto “Jarmila Lumo”, en kiu ĉefrolis la 326 m alta televida turo, kiu pro pli ol kvin mil lampetoj fariĝis elektronika kristnaska “arbo” kun, sur ĝi, potenca lumigilo disradianta kristnaskan stelon. De la turo, finkonstruita en 1980, oni ne tute malmuntis la instalaĵojn: oni esperas iamaniere reuzi ilin en venontaj jaroj.

LAST/PG

Dum 10 horoj koncertis muzikistoj en Litovio por tiel “mara-tone” adiaŭi la jaron 1999. Litova asocio de muzikistoj arigis 260 muzikistojn, kiuj prezentis diverspecajn klasikajn kaj popularajn erojn. Tia miks-koncerto montriĝis tre populara kaj plenplenis la halo. Jam la tria t.n. granda parado de muzikistoj: la dua estis dediĉita al junaj artistoj.

LAST

Eŭro

Laŭ raporto de la Komisiono de Eŭropa Unio, en 1999 en la tuta eŭroregiono nur 0,4 % de la personaj bankkontoj estis transformitaj al eŭrokontoj. Tamen 0,8 % de la rilataj pagoj okazis per eŭroj. La uzado de la eŭro varias laŭ la landoj. Ekzemple la nombroj en Belgio estas la duoblo de la eŭropa mezumo. Pli-malpli 30 % de la kompanioj jam indikas ĉiujn prezojn en eŭroj, kaj iom pli da ili jam fakturas en ili. Sekve de tiu malalta uzado, la EU-Komisiono decidis komence de 2000 instigi siajn membro-ŝtatojn informadi pri la nova valuto.

Marc VANDEN BEMPT

LITOVIO

Biero populariĝas

La jaro 1999 por litovaj bierfaristoj estis tre sukcesa. Dum la pasinta jaro ili vendis 177 milionojn da litroj da biero, plej multe, de kiam rezultojn registras la litova asocio de bierfaristoj. En la jaro 1998 vendiĝis 147 milionoj da litroj, en 1996, 136 milionoj.

Audrius Vidys, prezidanto de la asocio de bierfaristoj, opinias, ke al la lastjaraj rezultoj kontribuis la varmega somero: “Malgraŭ tio la biermerkato de Litovio dum du proksimaj jaroj ankoraŭ devus iomete kreski. Nuntempe por unu loĝanto de Litovio jare oni produktas iom pli ol 51 litrojn da biero, dum en landoj kun simila klimato, ekzemple Finnlando aŭ Svedio, ĉirkaŭ 80 litrojn. Do ankoraŭ estas eblo de kresko.”

En la pinto de avangardaj bierfarejoj viciĝas fabrikoj, kiuj apartenas al svedaj, finnaj kaj danaj kompanioj. La ses plej gravaj bierfabrikoj, administrataj de eksterlandaj kompanioj, pasintjare produktis 166 milionojn da litroj, kaj la pure litovaj kompanioj apenaŭ 11 milionojn.

Biero produktata en Litovio plejparte estas konsumata en Litovio. Nur iomete eksportiĝas al Latvio kaj Usono.

LAST

Kiun vojon?

Feliĉe Esperanton influis ĉe ĝia ekesto kaj evoluo la rusa kaj la germana, tiel kontraŭpezante la romanidajn vortaron kaj sintakson. Tio faris Esperanton vere eŭropa lingvo anstataŭ lingvo imitanta la parolmanieron de nur unu nacio. Kion dezirus Aldo? (MONATO, 1999/12, p. 12) Ĉu superregan influon de la angla? Kiel nuntempe en multaj landoj: tre ĝena faktoro en pluraj etnaj kulturoj kaj lingvoj? Aŭ ĉu Esperanto en ĉio aspektu, similu, imitu la italan?

Reforma emo spureblas en diversaj tekstoj liaj, ĉu pri troo da konsonant-sinsekvoj (laŭ li malfacile prononceblaj), ĉu pri neologismoj (nur liagustaj), ĉu pri plisimpligo de la fraz-strukturo, ĉu pri interpunkcio.

Laŭ mi, parenteza “kiu estas”, do fakte forlasita el frazo, perdas sian influon, sian regivon. Ĝi ne povas pravigi neuzon de la akuzativa finaĵo ĉe adjektivo, epiteto de objekto, kiam okazas ŝanĝo nur en la vortordo: ja la du elementoj estas samrangaj, samkazaj.

Do: — ellerni la lingvon proponitan de Zamenhof; aŭ: — ellerni la proponitan de Zamenhof lingvon; aŭ: — ellerni la de Zamenhof proponitan lingvon. Mi agnoskas, ke la unua estas la plej flua formulo, sed ankaŭ tie la finaĵo ne malaperu. Klare! Kiun lingvon? La proponitan de Zamenhof. Tiun, kiun Zamenhof proponis.

Laste — jes, “ke” estas konjunkcio kaj ligas du propoziciojn. En si mem ĝi sufiĉas por tiu tasko, precipe en mallonga frazo. Sed ĝi ne superfluigas komon. Komoj dividas longan frazon en supervideblajn propoziciojn kaj, tiel montrante tuj la strukturon de la tuto, faciligas la legadon. Tio estas la tasko de la interpunkcio, kiu funkcias sendepende de vortspecoj.

Christian DECLERCK, Belgio

ML 2000 005

Psikedela sperto

En recenzo pri la lumdisko “PoLimoRFiA ArKiteKnia” de Solotronik (la artisto pli frue konata kiel Eduardo Vargas “Solo”), fare de Danjelo Gibbons (MONATO, 1999/12, p. 23) mi retrovis mian nomon en esperantigo, kion mi jam forlasis antaŭ pluraj jaroj, sed evidente la recenzinto transprenis tiun formon el la diska kajero. Mirigis min liaj entuziasmaj frazoj pri tio, ke Solotronik ĉerpis la tekstojn el verkoj de la ibera skolo, kaj ke “li elektis bonegajn tekstojn”. La kajero informas, el kiuj verkoj precize. Nu, mi depruntis la diskon de amiko kaj ... miregis. Psikedela sperto! La du tekstojn aperantajn mianome mi neniam verkis! Neniam en mia vivo mi uzis la belan vorton “krepuskule” (“krepuske” probable jes, mi supozas) nek produktis ajnan poemon pri s-ro Spock. Eble la kanto “Luma tempo” estas mozaiko farita per buĉeroj el iu rakonto mia en “Ekstremoj”, sed la saman rezulton oni povus atingi kolektante kaj koktelante vortojn el la zamenhofa traduko de Genezo. Kaj mi suspektas, ke la samo validas por ĉiuj aliaj tekstoj en la disko, nome tiuj atribuitaj al miaj iberaj kolegoj.

Jorge CAMACHO, Hispanio

ML 2000 006

Biera marĉo?

Mi ĝuis la artikoleton pri “Bierlino” (MONATO, 1999/12 p. 30). Sed pri la derivo de la nomo “Berlino”, mi ne pensas ke ĝi venis de Bär (urso). Uzante la libron Wanderungen durch die Mark Brandenburg de Theodor Fontane, Alexandra Richie skribis: “Dek-naŭa-jarcentaj germanoj estus ŝokitaj ekscii, ke la ĉefurbo ne estis nomita laŭ la nobla ‘urso’, sed laŭ la malnova Elbo-slava ‘brl’, signifanta ‘marĉo’. ” (Faust’s Metropolis: A History of Berlin, New York: Carroll & Graf Publishers, Inc., 1998, pp. 7-8).

Henriko JANOSKI, Usono

TEKNIKO

Perkomputila tradukado

La temo de la sepa “pinta” konferenco pri perkomputila tradukado, en Singapuro en septembro 1999, estis “Maŝina Tradukado en la Granda Traduk-Erao”. Partoprenis ĝin 250 sciencistoj kaj profesiuloj el la tuta mondo. La konferenco konsistis el dekoj da prelegoj kaj diskutgrupoj kaj ekspozicio. En tiu lasta, el la dek kvar ekspoziciantoj la duono venis el Japanio, tri venis el Eŭropo (interalie la sukcesa kompanio LHSP de Lernaut kaj Hauspie en Belgio), unu el Usono, unu el Singapuro kaj du el Koreio.

La historio de perkomputila tradukado komenciĝis antaŭ kvindek jaroj. Same kiel multaj aliaj teknologioj, inter kiuj cetere la komputilo mem, ankaŭ perkomputila tradukado fontas el militistaj motivoj, nome la deziro pri amasa kaj malmultekosta tradukado de tekstoj de la malamikoj dum la Malvarma Milito. Rapide evidentiĝis, ke la komenca optimismo ne estis pravigita, kaj oni ekkoncentriĝis pri teknikaj tekstoj, lasante la literaturaĵojn al homaj tradukistoj. Antaŭ dudek jaroj la esperoj estis je tre malalta nivelo, sed en la lastaj jaroj la bezonon pri aŭtomata tradukado denove nutras Interreto.

Komence de la jaro 2000 en la reto nur 20 % de la paĝoj estas neanglaj, kvankam 40 % de la uzantoj loĝas ne en Usono. La amerika buroo IDC atendas tamen, ke tri jarojn poste jam 60 % de la paĝoj estos neanglaj. La bezono de aŭtomataj tradukiloj por tiu amaso da tekstoj iĝas do pli kaj pli akra. Hodiaŭ jam estas haveblaj senpagaj tradukiloj por interretaj paĝoj. Tiu tendenco al senpageco daŭros, tamen tiuj tradukiloj ne estas altkvalitaj, kiel ĉiu uzanto ja povas ĉiutage sperti. Tial aldoniĝos pagataj servoj, kiuj disponigos pli altkvalitajn tradukilojn, aŭ kiuj mem uzos tiajn kiel helpilojn ĉe homa tradukado. Ekzemplon de tiu politiko donas la supre nomita LHSP, kiu por tio aĉetis unu el la plej grandaj homaj tradukservoj en la mondo.

La estro de la japana Instituto pri Teknologio, profesoro Hozumi Tanaka, klarigis, kial la progreso en aŭtomata tradukado ŝajnas tiom senesperige malrapida. La komenca optimismo fontis el la frue atingitaj rezultoj kaj la konscio, ke la komputiloj estis ankoraŭ tre malrapidaj kompare al la bezonoj. Poste la kalkulrapideco kaj memorkapacito de la uzataj komputiloj eksponenciale kreskis. Tiun kreskon tute ne proporcie sekvis la kvalito de la aŭtomataj tradukoj. Feliĉe ankaŭ la prezoj de la komputiloj kaj de la tradukaj sistemoj malplialtiĝis; tial la uzantoj ne plu plendis pri malbonaj rezultoj, ĉar ankaŭ la investo ne plu estis granda.

Martin Kay, profesoro en la universitato en Stanford, priparolas ankaŭ tiun diferencigon inter malaltkvalita kaj altkvalita tradukado. La lasta laŭ li daŭre dependos de la laboro de homaj tradukistoj. Li ne kredas, ke eĉ en la estonteco iam la komputiloj sukcesos memstare produkti altkvalitan tradukon. Tamen, tiu homo, kiu devas finpoluri la tradukojn ne nepre perfekte konu la du lingvojn en la traduka procezo. La komputilo ja povas starigi demandojn en la cellingvo, kiun la tradukisto povas respondi en tiu cellingvo. La saman principon siatempe uzis la sistemo DLT de la nederlanda firmao BSO. La japana profesoro Jun-ichi Tsjujii aldonas, ke ankaŭ homaj tradukistoj ne ĉiam liveras perfektajn tradukojn. Tian povas liveri nur la aŭtoro de la originala teksto.

La laborsesio en la lasta tago de la konferenco temis pri perkomputila tradukado uzata por informserĉado trans lingvojn. Tio koncernas tradukadon de demando starigita en unu lingvo al alia, serĉado de dokumentoj per ĝi, kaj sekve retradukado al la lingvo de la originala demando. Pluraj problemoj plikomplikas la tradukan procezon, kiel ekzemple mankantaj vortoj, tradukado de personaj nomoj, ortografiaj konvencioj, teknika terminaro, plursenceco kaj aliaj. Ekzemple, W. Ogden kaj J. Cowie prezentis “Keizai”, sistemon por traduki tekstojn el la angla en la japanan kaj korean. Elektante la plej taŭgan el la difinoj, kiujn la sistemo prezentas en la originala lingvo, la uzanto povas unusencigi la tradukon.

La sekva monda konferenco pri perkomputila tradukado okazos en Santiago de Compostela, Hispanio, en la jaro 2001.

Marc VANDE BEMPT

OPINIO

Sobraj pensoj de sobrulo

Apenaŭ povas ekzisti homoj — krom eble loĝantoj en plej izolitaj lokoj — kiuj ne scias, ke la kristanaro ĵus celebris la duan jarmilon de la fondiĝo de sia religio. (Por la celoj de ĉi tiu eseeto, ni ignoru la asertojn de tiuj, kiuj prave atentigas pri la fakto, ke la kronologio estas malĝusta, kaj ke Jesuo neniel kaj neniam intencis fondi novan religion.)

Momente supozante, tamen, ke tiu ĉi jaro estas la komenco de la tria jarmilo de la kristana epoko, mi sentas min devigita demandi, ĉu la bonaĵoj, kiujn laŭpretende, la religio donis al la homaro, superpezas la premon kaj la kruelaĵojn, kiuj nome de Dio kaŭzis, kaj ĝis hodiaŭ kaŭzas, suferon kaj malĝojon. Sendube, la religio inspiris grandan parton de la kultura trezoro de la homaro: glorajn majstroverkojn de arto, muziko kaj literaturo. Sed samtempe, ĝi donis motivon por misaĵoj kiel la Inkvizicio, la detruo de la pracivilizacioj de Ameriko, masakroj kaj brulmortigo de tiel nomataj herezuloj, la religiaj militoj, subjugigo de virinoj, netolerebla kulposento, doktrinigo de junaj mensoj, persekutado de scienculoj, obskurantismo, kaj opono al ĉiuj socialaj reformoj. Ĝi provizis pretekston por perforto en Bosnio, Kosovo, Ĉeĉenio kaj Indonezio.

Tia ripeto de gurditaj akuzoj estas teda, kaj kaŭzas al mi neniun plezuron. Mi mem pasigis multajn jarojn studante teologion, unue en Skotlando, poste kiel eksterulo de angla universitato, kaj laste kiel diplomita studento de fakultato en Argentino. La frukto de tiom longa periodo de lernado kaj esplorado ne povus esti pli magra.

Iom post iom, mi devis malĝoje konstati, ke la tuta teologio estas sterila, senbaza kaj vana. Pli malfrue, mi amatore interesiĝis pri astronomio kaj kosmologio, kiuj konvinkis min, ke la konceptoj kreaĵo kaj kreinto ne akordiĝas kun la neimagebla vasteco de la universo. Nur antaŭ Koperniko estis kredeblaj tiaj naivaj konceptoj.

La fina frapo estis mia sperto post loĝado dum pli ol dudek jaroj en Irlando, en kies nordorienta regiono (tiel nomata Nord-Irlando) persistis ĝis antaŭnelonge io simila al la religiaj-politikaj militoj en Eŭropo de la 16a jarcento.

Kredeble, ne malmulte da valoraĵoj estiĝis dum la pasintaj dumil jaroj, sed ankaŭ oceano da mizero kaj angoro, kiu kreas katastrofajn tajdojn en la socio kaj en la homa psiko.

La reganta egoisma kaj avara kapitalisma libermerkata ideologio estas ido de la protestanta etiko de la ĝeneva civito, kiu en la 16a jarcento bruligis Serveton sur la ŝtiparo de maltoleremo. Usono, kiu estas ĉefa antaŭeniganto de tiu ideologio estas unu el la plej religiaj landoj en la mondo.

Festu, se vi volas, la alvenon de la nova jarmilo (aŭ, se vi preferas, de la jaro 2001). Mi ne kunfestos ...

Albisturo Kvinke

Mallogika kaj senracia

La rezonadon de la katolika teologo Stefan Maul (MONATO, 1999/11, p. 5) mi ne povas sekvi. Jam lia nomenklaturo strangas: tre konservativaj germanaj episkopoj; treege konservativa (germana) kardinalo Ratzinger; la konservativa kardinalo de Kolonjo; la severa moralo de la papo; fundamentisma moralo. Kion signifas ĉio ĉi? Ĉu konservativeco gradigeblas? En sia unua enkonduka konstato Maul diras: “Evidente do abortigo estas mortigo de homo.” En ĉi frazo troviĝas nenio ambigua. Ĝi estas klara kaj nemiskomprenebla. Por hebreoj kaj kristanoj, por islamanoj kaj ateistoj, por germanoj kaj japanoj.

Kompreneble, estas afero de la ŝtatoj difini kaj redifini, ratifi kaj aboli sian pun-juron. Konflikti aŭ malkonflikti kun la ekzistanta kaj portempe valida pun-juro estas jura afero, ne morala. Alia afero estas, kiel religiaj sistemoj difinas sian moralan leĝaron, kaj ĉu inter ĉi morala leĝaro ekzistas kongruo aŭ diverĝo. Aŭ inverse: ĉu ŝtatoj sekvas aŭ malsekvas en sia leĝ-donado la moralan leĝaron de tiu aŭ alia religia sistemo.

Se do la morala leĝaro de difinita religia sistemo (certe ne nur de katolikismo aŭ aliaj kristanismoj) konsideras la intencan mortigon de homo malmorala agado, kaj se “laŭ hodiaŭa biologio” (kiu sendube ne dependas de la “severa moralo de la papo”) “abortigo estas mortigo de homo” kaj sekve malmorala ago, kie kuŝas la problemo de la prijuĝo de la situacio? Neniu negas konfliktojn, sed la esenca demando estas, ĉu la konflikto solviĝu per mortigo?

Ŝtatoj povas difini kazojn, en kiuj ili jesas ĉi demandon. Eĉ genocidoj estas legalizeblaj, eĉ se postfare tuta mondo (morale!) kondamnas ilin kaj per nova pun-juro persekutas ties praktikintojn.

Sed la moralo estas nek kameleono nek mod-artikolo laŭplaĉe, laŭbezone kaj laŭokaze modifebla, forĵetebla aŭ restarigebla. Se morala sistemo volas protekti la vivon, ĝi devas fari tion absolute, ĉiam kaj ĉie, senkompromise kaj senkondiĉe. Oni ne povas iom abortigi. Sekve en morala sistemo ne povas ekzisti progreso aŭ regreso: oni povas ĝin akcepti aŭ malakcepti, sed certe ne perforti. Tial la sola ebla sinteno de la adeptoj de tia sistemo estas la konservativa, tiu kiu konservas, ĉar alia estas nek pensebla nek plenumebla.

Tial estas absurde riproĉi al la papo kaj al ties kardinaloj, ke ili estas konservativaj, ĉar riproĉi al katoliko, ke li katolikas estas kontraŭdiro en si mem; ĝi estas mallogika kaj senracia.

Reinhard HAUPENTHAL, Francio

EŬROPA UNIO

Kaj sekve . . .

En januaro Portugalio transprenis la prezidantecon de Eŭropa Unio. Eŭropaj traktatoj difinas nek rolon nek funkciojn de la prezidanto; ili difinas nur, ke la prezidanto kunvenigu Eŭropan Konsilantaron, kaj ke la prezidanteco iru sinsekve al ĉiuj membro-ŝtatoj de la konsilantaro.

Tiu sinsekvo estis difinita de la konsilantaro per unuanimaj voĉoj, kiam en januaro 1995 Aŭstrio, Finnlando kaj Svedio ekmembriĝis. Italio liveris la unuan prezidanton en tiu sinsekvo en januaro 1996. En la unua duono de 2003 Grekio finos tiun liston.

Tiam normale sekvu denove Italio, sed eble la sinsekvo jam estos aliigita pro membriĝo de unu aŭ pluraj el la unuaj ses kandidataj ŝtatoj: Kipro, Ĉeĥio, Estonio, Hungario, Pollando kaj Slovenio.

Marc VANDEN BEMPT

Krim-portreto

Falis krimeco en Litovio je 1,3 % ; tamen pli kaj pli aktivas krimuloj el eksterlando. Raportite estas, ke falis ŝteloj sed kreskis krimoj rilataj al drogoj. Kreskis ankaŭ perfortoj kaj aliaj tiaj atencoj. Kaj je pli ol 75 % plioftiĝis uzurpado de fremda posedaĵo.

LAST/pg

FRANCIO

Quimper

La urbo Quimper [kempéĥ], situanta en Bretonio, havas 60 000 loĝantojn, estas ĉefurbo de departemento Finistère [finistéĥ] (signifanta “fino de la tero”). Ĝi estas ankaŭ historia ĉefurbo de Cornouaille [koĥnuáj] (Kornvalo) — turisma duoninsulo kun belegaj strandoj, klifoj, fiŝhavenoj.

Laŭ legendo en la 5a jarcento post Kristo, reĝo Gradlon, ĉefo de la bretonoj elpelitaj el Anglio fare de la saksoj, enmigris en Ys, en la golfeton de Douarnenez (je 20 km de Quimper). Pro la malbona konduto de lia filino Dahut, mara ondego englutis la urbon Ys, kaj reĝo Gradlon rifuĝis ĉe la kunfluejo de riveroj Odet kaj Steïr, kie li fondis urbon. Quimper en la bretona lingvo signifas kunfluejo. Ankaŭ hodiaŭ sur sia ĉevalo li superregas la urbon el statuo inter ambaŭ pintoj de la katedralo.

La urba murego estis konstruita en 1230 ĉirkaŭ la 15-hektara areo, sur kiu situis la mezepoka urbo. Tiu murego havis dek turojn kaj ses fortikajn pordegojn. Malgraŭ incendioj kaj modernigoj, kiuj detruis parton de tiu fortikaĵo, oni nun povas admiri la belegajn restaĵojn de la mezepoko: muregon, kaj ene de la urbo belegajn domojn el ligno kaj argilmasonaĵo, kun elstaraj korbeloj en ĉiu etaĝo. La plej malnovaj datiĝas de la 16a jarcento.

La plej impona vidindaĵo de la urbo estas ties gotika katedralo. Oni komencis konstrui ĝin en 1239. Ĝi estis pligrandigata kaj plibeligata dum pli ol tri jarcentoj. Ties ambaŭ elegantaj pintoj datiĝas nur de 1856. De antaŭ pluraj jaroj la ŝtata direkcio pri historiaj monumentoj renovigas ĝin. En decembro 1999 okazis solena inaŭguro de la renovigita katedralo, kun granda religia festo kaj koncertoj.

La malnova parto de la urbo estas piedira zono kaj oni povas trankvile ekkoni la mallarĝajn stratojn, la mezepokajn domojn, kiel ekzemple tiun trinkejon, kiu jam en la mezepoko funkciis kaj kies fasado estas ornamita per amuzaj skulptaĵoj de ĝiaj klientoj.

La urbo kaj la regiono estas turismaj. En la malnova urbo la vendejoj proponas belegajn kaj luksajn suvenirojn. La plej famaj estas fajencaj. Fakte, ekde la jaro 1690 fajencejoj fabrikas manpentritajn objektojn, kies dekorvaloro estas agnoskata tra la tuta mondo.

La feriejo Bénodet, kun bela strando kaj plezurhaveno ĉe la elfluejo de la rivero Odet, situas 15 kilometrojn for de Quimper. Tamen la maro alvenas ĝis urbo Quimper, danke al la tajdoj. Por turisto estas strange ekvidi, en la kerno de la urbo, la rivereton Odet, kiu dufoje dum la tago fariĝas riverego.

Ĝis la 19a jarcento, Quimper estis havenurbo. Sed nun la havenoj situas nur ĉe la proksime situanta marbordo: precipe pitoreskaj fiŝhavenoj, kie ĉiun posttagmezon je la 17a horo la koloraj fiŝbarkoj revenas kaj malŝarĝas fiŝojn kaj krustacojn. Kompreneble, ankaŭ la plezurhavenoj estas multaj, ĉar loĝantoj kaj turistoj ŝategas velboate ekkoni la marbordajn strandojn, klifojn, havenetojn kaj multajn insuletojn.

Ĉirkaŭ Quimper la pejzaĝo estas tre varia. Eĉ en loko kiel ekzemple vilaĝo Lesconil [leskoníl], bela plaĝo longas kelkcentojn da metroj. Tie staras rokoj, kies strangajn formojn donis la ventoj kaj tajdoj, kaj pitoreska fiŝhaveneto, kie ĉiuvespere estas spektaklo: reveno de la ŝipoj kaj vendado de la fiŝaĵoj en aŭkciejo. La duoninsuloj de Crozon kaj de Cap Sizun, ekstremaĵoj de Okcident-Eŭropo, proponas al la ventoj siajn altajn klifojn.

Ne nur ĉe la marbordo, sed ankaŭ interne, oni povas admiri belaĵojn. Ekzemple la fama vilaĝo Locronan, kies ĉiuj domoj estis konstruitaj el granito en 16a kaj 17a jarcentoj, situas nur je deko da kilometroj for de Quimper. Ĉirkaŭe vidindas multegaj kapeloj, skulptitaj kalvarioj, verdaspektaj montetoj, serpentumantaj riveretoj ...

Ĉiujare, la antaŭlastan semajnon de julio, en Quimper okazas Festivalo de Kornvalo. Dum tuta semajno, la turistoj povas konatiĝi kun la bretonaj tradicioj: muziko, dancoj, vivanta folkloro. Ĉiutage estas prezentataj dancoj, okazas koncertoj, kaj la lastan tagon, dimanĉon posttagmeze, laŭ la stratoj de la urbo paradas miloj da bretonoj, kun riĉaj folkloraj kostumoj kune kun tradiciaj muzikinstrumentoj: sakfluto, baszumilo...

Resume, Quimper estas vidinda loko, kie esperantistaj turistoj estas ĉiam bonvenaj.

En la urbo estas Esperanto-grupo, delegito de UEA kaj ano de la gastiga reto “Pasporta Servo”.

Josette DUCLOYER

REAGO

Ĉu vere kristana erao?

Stefan Maul skribas en la januara numero (p. 3): “Pli ol unu miliardo da ĉinoj [...] kaj milionoj da judoj havas tute aliajn, proprajn kalendarojn.” La realo estas, ke ĉinoj uzas la t.n. kristanan eraon de post 1949. Antaŭ ol la komunistoj starigis la popolan respublikon en tiu jaro, la naciistoj numeris jarojn ekde 1912, kiun ili nomis la jaro I (tiu ĉi romia cifero pro ĝia montanara, Montagnarda aludo — l’an I) de la respubliko, ĝuste kiel faris francoj en 1793.

Tiam jarmiloj da orienta monarĥio kolapsis. Tio, kion faris la marksistoj en 1949, ne ekvivalentas al tio, kion faris Napoleono en 1806 kiel parton de sia reakcia kompromiso kun la malnova reĝimo. Ili estas ateistoj, kompreneble, kaj ne intencis kristanigi Ĉinion, sed simple alprenis universalan jarnumeradon. La celo estis tute laika, por uzi francan sencon de la vorto, simila al adopto de la metra sistemo.

Kataklismo

Kio pri la sistemo antaŭ la respubliko? Ekde la jaro minus (t.e. “antaŭ Kristo”) 140, la imperiestro Wu de la dinastio Han, la unua unuigita kaj longdaŭra imperio sur la Ĉiela Regno, proklamis la jaron la jaro unu de Jianyuan. La nomo signifas bagatelaĵon, “starigon de origino” aŭ ion tian, sed tiu sistemo daŭris ĝis 1911. Tiajn titolojn de epokoj ni tradukas esperanten per “erao”. La nomo de erao estis ŝanĝita tute kaprice: ekz. kiam kataklismo plagis la popolon, oni anstataŭigis ĝin por ekzorci la landon pro malbona omeno. Sin trovas senfino da tiaj eraoj, kaj estus neeble por nuntempaj lernejanoj memorigi la kronologion de la ĉina historio sen helpo de la “kristana” erao.

Tion mildigis la reformo de la imperiestro Hongwu, la unua de la dinastio Ming, en la 14a jarcento. Li dekretis, ke la nomo de la erao restu sama dum la regado de ĉiu monarĥo. Eŭropanoj rigardus tion azia stultaĵo, sed ankaŭ ili praktikas analogaĵon, nomante epokon laŭ reganto, ekz. la viktoria hipokriteco, la eduarda diboĉo, meblo regenteca ktp, kvankam ili ne kalkulas jarojn per ĝi krom en juraj terminoj, kiel 13 Eliz. signifanta la leĝon de la 13a regjaro de reĝino Elizabeto, nome 1571.

Kultura kolonio

Japanio, kultura kolonio de Ĉinio, simiis la sistemon de sia najbaro ekde la sepa jarcento. Daŭris la institucio pli longe ol en ties naskiĝloko: ĝi ankoraŭ estas monarĥio, postrestinte sian modelon. Estas kriterio pri moderneco, ĉu aŭ ne oni uzas la kristanan eraon anstataŭ tiu de la reganta monarĥo. Tio neniel rilatas al kristanismo.

Japanio estas vere subevoluinta lando en tio, ke la pli racian manieron de “unu erao sub unu reĝo” ĝi alprenis nur en 1868 post la restaŭro de la antikveca monarĥio, aŭ deformita revolucio, sub la praavo de la nuntempa reĝo, duonan jarmilon post la imperiestro Hongwu, kiu estis racia despoto en multaj facetoj.

Freneziga streĉo

Aferoj drame ŝanĝiĝis kun la heredo de la regno fare de la nun reganta imperiestro, kies nomo estas Akihiro. La konservativa registaro proklamis, ke la nova nomo de erao estas Heisei [hejsej], tiel difininte lian postmortan honoran titolon tia, per kiu oni devas ne alvoki lin dum li vivas laŭ bizanceska kodo de etikedo. Oni nun devas nombri kian aĝon iu havas, subtrahante naskiĝjaron elde 64, kiu estas la lasta jaro de la erao Syôwa [ŝooŭa], la antaŭa erao, kaj al la diferenco adiciante la aktualan jaron de Heisei, minus unu por kompensi la duobliĝon de la jaro de la morto de la antaŭa imperiestro. Tio estas freneziga mensa streĉo.

La tre konservativaj japanoj tuj komencis ŝaltiĝi al la “kristana” erao. Lastatempe uzas la regnestran eraon nur la registaraj instancoj. Rapida konvertiĝo okazis sen caro Vladimiro.

Komuna eraro

Mi ne scias pri israelanoj, sed usonaj judoj uzas la kristanan eraon simple ĉar tio estas konvena, ĝuste kiel ĝi estas tia por komunistaj ateistoj. Ili tamen bele kontribuis al la laikigo de termino. Anstataŭ “antaŭ Kristo”, “post Kristo”, ili diras kaj skribas “antaŭ la komuna erao” (angle: before the common era) aŭ “laŭ la komuna erao”. Mi mem faras tion. Esperantistoj estas kontraŭ diskriminacio, ili estas neŭtralistoj: ne sidas bone la nomado “kristana” erao en esperantismo.

La vortumo de Stefan Maul ne ŝajnas esti taŭga. Tiu ĉi jaro estas 2000 laŭ la komuna erao, ne laŭ la komuna kalendaro. Ĉiuj en la mondo, aŭ preskaŭ, uzas la gregorian kalendaron. La protestantoj ankaŭ antaŭlonge en ekumenisma fervoro. La ĉinoj festas novjaron laŭ la malnova luna kalendaro, sed en ĉiutagaj aferoj ili observas la gregorian. Ankaŭ la rusoj ne uzas plu la malnovan kalendaron. La oktobran revolucion ili jam ne festas en novembro, kiel cetere neniujn revoluciojn.

YAMASAKI Seikô

ĈEĤIO

Mur-muras rasismo

Fine de la pasinta jaro estas forigita fifama muro en la ĉeĥa urbo Ústí nad Labem: la muro, barilo 1,80 m alta, apartigis bonmorajn loĝantojn de Matièní-strato disde najbaroj, kiuj nokte bruegis kaj disĵetis malpuraĵojn ĉirkaŭ la domoj. Pro tio, ke la neadaptiĝemaj najbaroj estis ciganoj, la konflikto fariĝis rasisma.

Filmis kaj la muron kaj la straton la televida kompanio Novao. Tiu surekranigis tre koleran ciganinon Vìra Kondásová, kies kontraŭĉeĥajn insultojn la kompanio eĉ du fojojn elsendis. Rezulte de tio oni kulpigis la sinjorinon pro malhonorigo de la nacio kaj pro incito al rasismo.

Amnestio

Tamen, antaŭ ol komenciĝis oficiala enketo, prezidanto Havel amnestiis la sinjorinon. Akceptante la amnestion, ŝi sincere dankis la prezidanton kaj tuj petis, ke oni pardonu ŝin — sol-virinon kun kvin infanoj — ankaŭ pro nepago de elektro-fakturoj.

Samtempe tiom kreskis la famo pri la muro, ke oficistoj kaj deputitoj de la Eŭropa Parlamento vizitis ĝin. Tial la ĉeĥa registaro ordonis forigi ĝin.

jpa

LITOVIO

Eta recesio

La litova ekonomio dum la jaro 1999 malkreskis je apenaŭ 0,8 %. En 1998 la meza jara inflacio estis 5,1 %. La recesio malvigligis altiĝon de la prezoj, kaj dum 1999 nur trifoje oni registris inflacion: en januaro 1 %, en septembro 0,7 % kaj en decembro 0,3 %.

Spertuloj rimarkas, ke tiel malalta inflacio kutime regas en landoj kun stabila ekonomio. Por Litovio, kies ekonomio devus grave kreski, tia indico estas nesufiĉa. Ĝin precipe influis superfluo de nutraĵvaroj en la interna merkato. Notindas, ke al tia situacio kontribuis financa krizo en Rusio, kien antaŭe eksportiĝis la plimulto de litovaj nutraĵproduktoj.

En la najbaraj baltaj landoj Latvio kaj Estonio la inflacia indico iom superis tiun de Litovio.

LAST

BALTIO

Ekonomia libereco

Litova Instituto pri Libera Merkato, kune kun la kanada instituto Fraser1 [frejzer] kaj aliaj sendependaj institutoj en 53 landoj, en la komenco de 2000 deklaris, ke la ekonomia libereco en Litovio dum du jaroj plimultiĝis, tamen malpli rapide ol en la aliaj du baltaj landoj, Latvio kaj Estonio.

La studaĵo montras, ke inter la jaroj 1995 kaj 1997 la indico de ekonomia libereco en Litovio kreskis de 5,7 ĝis 6,6, kaj ke la lando moviĝis el la 77a pozicio al la 60a.

La plej bonajn rezultojn denove prezentis Estonio, kies indico de ekonomia libereco en la jaro 1997 estis 6,8 (en 1995: 6,4). Ĝi instaliĝis en la 57a pozicio kaj dum du jaroj altenmoviĝis je dek pozicioj.

La indico en Litovio altiĝis pro merkataj reformoj. Tamen Litovio postrestis pro tro granda aparato de ŝtata administrado, malrapide restrukturigata ekonomio kaj grandaj limigoj en internacia komerco.

La aŭtoroj prognozas, ke Litovio iĝos pli libera, se ĝi daŭrigos privatigon kaj rifuzos devigan militservon kaj regadon de prezoj.

LAST

Kaj la franca?

Mi ege ŝatis la artikolon “Influo de la germana laŭ negermano” (MONATO, 1999/12, p. 12) de Aldo de Giorgi, ... malgraŭ tio, ke ĝi igas min bedaŭri la legadon de simila artikolo pri la itallingva influo mistrafita. Ĉar mi ofte uzas kiel ekzemplon la vorton “verŝajne” kaj komparas ĝin al wahrscheinlich (germane) kaj al vraisemblablement (france), mi nur deziras atentigi la legantojn pri la manko de tiu franca vorto ... sen kritiko.

Jacques DCOBERT, Francio

TRAFIKO

Danuba ŝiptrafiko paralizita

La ŝiptrafiko laŭ la rivero Danubo ne plu funkcias ekde marto 1999, la komenco de la NATO-aeratakoj kontraŭ Jugoslavio pro la konflikto en Kosovo. Dum la bombadoj estis detruitaj tri pontoj super Danubo ĉe la urbo Novi Sad. Beogrado rezignis forigi la en la riveron falintajn restaĵojn de la pontoj. Tio izolis la eŭropajn landojn, situantajn ĉe tiu rivero, oriente kaj okcidente de Jugoslavio.

Antaŭ la NATO-aeratakoj Bulgario efektivigis 65 % de sia eksporto laŭ la rivero Danubo. Nur en aprilo 1999 la bulgaraj firmaoj elspezis pli ol 8 milionojn da eŭroj por transŝarĝigo de varoj al ŝarĝaŭtoj kaj trajnoj. La ŝtata rumana riverkompanio deklaris, ke se la ŝipveturado laŭ Danubo longtempe ne funkcios, ĝi devos maldungi proksimume la duonon de siaj 3 000 laboristoj.

La komerca varinterŝanĝo de Bulgario forte malpliiĝis. La perdoj de tiu balkana lando sumiĝas je 1 miliardo da eŭroj. Malsukcesis kelkaj provoj de Danuba Komisiono, organizaĵo en kiu membras ĉiuj 11 landoj tra kiuj fluas la rivero, konvinki Beogradon forigi la ruinojn de la detruitaj pontoj.

Hungario kaj Aŭstrio klopodas konvinki Eŭropan Union, ke ĝi disponigu la bezonatan monsumon, sed tio praktike ne povos efektiviĝi pli frue ol meze de nuna jaro. Laŭ diversaj antaŭkalkuloj la kosto estos inter 12 kaj 30 milionoj da eŭroj. La interesataj danubaj landoj insistas pri la forigo de la ruinoj ne nur pro la malfunkcianta komerco. Alia kialo estas la fakto, ke eventuala vintra glaciiĝo de la rivero povus estigi danĝerajn inundojn printempe en Jugoslavio kaj Hungario.

Sekve de internaciaj interkonsentoj Jugoslavio estas devigata malfermi la riveron por la ŝiptrafiko. Beogrado tamen insistas, ke tio efektiviĝu per la monrimedoj de NATO, kies aviadiloj detruis la pontojn. Duŝan Dimitrieviĉ, ekonomia konsilisto ĉe la jugoslavia ambasadorejo en Hungario, asertas ke la pontoj estas civilaj objektoj, kiuj devintus ne esti atakitaj de NATO-aviadiloj. “En geografia aspekto ili troviĝas tre malproksime de Kosovo, kio estis utiligita kiel preteksto por la detruo”, diris Dimitrieviĉ.

Al demando, ĉu Jugoslavio permesus forigon de la ruinoj, sen ke estas pritraktata konstruado de novaj pontoj, la diplomato respondis, ke tio estas komplika afero. Cetere, temas pri reciproka interkonsento inter ĉiuj danubaj landoj. Tiun eblecon kategorie forigas Usono kaj la plimulto de okcidentaj ŝtatoj. Tamen laŭ diplomatiaj fontoj ankoraŭ estas sufiĉe da spaco por intertraktado. Jugoslavio tamen ekfunkciigis pontonponton ĉe unu el la detruitaj pontoj. La nova transportvojo jam estis sukcese elprovita.

Fontoj, proksimaj al Danuba Komisiono, asertas, ke Aŭstrio pretas investi monon por la konstruo de nova ponto ie ajn ĉe la rivero Danubo. Tiu ponto devus anstataŭi la detruitajn strategiajn pontojn ĉe Novi Sad, kaj ligi Jugoslavion kun Hungario, kaj en pli vasta sfero sudorientan kun centra kaj okcidenta Eŭropo. Kiel ajn, la refunkciigo de ŝiptrafiko laŭ la rivero Danubo en praktiko ne povos komenciĝi pli frue ol meze de la jaro 2000. Ĝis tiam la koncernataj ŝtatoj plu suferos perdojn.

Evgeni GEORGIEV

ALBANIO

Diktaturo de impostoj

Tiel sin esprimis antaŭ nelonge, dum parolado en la albana parlamento, la ĉefo de la plej granda opozicia demokrata partio, Sali Berisha. Jen liaj argumentoj.

Post la revolucio de la jaro 1997, kiu redonis la ŝtatpotencon al socialistoj, la unua ago de la nova registaro estis la duobligo de la impostoj. Tio rezultigis duobligon kaj pli de prezoj de ĉiuj varoj kaj servoj. Hodiaŭ ĉiu albano laboras por la ŝtato ne 3 monatojn kiel antaŭ la jaro 1996, sed 6,5 monatojn, t.e. nur 1 monaton malpli ol dum la totalisma reĝimo komunista.

La impostoj estas ja necesaj, ĉar sen ili la ŝtato ne povas pluekzisti, sed ili estas je tiom alta nivelo, eble la plej alta en la mondo, laŭ s-ro Berisha, ke oni povas paroli pri ia “diktaturo de impostoj”. Dume, la salajroj plialtiĝis nur je 6 %!

Tial la ŝtatdungitoj (kuracistoj, instruistoj, policistoj, ktp) falis en la mizeron. Unu rekta sekvo estas ke, nur ene de tiuj lastaj du jaroj, elmigris ekzemple al Kanado 15 000 intelektuloj!

Sub la vivminimumo

Aparte kompatinda estas la stato de ĉirkaŭ duona miliono da pensiuloj (el pli ol tri milionoj da loĝantoj de la tuta lando). Ili ricevas 3 000 ĝis 8 000 lekojn monate (135 lekoj egalas al 1 EUR) per kio unu paro da gepensiuloj povas aĉeti, post pago de elektra energio kaj impostoj, nur 6 kg da viando! Laŭ kalkuloj de iu instituto ĉe Sendependaj Sindikatoj, la vivminimumo en Albanio nun estas 20 000 lekoj aŭ ĉirkaŭ 150 EUR, sed du trionoj de la civitanoj ricevas malpli.

Korupteco

Kial do tia situacio ? Laŭ la ĉefo de la opozicio, la regantoj ne plu pensas pri la bonfarto de siaj regatoj. Oni kalkulas ke, pro granda korupteco, oni forrabas ĉiujare 800 milionojn da eŭroj per doganoj, aŭkcioj, ŝmirmono, ktp. Albanio komparatas tiel kun Ugando se temas pri korupteco de ĝiaj regantoj1. Pro tio, la salajroj estas tre malaltaj; en hospitaloj la medikamentoj mankas; en la lernejoj oni ekkonstatas la verdan koloron ĉirkaŭ la okuloj de gelernantoj; la stratoj estas malbonstataj; la provizado per elektra energio kaj trinkakvo estas problema.

La registaro ne apogas la malgrandajn kaj mezgrandajn firmaojn kiel antaŭe. Sekve miloj da tiaj privataj entreprenoj fermiĝis kaj multaj fremdaj investistoj foriris. Ankaŭ la publika ordo ne pliboniĝis.

La inflacio dum 1999 estis je ĉirkaŭ 74 % kaj senlaboreco en pluraj distriktoj atingas pli ol 50 %. Dume la regantoj plialtigis siajn salajrojn du- aŭ trioble! Tia situacio postulas, laŭ la opozicio, plifruigon de la ĝeneralaj balotoj.

Bardhyl Selimi MEZINI

1. Noto de la redaktoro: Laŭ listo de Transparency International (MONATO, 2000/2, p. 8), Ugando estas en la 87a loko, kaj Albanio en 84a.

SEBORGO

Urbeto aŭ sendependa lando?

Amiko mia, amatora veksikologo (studanto de flagoj), komencis utiligi interreton. Baldaŭ li entuziasme anoncis, ke li trovis novan flagon: tiun de Seborgo. Efektive li malkovris ne nur novan flagon, sed ankaŭ ĝis nun nekonatan landon. Kiel studanto de malgrandaj landoj li estis duoble kontenta, ĉar, se la lando ne estas nura “virtuala” interreta fikcio, ĝi estas unu el la plej malgrandaj landoj de la mondo.

Nun mi mem esploris en interreto; mi entajpis la vorton “Seborga” kaj trovis 595 lokojn kun 1616 mencioj de la vorto. Sed en la katalogo de Library of Congress, la plej granda biblioteko en Usono, ekzistas nur unu libro pri Seborgo. Neniu artikolo en iu ajn enciklopedio; nur kelkaj artikoloj en ĵurnaloj komence de 1991. Strange.

La plejparto de la retpaĝoj estas farita aŭ de seborganoj aŭ de sekvantoj de la “Nevidebla Ambasado de Seborgo”, kio estas prezentoprojekto de germanaj artistoj. Ĝi havas ligon kun aliaj projektoj, kiuj presas pasportojn kaj promesas politikan azilon pere de “paĝo de enmigrado”.

Politika azilo

Laŭ la organizintoj, oni starigis la ambasadon en 1996, antaŭ ol ekscii, ke Seborgo estas vera lando, kiu deziras sendependiĝi. Ilia ĉefo komencis korespondi kun la Princo de Seborgo, kiu finfine postulis, ke la ambasado ĉesu promesi politikan azilon en Seborgo. Ĉu mi diris “Princo de Seborgo”? Jes ja, lia moŝto Giorgio 1a estas la estro de la sendependec-movado de Seborgo, urbeto en norda Italio. Kaj se vi vizitas ties retpaĝojn, vi legos ĉion, kion seborganoj anoncas al la mondo pri sia “lando”.

Seborgo troviĝas apud la landlimo kun Francio kaj apud Mediteraneo. Ĝi situas sur monto kun bela panoramo de la maro, kvankam ĝi ne facile troveblas aŭtomobile — elirejo de la marborda ŝoseo ne estas klare indikata. La ĉefaj produktoj de la urbeto estas mimozo-arbetoj kaj balailoj. Sed, se oni kredas la retpaĝojn, lastatempe la ĉefa okupo de Seborgo devas esti la 100 mil turistoj, kiuj jare vizitas la aspirantan mikroŝtaton.

Ĉe la oficialaj retpaĝoj vi ekscios, ke Seborgo havas sep konsulejojn en Italio, tri en Francio, kaj po 1 en Bulgario, Brazilo kaj Skotlando. Oni tamen ne mencias oficialajn diplomatiajn rilatojn. Vi ekscios, ke Seborgo eldonas pasportojn, valuton (la “luiĝino”, kiu egalas proksimume sep usonajn dolarojn), poŝtmarkojn kaj permesilojn por amatorradio. Vi vidos la belajn flagon kaj sigelon de la princlando. Vi vidos foton de Seborgo inter la Alpoj kaj la ridetantan vizaĝon de lia moŝto, kiu bonvenigas ĉiun vizitanton.

Diversaj historioj

En Interreto ekzistas kelkaj versioj pri la historio de Seborgo. Vi ekscios, ke la nomo Seborga venas el la latina vorto sepulchrum (tombo), ĉar antaŭ la jaro 954 la bieno estis uzata eble kiel tombejo. Vi legos, ke en 1079 Seborgo iĝis vera princlando interne de la Sankta Romia Imperio; ke en 1729 Vittorio Amadeo 2a de Savojo aĉetis la bienon. Vi lernos, ke Seborgo restas sendependa princlando, aŭ ĉar en 1729 oni aĉetis, sed ne pagis — aŭ ĉar oni aĉetis, sed ne registris — aŭ ĉar kiam la posedanta lando (ekz. Savojo) estis transdonata al aŭ unuigita kun alia lando, oni ne menciis Seborgon en la traktatoj — aŭ ĉar en 1934 Mussolini deklaris, ke ĝi ne apartenas al Italio.

Leginte ĉion ĉi, mi esploris aliajn fontojn. La libro de Nilo Calvini, Il Principato di Seborga; un millennio di storia, konfirmas la supran skizon krom la reklamacioj pri sendependeco. La deklaron de Mussolini supozeble Wolfgang Schippke [volfgan ŝipke] malkovris antaŭnelonge en arkivo en Berlino; sed eĉ en la katalogo de la tutlanda biblioteko de Germanio oni ne trovas iun ajn verkon de tiu historiisto.

Mulvojeto

Kiom granda estas Seborgo? Ĉe kiu strato troviĝas la monfarejo? Ŝajne ne ekzistas moderna mapo de Seborgo. Malmultaj atlasoj mencias Seborgon; la mapservoj de Interreto indikas la princlandon kiel trianguleton. Mapo en la ĉefa novjorka biblioteko indikas ankaŭ rivereton, vojon kaj mulvojeton, nenion plu. Kiel San-Marino, Seborgo troviĝas tute interne de Italio. Ĝi apartenas al la regiono Ligurio kaj la provinco Imperio.

Retpaĝoj diras, ke la tuta areo estas 14 km2 kun 2000 loĝantoj. La itala registaro diras, ke temas pri 5 km2 kun 350 loĝantoj. Laŭ retpaĝoj, tio estas nur la ĉefurbo. Seborgo estus la plej malgranda sendependa lando laŭ loĝantaro; nur Vatikano kaj Monako estas malpli grandaj laŭ areo.

Por pli da informo, mi telefonis al la itala konsulejo kaj al la konsulejoj de Monako kaj San-Marino en Novjorko. Neniu konis Seborgon. Itala ĵurnalisto en Usono kredis, ke li vidis raporton pri Seborgo en usona televido.

Kvereloj pri limo

En usona ĵurnalo Washington Post lia moŝto klarigas pri la landlimo, kiun oni konstruis sur la ĉefa enirejo al la lando, kaj pri la agadoj de italaj funkciuloj. “Fojfoje oni malkonstruas la landlimon. Post horo ni rekonstruas ĝin. Kaj malofte venas policistoj kaj fotas, por certigi, ke ni ankoraŭ ekzistas. Ni ne maltrankviliĝas. Ni bonvenigas ĉiujn por foti. Turistojn. Policistojn. Iun ajn. Ni ankaŭ ricevas multajn leterojn de sencerbuloj, kiuj volas fariĝi ministro de kaproj, de krokodiloj.”

La lastaj artikoloj eldoniĝis en 1997. Por ĝisdatigi miajn informojn, mi decidis vojaĝi al Seborgo dum mia libertempo en Italio. Semajnon antaŭ ol mi forflugis, mi sendis leteron al princo Giorgio por peti intervjuon. Kiam mi telefonis de Monako, agrabla ina voĉo diris, ke oni ĵus ricevis mian leteron, sed bedaŭrinde la princo estas en eksterlando — Italio, mi supozis.

Ĉiaokaze, mi trajne iris ĝis la itala marborda urbeto Bordighera, kaj tie luis taksion por la dudek-minuta vojaĝo al la princlando. Dum ni alproksimiĝis, la taksiisto indikis Seborgon, kiun mi tuj rekonis pro la fotoj en interreto. Ĉe la landlimo, mi vidis grandan mult-lingvan ŝildon bonvenigan. Kiam ni alvenis al la ĉefa placo, mi vidis plurajn seborgajn flagojn, kaj mi sciis, ke tie mi devas eltaksiiĝi.

Flagoj ĉie

Dum mi promenis tra la mallarĝaj stratetoj, mi vidis pli da naciaj flagoj, ol mi vidis antaŭe en mia vivo, inkluzive en Usono. Mi vidis pli da flagoj ol homoj: kelkaj knaboj pilko-ludis en la strato, kaj de tempo al tempo pasis loĝantoj. Mi rimarkis unu aŭ du parojn da turistoj. En la tuta princlando mi vidis nur unu italan flagon, ĉe la “municipio” (urbodomo).

Estis facile trovi la reĝan palacon — estas facile trovi ion ajn en tiom malgranda urbo. Mi tie rekonis la doganejon starigitan apud la palaco: ĝi estas unu-homa skatolo, kiun oni metis ĉe la landlimo en fotoj de Interreto. Dungitino aŭdis min eniri la palacon, kaj malsupreniris ŝtuparon por posteni la vendotablon. Ŝi klarigis, ke ne estas ŝi, kiu parolis telefone kun mi. Sed anstataŭ la princo, mi povus paroli kun la ministro pri eksteraj rilatoj. Li estas ankaŭ posedanto de la plej granda restoracio, “Il Principe”. Mi komencis fari demandojn, sed kiel la aliaj seborganoj, ŝi silentis, kaj direktis min al oficialaj funkciuloj. Mi aĉetis du luiĝinojn kaj libron pri Seborgo, kaj foriris. Ili ne havas mapon de Seborgo.

Neniu hotelo

La restoracio, ĉe la ĉefa placo, tamen ne malfermiĝas antaŭ la sepa, do mi ne trovis la ministron. Alia restoracio en la placo estis malfermita, sed ne servas manĝojn antaŭ la sepa. Tria restoracio estis fermita. Poste mi eksciis, ke la lasta buso, kiu iras al la trajno en Bordighera, ekveturas je la sepa. Do, ĉar ne ekzistas hoteloj en la regno, turisto sen aŭtomobilo eĉ ne povas vespermanĝi en Seborgo.

Dum mi atendis la ministron, mi vizitis la antikvan monfarejon, kiu nun estas privata loĝejo, kaj la 13a-jarcentan kapelon de Sankta Bernardo (iomete pli granda ol mia salono). Mi pasis preter kelkajn vendejojn, kiuj montras ŝildon: “Ĉi-tie oni akceptas luiĝinojn.” Mi reiris al la “municipio,” kie mi intervjuis oficiston de la itala registaro. Spite la kontraŭleĝan novkoloniisman okupon de la princlando, ŝajnas, ke la italoj ne intencas malpermesi la reklamojn kaj la reklamaciojn pri sendependeco.

Deklaroj de ministro

Bonŝance, dek kvin minutojn antaŭ la sepa, mi ekvidis la ministron apud la restoracio, kaj mi petis intervjuon. Iel li sciis, ke mi eksciis pri Seborgo per Interreto. Lia ekscelenco klarigis, ke Seborgo volas membriĝi nek al Unuiĝintaj Nacioj, nek al Eŭropa Unio. Sed li volas iri al UN kun dokumentoj pruvantaj la sendependecon de Seborgo kaj postuli intertraktadon kun Italio cele al diplomatia rekono. Li malentuziasme promesis rekomendi Esperanton al la princo kiel oficialan lingvon.

Survoje al Bordighera, la buskondukisto menciis al mi leĝan proceson kontraŭ Seborgo, kiun Italio komencis pro nepagitaj impostoj. Seborganoj foje aludas tiun problemon kun la itala registaro. Sed anstataŭ koleriĝi pri urbeto, kiu disiĝas de la patrolando, ŝajnas, ke la itala registaro ne volas aŭ ne povas koncepti la princlandon Seborgo kaj traktas nur kun individuaj “italoj”, kiuj kondutas strange kaj foje malobeas la leĝojn.

Mon-fluo

Kien Seborgo? Mi supozas, ke ĝi ne volas aliĝi al internaciaj organizaĵoj, ĉefe ĉar la 350 seborganoj ne povus pagi la kotizojn. Mi supozas ankaŭ, ke, se la itala registaro rekonus ilian sendependecon kaj ŝtopus la mon-fluon, la seborganoj ŝajne ne povus teni saman nivelon de registaraj servoj. Alivorte, lando de 350 loĝantoj ne ŝajnas vivpova.

Mi demandas al mi, ĉu nacio de 350 homoj povus jare prizorgi 100 000 turistojn. Resume, la aktuala stato ŝajnas ideala: urbeto deklaras sin sendependa sed restas leĝe itala kaj kreas por si malgrandan turisman industrion. Eĉ pli bone estus, se turisto povus posttagmeze aĉeti manĝon.

ECCARDT Thomas

La plej alta turpinto de la princlando.

Sub la turpinto kun fone la antikva monfarejo.

Lia ekscelenco Walter Ferrari ministro pri eksteraj rilatoj kaj posedanto de la restoracio Il Principe.

Manĝaĵ- kaj suvenir-vendejo en Seborgo

Palazzo Reale — La reĝa palaco

La kapelo de Sankta Bernardo.

Genia solvo

Pri la demando, ĉu la unuan de januaro 2000 komenciĝis nova jarcento aŭ eĉ jarmilo, ekzistas du opinioj. Certe estas lacige nombri de unu al mil. Verŝajne tial nur malmultaj asertas, ke la tria jarmilo ekos la unuan de januaro 2001! Por ne disduigi la popolojn kaj garantii pacan kunvivadon, mi proponas jenan kompromison: Jarmilo konsistas ne el mil, sed nur el 999,5 jaroj! Do la unua jarmilo daŭris de la unua de januaro de la jaro 1 ĝis la 30a de junio de la jaro 1000. La dua jarmilo daŭris de la unua de julio de la jaro 1000 ĝis la 31a de decembro de la jaro 1999. Sekve de tiu genia solvo ni ĉiuj povas diri, ke komence de 2000 naskiĝis nova jarmilo! Vivu harmonio inter matematikistoj kaj malmatematikistoj! Vivu la logiko!

Walter KLAG

“Malnova kamparana kalendaro”, kiu aperas ĉiujare en Graz [grac], Stirio, Aŭstrio.

Milito kaj paco

Lev Tolstoj antaŭ preskaŭ jarcento kaj duono skribis tiun ampleksan romanon “Milito kaj Paco”. Ĝi estas duala sumo pri homaraj sintenoj kaj ties konsekvencaj spektakloj. La pelmela poligrafiko de la verko havas specifajn heroojn kies agado validas en ĉiuj epokoj, eĉ se nomoj kaj cirkonstancoj ŝanĝiĝas. La dualeco iĝas unueco: ne estas milito sen rompo de paco, ne estas paco sen milita konkero. La malnova universala pravigo estas: ni militas por konstrui pacon!

Peza bilanco

La antaŭlasta jaro de la nun finiĝanta jarcento (1999) prezentis al ni timigan modelon, ke la homaro kapablas administri nek militon, nek pacon. Unuiĝintaj Nacioj ne sukcesis arbitracii la konflikton en eksa Jugoslavio; la soldatoj de NATO restis spektantoj de terura masakrado fare de la usonaj misiloj. La diktatoro Miloseviĉ, ĉampiono pri ŝovinismo, restas sur sia trono, indiferenta al la amasmortigado, ĉar li konvinkis sian popolon kaj konvinkiĝis ke li celas pacon ... Al la emocie kortuŝitaj zelotoj de l’ pacismo, kiuj oportune kunportas siajn armilojn, restis la kutima agado: kun agitaj banderoloj en la mano almozpeti por mildigi forajn suferojn de aliajn ... kaj dormi sen konscienco-riproĉo.

La indonezia armeo, ebria je sango, efektivigis unu el la plej grandaj genocidaj masakroj de la lastaj jardekoj, en Orienta Timoro, nome de religiaj veroj kaj naciismo. En Barato kaj Pakistano bestaj homoj akrigas ungojn kaj dentojn por ksenofobiaj militoj ree, nome de paco.

Rilate al paco, el la patrujo de Lev Tolstoj revenas granda timo pro la putineca Putino (tion iel diris S. Maul), kiu fanatike prostituiĝas denove pro idiotaj petrolo kaj patriotismo. Putino jam komandis la formeton de ĉiuj araneaĵoj ĉe la nukleaj ogivoj, dum li promesis “trafi ĉiujn ribelajn ĉeĉenojn ĝis la plej kaŝitaj klozetoj kaj latrinoj”.

Fuzio kaj paco

Eble kontraste al “fusilo kaj milito” oni komentas, ke en Eŭropa Unio ne plu estas heredaj malamikoj. “La fuzioj venigas pacon”, oni diras. Kiu antaŭ kelkaj dekoj da jaroj povus imagi franc-germanajn fuziojn kiel Hoechst-Rhône-Poulenc, Framatome-Siemens, kaj aliajn? La paca aspekto de tiuj transakcioj estas tamen formo de terura milito sen tuja pafado: ĝi estas la ekonomika milito en nia tutmondigita kapitalismo. Temas pri akaparado de merkato, pri formado de monopoloj, de trustoj, konzernoj kiuj regas la sistemon kaj eliminas konkurencon. Estas milito, kie oni ne plu pafas al soldatoj, sed kie oni marĝenigas homojn (la salajrulojn) kaj favoras la investistojn (la monposedantojn).

La ĵurnalo “Folha de São Paulo” de la 3a de januaro 2000 informas, ke en 1999 la valoro de la akcioj de dek firmaoj altiĝis je 700 % en borsaj ludoj, plejparte pro fuzioj en produktado de papero kaj de energio. En tiu paca milito (klasbatalo) la venkantoj estas la monposedantoj, dum la salajruloj iĝas mizeraj senlaboruloj. Sindikatisto ĵus diris, ke la tendenco en tiu 21a jarcento estas, ke ĉiu fabriko havu nur du pacajn laboristojn: unu hundon (jes, hundon), por ke neniu tuŝu la robotojn, kaj unu homon por doni manĝaĵon al la hundo.

Organismoj genike modifitaj

Laŭ pliaj komentarioj, la manipulado de genoj en tiu komenco de la tria jarmilo devas venigi terapeŭtikan revolucion kompareblan al tiu de antibiotikoj. Simiino ĵus ricevis homajn genojn ĝuste por iĝi modifita “homo”. Tiel, finfine nia dualo, milito kaj paco povas havi definitivan kuracan solvon: kunfandi la homajn genojn pri militemo kaj pacemo en O. G. M. (Organismoj genike modifitaj), en modifitan kromosomon, klonitajn genojn, kiuj eliminos la plej malfacile regeblan avataron de la homo, nome la stultecon. Sed tion la genia Lev Tolstoj ne povis imagi.

LEDON Gilbert

KINARTO

Kvin homoj, kvin sensoj

La filmo “The Five Senses” (La kvin sensoj) de la kanada reĝisoro Jeremy Podeswa estas inteligenta filmo. Ĝi montras kiel kvin individuoj frontas al siaj personaj krizoj, kiam eta knabino subite malaperas. Kiel la mistero ĉirkaŭ la knabineto estas solvata, tiel la krizaro de la kvinopo, kvankam ne ĉiu samsukcese.

Ruth, masaĝistino kaj kinesiterapeŭtino kies edzo forpasis, devas denove lerni senti. Ŝi alprenas respondecon pri la malapero de la knabineto kaj provas amikiĝi kun ties patrino. Tiumaniere ŝi finfine sukcesas alproksimiĝi ankaŭ al sia filino Rachel; ambaŭ estis kvazaŭ fremduloj unu al la alia. Rachel, adoleskantino, devas lerni vidi la mondon tra siaj propraj okuloj: helpas ŝin iu, kiun ŝi hazarde renkontas.

Pasinta amvivo

Robert, dom-purigisto, decidas analizi sian pasintan amvivon, rendevuante kun ĉiuj siaj eksaj geamantoj — viraj kaj virinaj. Lia plej bona amikino Rona ornamas tortojn, kiuj belaspektas sed ne bongustas. Rona estas postsekvata de Roberto: kuiristo konvinkita, ke ŝi enamiĝos al la delikataj pladoj, kiujn li preparos por ŝi. La kvina persono, Richard, estas okulisto, kiu surdiĝas kaj lernas aŭdi laŭ nova maniero. Li provas kompili “mensan sono-bibliotekon”, sed estas finfine virino, kiu helpas al li eskapi solecon kaj izolecon.

Tra la historioj de tiuj ĉi kvin ĉefroluloj, reĝisoro Podeswa montras, kiel homoj uzas — aŭ ne (sci)povas uzi — siajn kvin sensojn. Spektantoj povas du-nivele ĝui tiun ĉi filmon, simple vidante, kiel la roluloj solvas siajn problemojn, aŭ pli profunde atentante, kiel homoj rilatas al siaj sensoj.

Spektinda filmo: estas bedaŭrinde nur, ke en kinejo oni povas uzi nur du el la kvin sensoj.

Lode Van de VELDE

DOMBESTOJ

Ĉevalrasoj

Malmultaj homoj scias, ke la nuna ĉevalo marŝas per meza fingro de siaj piedoj pro adaptiĝo al siaj aktualaj vivkondiĉoj. Fakte, origine ties piedoj estis kvarfingraj. Tri fingroj simile al niaj montra, meza kaj ringa fingroj, dum la kvara kreskis malantaŭe kaj eble utilis kiel nia dikfingro. Mia amiko havas poneon kun tiaj dikfingroj en la antaŭaj piedoj. Laŭ spertuloj tio pruvas, ke la besto devenas de tre malnova familio.

Vi ja komprenas, ke tia ŝanĝiĝo ne okazis subite dum la pasinta jarcento. La kvarfingra prapatro ĉevalo Eohippus vivis antaŭ ĉirkaŭ 60 milionoj da jaroj. Ĝi estis malpli ol unu metron alta. Ĝia vosto similis al senharara kaj longa hundovosto. Eble en tiu epoko ĝi ankaŭ kapablis marŝi per siaj malantaŭaj piedoj.

Trifingra ĉevalo Miohippus vivis antaŭ proksimume 30 milionoj da jaroj. Ĝi iomete pligrandiĝis. Ĉirkaŭ 110 centimetrojn ĝi altis, sed ĝia vosto mallongiĝis kaj haregoj ekkreskis sur ĝi.

Ankaŭ trifingra ĉevalo Merychippus vivis antaŭ ĉirkaŭ 15 milionoj da jaroj. Ĝi ankoraŭ pligrandiĝis kaj atingis proksimume 125 centimetrojn. Ĝia dorso estis pli-malpli horizontala, kontraŭe al la antaŭuloj, kies dorso malpli altis supre de la antaŭaj piedoj, kiuj estis malpli longaj. Krom ties nemulta harara denseco ĉe la kolo kaj vosto, ĝi proksimume aspektis samkiel la nuna ĉevalo, kvankam sur ĝia haŭto ekaperis kelkaj zebraj strioj.

Kaj la nuna, plej bela amiko de l’ homo, ĉevalo el la specio Equus caballus aĝas proksimume unu milionon da jaroj. Nun plu ekzistas ununura kvazaŭ sovaĝa ĉevalraso Equus caballus Przewalskii. Kutime oni nomas ĝin Przewalskii laŭ la nomo de ĝia rusa malkovrinto en la dua duono de la 20a jarcento. Tiam la ĉevaloj el tiu raso sovaĝe vivis en la vastegaj stepoj de Centra Azio. Sed baldaŭ ĝi preskaŭ malaperis pro senpripensaj homoj, kiuj amase buĉis la ĉevalojn el tiu raso. Nun ili estas protektataj kaj plimultiĝis. Fakuloj zorgas pri la ĉevaloj el tiu raso kaj vintre disponigas al ili nutraĵon okaze de longaj neĝperiodoj. Pro tio la bestoj ĉiam pli ne timas homojn. Kelkaj ĉevaloj el tiu raso loĝas en la munkena zoologia ĝardeno.

Alia ege malnova raso tute malaperis en la 70aj jaroj de 19a jarcento. Temas pri ĉevaloj el la raso “Le Tarpan”, kiuj vivis en Eŭropo.

Estas nur kelkaj pursangaj ĉevalrasoj, inter kiuj “Pursanga arabo” kaj “Pursanga anglo”. “Angl-arabo” estas fakte miksa raso inter tiuj du.

Tamen oni multe intermiksis ĉi-lastajn rasojn per aliaj malpli belaj aŭ netaŭgaj por siaj propraj bezonoj. Tiel estis kreitaj multnombraj novaj ĉevalrasoj. Ekzemple ĉevaloj “Duon-sangaj” — “Pursanga anglo” plus “Angla normando” — estas malpli nervozaj ol la Anglo, sed malpli pezaj kaj pli rapidaj ol la Normando. La lastan oni uzis por nepenigaj kampaj laboroj kaj por veturigi rapidajn kurierojn. Ĝin oni ne plu bredas sub tiu nomo.

La “Trotanto”, malpli peza ol sia kuzo “Duon-sanga”, estas “kreita” por partopreni en vetkonkursoj. Ĝi estas fortika ĉevalo kun mola karaktero, kiu tamen ĉiam pretas manifesti kuraĝon.

La intermiksiĝo inter pluraj rasoj “Franca selo”, destinita por sportado, estas iom malpli fortika en siaj artikoj, muskoloj kaj ligamentoj. Ĝi estas facile dresebla, sed foje iom tro ludema. Pro tio ne estas konsilinde jungi ĝin du- aŭ plurope.

Sed ĉiu homo, kiu jam alproksimiĝis al la vivo de ĉevaloj, daŭre konservos memoraĵojn. Mi ĉesigas mian pritraktadon por respondi al demando starigita de Franĉesko Gaeta, Francio (aperinta en MONATO, 2/1996, rubriko “Leteroj”, p. 6): Jes, hundo ..., ĉevalo ..., iu ajn besto kaj homo bone sin dresas reciproke. Sufiĉas, ke la homo komprenu: unue, ke li pripensu sin mem kaj la kunvivantan dombeston; due, ke li estigu amikan reciprokan fidon.

Jean-Yves SANTERRE

BULGARIO

Malfunkciigo de atomreaktoroj preparata

La Bulgara registaro decidis disponigi ŝtatan garantiaĵon en sumo de 380 milionoj da usonaj dolaroj por modernigo de la 5a kaj 6a reaktoroj de atomelektrejo “Kozloduj”. Se tiu decido ricevus parlamentan subtenon, kiu estas prognozata, la registaro intertraktus kaj subskribus kontraktojn pri kreditigo de la projekto fare de la bankoj “Citybank” kaj “Eximbank” (Usono), “Eksport-Import bank” (Rusio) kaj Eŭropa Komunumo pri Atomenergio “Euratom”.

“La unua menciita kredito de ”Citybank“ kaj ”Eximbank“ estos 77 milionoj da usonaj dolaroj”, klarigis Ivan Ŝiljaŝki, ĉefo de la agentejo pri energetiko en Bulgario. Fare de la disponigita sumo estos financata la partopreno de usonaj firmaoj en la modernigo de la reaktoroj.

La dua kredito estos inter la rusia “Eksport-Import bank”, atomelektrejo “Kozloduj” kaj Nacia elektra kompanio en valoro de 80 milionoj da usonaj dolaroj. Ĝi financos la partoprenon de rusiaj entreprenoj en la realigo de la projekto.

La tria kredito, kiun disponigos “Euratom” estos 212 milionoj da eŭroj. Ĝi estos subskribita inter la atomelektrejo “Kozloduj” kaj “Euratom”.

“Ĉiuj detaloj lige kun la modernigo de la reaktoroj estos precizigitaj komence de la jaro 2000 kun la firmaoj plenumantoj de la projekto “Eŭropa konsorcio” kaj usona “Westinghouse”, komunikis Ŝiljaŝki.

La modernigo de la 5a kaj 6a reaktoroj daŭros 5-6 jarojn kaj post ties fino tiuj reaktoroj povus funkcii pluajn 20 jarojn. En la antaŭkondiĉoj kiel kreditricevanto estas registrita ankaŭ atomelektrejo “Kozloduj”, ĉar ĝi baldaŭ estos apartigita de la Nacia elektra kompanio kaj estonte funkcios memstare.

Decido pri malfunkciigo

En 1993 Bulgario subskribis kontrakton kun la Eŭropa Banko pri Rekonstruo kaj Evoluo, laŭ kiu cele al sekurigo de la atomelektrejo Bulgario malfunkciigos la unuajn kvar reaktorojn de “Kozloduj”, post kiam la modernigo de 5a kaj 6a reaktoroj estos finita. Krome antaŭ nelonge la komisionano pri vastigo de la Eŭropa Unio Verheugen [ferhojgen] postulis la fikson de konkretaj limdatoj de la malfunkciigo de la reaktoroj 1-4 de la atomelektrejo kiel premison por la komenco de intertraktoj pri eniro de Bulgario al EU.

Tamen la nuna bulgara registaro jam decidis antaŭe (ĝis 2005) ĉesigi la ekspluaton de la reaktoroj 1-4 rezulte de la postuloj de EU pri tio.

Laŭ Krasimir Nikolov, direktoro de la atomelektrejo “Kozloduj”, tamen reaktoro 1, kiu troviĝas en proceso de reŝarĝado, eniros en ekspluaton en 2000 kaj funkcios ĝis la mezo de 2001. Do nur poste oni povus komenci la preparlaborojn cele al ties malfunkciigo. Ĉiam ankoraŭ Bulgario ne havas ellaboritan programon kaj elektitan manieron pri malfunkciigo de la reaktoroj 1-4. Estas esplorataj la ofertoj kaj spertoj de rusiaj kaj okcidentaj firmaoj, sed konkretaj intertraktoj pri tio ĉiam ankoraŭ mankas.

Evgenii GEORGIEV

AKVO

La blua “oro” ĉiam malsufiĉos

Akvo estas viva kaj ekonomia bazo de ĉiu homa socio. Tiu fundamento lastatempe estas ĉiam pli ofte minacata. Ĉi-momente en la mondo suferas 300 milionoj da homoj pro akvomanko. Kun pliiĝanta malsufiĉo plialtiĝas la danĝero je militkonfliktoj pro la blua “oro”.

La malsufiĉo de akvo minacas estiĝi en la unua jardeko de la nova jarmilo tio, kio estis en la 70aj jaroj de la pasinta jarcento la naftoŝoko: kaŭzo de ekonomiaj krizoj kaj internaciaj konfliktoj — avertas Worldwatch Institute en Vaŝingtono. En 26 landoj de l’ mondo ne sufiĉas ankaŭ hodiaŭ la nunaj akvorezervoj eĉ por la minimumaj bezonoj de la propra loĝantaro. Laŭ informoj de UN ĝis la jaro 2025 triono de la monda loĝantaro suferos je akvomanko.

La akvomanko havas diversajn kaŭzojn: regiona malegala distribuo de la rezervoj, malpurigo de la posedataj fontoj aŭ misproporcio de egalrestanta propono kaj pliiĝanta postulo.

Ekde 1950 pli ol triobliĝis la mondskala akvokonsumo. Inĝenieroj provis kovri la kreskantan akvobezonon per ĉiam pli grandaj projektoj kaj pli profundaj traboroj. Tamen la teknikaj mirakloj atingis naturlimojn — la akvorezervoj estas elĉerpitaj en multaj lokoj.

En multaj partoj de l’ mondo milito pro akvo povus fariĝi brutala realaĵo. Tiusence Center of Strategic and International Studies (CSIS) en Vaŝingtono trovis 10 regionojn en la mondo, en kiuj akvo minacas fariĝi kialo de konfliktoj.

Aparte eksplodema estas la situacio en okcidenta Azio. Pere de la konstruo de “Atatürk”-baraĵlago Turkio provokis daŭran disputon kun Sirio kaj Irako. Ambaŭ landoj, situantaj en la malsupra fluo de la rivero Eŭfrato, timas, ke Ankaro provus transpreni la “akvoarmilon” kaj ĉesigi militcele la akvofluon de tiu rivero. Tial cele al defendo de tiu baraĵlago Turkio zorgeme instalis apud ĝi ter-aer-raketojn.

Ankaŭ akvo de la malgranda Jordan-rivero estas aparte forte pribatalata. Ĉi tie jam okazis milito. La siriaj Golan-altebenaĵoj estis konkeritaj de Israelo en 1967 ankaŭ pro la fakto, ke tie troviĝas unu el la fontoj de Jordan-rivero. Ankaŭ en la israel-palestina konflikto grandan rolon ludas la blua “oro”. Israelo ricevas grandan parton de sia akvokvanto el la montoj de okcidenta Jordanio kaj pro tio neniakaze volas redoni tiujn regionojn al Sirio.

Disputo pri la vivdona blua “oro” minacas ĉefe pro tio, ke duono de la homaro loĝas en landoj, en kiuj oni devas dividi akvejojn kun siaj najbaroj. Do, pli ol 200 gravaj riveregoj fluas tra du aŭ pli da ŝtatoj. Krom tio malofte la internaciaj riveroj kaj aliaj akvejoj estas precize distribuitaj.

Cele al konsciigo de la homaro pri la problemo “Akvo” la Unuiĝintaj Nacioj proklamis la 22an de marto (ĉiujare) “Akvotago”.

Evgeni GEORGIEV

MEZ-EŬROPO

Onto-ponto

Jam de tri jaroj dum antaŭkristnaskaj tagoj partoprenas eŭropaj infanoj iniciaton “Pontoj inter la urboj”: tiel ili vizitas diversajn urbojn kaj landojn. Ĉiun jaron alia urbo fariĝas “protektanto” de la iniciato: en 1999 estis la vico de Vieno. Sekve vienaj infanoj gastis en Prago, Brno, Bratislavo kaj Krakovo, por prezenti al tieaj loĝantoj kristnaskajn kantojn. Komence de 2000, dum solenaĵo en la viena urbodomo, Bratislavo transprenis la protektadon de la iniciato.

La ideo pri internacia kultura interŝanĝo ekestis en 1997 en la urbo Brno (Ĉeĥa Respubliko). La iniciato nun inkluzivas ses eŭropajn urbojn en Mez-Eŭropo: lastatempe aliĝis Budapeŝto kaj Krakovo, kaj en 1999 partoprenis pli ol 13 000 infanoj. Laŭ Georg Fuchs [fuks], respondeca en Vieno pri la agado: “La iniciato grave kontribuis al interpopola kompreniĝo kaj reciproka helpo. La infana renkontiĝo havas bonan estontecon por malkovri komunecojn kaj plivastigi interkompreniĝon.”

Evgeni GEORGIEV

VENEZUELO

Inter maro kaj arbarego

“Rememora turismo” oni povus nomi tion, kion mi prezentos en la sekvaj linioj, ĉar la raportotaj okazintaĵoj estas travivitaj antaŭ jardekoj. Foje venis al mia loĝejo en Caracas [karakas], Venezuelo, mia enlanda amiko, senfamilia solulo kiel mi. Li demandis min: “Kion vi faros dum la Kristnaskaj ferioj?”.

Post iom da meditado mi respondis: “Ni klopodu festi ilin en vilaĝo, kien, almenaŭ laŭ la landkarto, neniu ŝoseo, nek vojo kondukas.”

“Freneza ideo”, reagis prave mia amiko. “Sed vi elektu nian celon!”

Mi trovis surmape la vilaĝon Chuspa [ĉuspa] ĉe la marbordo. Tiutempe, antaŭ pli ol tri jardekoj, neniu surtera vojo al ĝi estis indikita. La maro estis la ununura alirebleco. Do, kelkajn tagojn antaŭ la jarfinaj festotagoj ni alvenis per aŭto al la tiama fino de ŝoseo, kondukanta de la haveno La Guayra [laguajra] al la ripozejo Los Caracas. En la tiea albordiĝejo ni trovis kelkajn boatojn. Unu el ili, laŭ tio, kion oni informis nin, veturis cele al la de ni elektita vilaĝo. Vesperkrepuske alvenis Cachimbo [kaĉimbo], la boatposedanto. Obeante liajn instrukciojn, ni enboatiĝis. La ceteraj dek kunveturantoj estis laboristoj de la haveno kaj servistinoj. Kvankam mia amiko kaj mi estis la solaj strangule blankhaŭtaj pasaĝeroj, oni traktis nin tre amike kaj simpatie. Ankaŭ, oni laŭvice transdonis al ni rumbotelojn, kiuj cirkulis de buŝo al buŝo.

La unua viktimo de tiu drinkado baldaŭ falis de sur la benko. Oni kuŝigis lin zorge sur la pruon, kie jam kuŝis, krom la pakaĵoj, kelkaj kokinoj kaj porkido — ĉiuj prudente ŝnurligitaj. Post la nokt-alveno ni albordigis la boaton ĉe bela strando, malantaŭ kiu ni vidis la konturojn de kelkaj dometoj, malabunde lumigitaj. Nun Kaĉimbo scivoleme demandis: “Kien vi volas iri?”

Iom honteme ni konfesis, ke ni ne scias tion. Sed supozeble ni trovos iun hoteleton aŭ gastejon.

“Tio mankas ĉi tie”, respondis Kaĉimbo kaj, vidante niajn embarasitajn mienojn, ekkriis “Policisto-o-o!” Tiu haste alkuris, rekonebla laŭ lia oficiala deĵorĉapo. Tiel ni konsciiĝis, ke Kaĉimbo estas grava persono en la vilaĝo. Tio konfirmiĝis, kiam li ordonis al la policisto, ke li nin loĝigu en la policejo. Dankinte al Kaĉimbo pro lia helpemo, ni piedire sekvis la policiston. Sub la tegmento de policeja korto ni nodligis niajn hamakojn kaj vespere komencis manĝi sandviĉojn ĉe la lumo de du kandeloj. Mia amiko, fiksrigardante al la proksima fenestro ĉe la pordo kun granda pendseruro, subite diris: “Tie en la duonlumo mi vidas homan vizaĝon.”

Li ekstaris, alproksimiĝis al la feraj stangoj kaj demandis ĝentile: “Ĉu vi estas malliberulo?”

La arestito jesis, kaj ni prezentis al li sandviĉon kaj iom da suko.

La sekvan matenon ni promenis tra la senaŭta kaj senbrue idilia vilaĝeto, ĝuis la palm-ombratajn belegajn plaĝojn, naĝis kaj babilis kun lokaj loĝantoj. Mi volis aĉeti oranĝojn, kaj oni montris al mi dometon, en kies ĝardeno ili maturis. La posedanto tre ĝentile plenigis nian saketon je fruktoj. Kiam mi demandis pri la prezo, li respondis ridetante:

“Nenion, nenion. Mi havas tiom multe da fruktoj.”

“Sed vi povus vendi ilin”, mi kontraŭdiris.

“Ne valoras la penon. La transportado de oranĝoj al la urbo kostas pli ol tio, kion oni pagus tie.”

Tamen ni insiste donis al li monsumon, kiu ŝajnis justa, kaj dankinte foriris, impresite de la donacema malavareco. La Kristnaska festo tiunokte estis eksterordinara. Ni dancis, kantis, drinkis kune kun la gajaj gevilaĝanoj. Ili plejparte devenis de familioj de afrikaj sklavoj, venigitaj en antaŭaj jarcentoj labori en la grandaj terposedaĵoj. La brua festado daŭris ĝis tagiĝa krepusko. Tiam ni “falis” pro lacego en niajn hamakojn, salutinte antaŭe nian punkaptitan najbaron.

En la sekvaj monatoj kaj jaroj mi ree vizitis miajn nigrulajn amikojn en Chuspa. Belan ekskurson ni faris, suprengrimpante kaj suprennaĝante en rivereto, kiu torentas el la montoj inter arbaregaj bordoj. Alian fojon ni tramarŝis la arbaregan montaran ĉenon por atingi ŝoseon, laŭ kiu ni povus reveturi al Caracas. Mia amiko kaj mi tranoktis en hamakoj, ligitaj inter arbotrunkoj, dum nia nigrula gvidisto preferis dormi en kuŝejo surtere. Vane ni avertis lin pri la danĝero de serpentoj kaj skorpioj. En antaŭaj okazoj mi rimarkis, ke indiandevenaj homoj kaj blankuloj preferas la pli sekurajn hamakojn, en kiuj serpentoj kaj skorpioj preskaŭ ne povas atingi ilin. Tamen tiuj, kiuj en Venezuelo havas afrikdevenajn prapatrojn, ne ŝatas hamakojn kaj preferas alispecan kuŝejon.

Ofte mi rememoras pri tiuj aventuroj en Venezuelo. Oni min demandas, ĉu tiu vilaĝa idilio ĉiam ankoraŭ ekzistas. La raportitaj okazintaĵoj ja okazis antaŭ pli ol tri jardekoj ...

Werner SCHAD

La luna ludo

La luno influas la tajdojn, tirante akvon trans oceanojn. La luno ĉirkaŭiras la mondon en daŭro de 25 horoj. La perimetro de la mondo estas 40 000 km. Tio necesigas, ke la marakvo rapidas je 40 000 km en 25 horoj, do 1600 km/h. Se la akvo fluas trans Atlantikon je tiom grandega rapido, alvenante ĉe la Amerikoj ĝi batas tiun termason per monstre potenca frapo. Sendube tio skuegas la kapon de la tieaj loĝantoj ĉiutage. Nun mi komprenas, kial usonanoj estas tiel kuriozaj homoj.

GREEN Will

Enigmo de l’ vivo

Ĝisvivis mi la jaron 2000, malsanojn spitis save, ne mortis per aŭtomobil’, eĉ nupton majstris brave, la mondmiliton — kun difekt’ — transvivis, ŝuldojn pagis, la domon formis ĝis perfekt’, kaj profesie bone agis. Enigmo por mi estas nur, ke la plej grandan defion mi majstris sen tortur’: finekzamene la gimnazion.

stef

Duongermanoj

Nun ni germanoj scias oficiale, ke nur duone ni estas germanoj kaj ke nia alia duono estas usona. La plej alta germana aŭtoritatulo, kanceliero Gerhard Schröder [ŝreder], per la tuta pezo de sia ofico oficiale deklaris, ke en la tutglobigita mondo la angla “ne plu estas fremda lingvo, sed dua lingvo”. Tial necesas en Germanio akceli plurlingvecon (legu: dulingvecon), dekretis la kanceliero, kiu por la dua (nun do oficiala) lingvo uzas la servojn de interpretistoj. Ĉu vi memoras, ke li pro tio kverelis kun Suomio, ĉar tiu impertinenta lando rifuzis tian servon al germanaj politikistoj dum EU-konferencoj, asertante ke pro uzado de la tutmondigita angla lingvo oni ne bezonas tradukojn al la germana?

Cetere, tiun postulon pri dua lingvo por ĉiuj iam mi jam aŭdis; ŝajnas ke iu d-ro Esperanto antaŭ pli ol 100 jaroj havis la saman vizion kiel Schröder — sed tio estas alia ĉapitro.

Nun tamen ni kompatindaj germanoj frontos gravan problemon, se ni ĉiuj devas lerni la usonan lingvon: kiel distingi inter germangla kaj angla lingvoj? Ĉar en moderna tiel nomata novgermana lingvo abundegas anglaj vortoj, kiuj parte ne estas vere anglaj. Konata ekzemplo estas handy (poŝtelefono), kiun komprenas neniu brito. Imagu, kiom ni konfuziĝos, lernante la norman usonan lingvon!

Tial la sola vera solvo povas esti nur, ke la kanceliero dekretu: la angla estas la sola gepatra lingvo de germanoj. Kiu nepre volas, povas lerni la arkaikan germanan lingvon private. Ni germanoj petegas: Schröder, liberigu nin el lingva ĥaoso!

stef

BRITIO

Doktoro Morto

Kuracisto en la urbeto Hyde [hajd] apud Manĉestro riveliĝis kiel unu el la plej kruelaj amasmurdistoj en la historio de Britio. D-ro Harold Shipman [ŝpmen], 54-jara, estis kondamnita al dumviva enkarcerigo pro murdoj de 15 pacientoj, virinoj inter la aĝoj de 49 kaj 81 jaroj. Tiuj krimoj okazis inter 1995 kaj 1998, sed la polico nun enketas pri pliaj 140 eventuale suspektaj mortoj inter la pacientoj de Shipman.

Jam komence de 1998 oni rimarkis morto-statistikon pli altan ĉe Shipman ol ĉe aliaj kuracistoj en la regiono. La polico esploretis, sed trovis nenion eksterordinaran. La mortoj racie klarigeblis: korinfarkto, alta sango-premo, kancero, k.s.. Tiam, tamen, Shipman stumblis: li krude falsis testamenton de unu el siaj viktimoj, por ke li heredu ŝian havaĵon. La kuracisto ne sciis, ke la filino de la viktimo estas advokato; ŝi tuj flaris trompon kaj avertis la policon.

Morfino

Arestita, Shipman konstante neis sian kulpon. Sed dum la proceso evidentiĝis, ke Shipman injektis morfinon al siaj viktimoj kaj poste subskribis atestilon pri morto. Klare estas, ke aliaj kuracistoj, kies subskriboj nepras por kompletigi morto-atestilon, blinde akceptis la kialojn de la mortoj prezentitajn de kolego, ilin ne rigore kontrolante. Rezulte de la Shipman-afero la registaro promesis ŝanĝi la sistemon, laŭ kiu kuracistoj atestas mortojn.

Ironie, ke Shipman praktikis medicinon en la urbeto Hyde. La verkisto R.L. Stevenson verkis romanon pri skizofreniulo D-ro Jekyll kaj s-ro Hyde: sendube Shipman — populara kuracisto, fia murdisto — entenas trajtojn jekyll-kaj-hyde-ecajn. Ĉiaokaze la urbeto kaj ĝiaj loĝantoj profunde ŝokiĝis pro la monstro, kiun ili akceptis al sia koro kaj iam fidis.

Kiam estis kondamnita Shipman, oni malfermis la preĝejojn en Hyde. Episkopo klarigis al televida ĵurnalisto, ke oni aranĝos kandelan diservon, por ke homoj vidu meze de mizero Dian lumon. La ĵurnalisto ne demandis, kial Dio permesis tiom da murdoj, tiom da mizero en eta, ege suferanta komunumo.

Paul GUBBINS

Nova esplorrezulto

La homa cerbo preferas la italan, ne la anglan

Oni daŭrigas diri, ke la angla estas pli rapida, pli sinteza, pli taŭga al la komunikado ol la itala, lingvo kompleksa kaj multevorta. Tio veras. Sed la aferoj inversiĝas, se oni konsideras la lernotempon: al la italaj infanoj necesas malpli da tempo ol la samaĝaj angloj por lerni kaj legi sian lingvon. La malkovron faris esploristoj de la hospitalo San Raffaele de Milano, gvidataj de profesoro Ferruccio Fazio [feruĉo facjo] kunlabore kun esploristoj de University Collegem de Londono. La esplorajn rezultojn oni publikigis en la januara Nature Neuro-science (tiel: bibliografia donitaĵo nedisponebla — Ndlr). La diferenco kuŝus en la fakto, ke, rilate legadon, en la itala la literoj rilatas al sonoj laŭ unusenca maniero, dum en la angla necesas uzi aldonajn informojn, same kiel la vortsignifon, antaŭ ol povi ĝin prononci. La esploristoj profitis je la tomografio signanta pozitronojn por kalkuli la cerban fluon ĉe italoj kaj angloj legantaj en sia propra lingvo. Oni vidis, ke ne funkcias la samaj cerbaj zonoj: legi anglan vorton, post la serĉado de la ĝusta senco, pli penigas ol legi italan vorton.

Armando ZECCHINI

EŬROPO

Ĉu protekti murdistojn?

Kolere reagis deputitoj de la litova parlamento pro propono, ke rusaj soldatoj vunditaj dum la milito en Ĉeĉenio estu kuracataj en Litovio. Laŭ unu parlamentano: “Jen evidenta provoko por montri al la mondo, ke ni protektas murdistojn”. Aliaj atentigis, ke malgraŭ tio, ke ordinaraj rusaj soldatoj ne kulpas pri la milito, unue necesas helpi la suferantan civilan loĝantaron.

La help-propono venis de alianco de litovaj minoritatoj: multaj ties parencoj loĝas en Rusio. Klarigis aliancestro Viaĉeslav Ŝkil: “Ni decidis helpi homojn, kiuj kontraŭvole iris al Ĉeĉenio kaj tie suferis. Nia celo: subteni senkulpajn viktimojn de la milito”. Mono por kuraci soldatojn en Litovio — laŭ Ŝkil — estas kolektata: la alianco intencas ne mem selekti kuracotojn sed transdoni tiun respondecon al rusaj instancoj aŭ Ruĝa Kruco.

La litova ministrejo pri eksteraj rilatoj ankoraŭ ne esprimis oficialan opinion. Reprezentanto tamen diris, ke temas pri privata iniciato, kaj ke rusaj civitanoj en Litovio devas sekvi ĝeneralajn regulojn. Se ja alvenos la soldatoj, bezonataj estos vizoj kaj leteroj garantiantaj vivtenadon kaj kuracadon.

Laimius STRAZNICKAS/pg

Viaĉeslav Ŝkil volas, ke en litovaj hospitaloj estu kuracataj rusoj vunditaj en Ĉeĉenio.

LITOVIO

Nekutimaj transportiloj

Dum 25 jaroj la litova Zigmas Krakys el la urbo Taurage konstruis ĉirkaŭ dekkvin vetur-, glit- kaj flug-transportilojn. Parton da ili li donacis, aliajn rekonstruis. Lia lasta verko estas neĝa motorciklo — trirada transportilo konstruita el traktoraj, motorciklaj kaj aŭtomobilaj partoj. La aŭtodidakta konstruisto inventis ĝin, kiam vintre, pro neĝkovritaj vojoj, li ne povis veturi al siaj gepatroj, loĝantaj en vilaĝo.

La grandeco de la neĝa motorciklo estas difinita de la traktoraj radoj. Tial en tiu transportilo estas uzataj nur aertuboj (pneŭmatikoj, kiuj protektas ilin, superfluas, ĉar ili estus tro dikaj kaj

tro pezaj). La radojn protektas gudro-tolo, envolvita en la aertuboj. Tiuj radoj estas malpezaj kaj ebligas, ke la neĝa motorciklo sin tenu sur akvo. En la plej nova kreaĵo de Zigmas Krakys estas muntita motoro de motorciklo “Suzuki”, kies potenco egalas al 98 ĉevalpovoj. Tiu transportilo en ebena vojo, veturante en rapideco de 70-80 km/h, konsumas je 200 km ĉirkaŭ 18 litrojn da benzino.

“Komence mi konstruis aparatojn kun helicoj — aerosledoj. Tamen tio ne funkciis, ĉar helicaj aloj trafis arbustojn kaj rompiĝis. Per aerosledoj ne estas oportune glitveturi tra kamparo, ĉar tie malhelpas plugitaj kampoj kaj fosaĵoj. Mi provis ankaŭ raŭpojn, tamen ili estas tro pezaj. Pro tio por miaj modeloj plej multe taŭgas radoj”, diris la konstruisto.

Zigmas Krakys rememoris, ke dum la soveta regado estis pli simple konstrui aparatojn, ĉar tiam estis pli facile akiri la necesajn partojn. En flugaparatoj li muntadis motorojn de rusaj motorboatoj. Per tiuspeca transportilo li flugadis al la apuda vilaĝo viziti siajn gepatrojn. Unufoje la piloto trafis rusajn soldatojn, kies militbazo troviĝis en regiono proksima al Kaliningrad. Ili nur avertis la aviadiston, ke li ne plu flugu per tiu flugaparato. Tamen la konstruisto neglektis tion.

Laimius STRAZNICKAS

DOMMASTRUMO

Ĝardenumi

Antaŭ kvin jaroj mia patrino venis loĝi apud ni en Irlando. Tre bonŝance dometo, situanta tre proksime al nia tiama hejmo, estis vendota, kaj mia patrino tien transloĝiĝis. Malantaŭ la domo, profunda akvofosaĵo limas kun ĝardeno kaj najbara tereno nordflanke. Ĉe la suda muro, la domo troviĝas inter la ĝardeno kaj alia najbarejo. Inter la muro kaj fosaĵo kuŝis granda herbaro, kiu etendiĝis ĝis sovaĝa loko, abunda je rokoj, forĵetitaj boteloj, rubaĵoj postlasitaj de konstruisto kaj koto. Kiel vegetaĵa tapiŝo tie kreskis nur ranunkoloj. La grundo estis ege malseka, ĉar iam tie troviĝis torfejo. Iun tagon la suda najbaro vokis min. Li estis luinta fosmaŝinon por sia ĝardeno kaj demandis, ĉu mi volas pruntepreni ĝin. Ĝoje mi petis la dungitan stiriston fari fosaĵon ĉe la herbarfino, por ke la ĝardeno de mia patrino estu drenita.

En nia propra ĝardeno estis sufiĉe da plantoj, arbustoj kaj arboj, do mi komencis transporti malgrandajn arbojn (kolektitajn en tombejoj, torfejo, laŭstrate aŭ en aliaj anguletoj), prenis stikaĵojn kaj semojn el plantoj de nia ĝardeno kaj plantis ilin en tiu de mia patrino.

Post tri jaroj (en aprilo) forpasis mia patrino. Tiun saman jaron (en septembro) mia edzo emeritiĝis kaj ni transloĝiĝis al la domo kaj ĝardeno de mia patrino. Nun komenciĝis la vera laboro! Tiutempe restis ankoraŭ herbaro, sed nun ĉirkaŭita norde kaj sude de floroj. La “sovaĝa arbaro”, okcidente de la nova fosaĵo, konsistis el multaj arbetoj: interalie kverkoj, fagoj, fraksenoj, betuloj, salikoj kaj kelkaj ĉiam verdaj specioj. Mi komencis aĉeti belajn arbojn kaj plantis ilin en la herbaro: ekzemple acerojn kun bela ŝelo, “plorantan” fagon, pirarbon kaj pomujojn.

Rememorante ion, kion mi lernis antaŭ kelkaj jaroj, mi komencis realigi alian projekton. Estas sciate, ke la gaeloj ĉiam ŝatas arbojn. Kelkaj homoj eĉ asertas, ke ili eĉ adoras arbojn. En la pasinteco la arboj estis gravegaj por la homa vivo, kaj eĉ al la literoj alfabetaj oni havigis arbajn nomojn, komenciĝantajn per la koncerna litero. Do, mi decidis kolekti arbojn kun literkomencaj nomoj (vidu apude). Kelkaj specioj de arboj tre facile haveblis (ekzemple pino, betulo, avelarbo, kverko), aliaj kostis monon, precipe la tremolo. Surprizis min la elekto de iuj arboj por atribuo de liternomoj — hedero estas stranga arbo sen trunko, kaj erikon mi konis nur pro la fakto, ke ĝi kreskas malalte sur deklivoj. Krome mi malkovris, ke kreskas ankaŭ arboforma specio de eriko. Do, mi kontentis, kiam la suda najbaro havigis al mi tri tiuspeciajn ekzemplerojn.

Por la dek-unua litero, M, al kiu estas atribuita la gaela vorto muin (vito) mi plantis klematon (Clematis vitalba). Ĝi kreskas vitsimile. (Pro la malvarma klimato vito ne vegetas en Irlando.) La ceterajn arbojn mi iompostiome kolektis kaj plantis, sed unu preskaŭ apenaŭ ne likvidis min. La dek-kvina alfabetarbo estas la sambuko Sambucus ebulus (tre ofte videbla arbo en la kamparheĝoj), kaj la dek-kvara estas nana sambuko. Pri ĝi mi neniam aŭdis, sed la nana sambuko aperas en la katalogo de irlandaj plantoj, eldonita de la estro de Botanikaj Ĝardenoj en Dublino. Do, mi skribis al li kaj ricevis respondon, ke ĝi kreskas en du lokoj. La estro prenis kelkajn radikojn, kaj nun ili kreskas en la Botanikaj Ĝardenoj en Dublino. Li invitis min trarigardi ilin kaj afable proponis plantetojn al mi, kiujn mi kompreneble, tre dankeme akceptis. Do, la “avenuo” el alfabetaj arboj jam estis kompleta. Kion fari plu?

Ĝardenklubo fondita

En nia urbo antaŭnelonge estis fondita ĝardenklubo. Enkadre de ĝi vintre okazas diversaj prelegoj kaj ekspozicioj de floraranĝado. La anoj kunportas plantojn el la propra ĝardeno kaj vendas ilin helpe al bonfaraj organizaĵoj. Somere la anoj ekskursas al belaj bienoj, ĝardenoj, plantovendejoj, florfestivaloj ktp. Dum iu vizito al kastela ĝardeno min ravis bela ligna konstruaĵo, kiu situas ĉe la nodo de vojetoj. Ĝi havis nek murojn, nek tegmenton, nur kadron formitan el ok stangoj supre kunligitaj, simila al skeleta okangula templo. Pro grimpanta rozo la muroj estiĝis verdkoloraj, kaj tegmento akiris blankan florornamon. Mi faris per krajono skizon de tio kaj montris ĝin al amiko, kiu estas lignaĵisto. Jam la sekvan someron konstruaĵo en formo de pagodo videblis en nia ĝardeno. Ĝi ne estis konstruita el bele prilaborita ligno — sed el krudaj piceaj stangoj, kaj la plantoj baldaŭ kovris ilin. Anstataŭ havi nur unu planton tie, mi preferis kelkajn, eĉ multajn, kiuj estigu buntan vidaĵon. Baldaŭ poste jam kreskis tie “grimpantaj” plantoj, ekzemple tri klematoj, rozo, pasifloro, planto de la solana familio kaj flava lupolo.

Ponto bezonata

Alia malperfektaĵo de la ĝardeno estis tio, ke estis ponto bezonata, kiu transpasu super la fosaĵo. Mi estas ano de la loka arkeologia societo kaj iam aŭdis prelegon pri la plej antikva ponto en Irlando, trovita antaŭ unu-du jaroj. Ne tro malproksime al nia urbo estas restaĵoj de kelta monaĥejo, konstruita antaŭ ses jarcentoj kaj tre bone konata en Eŭropo. Ĝi nomiĝas Clonmacnoise [klonmaknojs] (gaele Cluain Mhic Nois) kaj flanke de ĝi malrapide fluas la larĝa rivero Ŝanon. En la jaro 804 p.K. ligna ponto transpasis la riveron. Nun ĝi “ripozas” sur la riverkuŝujo, bele konservita pro la fluo de riverakvo. La ponto estas farita el krudaj stangoj kun vertikalaj fostoj, kiuj profunde eniris la koton kaj leviĝis je alteco ĝis ok metroj super la horizonta ponto. Tio fascinis min kaj ree mi skizis ĝin por mia amiko lignaĵisto.

Arboj — mia preferata ŝatokupo

Ĉi-jare, simila (kvankam eta) modelo de tiu ponto transpasas nian fosaĵon, ligante la herbaron kun la arbareto. Dum la pontokonstruado la lignaĵisto elfosis rondan kavaĵon je la suda fosaĵlimo. Tie estiĝos lageto. Mi intencas fortikigi la bordojn per ŝtonoj. Sudparte la ŝtonoj estos aranĝitaj ŝtupare kaj la pluvakvo venos tra tuboj el la tegmento de la garaĝo, estigante dum pluvo akvofaleton! Sed tio efektiviĝos en alia jaro.

Nia domo staras sur 0,16 hektaroj. Kvankam plenkoloraj floroj ravas min, tamen estas arboj mia preferata ŝatokupo.

Nun arbareto situas ĉe la okcidenta fino de la ĝardeno, kaj la avenuo de “alfabetaj arboj” nordparte. Cirklo el pli ekzotikaj arboj troviĝas en la herbaro. Ĉiujare mi kolektas pli da arboj aŭ plantas semojn, glanojn ktp. Se mankas spaco en la grundo, mi konservas la arbetojn en potoj, iujn por postaj donacoj, aliajn mi kultivas kiel nanaj arboj “bonzai” (hobio, kiu estus temo de alia artikolo). Ĝis nun en nia ĝardeneto kreskas almenaŭ 46 specioj da arboj, inkluzive de Gingko biloba — mirinda kreskaĵo! Ĝi unue floris antaŭ 350 milionoj da jaroj — do, antaŭ la veraj arboj (tiam nur kreskis “filikaj arboj”), pli frue ol la saŭroj, eĉ antaŭ ol la insektoj, rampis surtere. Do, nenio kapablas damaĝi ĝiajn strangformajn foliojn. En nia ĝardeno kreskas ankaŭ 86 specioj da arbustoj kaj multaj florplantoj, ĉi tie ne menciante la domplantojn.

La plej bona afero estas, ke plantoj produktas semojn. Oni povas fari stikaĵojn kaj interŝanĝi plantojn kun najbaroj kaj amikoj. Tial estas tre miriga fakto, ke se dek homoj ricevus egalan kvanton de samaj plantoj, tamen iliaj ĝardenoj aspektus malsimilaj pro la specifa aranĝo, malsamaj grundkondiĉoj kaj preferoj de la homoj. La ĝardenumado estas tre absorba hobio!

Máire Nic AOIDH

Arba alfabeto

Nia domo kaj la pagodo

Frakseno kaj alno

HISTORIO

Memorkapablo savis milojn da homoj

Pri la (intertempe fama) filmo de Steven Spielberg “La listo de Schindler” vi povis legi en MONATO 1994/9. Nun ni havis okazon paroli pri ĝi kaj pri Schindler kun homo, kiu ludis gravan rolon en tiu historio kaj ankaŭ konsilis la reĝisoron dum la produktado de la filmo: Mietek Pemper, kiu vivas en Aŭgsburgo, Germanio.

Kelkajn horojn antaŭ la milito longe preparata de Hitler kontraŭ Pollando oni trompe ŝajnigis armitan atakon de polaj soldatoj kontraŭ la germana radiostacio Gleiwitz [glajvic] (Gliwice). La “polaj soldatoj” fakte estis koncentrej-kaptitoj en polaj uniformoj. Tiujn uniformojn estis liverinta iu nekonata agento Oskar Schindler [ŝindler].

La 1an de septembro 1939 Hitler “re-pafis”. Kaj dum nur pli ol du semajnoj la nazi-trupoj konkeris Pollandon. Komenciĝis terura rasisma programo kontraŭ la tie loĝantaj judoj. Ĉiuj estis registritaj kaj devis porti skarpon kun la davida stelo. Oni uzurpis iliajn loĝejojn, iliajn butikojn, fabrikojn, monon kaj riĉaĵojn kaj translokis ilin en grandajn urbojn. Ĉiutage alvenis pli ol dek mil judoj en Krakovon.

Oskar Schindler sekvis la trupojn kaj volis grandskale enspezi monon en la konkerita lando. Li transprenis la fabrikon “Rekord” de iu Abraham Bankier en Lipowa-strato [lipova] en Krakovo. Ĉar al li mem mankis mono, li prunteprenis tiun de la posedinto, Bankier mem. Samtempe li dungis Abraham Bankier, ties libroteniston Itzhak [icak] Stern kaj aliajn judojn, ĉar judoj estis laboristoj plej malmultekostaj. Schindler produktis varojn “gravajn por la milito”: emajlitajn potojn, kaserolojn kaj patojn en “Deutsche Emailwaren-Fabrik” (DEF — Germana Emajlprodukta Fabriko).

En marto 1941 oni devigis ĉiujn judojn de Krakovo loĝi en la hebrea geto. La laboristoj ĉiutage piedmarŝis en la fabrikojn. Poste la nazioj devigis judojn konstrui kampadejon sur areo de iama hebrea tombejo. Ili devis konstrui barakojn kaj mem dispecigi tomboŝtonojn uzotajn por pavimi stratojn. Nur sufiĉe sanaj kaj fortaj homoj ricevis la “bluan dokumenton” por labori. La aliaj estis deklaritaj kiel “troaj” — kaj deportitaj en mortkoncentrejojn, kia estis Auschwitz [aŭŝvic].

Kruela komandanto

En februaro 1943 venis nova komandanto de SS (mallongigo de Schutzstaffel = protekta taĉmentaro: nazia armetrupo, kiu organizis la koncentrejojn): Amon Göth [get]. Li ordonis kaj gvidis la sangoplenan “likvidadon” de la Krakova geto. Miloj da infanoj, malsanuloj kaj maljunuloj estis murditaj surloke: mortpafitaj aŭ mortbatitaj. Ĉeestintoj raportas, ke SS-anoj ĵetis malsanan avinon el la tria etaĝo de malsanulejo. Aliaj estis devigataj al punlaboro. Ili devis loĝi en la kampadejaj barakoj vid-al-vide al la loĝvilao de Göth. Laŭhumore kaj laŭvole li murdis homojn: mortpafis, pendigis ilin aŭ ordonis al siaj hundoj, danaj dogoj “Alf” kaj “Ralf”, disŝiri ilin.

Amon Göth havis du sekretariojn: germanan fraŭlinon kaj Mietek Pemper, kleran kaj lertan junan judon, kiu funkciis ankaŭ kiel tradukisto.

Schindler kaj alia fabrikanto (Böhme) sukcesis ricevi permeson konstrui barakojn apud siaj fabrikoj. La laboristoj tie estis iom protektataj kontraŭ la kaprica sadismo de Göth.

Inteligenta kaj ruza

En aŭgusto 1944 oni ordonis, ke ĉiuj judaj laboristoj forlasu tiujn apudajn kampadejojn kaj reiru en la centran kampadejon. Ĉi tie oni kolektis homojn antaŭ la murda ekstermo en la gas-ĉambroj de Auschwitz. Feliĉe la juda skribisto Pemper posedis unue admirindan memorkapablon kaj due inteligentan ruzecon. Kiel diligenta sklavo li ĉiumatene preparis novajn paperfolion kaj karbonpaperon, ne nur por si mem, sed ankaŭ por la germana sekretariino de Göth. Kiam ŝi estis fininta la laboron, li purigis la skribmaŝinon kaj pretendis forĵeti la karbonpaperon. Tiel li ĉiam eksciis eĉ plej sekretajn novaĵojn: li legis la karbonpaperon kaj “notis” ĉion precize kaj detale en sia memoro.

La libro pri “La Listo de Schindler” ne sufiĉe precize montras, kion nun elpensis Schindler kaj la homoj ĉirkaŭ li, precipe lia konsilanto Itzhak Stern kaj Mietek Pemper. Ili ŝanĝis la produktojn kaj komencis fari “venko-decidajn” varojn, ingojn por kartoĉoj. Per tio li savis la fabrikon. Schindler multe donacis al — kaj drinkadis kun — la respondeculoj. Li sukcesis deklari siajn judojn kiel fakulojn ne anstataŭeblajn de aliaj, nek judaj nek polaj nek aliaj laboristoj. Eĉ nomojn de infanoj li skribigis sur la liston de la bezonataj laboristoj: per siaj etaj fingroj ili povas kontroli kaj purigi mallarĝajn kartoĉojn pli bone ol plenkreskuloj — asertis Schindler.

Simile al Ŝvejk

Schindler translokis sian tutan entreprenon kun ĉiuj maŝinoj, la kompleta ekipaĵo kaj la tuta dungitaro iom pli for de la alproksimiĝantaj trupoj de la Ruĝa Armeo. Nur mallongege antaŭ la translokado perdiĝis la listo. Membro de la kampadeja “Ordnungsdienst” (OD — interna ordiga servo), Marcel Goldberg, reskribis la liston, ŝanĝis kelkajn nomojn kaj vendis listolokojn al iuj, kiuj povis pagi per juveloj aŭ aliaj valoraĵoj kaŝe konservitaj.

Ĉiujn virojn oni gvidis tra la koncentrejo Gross-Rosen [gros-rozen], ĉiujn virinojn tra Auschwitz al la ĉeĥa urbeto Brünnlitz [brinlic] (Brênec) proksime de Zwittau [cvitaŭ] (Svitavy), naskiĝloko de Schindler. Povas esti, ke atentemaj legantoj trovas ne nur geografian parencecon de Schindler al la soldato Ŝvejk ...

Spielberg skribas subtitole en sia filmo pri Schindler, ke la fabriko en Brünnlitz estis bonega ekzemplo por malproduktiveco. Samtempe Schindler elspezis milionojn da markoj por nutri la pli ol 1200 homojn.

Simbola donaco

Post la kapitulaco, noktomeze inter la 8a kaj la 9a de majo 1945, Oskar Schindler kaj lia edzino Emilie devis fuĝi. Laŭ ideo de Mietek Pemper kaj aliaj oni adiaŭis ilin iom solene kaj donacis al Schindler ringon, faritan el oraj dentoj. En ĝi estis gravurita hebrea teksto, citaĵo el Talmudo: “Kiu savas unu vivon, tiu savas la tutan homaron.”

Mietek Pemper revenis al Krakovo dum la proceso kontraŭ Amon Göth kiel plej grava atestanto. Aliaj Schindler-judoj memoris poste: “Pemper havis ege bonan memoron, kaj li skribis taglibron. Ĉiun matenon li aperis en senmakula vestaĵo, kun aktujo, brile poluritaj ŝuoj. Mi povus imagi, ke Göth pensis: ‘Kial mi ne mortigis lin?’”

Modesta viro

Multajn jarojn poste Mietek Pemper, en aĝo de preskaŭ okdek jaroj, ankoraŭ aktive laboras. Psikoterapiisto estis konsilinta al li forpeli la turmentajn memorojn per senĉesaj laboro kaj studado. Li studis sociologion kaj entrepren-ekonomikon. Kiam oni petas lin, tiu modesta kaj malfanfaronema viro publike parolas pri siaj travivaĵoj, kiujn ni konas el la filmo. Ankaŭ nuntempe li aperas en senmakula vestaĵo, kun aktujo, brile poluritaj ŝuoj. Trankvile, mallaŭte, sen malamo li raportas siajn travivaĵojn, klarigas historiajn eventojn kaj koneksojn, komentas ĉiun detalon, respondas demandojn, komparas karakterojn.

Kial Schindler faris tion?

Komence Schindler estis entreprenisto, kiu aventure kuraĝis gajni monon helpe de punlaboristoj. Poste li ŝajnis ĝui la ludon, pli-malpli kaŝe savi la vivon de siaj laboristoj. Plej verŝajne finfine tiu ludo fariĝis manio aŭ obsedo trompi la sistemon kaj superruzi ĝin. Sed antaŭ ĉio li estis profunde bonkora. Li amis la vinon, li amis la virinojn, li amis festojn — kaj li amis la vivon. Probable pro tio li ne povis pretervidi kaj toleri la murdadon tie okazantan.

Demandite, kial li faris tion, Schindler, post kiam li estis trinkinta sufiĉe, rakontis pri la rabeno loĝinta en la domo najbara al tiu, kie vivis la infana Schindler. Ĉiam, kiam li kverelis kun sia patro, li kutime iris al la rabeno, kiu trankviligis lin.

Pemper ĝis hodiaŭ ne sukcesis solvi la enigmon, kial du homoj tre similaj, samaĝaj (ambaŭ naskiĝis en 1908), el kompareblaj familiaj kondiĉoj, ambaŭ nazioj, spertis kaj kreis tiom malsamajn sortojn — unu (Göth) kiel kruela amasmurdisto, alia (Schindler) kiel savanto de pli ol mil homaj vivoj.

Jomo IPFELKOFER

Ne ĉiuj lingvoj estas langaj

“Ci donis al ni manojn, por ke ni povu krei lingvon.” — Dankpreĝo de judaj surduloj.

Al tiuj, kiuj malakceptas la zamenhofan lingvon je preteksto, ke ĝi estas “artefarita”, esperantistoj kutimas rebati, atentigante pri la fakto, ke multaj — se ne ĉiuj — ŝtataj lingvoj (misnomitaj “nacilingvoj”), estas iugrade artifikaj. Kaj ili, kaj Esperanto, estas ja aposterioraj planlingvoj, t.e. kreaĵoj de unuopuloj, kvankam bazitaj sur ekzistantaj lingvoj aŭ dialektoj de la popolo. Evidentaj ekzemploj, inter aliaj, estas la novhebrea, la indonezia kaj la slovaka. Cetere, oni povus diskuti, kiom la angla ŝuldas al Ŝekspiro, la itala al Dante, la germana al Lutero, kaj la hispana al Cervantes.

Kontraste, la dialektoj kaj lokaj idiomoj estiĝas tute spontanee kaj “nature” el la socia interrilato en iu teritorio aŭ komunumo. Laŭ mia persona sperto, tio povas okazi surprize rapide. Mi donu ekzemplon:

Mia edzino kaj mi estas precipe skotdevenaj, sed vivas ekde sufiĉe longa tempo en Irlando. En la regiono, kie ni loĝas, la plimulto de la loĝantaro uzas ĉiutage la irlandan varianton de la angla (tiel nomatan “hibernoangla”), sed ofte aŭdiĝas ankaŭ la irlandgaela. Hejme, ni parolas la similan sed apartan (kvankam samdevenan) skotgaelan. Mi komprenas la normigitan irlandan instruitan en lernejoj, uzatan en televidaj novaĵbultenoj kaj en formalaj prelegoj, sed kelkfoje mi spertas iom da malfacilo, kiam mi aŭdas la popolan konversacian irlandan aŭ iun regionan dialekton. Pro tio, mia edzino kaj mi aranĝis kun amiko, denaska irlandgaellingvano (parenteze, esperantisto), kiu en universitato faris kurson pri la keltaj lingvoj, ke ni renkontiĝu de tempo al tempo por interŝanĝi niajn respektivajn lingvojn. Ni intencis pasigi duonhoron parolante la irlandgaelan, kaj la sekvantan duonhoron konversaciante skotgaele, celante perfektigi nian respektivan kapablecon en la lingvo de la alia. Tamen, post nur du aŭ tri renkontiĝoj, ni konstatis, ke ni parolis nek la irlandan, nek la skotan formon de la gaela, sed miksaĵon de ambaŭ.

Efektive, tiom mallonga tempo sufiĉis por nekonscia estiĝo de nova miksita lingvo.

Nu, mi ĵus finlegis libron pri la gestolingvoj de la surduloj. Ĝis antaŭnelonge, mi supozis — verŝajne kiel multaj homoj — ke ĉiuj surduloj uzas pli-malpli la saman gestolingvon. Tio, tamen, estas grava eraro. Fakte ĉiu lando, regiono aŭ komunumo, kie estas sufiĉe granda nombro da neaŭdantoj, havas sian propran gestolingvon. Eble la plej disvastigita kaj prestiĝa gestolingvo, almenaŭ en angleparolantaj landoj, estas tiu nomata ASL (American Sign Language, usona signolingvo), kiu devenas de la franca sistemo enkondukita en Usonon de Laurent Clerc [lorá kler]. Kvankam nesurdaj usonanoj kaj angloj parolas la saman voĉan lingvon, ASL kaj la brita gestolingvo estas tute malsamaj kaj malsimilaj. ISL, la irlanda lingvo de surduloj estas malsimila al la brita kaj al la usona. Aliflanke, laŭraporte, la aŭstralia ŝajne devenas de la brita, dum Islando, Israelo, Japanio, ktp havas siajn proprajn gestolingvojn. La kialo estas tio, ke la lingvoj de la surduloj estas nek planlingvoj nek oficiale desupre trudataj aŭ instruataj kiel estas, ekzemple, la normigita nederlanda, la franca de la Académie française, aŭ la Received English, sed komunikilo, kiu nature kaj sen ekstera helpo evoluis inter la diversaj komunumoj de la surduloj mem. Angla neŭrologo, d-ro Oliver Sacks [óliva saks], kiu esploris la surdajn komunumojn kaj ilian uzadon de gestolingvoj, konstatis, ke ĉi tiuj estas veraj lingvoj, kiuj kapablas esprimi ĉiujn emociojn, abstraktaĵojn, informojn kaj ceterajn bezonaĵojn, kiujn oni postulas de la voĉaj lingvoj. Plie, la gestaj lingvoj ofte montras sin pli esprimpovaj ol la buŝaj lingvoj. Laŭ Sacks, uzantoj de ASL emas supozi, ke ilia estas la plej riĉa el la diversaj lingvoj de surduloj. Li eĉ akuzas kelkajn usonajn edukistojn de surduloj pri “ASL-imperiismo” inter uzantoj de aliaj sistemoj. Rebate, li asertas, ke la usona signolingvo neniel estas pli riĉa aŭ esprimpova ol aliaj, ekzemple, la brita, la irlanda aŭ la islanda. Pli grava minaco al esprimlibereco ol iu ajn pretendita “ASL-imperiismo”, tamen, estas antaŭjuĝo de kelkaj nesurdaj instruistoj, ke ASL kaj la aliaj “landaj” aŭ regionaj gestolingvoj devas esti malpermesitaj dum instruado. Kontraŭe, la surduloj lernu “liplegi”, t.e. interpreti la buŝmovojn de nesurduloj, kaj tiel integriĝi “kiel aliaj handikapuloj” en la “normala” socio. La surdularo, tamen, indigne kontestas tion, ke ili estas handikapuloj, kaj reklamas la rajton uzi sian propran lingvon aŭ lingvojn. Ofte, kiam publikaj prelegoj, novaĵbultenoj, ktp estas interpretataj por surdaj “aŭskultantoj”, la sistemo uzata estas ne unu el la signolingvoj preferataj de la surdaj komunumoj, sed laŭvorte tradukita angla, franca, ktp, kiu ignoras la sintakson kaj etoson de la signolingvoj. La surda socio, do, postulas la samajn lingvajn rajtojn ĝuatajn de parolantoj de la voĉaj lingvoj. Simile, ĝi postulas, ke la gestolingvoj estu agnoskitaj kiel veraj lingvoj, ne kiel nura kodo aŭ gestaro. Sacks aludas al artefarita sistemo de gestoj Gestuno (kiun li komparas kun Esperanto), uzebla dum internaciaj renkontiĝoj de surduloj. Oni rajtas demandi sin, ĉu la zamenhofa lingvo povas iel utili al la surduloj. Ĉar estas evidente, ke la esperantistoj, estante tiom disizolitaj, pli ofte skribas en Esperanto ol ili havas okazon paroli ĝin, ĝi estas sendube preskaŭ tiom utila al la surduloj kiom al aŭdopovaj. Finfine, mi pledas, ke justaj homoj — kaj precipe tiuj, kiuj estas esperantistoj en ideologia senco, apogu kaj defendu la lingvajn rajtojn de niaj surdaj kunhomoj.

Garbhan MACAOIDH

Noto: Mi esperas, ke mia ripetita uzo de la termino surduloj ne kaŭzos ofendon. Bedaŭrinde, mi ne konas en iu ajn lingvo pli taŭgan vorton por nomi la anojn de tiu parto de nia homa socio.

Aŭtoro: Roland Rotsaert

PERKOMPUTILA TRADUKADO

Universala Retlingvo

Unu kvarono de la monda loĝantaro bone aŭ mezbone konas la anglan lingvon. Tio signifas, ke por tri kvaronoj la angla ne uzeblas. Tiu situacio havos konsekvencojn por Interreto.

Origine Interreto estis precipe usona afero kaj, tute logike, ĝi estis anglalingva. Nun ĝi disvastiĝis ankaŭ en ĉiujn ekonomie bonfartajn regionojn, kaj aliaj lingvoj iĝas pli oftaj. Ke la angla daŭre superregas, ne estas tuja problemo, ĉar en tiuj regionoj oni ofte havas almenaŭ bazan konon de tiu lingvo.

Tamen, en la mondpartoj, kie Interreto nun estas vaste uzata, loĝas nur malgranda parto de la monda loĝantaro (laŭ iu takso 16 %). La ekspansio de Interreto al aliaj regionoj rapide progresos, sed la manko de lingva diverseco bremsos ĝian utilon. Eĉ se oni dezirus fari tion, simple mankas la rimedoj por traduki ĉiujn retpaĝojn en ĉiujn lingvojn.

Universala Retlingvo

D-ro Hiroshi Uchida (japane: UTIDA Hirosi [uĉida hiroŝi]) de la Universitato de Unuiĝintaj Nacioj1 en Tokio kunlaboris en la kreado de komputila tradukprogramo Atlas, surmerkatigita en 1984. Li konscias kaj la limigojn de la klasikaj tradukprogramoj, kaj la bezonon povi akiri informojn en la gepatra lingvo. En 1996 li iniciatis laborgrupon kun reprezentantoj de sciencaj institutoj el pli ol dek landoj por ellabori alternativan tradukmetodon.

Li reuzis jam ekzistantan ideon: oni ne verku komputilajn programojn por traduki de unu lingvo al alia, sed oni kreu interlingvon kaj programaron por traduki al kaj el tiu interlingvo. La interlingvo uzata de d-ro Uchida kaj liaj kunlaborantoj nomiĝas UNL (Universal Networking Language, Universala Retlingvo). Ĝi estas farita por uzo en Interreto kaj fakte estas pliampleksigo de la tie uzata HTML-kodaro.

La UNL-vortoj estas anglaj, sed diversaj aldonaj kodoj strikte difinas la signifon. Detalaj teknikaj klarigoj pri tio troveblas en la UNL-retpaĝoj2.

Vortaroj kaj konvertiloj

Ĉiu lingvo havas vortaron, en kiu ĉiuj nocioj estas registritaj en UNL-formo. Per UNL-vortaro por sia lingvo kaj per komputila programo nomata “alkonvertilo” verkanto tradukigas tekston de sia gepatra lingvo al UNL. Tio povas okazi diversmaniere: tute aŭtomate (sed ne tute fidinde) aŭ kun diversnivelaj gradoj de interkonsiliĝo inter verkinto kaj komputilo. Dum la interkonsiliĝo la komputilo montras (en la lingvo de la verkinto), kiel ĝi komprenas la prezentitan tekston. Se necese, la verkinto povas pli precize priskribi la signifon. La uzanto tute ne bezonas koni UNL.

Se iu interreta teksto ekzistas en UNL-formo, leganto kun helpo de sialingva UNL-vortaro kaj “elkonvertilo” aŭtomate ricevas la tekston en sia lingvo.

La intenco estas, ke verkantoj de retpaĝoj samtempe faru UNL-version de siaj tekstoj. Kiam por ĉiu lingvo estos servilo (potenca komputilo kun UNL-vortaro kaj konvertiloj, konektita al Interreto), uzanto de Interreto preskaŭ sen rimarki tion vidos la tekstojn tradukitajn al sia lingvo.

Ambicia programo

UNL ankoraŭ estas en embria fazo. En januaro 2000 oni diskonigis la projekton. Ekde aprilo funkcios serviloj por la oficialaj lingvoj de UN: angla, araba, ĉina, franca, hispana kaj rusa. Fine de la jaro 2000 aldoniĝos serviloj por deko da aliaj lingvoj. Tiam UNL povos utili por tri kvaronoj de la monda loĝantaro. En 2002 UNL servu ĉiujn lingvojn de la Eŭropa Unio kaj en 2006 ĉiujn lingvojn de la UN-membroŝtatoj.

Tion la nuna UNL-societo kompreneble ne mem povas realigi. Tial ĝi ekde nun serĉas kunlaborantojn, ĉu por aldoni UNL-vortarojn, ĉu por ellabori fakajn projektojn (ekzemple en komunikado, komerco, medicino, ...), ĉu por alimaniere kontribui. La baza dokumentado kaj la teknikaj specifoj estas je dispono senpage.

Roland ROTSAERT

1. Universitato de Unuiĝintaj Nacioj: Aŭtonoma instituto en kadro de UN, subtenata (precipe morale, ne finance) de UN kaj Unesko, kiuj nomumas ĝian estraron. Ekfunkciis en septembro 1975. Organizas esploradon kaj trejnkursojn rilatajn al temoj de UN kaj rilataj organizaĵoj.

2. http://www.unl.ias.unu.edu

Ndlr. Komisie de UEA, li kontaktis d-ron Uchida por esplori la eblon, ke la Esperanto-movado povos kontribui al UNL per la sperto pri DLT, kaj trovis, ke tiu ĉi jam pli progresis ol esperantistoj pensis. Li do provis alistrategie organizi la esperantistan flankon, por ke la lingvo Esperanto estu traktata kiel unu el la lingvoj kunigitaj al UNL, t.e. por ellabori interfacon inter Esperanto kaj UNL, kiun d-ro Uchida ne volas nomi ordinara lingvo sed speco de maŝina lingvo, cetere, sed tio ankaŭ troviĝis neebla: ĝi kunlaboras sur la nivelo de naciaj registaroj kaj gigantaj privataj entreprenoj kaj postulas jaran membrokotizon de po 12 000 usonaj dolaroj por UNL Developers Society kaj UNL Providers Society sur la plej malalta nivelo de la gamo laŭ ĉies vendo.

POLLANDO

Kiam orkestro fariĝas orkesto

Pro transiro de socialismo al kapitalismo suferas la pola popolo. Senlaboreco atingis ĝenerale 13 %; kampare eĉ duoblon. Ŝrumpis financa subteno por klerigadaj kaj sanaj servoj; kreskis senhejmeco. Aparte trafataj estas infanoj de senlaborulaj kaj mizere salajrataj familioj.

Tamen komence de januaro okazis esperiga evento (fakte la oka tia aranĝo). Ĝin animis Jerzy Owsiak [jeĵe ovsjak] kun sia Granda Festa Orkestro de Helpo: dume estis kolektataj 20 milionoj da zlotoj (ĉ. kvin milionoj da eŭroj) por mildigi la suferon de infanoj. Aparte estos helpataj infanoj kun reno-problemoj: por ili oni aĉetos hejmajn dializilojn. Tamen ankaŭ hospitaloj ricevos novan ekipaĵaron.

Apenaŭ povas ekzisti homo pli taŭga por organizi la eventon ol Jerzy Owsiak. Nekonvencie vestita, sporte aŭ eĉ vagabonde, tamen samtempe neimageble kontaktiva, Owsiak diferencas de aliaj soci-agantoj pro kapablo kompatigi amasojn. Tio rezultas en aranĝo nekutima, neimitebla kaj tre efika.

Vivo-aventuro

Owsiak, 47-jaraĝa, estas laŭprofesie vitralisto. Tamen ĉiam li volis iel allogi grandan publikon, aparte junularon: tion li realigis per programo en Pola Radio. Sekvis televida programo, kiu kondukis al lia plej grava vivo-aventuro: direktorado de la Granda Festa Orkestro de Helpo.

Tiu komenciĝis en 1992 kun la celo kolekti monon por helpi malsanajn infanojn. Kvankam la tuta aranĝo estas realigita de infanoj, Owsiak ĝin iniciatis pro propraj spertoj: “Mia dua filino naskiĝis tro frue kaj la kuracistoj donis al ŝi neniun ŝancon. Ni telefonis plurloke: nenie estis kovilo. Finfine ni iun trovis. Sed dum tri monatoj mi ne sciis, ĉu mi havos infanon. Mi ekpensis: fine de la 20a jarcento mankas koviloj ... skandalo! Tial mi komencis kolekti monon por infanoj.”

Ĉiujare, ekde 1993, okazas granda bonvolemula festo. Unu dimanĉon volontuloj — infanoj de la lastaj klasoj de elementaj lernejoj, pli aĝaj infanoj de mezgradaj lernejoj — surstrate kolektas monon. Samcele estas engaĝitaj ŝatataj muzikaj ensembloj kaj kantistoj plus radio- kaj televido-steluloj. Dum la tuta tago la televido montras, kio okazas tra la tuta lando. Orkestroj senĉese ludas kaj la “direktanto” plivarmigas la etoson, por ke ĉiam pli da mono enfluu. Foje oni sendas juvelojn, kiujn oni aŭkcias kontraŭ altaj sumoj.

Ĵaluzo

Rimarkindas, tamen, ke kelkaj malaprobas la agadon de Owsiak. Leviĝis riproĉoj, flanke de dekstre orientitaj medioj kaj la katolika eklezio, pri la formo de la evento kaj pri la honesteco de la organizanto. Ĉio ĉi fontas supozeble el envio, malbonvolemo, nekompreno aŭ simple ĵaluzo pro evidenta sukceso, kiun Owsiak atribuas al sia ordinareco.

“Mi ne estas kuracisto kaj do parolas klare,” ŝercas Owsiak. “Mi parolas negramatike kaj do estas familiarulo por averaĝa polo. Mi ne celas esti pli saĝa ol aliaj. Krome, la orkestro faras sian devon ... kaj ludos ĝis la fino de la mondo kaj unu tagon pli.”

Owsiak estas fenomeno kapabla tuŝi la plej bonajn kordojn en homaj koroj. Tion montras dum la ĉi-jara evento la entuziasmo kaj bonvolemo de dekmiloj da junaj homoj. Oni kutimas kredi, ke junularo estas senidea kaj cinika. Ĉi tiu grandioza evento organizita de Owsiak, direktanto de koroj, esperigas por la estonto.

Zofia BANET-FORNALOWA/pg

Jerzy Owsiak: lia Granda Festa Orkestro helpas suferantajn kaj malsanajn infanojn.

LITOVIO

Fulma kolero

Grandaj litovaj bierfarejoj lastatempe transiris al produktado de pli fortaj bieroj, tradicie produktataj de etaj farejoj. La ŝanĝon kaŭzis i.a. altigitaj impostoj sur brando kaj tiaj alkoholaĵoj: por eviti altajn impostojn oni turnas sin pli kaj pli al fortaj bieroj.

Rezulte suferas etaj, tradiciaj bierfaristoj. Koleris Rimantas Cigas, produktisto de la plej forta biero en Litovio Zaibas (Fulmo): “Ni estis la unuaj, kiuj atentis pri konsumantoj kaj ekfaris fortan bieron. Tamen estas tre malfacile konkurenci kun grandaj kompanioj”.

Spertuloj opinias, ke malgraŭ la pretendoj de etaj faristoj pri trinkindeco de iliaj bieroj, la produktaĵoj de grandaj kompanioj estas pli bonkvalitaj. Parenteze, litova forta biero ne similas al la belga: bierfaristoj en Belgio multe eksperimentas kaj produktas alispecajn bierojn ol siaj kolegoj en Litovio, kie la konsumantoj povus toleri nek la guston nek la prezon de forta belga biero.

Laimius STRAZNICKAS/pg

Pli forta biero allogas tiujn, kiuj volas eviti altajn impostojn.

AŬSTRIO

Ĉu veneno en Vieno?

La 4an de februaro ministroj de la nova koalicia registaro en Aŭstrio ĵuris al prezidento Thomas Klestil respekti konstitucion kaj leĝojn de la alpa respubliko. Partoprenis la ceremonion po kvin ministroj de la ekstremdekstra Libereca Partio, gvidata de la popolisto Jörg Haider [jerg hajda], kaj de la modere konservativa Popolpartio.

Al tiu fino kondukis la politika evoluo en Aŭstrio en la lastaj monatoj. Post la parlamentaj balotoj en oktobro 1999 okazis longaj kaj malsukcesaj intertraktoj inter Popolpartio kaj Socialdemokrata Partio. Kiam ili fiaskis en januaro, la eksa kanceliero Viktor Klima provis krei malplimultan registaron. Tamen la Popolpartio kaj la Libereca Partio rifuzis subteni ĝin kaj samtempe komencis intertrakti inter si. Pro multaj komunaj konceptoj pri enlanda ekonomia politiko ambaŭ partioj rapide interkonsentis pri koalicia registaro. Tiu havas stabilan subtenon de 104 deputitoj en la 183-membra parlamento.

Influa rolo

La novan registaron gvidas kanceliero Wolfgang Schüssel [volfgan ŝisel], ĉefo de la Popolpartio. Jörg Haider ne ricevis postenon en la registaro tamen certe ludos influan rolon en ties politiko. La enoficiĝon de la nova registaro akompanis multmilaj protestmanifestacioj apud la prezidenta palaco en Vieno. Starante antaŭ polica kordono, manifestaciantoj skandis “For Haider!”. La protestoj pasis brue, sed pace.

La pozicio de ekstremdekstruloj en la aŭstria registaro enigis Eŭropan Union, kies membro estas la alpa respubliko, en maloportunan situacion. Aliaj membroj de EU promesis enkonduki rilate al Aŭstrio diplomatajn sankciojn. Reciprokaj kontaktoj estos frostigitaj, kaj la nivelo de aŭstriaj ambasadoroj en la ĉefurboj de EU malaltiĝos. Krom tio EU ĉesos subteni aŭstriajn kandidatojn por internaciaj postenoj.

Punagoj

Samtempe Israelo revokis sian ambasadoron en Aŭstrio kaj deklaris, ke al Jörg Haider estos malpermesite eniri tiun landon. Ankaŭ Usono revokis sian ambasadorinon, dirante, ke ĝi atente sekvos estontajn politikajn eventojn en Aŭstrio. Rusio esperas, ke la nova registaro ne entreprenos paŝojn, kiuj malstabiligus Eŭropon. Aliaj punagoj:

— oni atendas, ke la portugala prezidento nuligos sian ŝtatviziton al Vieno;

— al belgoj estas proponite bojkoti la aŭstriajn altmontarajn ripozlokojn;

— oni prognozas, ke israelaj turistoj rezignos pri siaj ferioj en Aŭstrio;

— estas nuligita konferenco de eŭropaj rabenoj, kiu devis okazi en marto en Vieno;

— la brita tronheredonto Princo Charles rezignis pri sia vizito al foiro en Vieno.

Ne estas klare, kiam kaj kiel ĉesos la sankcioj. Vienaj politikistoj maksimume klopodas, por ke la politika skandalo ne plenforte ekflamu. Prezidento Klestil ripetis ke, kvankam la Haider-partio ne estas ideala membro de la koalicia registaro, unue oni respektu la volon de aŭstriaj balotintoj kaj due, se la parlamento estus ĉi-momente nuligita kaj reokazus balotoj, la Libereca Partio ricevus ankoraŭ pli da voĉoj — eĉ plimulton.

Demokrata unuiĝo

Haider mem refutis provojn kulpigi lian partion pri malobservo de demokrataj valoroj. Al ĵurnalistoj li diris: “Ni esperas konvinki vin, ke la Libereca Partio estas absolute demokrata unuiĝo, kies principoj baziĝas sur la homrajtoj kaj rekono de la ĝeneralaj valoroj de Eŭropa Unio.”

La ĉefon de la Libereca Partio oni kulpigas aparte pro eldiroj, ke la naziaj krimoj ne tiom gravas kiom oni ĝenerale opinias, kaj ke Hitler-on oni devus rekoni pro liaj sukcesoj kontraŭ senlaboreco. Intertempe la nova kanceliero, Wolfgang Schüssel, atakis la EU-sankciojn, dirante: “Estas malhoneste enkonduki sankciojn sen la plej malgranda indiko pri tio, ke Aŭstrio iel ajn intencas deflankiĝi de la vojo, laŭ kiu iras la tuta Eŭropo.”

Ĝis nun nek la parti-ĉefoj nek la prezidento sukcesis tiel persvadi registarojn de landoj, kiuj kredas, ke ne eblas subteni normalajn rilatojn kun Aŭstrio. Tie, unuafoje ekde naziismo, al regpotenco venis ekstremdekstruloj kun ĉekape la neprognozebla popolisto Jörg Haider.

Evgeni GEORGIEV

OPINIO

Kiu estas Jörg Haider?

La estro de la Libereca Partio, Jörg Haider, ne estas ano de la aŭstria registaro sed restas landestro de Karintio (plej suda federacia lando de Aŭstrio) por la periodo 1999-2004. Sed kiu estas Haider? Kial li estas daŭre atakata de ĉefe maldekstrema gazetaro? Kial pro li la aliaj 14 EU-ŝtatoj kaj Israelo decidis parte izoli Aŭstrion je politika nivelo?

Haider naskiĝis en 1950 en Supra Aŭstrio. Kiel 16-jarulo li aperigis gazetartikolon kun titolo “Kiom germana estas Aŭstrio?” Inter 1970 kaj 1974 li estis estro de Libereca Junularo (germane: Ring Freiheitlicher Jugend); de 1983 ĝis 1986 ano de la karintia parlamento. En 1986 li fariĝis estro de la Libereca Partio (germane: Freiheitliche Partei) kaj inter 1986 kaj1989 li estis aŭstria parlamentano. En 1989 li estis elektita karintia landestro.

Naziaj kruelaĵoj

En 1991 li parolis pri tiama, laŭ li mizera laborloka politiko kaj aludis, ke “kompare al tiu la nacisocialistoj (1933-45) faris bonordan (germane: ordentliche) tian politikon.” La aliaj partioj taksis tion “bagateligo de la naziaj kruelaĵoj” kaj Haider devis rezigni pri la landestreco. Post politikaj sukcesoj de la Libereca Partio (LP) li fariĝis denove karintia landestro ekde 1999.

Mi studis la intervjuojn kun Haider (kiun, parenteze, mi ofte vidis okaze de televida diskutado: li estas multscia, simpatia, trafe reaganta, foje atakanta kaj nepripensanta, humurema; iu, kiu aspektas sana kaj pli juna ol li estas). Kaj, surbaze de la intervjuoj, mi konkludis, ke ofte temas pri intenca misfamigo pere de lerta ĵurnalismo. Jen modelo, kiun oni aplikis kontraŭ la iama aŭstria ŝtatestro Waldheim [valdhajm]:

Demando: Kion vi diras pri la jaroj 1933 ĝis 1945?

Respondo: Okazis eventoj, kiujn mi plenforte malaprobas.

Demando: Ĉu? Do vi nomas la naziajn kruelaĵojn “eventoj”?

Per tiu metodo oni “pruvis”, ke Haider estas “nazio”. Plia ekzemplo: Haider iam diris, ke en nazia punejo (germane: Straflager) oni neniigis homojn. Sekvis diskuto, ke li ne bagateligu koncentrejon (germane: Konzentrationslager) al punejo. Tamen en la vortaro de la germana lingvo, kiun ĉiu aŭstria lernanto havas, oni legas: “Konzentrationslager: Straflager ...”.

Korektu la protokolon

La Verda Partio plej protestis kontraŭ la nova koalicio. Estas por ĝi embarase, ke verda parlamentanino ankaŭ uzis “punejo” anstataŭ “koncentrejo”. Poste ŝi postulis, ke oni korektu la parlamentan protokolon.

La pinto de la misfamigo venis, kiam estis klare, ke la Socialdemokrata Partio perdos sian influon en la registaro. Dum la stokholma konferenco pri la amasmurdado meze de januaro, ĉefministro Klima, eble iel subtenata de ŝtatprezidanto Klestil, kvazaŭ mendis la EU-bojkoton, kiun subtenis ankaŭ Israelo. Tamen ne eblis malhelpi estigon de la nova koalicio.

Ĉu nun venos nova germana diktatoro? Nepras kompari la situaciojn de Aŭstrio en 1920 kaj en 2000. Tiam la lando suferis pro malsato, manko de energio, senlaboreco. La aliancintoj malpermesis la aliĝon al Germanio (vidu MONATOn, 2/1999), kiun deziris aŭstroj. Inflaciego malriĉigis la popolon kaj la politika sistemo estis nestabila.

Rasismo punata

Hodiaŭ Aŭstrio estas forte ligita ekonomie kaj kulture al Germanio kaj al Eŭropa Unio kaj ĝi estas unu el la plej riĉaj landoj en la mondo. La ege maloftaj agoj rilate al politika ekstremismo kaj rasismo estas severe punataj. Plue Aŭstrio akceptis centmilojn da rifuĝintoj el la tuta mondo, inter tiuj miloj da judoj el iama Sovetunio. Multaj restis — oni nur trafoliumu vienan telefonlibron.

En Vieno estas juda kaj araba gimnazioj kaj aliaj institucioj por minoritatoj (vidu MONATOn, 3/1999). Ĵurnalistoj estas bonvenaj por studi la situacion loke anstataŭ centfoje ripetadi vortojn ŝiritajn el la kunteksto kaj histerie inciti nesciantajn legantojn kaj aŭskultantojn kontraŭ neekzistanta monstro.

Kalumnioj

Mi mem vivas en Aŭstrio jam 50 jarojn kaj neniam vidis ian rasisman agadon. Mi instruas ekde 25 jaroj en gimnazio, en kiu la gepatroj de unu triono de la gelernantoj ne parolas la germanan kiel nacian lingvon. Tamen neniam okazis dum tiu tempo ia kontraŭfremdula atako. Dum oni kalumnias mian landon, mi legas en gazetoj, ke en suda Hispanio okazas multtaga pogromo kontraŭ marokanoj, en El Ejido [el eĥido]; Israelo ĵetas bombojn en suda Libano kaj Ruslando festas la “finan solvon” de la milito en Ĉeĉenio.

Kia estas la Libereca Partio? Laŭ balotantoj temas ĉefe pri laborista partio. LP-anoj kaj -politikistoj estas tamen kaj dekstremaj kaj maldekstremaj. Ili ne hezitas priparoli aktualajn tiklajn aferojn en Aŭstrio: pensioj, fremdlaboristoj, fidrogoj. Ili estas kontraŭ plia enmigrado, tamen por integrado de la multaj ne-germanlingvanoj. Ili celas subteni familiojn kun multe da infanoj. LP estas popolproksima, novtipa partio.

Walter KLAG

“Por ni gravas la homoj”: jen elekto-frapfrazo de la Libereca Partio kun maldekstre LP-ĉefo Jörg Haider kaj pinta LP-kandidato, la paper-industriisto Thomas Prinzhorn, kiu ne iĝis ano de la nova registaro.

Abortigo

Verdire, mi mem foje ne komprenas la decidojn de la papo kaj de la episkopoj rilate al abortigo. Aliaflanke ni ne forgesu pri kio temis je tio, kion H. Simcock menciis (MONATO, 1999/11, p. 5). Same kiel laŭjura ŝtonigo abortigo estis aplikata kiel puno. “Ne mortigu” ja malpermesas arbitrecon, kaj same abomenas la Biblio laŭvolan aborton.

Fieder WEIGOLD, Germanio

Senkorpe post morto

La hebrea vorto por besto estas “nefeŝ” kiu signifas pli “ulo” ol “spirita pluvivanto post morto”, kaj “neŝamá” estas “spiro”. La ideo pri senkorpa postmorta pluvivado (MONATO, 1999/11, p. 14) estis horora al Paŭlo. Sed ni reviviĝos je la plenumo de la tempo surtere. Kaj nepre en la Biblio ni legas ke mortulo havas nek sentojn nek konscion. Ke fidelulo trairas rekte al vivo el la morto, tiu ĉi aserto nur aperas en la nova testamento. Kaj la Biblio avertegas kontraŭ la elvokado de mortintulaj animoj! Eĉ la mormonoj (Lastatagaj Sanktuloj) kredantaj je postmorta pluvivado skribas ke la sorĉistino de Ednor elvokis la animon de Samuel aŭ demonon alpreninta ties identecon. Do vi povas ĉesi vian serĉadon de faktoj. Kie temas pri vero, faktoj ne troveblas. Almenaŭ laŭ la budhanoj realeco estas la tempo inter la naskiĝo kaj la morto kaj ne atingas trans tiuj. Sed pri vero estas atestoj, kaj en pli fruaj tempoj tiuj estis tre serioza afero. La alternativo de dio estas hazardo. Hazardaĵoj ekzistas. La evolueblecoj tamen transas la limojn de verŝajneco ja havanta dimension kaj tial estante kalkulebla.

Frieder WEIGOLD, Germanio

Castro apud Pinochet

Ni bedaŭras ke sub la rubriko “El mia vidpunkto” (MONATO, 1999/10, p. 5) la redaktoro profitas por fari komparon inter la prezidanto Fidel Castro kaj la murdisto Pinochet, kiu — kiel oni scias — mortigis milojn de siaj samlandanoj. La argumentoj uzitaj estas tute falsaj; evidentas ke la aŭtoro ne konas la realon de la kuba situacio kaj simple ripetas la opinion distrumpetatan de la amaskomunikiloj. Nia redakcio protestas pro tia sinteno kaj petas pli serioze trakti vian gazeton kaj respekti la principon ke verkisto vere regu la temon.

Lourdes LÓPEZ, Kubo

redakcio de Radio Havano

Subskribonte promesi

Aldo de’ Giorgi (MONATO, 1999/12, p. 12) tute ekzakte skizas la influon de la germana lingvo. La aŭtoro tute prave bedaŭras la foreston de prilingvaj artikoloj en la esperanta gazetaro. Mi deziras aldoni nur unu rimarkon. De’ Giorgi citas Zamenhof: “Mi, subskribita, promesas ellerni ...”. Ĉi tiu frazo troviĝas en la Unua Libro (p. 31). Sed ni rimarku ke ĝi entenas du erarojn en unu sola vorto: uzo de pasiva formo anstataŭ aktiva; uzo de preterita formo por estonta ago. La ĝusta formo estas: “Mi, subskribonta, promesas” ĝi signifas “mi, kiu subskribos, promesas”. En sia verko “1887 kaj la sekvo” (p. 115), G. Waringhien rimarkas la unuan eraron, kaj korektas per la aktiva formo. Sed li ne rimarkas la duan, lasante la preteritan formon. Plie, li aldonas novan eraron, uzante la adverban finaĵon: “Mi, subskribinte”. La preciza diferenco inter “mi, subskribonta” (mi, kiu subskribos) kaj “mi, subskribonte” (mi, kiam mi subskribos) estas klare montrita de Zamenhof mem en Lingva Respondo n-ro 117.

André CHERPILLOD, Francio

Fotoamator

Unu el la plej bonaj artikoloj de la lastjara kolekto estas “Profesia Fotoamator” (MONATO, 1999/11, p. 10). La artikolo refoje memorigas la bedaŭrindajn okazintaĵojn pro kiuj suferis senkulpaj homoj en Eŭropo kaj aliloke en la mondo. Tiaj artikoloj certe alportas bedaŭrajn sentojn. Tamen, ili valoras kaj legendas por ĉiuj, kiuj kontraŭas ĉiun militon. La rememoro de tiaj senhomaj aferoj estas la plej bona rimedo kontraŭ milito, dum ankaŭ la rerigardo al la senkulpaj vizaĝoj de la infanoj pliigos tiun efikon.

Abbas MOMENI, Irano

Batita kremo kaj akvoĵetiloj

Eble Vieno, la glorriĉa aŭstria ĉefurbo, estas por vi sinonimo de batita laktokremo, per kiu oni ornamas la faman Saĥer-torton. Certe vi ne pensas pri batataj manifestaciantoj, kiujn vi televidis dum la lastaj kvereloj, kiuj kreskis flanke de la inaŭguro de la nova registaro.

Bonŝance la policistoj nur malofte batis, sed uzis akvon, por iom malvarmigi la protestantojn. Ĉar oni ne disponis pri profesia akvoĵetilo, oni uzis normalan fajroestingan veturilon de la viena fajrobrigado. Sed ties akvujo entenas nur 1000 litrojn da akvo, kaj tial la ŝprucado finiĝas post nur tridek sekundoj.

Tamen, iam la polico aĉetis veran 5000-litran ŝprucmaŝinon, kiu staris en kazerno iom for de la viena urbocentro. Bedaŭrinde la maŝino estis tro alta kaj ne povis elveturi la halon, se oni ne komplete ellasis la aeron el la pneŭmatikoj. Krome la tuta veturilo estis plenakvuje tro peza por la vienaj stratoj, kaj necesis speciala veturpermeso antaŭ uzo.

Rezignacie la viena polico donacis la neuzeblaĵon al la aŭstria armeo. En kiu kazerno ĝi nun rustadas, mi ne povis elkribri.

Kial vi ridetas? Temas pri vera historio!

Walter KLAG

HISTORIO

La “baleno de Ostendo”.

Dum pluraj jardekoj de la 19a jarcento la “baleno de Ostendo” estis multe konata ekspoziciaĵo, vojaĝanta tra la mondo. Temas pri skeleto de baleno pli ol 25 metrojn longa, trovita apud la (nun belga) havenurbo Ostendo, kaj blufe montrita al la scivola publiko. En la komenco ĝi ankaŭ estis konata kiel “baleno de Kessels” laŭ la nomo de ĝia unua posedanto.

En tiu tempo, kiam nur kelkaj grandaj muzeoj posedis balenskeleton, la scio pri tiuj bestoj estis tre fragmenta. Ne mirinde do ke en ĉiu urbo, kie la skeleto estis ekspoziciata (en la komenco tio okazis en hela, muntebla pavilono kaj kun la akompano de orkestreto) la publiko venis amase por gape admiri tian grandegan beston kaj informiĝi pri tiu mirindaĵo. De 1828 ĝis 1832 ĝi vojaĝis tra okcidenta Eŭropo, poste restis kelkajn jarojn en Bruselo, kaj poste denove vekis intereson, eĉ ĝis en Usono. Supozeble ĝi ankaŭ estis en orienta Eŭropo, eĉ en la Rusa Imperio. Sed ĉirkaŭ 1865 finiĝis tiu vojaĝo.

Kelkfoje oni diris, ke Ostendo famiĝis tra la mondo danke al tiu baleno. Nu, tio estas troigo, certe se oni konscias, ke nuntempe nur tre malmultaj ostendanoj iam aŭdis pri tiu ĉi besto. Sed la tuta evento pri tiu skeleto kaj pri ĝia unua posedanto, Herman Kessels, prezentas rakontindajn anekdotojn kiuj skizas belan imagon pri la tiutempa vivo.

La baleno en Ostendo

En iu nokto de la komenco de novembro 1827, marfiŝistoj de Ostendo apenaŭ povis eviti kolizion kun grandega amaso flosanta sur la marakvo. Nur poste konsciinte, ke temas pri kadavro de baleno, ili sukcesis treni ĝin ĝis la marbordo apud sia havenurbo.

Tuj la novaĵo pri tiu eksterordinara trovo de giganta baleno trairis la regionon kaj la scivoluloj alvenis. Kvankam iu profesoro de la universitato de Gento, J. van Breda, volis akiri la beston, sed ne havis la necesan monon por aĉeti ĝin, la besto venis en la posedon de entreprenema kaj fantaziema homo, Herman Kessels, unu el la estroj de la loka doganoficejo. Li dungis ne malpli ol 120 laboristojn por senkarnigi la beston, laboro kiu daŭris pli ol du semajnojn en la plej aĉa malbonodoro de putranta kadavro.

Intertempe Kessels estis dunginta kirurgon (kiu estis taskigita verki studon pri ĝia anatomio), komisiis pentriston fari aron da memoraĵoj, mendis lignan pavilonon, elpensis la plej diversajn manierojn por famigi tiun ĉi beston, kaj pli ol bankrotis pro la faritaj kaj farotaj kostoj.

En aprilo 1828 la pavilono de la baleno estis solene inaŭgurata en Ostendo per impresaj festoj, ĉio tio je la grande gloro kaj honoro de Kessels, la “homo de la baleno”.

Intertempe Kessels estis vojaĝinta al Parizo por tie viziti la tre faman zoologon G. Cuvier; li revenis hejmen kun la “aserto” ke Cuvier estis dirinta ke tiu besto estus pli ol mil jarojn (!) aĝa. Li ankaŭ vojaĝis al Hago por tie viziti la reĝon (en tiuj jaroj la nuna Belgio estis parto de la tiamaj Nederlandoj) kaj “donaci” la balenon al li; sed li estis kontenta ke la reĝo afable rifuzis “provizore” la donaĵon, akceptante tamen ke ĝi intertempe estu nomata “reĝa baleno”.

La “vojaĝo” de la baleno

Post la grandiozaj festoj en Ostendo la munteblaj baleno, pavilono kaj informa ekspozicio vojaĝis al Gento, Bruselo, Antverpeno, kaj aliaj urboj, estante la plej fama okazantaĵo de la jaro kaj ĉie allogante la publikon kiu deziris vidi tiun gigantan, “reĝan”, “pli-ol-mil-jaran” beston kaj por danci sur la planko en ĝia faŭko, akompanate de la orkestro. Kessels cetere blufe kredigis ke lia balenekspozicio estis la plej grava scienca evento de la epoko.

La skeleto poste pasis tra norda Nederlando, estis poste en Londono kaj aliaj lokoj de Britio, kaj en Francio. En diversaj lokoj ekestis akraj diskutoj pri la identeco de tiu ĉi baleno, des pli ĉar Kessels kredigis ke temis pri iu nekonata specio, kiu meritis esti nomata “baleno de Ostendo”.

Sed la enirprezoj apenaŭ kovris la ĉiutagajn kostojn kaj certe ne la ŝuldojn. Kaj post pli ol du jaroj da kermesado la aventurema Kessels lacis pri sia iniciato.

Kiam li estis kun sia baleno en Liono (fine de aŭgusto 1830), li aŭdis ke en Bruselo estis ribelo kontraŭ la nederlanda regado, kaj li ne hezitis tuj vendi sian balenon, maldungi siajn akompanantojn kaj iri partopreni en la brusela ribelo, estante avida je novaj aventuroj.

Pri la posta sorto de tiu skeleto oni estas malpli bone informita. Ĝi revenis al Belgio (kiu depost 1830 estis sendependa ŝtato), sed ne plu havis siajn ĉarmojn de antaŭe, ĉar preskaŭ ĉio akompananta estis vendita. Ĝi pasis de unu posedanto al alia, estante transportata de unu lando al alia. Sed ĝia famo restis sufiĉe granda por daŭre altiri publikon, kvankam en tiuj jaroj ankaŭ aliaj balenskeletoj estis ekspoziciataj diversloke.

Fakto estas ke ĉirkaŭ 1865 en la rusa urbo Kazan iu balenskeleto estis aĉetebla, pri kiu oni asertis ke ĝi estis la fama baleno de Ostendo. Riĉulo aĉetis ĝin kaj donacis ĝin al la rusa caro. Tiu ĉi donacis ĝin al la Rusa Akademio de Sciencoj. Jarojn poste tiu skeleto (aŭ ĉu estis alia?) estis muntata en la Naturhistoria Muzeo de Sankt-Peterburgo. Ĝi restas ĝis nun unu el la plej famaj vidindaĵoj de tiu muzeo.

Forgesite...

En la nuna epoko en Ostendo nur malmultaj homoj scias ion pri tiu baleno, kiu iam famigis ilian urbon danke al la grandiozaj entreprenoj de la fantaziema Herman Kessels. Tio evidentiĝis en 1977, 150 jarojn post la evento, kiam prelego en Ostendo pri tiu baleno altiris nur malgrandan nombron da homoj. Sed en la publiko estis maljunulo kiu komunikis ke lia patrino ofte aŭdis rakonti de sia patrino pri ties avo, kiu iam dum jaroj vojaĝis tra multaj landoj en skipo kun baleno.

Kaj Kessels estas kvazaŭ-komplete forgesita, kvankam en la armea historio de Belgio li okupas specialen lokon kiel ekzemplon de impulsema, nekontrolebla, revoluciema kaj perfida oficiro. Nur strato en Bruselo memorigas iom pri li.

Tiu kiu deziras vidi la “balenon de Ostendo”, devos vojaĝi al Sankt-Peterburgo, kvankam ne estas certe ĉu la grandioza skeleto en la tiea Naturhistoria Muzeo efektive estas tiu fama besto. Balenskeletoj, eĉ kompletaj balenoj, kelkfoje vojaĝas ekspozicie tra la mondo, sed ili neniam havos la saman ĉarmon kiel havis la “baleno de Kessels”.

Kia baleno estis?

Tiu baleno estis 26,5 m longa, kaj en tiu tempo la scienco ne konis ekzemplerojn de tia grandeco. Sekve Kessels deklaris ke temis pri nekonata specio kiun oni nomu “baleno de Ostendo”, ankaŭ en la scienca nomaro. Kvankam la termino “Balæna Ostendensis” estas aperinta en kelkaj nesciencaj tekstoj, la kodo de la zoologia nomenklaturo ne akceptas tiajn hazardajn nomojn. — Danke al la bona priskribo de la anatomio de tiu besto, ĉefe de ĝia skeleto, fare de la kirurgo J. Dubar, oni povis poste konstati ke tiu ekzemplero apartenas al la plej granda inter la specioj, name la “blua rorkvalo”. — Sekve de la terura konfuzo pri la sciencaj nomoj, uzitaj siatempe (1758) de la granda sistematikisto C. Linnæus por identigi la speciojn de balenoj, kiu regis ĝis la fino de la pasinta jarcento (kaj fakte ĝis ĉirkaŭ 1970), oni nur nun povas diri ke oni devus nomi tiun specion Balaenoptera musculus. Multe pli simpla estas tiu nomo en Nova Biologia Nomenklaturo: *Sulkarbaleno giganta*. Tiu ĉi specio ĉefe vivas en la oceanoj kaj ĝia troviĝo en la Norda Maro estas escepta. La ekzemplero de Kessels estas de la meza longo de tiu specio, sed kelkaj specimenoj atingas, eĉ superas, 30 metrojn, en la antarktaj akvoj.

Ostendo

La urbo Oostende en Belgio (Ostendo en Esperanto) glorigas sin per la titolo “Reĝino de la banurboj”. Male al la aserto de Kessels, kiu deklaris ke li famigis la urbon, Ostendo ĉefe famiĝis post kiam en 1846 establiĝis ĉiutaga surmara trafikservo al Dover (Anglio) danke al la ekspansio de la fervojaj retoj en Belgio kaj Britio. En la dua duono de la 19a jarcento la urbo altiris vojaĝantojn kaj somerumantojn de granda parto de Eŭropo kaj tiu stato daŭris (en malplia formo) dum la tuta 20a jarcento. La belgaj reĝoj tie havis sian somerpalacon kaj ili multe kontribuis al la gloro de la urbo. Leopoldo 2a eĉ havis sekretan subteran koridoron al alia domo, kie li loĝigis sian amatinon. Princo Karlo (frato de Leopoldo 3a kaj regento de Belgio inter 1944 kaj1950) havis sian propran bienon ekster la urbo, kie li vivis post 1950, mizeriĝante dum la jaroj (domo nun vizitebla).

Herman Kessels

Herman Kessels estas unu el la plej rimarkindaj homoj de la belga historio. Naskiĝinte en 1790 en Bruselo (tiam la ĉefurbo de la Aŭstraj Nederlandoj) el gepatroj venintaj el la Unuiĝintaj Provincoj (la nuna Nederlando), li komencis sian karieron en la armeoj, jen en tiu de Napoleono, jen kontraŭ Napoleono, jen en Kolumbio sub Bolivar. En la en 1815 kreita ŝtato Nederlando (la nunaj Nederlando, Belgio kaj Luksemburgo) li akiris ŝtatfunkcion ĉe la Impostofico de Antverpeno, sed tie apenaŭ eskapis mortatencon, kaj estis kontenta povi esti transigata al tiu de Ostendo, la loko kie li famiĝos pro la de li aĉetita baleno. Partoprenante en la brusela ribelo de 1830, li gvidis la ribelulojn al Antverpeno kaj tie komplete fuŝis la esperatan paciĝon, penetrante en la lokan arsenalon kaj eksplodigante ĝin, kaj kaŭzante per tiu la detruajn kontraŭatakojn. En la armeo de la nova ŝtato Belgio li estis iom post iom elpuŝita, kio ĉagrenis al li; sekve li partoprenis en 1841 en komploto kontraŭ reĝo Leopoldo 1a. Ĝuinte amnestion, li retiriĝis en bienon apud Bruselo, kie li okupis sin pri inventaĵoj, i.e. muntebla eskalo por fajrestingistoj. Li mortis en 1851, kvazaŭ forgesita. Sed strato en la kvartalo de lia antaŭa bieno (en Schaarbeek) memorigas pri li. Alia estas liaj posteuloj, inter kiuj kelkaj estas famaj (pentristo, fotografiisto k.a.); nu, li havis ne malpli ol 19 infanojn (ne enkalkulante la ekstergeedzajn).

W.M.A. De SMET

JAPANIO

Rubo-ruzo

Granda problemo por industriaj landoj estas rubo. Ĉiujare en Japanio estas produktataj 450 milionoj da tunoj da rubo: rubejoj tre rapide pleniĝas, kaj pro tio rubo-kompanioj konstante serĉas novajn “merkatojn” por siaj “varoj”.

Lastatempe kompanio en gubernio Totigi ricevis permeson de la japana registaro eksporti 2700 tunojn da uzita papero en 122 konteneroj al Filipinoj. Tamen en Manilo neniu venis por ricevi la kargon. La polico, esplorante la aferon, trovis ne nur ke mankas dokumentoj pri la eksportita papero, sed ankaŭ ke en la konteneroj troviĝas diversaj ruboj, inkluzive de toksaĵoj, injektiloj kaj uzitaj medicinaj ujoj.

Malhumile kaj senhonte

La japana polico reagis kaj provis aresti la prezidanton de la rubo-kompanio, sed tiu jam forfuĝis. Japanoj estis devigataj ne nur pardonpeti al la filipina popolo, sed ankaŭ revenigi la kontenerojn al Japanio. Komentis filipina ĵurnalo: “Dum la milito japanoj kruele traktis filipinojn, sed ne tiel malhumile kaj senhonte kiel nun.”

Ŝajnas, ke tiu ĉi kazo ne unikas. Malhonestaj japanaj rubo-kompanioj provis eksporti similajn kargojn al aliaj aziaj landoj. La japana registaro, konscia pri la problemo, nun preparas leĝ-proponon, por ke ekzemple manĝaĵo-rubo ne estu bruligata, sed reuzata kiel sterko aŭ besto-nutraĵo.

HORI Jasuo/pg

Konteneroj senditaj el Japanio enhavis ne nur paperaĵojn, sed ankaŭ toksajn kaj aliajn danĝerajn rubojn.

Mortis en Japanio la 107-jaraĝa Narita Kin, konata pro televidaj programoj, en kiuj ŝi rolis kun sia ĝemela fratino Gin. Ambaŭ sinjorinoj montris al spektantoj sanan, modestan sed feliĉan vivmanieron, kiu perdiĝas en la nuna socio. Longan vivon Kin atribuis al Dio, Budao, kaj tiuj, kiuj prizorgis ŝin. Pasintjare, kiam Kin kaj Gin (kies nomoj signifas “oro” kaj “arĝento”) atingis siajn 107ajn jarojn, ili ceremonie plantis arbon.

HORI Jasuo / pg

En spegulo de l’ sarkasmo

Fervoraj legantoj de MONATO konas kelkajn novelojn de Higino García pri Uzinurbo: Virta la konkubino, La aliaj mortintoj ... Nun tiuj kaj aliaj noveloj de la aŭtoro — entute dek du — estas kolektitaj sub unu kovrilo kaj konsistigas koheran kolekton. Eĉ ne novelaron, sed romanon, ĉar ĉiuj noveloj estas ligitaj de komunaj protagonistoj, prezentitaj en diversaj momentoj de iliaj vivoj, kaj ĉiuj kune donas plenan impreson pri la mondo, kreita de García .

La ĝenron de tiu novelaro-romano oni povas difini kiel sciencfantazion, aŭ antiutopion, ĉar temas pri iu malproksima estonto, kiam la Libera Merkato triumfas jam dum jarcentoj, kie funkcias robotoj, eblas plene anstataŭigi homajn organojn per la artefaritaj ktp. Tamen mi preferus nomi la libron simple satira, simile al verkoj de SwiftSzathmàri, ĉar tra figuroj kaj bildoj, imagitaj de la aŭtoro, ni klare vidas la modernajn aktualaĵojn, sed en formo logika ĝis absurdo. La satiro ne estas, tamen, ridinda; ĝi estas eĉ timiga kaj tragika, kaj la ĉefa arta rimedo en la priskriboj estas gala sarkasmo.

Imagu la mondon, en kiu regas alterne du partioj: Ekonomia kaj Ekologia, tamen la diferenco inter ili estas ne tro rimarkebla. Ĉefe, laŭ rilato al ratoj. Tre fortas la religio: la homoj adoras Sanktan Ekonomion, Ĉiopovan Financon ktp. Nu, kaj la plej renoma profesio estas, sendube, Ekonomikisto. Ankaŭ ekster la religio estas tre gravaj mistikaj moroj: unu el la plej estimataj profesioj estas tiu de la horoskopistoj, kiuj aŭguras la estonton laŭ, ekzemple, koloroj de fumo eliranta el uzintuboj. La homoj estas bone disdividitaj je sociaj klasoj, sed nur se ili havas laboron (facile perdeblan), ĉar “kiu ne laboras, rajtas nek spiri nek vivi”. Nu, senlaboruloj povas vivi en rubejoj kaj ĉasi senhejmajn hundojn kaj ratojn (ĉasante ratojn ili eĉ plenumas gravan ekologian-higienan funkcion), sed ili ne estas konsiderataj oficiale ekzistantaj, kaj junuloj el altaj klasoj rajtas ilin ĉasi kaj mortigi por seniĝi de stresoj.

Ankaŭ tre estimata profesio estas tanatologoj, kiuj helpas, inter ceteraj taskoj, al suicidinklinaj homoj dece adiaŭi la vivon. Ja vere suicido estas la observenda homa rajto! Ankaŭ aliaj homaj rajtoj estas zorge observataj: ekzemple, seksismo estas grava delikto por prostituitinoj, kiuj ne devas fari diferencon inter viroj kaj virinoj en seksaj kontaktoj. Pri tio zorgas Buroo pri Moralaj Aferoj.

En tiu ĉi socio (kie fakte ĉiu trajto estas facile rekonebla, ĉu ne?) la homaj emocioj, kiel amo inter viro kaj virino, bonkoreco, kompato ks., se ekzistas, do estas konsiderataj kiel siaspecaj perversoj. Aŭ eĉ mutacioj. Fakte, la homoj, edukitaj en la Uzinurbo, mem tiel opinias. Verŝajne, la sola homa emocio, kiu estas nevenkebla de Libera Merkato Triumfinta, estas la amo de la gepatroj al infanoj. Ne hazarde ĝuste pri ĝi temas la plej brilaj noveloj-ĉapitroj de la libro: “Paĉjo” kaj “Aliaj mortintoj”. Verŝajne, nur tiuj restaĵoj de homeco, kaj ankaŭ malnovaj libroj, estas la sola perspektivo por eventuala resaniĝo de tiu imagita mondo, kiu estas tiom simila al la nia.

Nikolao GUDSKOV

Higino García: Kapturnoj. Serio Stafeto 24. Eld. FEL, Antverpeno, 1999. 160 paĝoj kudre binditaj. ISBN 90-71205-82-7. Prezo ĉe FEL: 16 eŭroj + afranko.

Jam nun Eŭropa Unio (EU) estas unu el la plej gravaj ekonomiaj regionoj de la mondo, ankaŭ laŭ nombro de aĉetpovaj civitanoj. Per aliĝo de pliaj landoj, precipe en la orienta parto de l’ kontinento, plie kreskos ĝia graveco. Plej granda EU-lando estas Germanio, kie loĝas pli multaj homoj ol en la dek plej malgrandaj ŝtatoj kune. Unu el la problemoj ĉe reformado de EU-instancoj estos, kiel respekti la grandecojn de ŝtatoj, ekzemple ĉe la nombro de komisionanoj. En pli granda unio apenaŭ eblos, ke (kiel nun) ĉiu ŝtato rajtos je minimume unu membro en EU-komisiono.

Homoj pli kaj pli vivas en urboj: laŭ la prognozoj, en la jaro 2015 jam 54 % de l’ monda loĝantaro, ĉ. 4 miliardoj da homoj. Tiam ekzistos minimume 36 urbegoj, kiuj havos pli ol 8 milionojn da loĝantoj — tiel nomataj megametropoloj. Ili frontas jam nun gigantajn problemojn de malriĉeco, poluado kaj trafika ĥaoso. Tamen por ekonomia prospero de lando tiuj urbegoj estas gravaj kiel centroj de komercado, teknologia evoluo kaj komunikado en tutmondiĝanta socio.

La tiel nomatajn aziajn sojlolandojn en 1998 trafis gravaj ekonomiaj kaj valutaj krizoj, kiuj forte skuis la tiam kreskantajn ekonomiojn. Intertempe ili — parte per rimedoj dolorigaj por la loĝantaro — sukcesis revivigi progreson. Organizaĵo por Ekonomia Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE) atendas por tiuj landoj novan ekonomian floradon; tamen OEKE atentigas ankaŭ pri riskoj pro financproblemoj de bankoj kaj kompanioj, precipe en Indonezio, Malajzio kaj Tajlando.

Estimataj gelegantoj,

en antikvaj tempoj oni senkapigis kurierojn, kiuj transdonis al reĝo malbonan novaĵon. Modernaj kurieroj estas ĵurnalistoj, kaj se ili povus, ankaŭ nunaj registoj senkapigus tiujn fihomojn, se ili informas la publikon pri fiagoj de politikistoj. Tion ĉi-momente ni povas bone observi en Germanio, kiun skuas financ-skandaloj de partioj, precipe kristandemokrata. Eksa kanceliero Kohl, kiu vundis leĝojn kaj do kulpas pri delikto, eble eĉ pri krimo, ne vidas sin kiel kulpulon sed kulpigas ĵurnalistojn. Li plendas, ke ili “ĉasas” lin. Federacia prezidanto Rau, kiu devis konfesi, ke li kiel ministroprezidanto misuzis flugojn je ŝtataj kostoj por privataj celoj, plendas ke ĵurnalistoj troigas kaj prezentas faktojn ne sufiĉe milde. La politikistoj mensogas tiom longe, kiom ili povas; kiam ĵurnalistoj malkovras la mensogon, ili koncedas. Fakto estas, ke sen konstanta fosado de ĵurnalistoj la diversaj skandaloj eble ne tiel rapide, detale kaj komplete evidentiĝus. Ke tio ne plaĉas al malkovritaj pekuloj, tion ni ja komprenas, sed ili komprenu ke ne povus plaĉi al trompitaj civitanoj, se la vero ne aperus. Kiel ajn, amaskomunikiloj en Germanio denove pruvas, ke en jurbazita demokratio ilia rolo de “kvara povo” (apud leĝfara, ekzekutiva kaj juĝa povoj) estas ege grava kaj sukcesa. Bonŝance oni povas nek senkapigi nek forpeli ĵurnalistojn el siaj postenoj.

Ankaŭ MONATO ne forpelas redaktorojn. Sed unu el ili nun devas demisii pro tempomanko: Harri Laine, kiu modele redaktis la rubrikon “scienco”. Ni bedaŭras kaj kore dankas al li, certe ankaŭ en via nomo.

Sincere via Stefan Maul

FAŬNO

La “drakoj” de Komodo: Gigantaj bestoj sur izola insulo

Sur la negranda indonezia insulo Komodo vivas rimarkinde grandaj reptilioj1 kiuj ĝenerale estas citataj per la malĝusta nomo “Komodo-drakoj”. Ofte oni eĉ aludas ke ili estus ĝisvivintaj dinosaŭroj, sed tio neniel estas veraĵo. Fakte temas jen pri eksterordinare granda specio el la familio de la varanoj (familio el la ordo de la Lacertecaj bestoj, la Squamata, la *Lacertordanoj*2). Pli bone konvenas por tiu specio la nomo “Komodo-varano”, kiel tio estas en multaj lingvoj, kaj kiel tion inspiras la scienca nomo Varanus komodoensis. Nur la fakto ke tiuj bestoj povas atingi longecon de pli ol 3 metroj malprave kredigas ke ili estus posteuloj de la prahistoriaj dinosaŭroj.

Malgraŭ la grandeco de tiuj bestoj, la specio koniĝis zoologie nur en la jaro 1912, unu jaron post kiam la unuan fojon eŭropano vidis ĝin kaj povis akiri kelkajn pecojn de la korpoj de du specimenoj por pruvi la verecon de ĝia ekzisto.

Sed nuntempe la besto estas jam ĝenerale konata. Multaj libroj pri zoologio citas ĝin. Jam pluraj filmoj estas faritaj pri ĝia vivo. De kelkaj jaroj la malfacile atingebla insulo Komodo estas jam unu el la ĉefaj turismaĵoj de Indonezio: ĉiutage kelkaj dekoj da homoj havas la okazon tie observi tiujn bestojn en ilia natura vivmedio.

Ankaŭ mi, en aŭgusto 1997, revenante de vojaĝo al Aŭstralio (Adelajdo) kaptis la okazon iri viziti tiun foran insulon kun la celo vidi propraokule tiujn imponajn bestojn. Estis unika travivaĵo, komparebla al tiu kiun mi spertis kiam mi iam vizitis gorilojn en Ruando3, sed kun la diferenco ke tiutempe ni estis nur kelkaj homoj meze de grupo de goriloj, dum nun ni estis trideko da turistoj vidantaj la varanojn rampi al sia speciale deponita nutraĵo, kadavro de porko.

Kaj tian spektaklon oni povas sperti nur sur la insulo Komodo.

La insulo Komodo

En multaj atlasoj oni ne trovos Komodon. Ĝi estas nur unu el la pli ol mil insuloj (kaj insuletoj) de Indonezio. Ĝi cetere ne estas granda, nur 30 km longa kaj 20 km larĝa. Ĝi leviĝas el la maro kiel alta roko kun krutaj randoj. Nur ĉe malgranda peco de unu rando ekzistas golfeto kun strandeto; tie ekzistas la sola vilaĝeto kun kelkaj fiŝistaj familioj, kaj nur de tie oni povas penetri en la landinternon.

Tiu malfacila enirebleco garantiis ke sur tiu insulo (kaj kelkaj najbaraj, eĉ pli malgrandaj) la naturo kvazaŭ ne estis influita de intervenoj de aliaj bestoj (aŭ de homoj) kaj ke ĝi tre malmulte ŝanĝiĝis dum la jardekoj, la jarcentoj, la jarmiloj.

Komodo situas inter la pli grandaj insuloj Sumbawa kaj Flores, en la orienta aro da insuloj. Kvankam la faŭno de tiu orienta insularo jam havas aŭstraliajn trajtojn4, tie vivas du specioj de grandaj mamuloj de la azia faŭno: iu porko (Sus barbatus, *Porko vangbarba*) kaj iu cervo (Rusa timoriensis, *Antlerbovo krinkola*). Tiuj du specioj estas la ĉefaj predoj de la Komodo-varanoj.

Apud la fiŝista vilaĝeto nun ekzistas iu studcentro, apud kiu estas iu (malmult-komforta) domo por tranoktado. La vizitantoj devas atingi la strandon, aŭ per malgrandaj ŝipetoj, aŭ vadante tra la akvo, aŭ portate sur ies dorso. La plimultaj turistoj alvenas per luksaj krozadŝipoj kaj povas tranokti en sia kajuto kaj frumatene atingi la insulon per ŝipetoj; la aliaj devas mem aranĝi kiel atingi tiun izolan lokon (sed kelkaj turismaj agentejoj jam faras tiajn aranĝojn). Per bona ŝipo luita en Sumbawa ni povis atingi Komodon.

La preferata observoloko estas je kelkaj centoj da metroj for de la maro: iu senarba spaco meze en la ĝangalo kaj kie jam de jaroj dufoje en la semajno kadavro de porko aŭ de cervo estas ĵetita aŭ pendigita por ke malsatantaj varanoj venu tie vori ĝian putrantan karnon. Ĉiutage kelkaj bestoj venas tien, jam pli malpli indiferentaj pri tiuj homoj kiuj, kun fotilo aŭ filmilo en la manoj, ĉiumatene klopodas akiri la plej mirigajn bildojn pri tiuj imponaj estaĵoj, kaj kiuj daŭre devas esti avertataj de la gvidantoj ke ili ne tro proksimiĝu al la bestoj.

Tiuj ekskursoj por observi la varanojn okazas frue en la mateno, kiam la bestoj ne estas tre moviĝemaj pro la malplia varmo (ĉe la reptilioj la korpotemperaturo dependas de la ekstera temperaturo) kaj do la riskoj je atakoj estas malgrandaj.

La varanoj

Kvankam bestoj kun longeco de 2 ĝis 3 metroj certe estas imponaj, speciale kiam temas pri reptilioj, oni tamen konsciu ke ekzistas aliaj specioj de varanoj (kaj de aliaj familioj de la *Lacertordanoj*) kun longeco de pli ol unu metro (iuj estas ĝeneralaj en tropika Afriko kaj en Hindio), kaj ke la komoda specio do simple estas la plej granda inter la grandaj. Fakte ekzistas reptilioj multe pli grandaj ol ili, nome kelkaj specioj de krokodiloj (por ne paroli pri kelkaj specioj de serpentoj).

Nur la fakto ke tiuj reptilioj de Komodo vivas sur izola insulo kaj estis restintaj nekonataj dum jarcentoj stimulis la fantazion de kelkaj homoj, kiuj kredis vidi en ili la posteulojn de dinosaŭroj de la Sekundara Erao. Sed tiom da anatomiaj faktoj malpravigas tiun ĉi supozon, ke eĉ ne valoras analizi tiun ĉi fantaziaĵon. La paleontologio konas cetere pliajn prahistoriajn varanojn (eĉ specion de 5 metroj en Aŭstralio) kaj havas iun sufiĉe klaran bildon pri ilia genealogio. Oni povas imagi ke la Komodo-varanoj estiĝis el aliaj varanoj antaŭ 5-6 milionoj da jaroj (dum la dinosaŭroj malaperis jam antaŭ 65 milionoj da jaroj), en tempo kiam la nuna indonezia insularo konsistis el montoĉeno super la marnivelo. Supozeble la specio tiam havis sufiĉe grandan dispersiĝon en tiu regiono; sed en postaj epokoj ĝi multloke suferis de predado (en la pasintaj cent mil jaroj ankaŭ fare de la homoj) aŭ de aliaj faktoroj, kaj per tio ĝi estingiĝis sur granda parto de sia vivareo, krom sur tiu izola insulo Komodo kaj kelkaj najbaraj insuletoj (Rintja, Padar, Gili Motong). Laŭ konto de la jaro 1990 tiam vivis 3336 ekzempleroj, do sufiĉa nombro por pluvivi.

En sia ĝenerala korpoformo la Komodo-varano ne multe diferencas de kelkaj aliaj specioj de varanoj; la inseksaj ekzempleroj eĉ ne estas pli grandaj ol tiuj de aliaj specioj. Kiel la aliaj de tiu familio, tiu ĉi specio havas haŭton kiu kovriĝas per malgrandaj skvamoj, ĝi havas mezlongajn krurojn kun longaj ungoj, longan voston (same longan kiel trunko plus kapo) kaj longan kolon. En ĝia buso estas multegaj pintaj dentoj. La lango estas splita. Ĝia korpokoloro estas grandparte malhela. Pro la iom plumpa formo, la nigra koloro kaj la kresto sur la dorso kaj vosto, ĝi havas malbelan aspekton, kiu kaŭzas la imagon pri iu monstreca besto, iu drako. La fakto ke ĝi, sekve de sia grandeco, povas ataki grandajn predojn, eĉ homojn, kontribuas al la hororo kiu ĉirkaŭas la famon de tiu besto.

Atakoj kontraŭ homoj tamen estas nur tre maloftaj. Oni scias pri transportita ekzemplero sur la insulo Flores, kiu iam atakis kaj voris infanon, kaj oni scias pri kelkaj atakoj fare de provokitaj ekzempleroj, sed tiuj estas esceptaj okazoj. Oni scias pri unu viktimo inter turistoj: maljuna viro kiu ne restis ĉe la aliaj kaj iris ripozi aliloke; kelkajn tagojn poste oni trovis lian kadavron formanĝita. La tragika ironio estas ke li estis fervora naturprotektanto kiu multe laŭdis la savadon de la Komodo-varanoj.

Fakte nur tre malmultaj ekzempleroj atingas la imponan grandecon de 3 metroj (la plej granda estis 3,4 metrojn). La plejpartaj estas nur 2 metrojn longaj aŭ malpli; tiaj ekzempleroj pezas 50 kilogramojn, sed ili kapablas engluti 40 kilogramojn da nutraĵo tage. Reptilioj kreskas dum sia tuta vivo, ĝis kiam ilia korpovolumeno iĝas tiom ĝena ke ili suferas (kaj mortas) pro ĝi; tio limigas ilian maksimuman grandecon. La varanoj vivas supozeble 50 jarojn.

La malkovro de la specio

Estas mirinde ke tiu eksterordinare granda besto restis tiom longe nekonata de la scienco. Nu, ĝi vivas sur izolaj insuloj, kien siatempe apenaŭ venis homoj. Sed jam delonge anoj de la insulo Flores venis ĉiujare kapti ekzemplerojn sur Komodo por sia granda festo, en kiu ili bezonis novajn tamburojn kun freŝa felo de tiu besto. Ili sciis kiel allogi ĝin per kadavro kaj tiam surprizi ĝin per ŝnurkaptiloj. Ili ofte spertis la danĝerojn de tiu kaptado kaj de la transportado, kaj por ili tiu besto estis la plej kruela ekzistanta. Sed la ekstera mondo nenion sciis pri tiu ĉiujara ĉasado aŭ pri tiu besto. La kelkaj onidiroj pri gigantaj bestoj sur kelkaj indoneziaj insuloj estis ĝenerale konsiderataj kiel fablaĵoj.

En la jaro 1911 nederlanda funkciulo (en tiu tempo Indonezio estis nederlanda kolonio), s-ro Tenhuis, guberniestro de la orientaj insuloj, faris sian kutiman inspektovojaĝon tra la regiono. Estante fervora ĉasisto, li volis uzi liberan tagon por iri ĉasi sur la (tiutempe senhoma) insulo Komodo. Luinte ŝipon en Flores, li konstatis ke dum la ŝipvojaĝo lia servisto havis teruritan mienon kaj eĉ rifuzis suriri la insulon. Nur post iom da insistoj la servisto estis preta rakonti ke li estis aŭdinta en Flores ke sur Komodo vivas monstroj kaj ke nun ĉasistoj estas tie por kapti kelkajn. Por Tenhuis tiu rakonto estis amuza fablaĵo, sed ĝi tamen vekis lian scivolemon. Li trovis la ĉasistojn kaj interkonsentis ke li iru kun ili. La tagon poste, je sia granda surprizo, Tenhuis vidis la koncernan beston kaj vidis kiel la Flores-anoj sukcesis kapti ĝin viva. Poste li mem akiris du aliajn ekzemplerojn por konvinki la nekredemulojn pri ilia ekzisto.

Jam la postan tagon li de Flores sendis telegramon al d-ro Ouwens, la direktoro de la Botanika Ĝardeno de Buitenzorg (nun: Bogor) por komuniki la trovon de nekonata bestospecio. Revenante en Batavia (nun: Jakarta), Tenhuis povis kun fiero montri la konservitajn korpopartojn de la du specimenoj. Tiuj pruvaĵoj poste estis senditaj al la Naturhistoria Muzeo en Leiden (Nederlando), kie ili vekis grandan intereson. La jaron poste aperis scienca teksto, verkita de Ouwens, kiu konigis tiun eksterordinare grandan varanon al la tuta scienca mondo.

Nur poste la fantazio de kelkaj personoj vidis en tiu neordinare granda varano iun drakon, iun prahistoriaĵon, iun travivintan dinosaŭron, iun hororan monstron, kiu sukcesis travivi la tempojn ... Kaj la mondo kredis ke ĝi estas tia ...

De kelkaj jaroj la Komodo-varano reakiras sian ĝustan valoron: ĝi iĝas simbolo de tiuj bestoj kiuj estas malmultaj de sia specio, kaj kiuj devas esti severe protektataj por ke ili ne malaperu por ĉiam, se la cirkonstancoj ĉirkaŭ ili ŝanĝiĝos troe sekve de la influoj de la ĉiam tro invadanta homaro. Kaj en la kazo de la Komodo-varano, ĝia malmulteco, kuplita al ĝia giganteco, stimulas la intereson de multaj homoj, kun aŭ sen scioj pri biologio, tiom ke ili estas pretaj fari specialajn vojaĝojn, eĉ je grandaj kostoj, ofte en malkomfortaj cirkonstancoj, por povi vidi kaj foti tiujn neordinaraĵojn en ilia propra vivmedio. Intertempe la koncerna lando vidas tiujn turistojn alflui, elspezi monon surloke kaj per tiu mono kontribui al la bonfarto de la lando, kaj do la lando iĝas preta protekti la valorajn bestojn kaj ilian vivmedion.

La Komodo-varanoj tiel estas bela ekzemplo de saviĝado de specio danke al turismo.

1. Ĉi tie estas uzata la vorto “reptilio” anstataŭ la kutima, sed malkonvena, vorto “rampulo”.

2. La nomoj indikitaj inter asteriskoj estas nomoj de Nova Biologia Nomenklaturo, scienca nomsistemo kiu uzas Esperanton.

3. Vidu “La goriloj de la Virungo-vulkanoj” MONATO 1987/10, paĝoj 12-13.

4. La faŭno de la indonezia insularĉeno varias de unu insulo al alia, havante vere aziajn trajtojn en la okcidento kaj forte aŭstraliajn en la oriento. Plej granda diferenco ekzistas inter la insuloj Bali (kun aziaj trajtoj, ekz. tigroj, elefantoj) kaj Lombok (kun aŭstraliaj, ekz. kakatuoj), kvankam la distanco inter la du insuloj estas malpli ol 20 kilometroj. Tiu diferenco ankaŭ iom vidiĝas en la molukaj kaj filipinaj insuloj. La imaga linio inter la du faŭnoj, plej klara inter Bali kaj Lombok, estas konata en la zoogeografio per la nomo “linio de Wallace”. La fakto ke sur Komodo ekzistas porkoj kaj cervoj estas iom neatendita.

W.M.A. De SMET

FINNLANDO

Novtipa prezidanto

Per nuraj cent mil voĉoj Finnlando akiris sian unuan prezidantinon. La 6an de februaro, en la dua balotado de la elektoj, la nuna ministrino pri eksterlandaj aferoj, Tarja Halonen, 56-jara, venkis s-ron Esko Aho.

Halonen reprezentas la grandan maldekstran partion de social-demokratoj, dum Aho estas la prezidanto de la iom pli dekstra Centra Partio. Ŝajnas, tamen, ke ĉi-foje aliaj konsideroj gvidis balotantojn krom divido inter dekstraj kaj maldekstraj partioj. Aho ricevis plimulton de la voĉoj donitaj ekster la pli dense loĝata suda parto de la lando, tiel ke la subteno de Halonen kovras nur relative malgrandan regionon. Efektive Halonen estas ne nur la unua ina prezidanto de Finnlando, sed ankaŭ la unua, kiu naskiĝis en la ĉefurbo Helsinko. Halonen estis ankaŭ relative pli multe subtenata de virinoj ol Aho.

Ekstera politiko

La ĉefa tasko de la finna prezidanto estas direkti eksteran politikon. En demandoj pri internacia politiko la opinioj de la du kandidatoj apenaŭ diferencis. Ambaŭ volis plu havi Finnlandon en Eŭropa Unio, sed ekster NATO, kaj ambaŭ emfazis bonajn rilatojn kun Rusio. Aho tamen kritikis EU-on, kiam ĝi avertis Aŭstrion ne enregistarigi la ekstreme dekstran partion de Haider. Tiurilate Halonen subtenis EU-on — alie ŝi ne estus povinta fari, estante ministro pri eksterlandaj aferoj de la antaŭa prezida lando de la unio.

Tarja Halonen estas novtipa prezidanto ne nur pro sia sekso. Ŝi edukis sian filinon kiel sola patrino kaj ne estas oficiala edzino de sia nuna kunvivanto. Ŝi estas eksa prezidanto de asocio pledanta por egalaj rajtoj de samseksemaj kaj malsamseksemaj civitanoj. Kaj, male al la granda plimulto de la finnoj, ŝi ne membras en la luterana (aŭ alia) eklezio, kvankam ŝi konsideras sin kiel kristanon. Ŝi diris, ke post la elektoj ŝi povus eventuale edziniĝi al sia kunvivanto aŭ eĉ aliĝi al la luterana eklezio, sed ŝi ne deziris fari tion kiel parton de la elekta kampanjo.

JSL

Liberaj prezoj por libroj

Ekde julio 2000 ne plu permesatas unuecaj prezoj por libroj en Germanio kaj Aŭstrio. Tion ordonis la Komisiono de la Eŭropa Unio (EU), ĉar estis “komunisma postrestaĵo”. Sep jarojn daŭris la traktadoj inter EU kaj la reprezentantoj de la germana kaj aŭstria librokomerco pri tiu temo.

Ĝis nun librovendisto ne rajtis doni rabaton por nova libro. Per tio oni volis protekti la altkvalitajn librojn. Oni argumentis ke per la unuecaj prezoj la furoraj libroj subvencias la deficitajn, sed altkvalitajn librojn, kies eldonkvanto estas malgranda.

Bonvenigas la novan leĝan situacion interalie la firmao LIBRO, kiu jam nun favorpreze vendis neuzeblajn librostokojn kaj malmultekostajn reeldonojn.

Walter KLAG

PRUNTOJ

Arabaj vortoj en la germana kaj esperanta lingvoj

Dufoje la turkoj sieĝis Vienon. En 1529, tuj post la konkero de Hungario, ili venis la 25an de septembro antaŭ Vienon. Jam 19 tagojn poste ili retiriĝis, ĉefe pro la komenciĝanta vintro. En 1683 venis multe pli granda, almenaŭ 200-mil-kapa armeo denove al Vieno. Nun la sieĝo daŭris preskaŭ du monatojn — fine germana-pola armeo liberigis la germanan ĉefurbon.

Inter la militoj estis ĉiam pacaj periodoj. Tiam ekfloris komerco kaj scienca interŝanĝo, ankaŭ en suda Eŭropo. Ĝis la 13a jarcento la suda parto de Hispanio estis araba-islama lando. La hodiaŭ hispana urbo Córdoba estis dum longa tempo la centro de la araba klereco. En Sicilio la registara lingvo estis la araba. La germana reĝo Frederiko Dua (1194-1250) parolis arabe kaj tradukigis la arabajn sciencajn librojn en la latinan. Nemirinde, ke en la germana, aliaj eŭropaj lingvoj kaj Esperanto troviĝas multe da vortoj el la araba, turka kaj persa lingvoj.

La germana vorto Dolmetsch [dolmeĉ] estas turkdevena: tilmaĉ signifas peranto inter du homoj. En Vieno ofte aperas la vorto Tabak-Trafik: tio estas malgrandaj vendejoj por tabakvaroj kaj gazetoj. Tafrik estas araba kaj signifas pomalgranda komerco. En magazeno (arabe mahzan = storejo por varoj) oni aĉetas pli grandajn kvantojn da varoj. Hatschen [haĉen] signifas en Vieno longe, pene iri; tio venas de araba haĝ: pilgrimisto al Meko. Se vi ne havas tempon kaj volas ion aĉeti en la viena aŭkciejo Dorotheum, vi povas iri al anstataŭanto: Sensal. Tiu vorto ekzistas, laŭ mia scio, nur en Vieno kaj venas de araba simsar: makleristo.

Ĝis 1500 la araba mondo estis kulture kaj science pli evoluinta ol Eŭropo. Tial la eŭropaj medicino, matematiko, astronomio, fiziko kaj geografio multe profitis de la islamaj esploristoj. Ankaŭ kemio estas arabdevena vorto. La alkemiistoj sensukcese strebis al la produktado de oro el malmultekostaj materialoj. Tamen la moderna kemio estas plievoluigo el la tiama alkemio.

El Turkio kaj Arabio venis ekzotikaj varoj: tapiŝoj, spicoj, fruktoj. Oranĝo estas persdevena vorto.

Jen listo de arabdevenaj vortoj. Ne aperas esprimoj, kies deveno estas klara, ekzemple islamo, sultano kaj aliaj.

germana vorto / esperante / senco en araba lingvo

Admiral admiralo sama Albatros albatroso sama Algebra algebro reordigo Alkohol alkoholo antimon-pulvoro Almanach almanako (novjara) donaco Amalgam amalgamo seksa kuniĝo Antimon antimono sama Aprikose abrikoto sama Arabeske arabesko sama Arsenal arsenalo sama Artischocke artiŝoko sama Baldachin baldakeno sama Benzin benzino incenso el Javo Kaffee kafo sama Damast damasko Damasko (urbo) Ebenholz ebono sama Elixir eliksiro sama Gazelle gazelo sama Giraffe ĝirafo sama Gitarre gitaro sama Hasard hazardo ludkubo Jacke jako sama Kaliber kalibro ŝuformilo Kamel kamelo sama Koffer kofro korbo Koton kotono sama Kuppel kupolo sama Lack lako sama Lärche lariko sama Maske masko burleski matt mata li mortis Mumie mumio sama Papagei papago sama Rasse raso kapo, deveno Schach ŝako reĝo Sirup siropo sama Sofa sofo sama Spinat spinato sama Tarif tarifo sciigo Tasse taso sama Watte vato sama Ziffer cifero nul

Walter KLAG

Tabak-Trafik: malgranda vendejo por tabakvaroj kaj gazetoj

Kontraŭ la mensogoj

La 12an de februaro 2000 okazis, kiel nun ĉiutage en Vieno, manifestacio. Ĉi-foje oni memorigis pri la intercivitana milito, kies kulmino okazis precize antaŭ 66 jaroj. Tiam, en 1934, soldatoj de la aŭstro-faŝisma armeo traserĉis laboristajn loĝejojn, kio provokis kvartagan militon inter faŝismaj kaj socialdemokrataj trupoj. Sur la batalejoj restis pli ol mil mortintoj; la laboristoj malvenkis.

Ankaŭ tamen oni protestis kontraŭ la nova koalicio inter la multdiskutata Libereca Partio (LP) kaj Popolpartio (PP) kaj kontraŭ rasismo, malsocialigo kaj la mensogoj de LP, PP kaj eĉ socialdemokratoj. La 15 000 ĉefe maldekstremaj junuloj unue migris al la ĉefministrejo, kie staras tendo de la “ambasadorejo de zorgigitaj civitanoj”. Kiu havas problemojn kun la novaj regantoj povas tie, dum 24 horoj tage, trovi konsilojn.

La manifestaciantoj haltis ankaŭ ĉe la parlamentejo kaj fine, daŭre paceme, moviĝis al la laborista domego Karl-Marx-Hof (Karlo-Markso-Korto).

WALTER KLAG

Manifestaciantoj, protestante kontraŭ rasismo, haltis ekster la parlamentejo.

Antaŭ la ĉefministrejo staras t.n. “ambasadorejo de zorgigitaj civitanoj” tie oni konsiliĝu pri la nova registaro.

FILM-ARTO

Emocia “duŝo”, tremiga “mago”

La Roterdama Internacia Filmfestivalo estas la due plej vizitata tia evento post tiu de Berlino. Ĉi-jare, okaze de la 29a festivalo, ĉ. 200 longfilmoj fikciaj aŭ dokumentaj kaj simila nombro da kurtfilmoj estis montrataj dum ĝiaj 12 tagoj. Vendiĝis pli ol 320 mil biletoj, kio superas per 6 % la nombron de vizitoj en 1999 kaj postrestas nur je 30 000 la kvanton kutiman en Berlino.

La Premion de la Publiko ricevis la filmo “Duŝo” (Xizhao) de Zhang Yang (Ĉinio), kiu amuze kaj emoci-done portretas la vizitantojn de publika banejo en Pekino. Jam premiita en festivaloj de Toronto, San Sebastián kaj Tesaloniko, ĉi tiu filmo raportas pri la lanta malapero de tradiciaj viv-eroj en landego spertanta moderniĝon ofte bruskan. Ĝi estas jam vendita por dismontro tutmonde, krom en Irano kaj Barato.

Socie engaĝita

Je po 10 000 eŭroj iris “Premio Tigro” (Tiger Award) al Pablo Trapero (Argentino) pro “Gruo-mondo” (Mundo Grúa), socie engaĝita, ironia filmo pri gruisto nedungata pro trodikeco; al Katrin Ottarsdóttir (Danio) pro “Ĝis, blua birdo” (Bye Bye Blue Bird), kiu rakontas la radik-serĉadon de du junulinoj en fora fiŝista insuleto; kaj al Lou Ye (Ĉinio/Germanio) pro “Suzhou-rivero”, kiu pentras la malkvietan vivon de nova generacio en Ŝanhajo.

Via raportanto, ja hungaro, spektis nur la du partoprenaĵojn el Hungario, la melankolian komedion “6:3” de Péter Tímár [peter timar] kaj la lirikan, sorĉ-etosan verkon “Mago Simono” de Ildikó Enyedi [ildiko enjedi]. Kritikistoj opiniis jene pri la dua: “fascina filmo ... la sola en la festivalo, pri kiu mi certas, ke mi memoros ĝin eĉ post kvin au dek jaroj ...” “eble neniam mi vidis filmon pli belan ... ĝi donis enrigardon en la paradizon. Kvazaŭ religia travivaĵo ne transdonebla, kiu ankoraŭ tremigas min.”

István ERTL

NEDERLANDO

Maksim-uma intereso

Máxima Zorreguita [máksima sorregita], la argentina koramikino de la nederlanda tronheredonto Vilhelmo Aleksandro, estis vidita kun ne-aristokrata viro en amsterdama kafejo. Feliĉe temis pri prof. Victor Halberstadt [viktor hálberŝtat], kiu estas duon-oficiale taskita mentore enkonduki ŝin en la specifojn de la nederlanda vivo.

Amas-informiloj en Nederlando plenas je mencioj pri Máxima, kaj baldaŭ sekvos vendejoj: jam pli ol 30 petoj estas deponitaj por surmerkatigi florojn, magazinojn, kosmetikaĵojn, lavpulvorojn, ktp kun la nomo Máxima.

IE

Limerikoj

Venis juna knabin’ al Berlino,
kaj al brando aperis inklino.
Post drinkado obseda
ŝi sin trovis graveda:
troe drinkis dum nokt’ la knabino.

Sinjorino el norda Helsinko
kontentigis soifon per inko.
Sed fojfoje ŝi bruis,
ĉar la lango tro brulis,
tamen plue daŭradas la trinko.

Redaktoro en urb’ Aŭgsburgo
havis manĝan pasion al sturgo,
sed li manĝis nur bramon,
ĉar forestas eĉ gramo
da sturgaĵo en urb’ Aŭgsburgo.

Getruda The Astonishing

Specimeno de provinca amatoreco

La aŭtorino de la libro — kanada esperantistino Betty Salt (1907-1994) — estis tre estiminda persono, Honora Membro de UEA. Inter grandaj okupoj pri Esperanto — instruado, gvidado de loka societo kaj de la landa asocio — ŝi de temp’ al tempo verkis kaj tradukis rakontojn, teatraĵetojn kaj poemojn. Post ŝia morto UEA kolektis la verkojn kaj eldonis en formo de negranda libro. La libro enhavas 16 originalajn rakontojn, 6 teatraĵetojn kaj 6 poemojn; krome — kelkajn prozajn kaj poeziajn tradukojn el kanadaj aŭtoroj. Verŝajne, ŝia tuta literatura heredaĵo.

La rakontoj estas aŭ instruaj fableskoj (Lito apud la fenestro), aŭ rakontoj pri iuj vivokazintaĵoj (speciale notitaj “vera rakonto”, kiel Ŝi eniros la ĉelon bela, Reĝo Davido k.a.), aŭ rememoroj el la propra sperto de elementlerneja instruistino (Veraj rakontoj de instruistino), aŭ propraj rerakontoj de iuj historiaj eventoj (Mistera malapero), humuraĵoj (La vivo estas tia)... Ĉio estas bone legebla, facillingva, sed — terure banala! Fakte, tiaj senpretendaj rakontoj bone taŭgas por aŭtoraj prezentoj dum klubaj vesperoj, por literaturaj paĝoj en loka aŭ regiona revu(et)o, por pridiskutoj en klasoj de literatura majstreco ktp., sed certe ne por esti konsiderata altnivela

literaturo. La aŭtorino mem ne kulpas — verŝajne, tiuj verketoj origine ĝuste por tio estis kreitaj — sed en eldono de UEA aspektas tro provincece.

Same amatore aspektas la teatraĵetoj, taŭgaj por klubaj prezentoj fare de komencantoj, sed, certe, ne por serioza scenejo. Rilate la poemojn, eĉ la datoj de ties verko (1961-65, kaj esperantistiĝis B. Salt en 1961!) montras, ke ili estas plejparte provoj de entuziasma komencanto, kaj kun tia karakterizo povas esti ĉarmaj, sed ja ne hazarde ŝi en postaj jaroj de sia esperantista matureco ne plu okupiĝis pri poezio.

Jes, ekzisto en esperantlingva literaturo de poemoj de Auld, noveloj de Szilagyi, teatraĵoj de Boulton ktp. supozigas, ke en tiu lingvo devas ekzisti centoj da multe malplialtnivelaj verkistoj — granda literaturo sen fono de negravaj, amatoraj verkistoj ne eblas. Kaj la recenzata libro pruvas tion. Certe, estas nobla tasko rememori forpasintajn aktivulojn, multon farintajn por la movado. Sed eldoni ties verkojn libroforme, por kio ili estas ne tute taŭgaj, estas ne la plej bona maniero honorigi la memoron!

La sola afero, por kio la libro povas utili, estas proponi ĝin al komencantoj kiel unuan simplan legaĵon: facila klara lingvaĵo kaj tuj kapteblaj intrigoj taŭgas por tiu celo. Sed eĉ por tio ekzistas kolektoj de rakontoj de niaj plej bonaj verkistoj, kiuj ja povas pli trafe montri riĉecon kaj eblecojn de nia literaturo. Do, eldono de la libro povas esti konsiderata kiel eraro de UEA.

Nikolao GUDSKOV

Betty Salt: Lito apud la fenestro. Eld. UEA, Rotterdam, 1999. 108 paĝoj. ISBN . Prezo ĉe FEL: 4,80 eŭroj + afranko.

JAPANIO

Takasugi Sinsaku: Novjara klaĉo super konjako

Mi neofte vidas televidon, sidas antaŭ la ekraneto probable dekon da horoj jare. Ne ke mi opinias, kiel plej multaj, ke la kriterio de intelektulo estas maldegno al televido. Al mi simple mankas tempo, okupite, estante neraŭmisto, de sakritaj movadaj aferoj. Interesas min ja matĉo de piedpilko, aŭ ĉu oni devas diri futbalo?, en la televido; okazas ke, pasante tra la salono, kie la familianoj sin amuzas per tiu malluksa rimedo, mi ne malgraŭvole rigardas kaj pasigas kvaronhoron nur por poste akuzi min pri frivoleco.

La novjara ferio estas tamen io alia. Mi sidas en dolce farniente, faras nenion. La maljuna virino trafoliumas ĵurnalojn kaj murmuras, ke oni prezentos For kun la vento. Ĉu ci volas vidi ĝin? Ne estas malbona ideo nostalgii kun la malnovaj amikoj Leigh kaj Gable. Kiel? Ci vidos historian dramon dum la vakaj minutoj antaŭ la komenco de la filmo? Bone, mi iru kun ci.

Tiel komenciĝis “Yosida Syôin kaj Takasugi Sinsaku”, pritraktanta la epokon de alia civitana milito en tiu ĉi lando antaŭ la tiel nomata Restaŭro. Tiu renversis la feŭdan registaron, nomatan la ŝogunejo, kaj ekigis la modernigon de Japanio, por ke tiu ĉi plenkresku kiel okcidentmodela imperiisma potenco sub la ŝamanisma aŭtoritato de la reĝo, aŭ, kiel oni diras, imperiestro.

Majstro kaj disĉiplo

La teatraĵo pruviĝis, kontraŭ la anticipo, interesa, kaj ni travidis ĝin ĝis la fino, nuliginte la unuan planon spekti la scenojn el la usona Malnova Sudo. Syôin [ŝooin] kaj Sinsaku estas majstro kaj disĉiplo en privata lernejo en kamparo de unu el la vasalaj markizoj sub la ŝoguno, kiujn turmentas la penso pri la sorto de ilia patrio.

La majstro vizitas komandanton Matthew Perry sur fregato de la usona skadro, kiu venis por negoci pri komerca traktato kun la ermita lando kaj ĵetis ankron fronte de la golfo de Tokio, tiam nomata Edo, por peti preni lin surŝipe al Usono. Japanio alprenis la politikon de fermita lando ekde la mezo de la 17a jarcento, sub kiu iu ajn, kiu provis iri eksterlanden, estis punata per morto.

Perry demandas Syôin, tra interpreto de lia adjutanto, kial li volas fari tion. Por studi en Usono, por serĉi vojon kiel li povos savi sian hejmlandon de la subjugado fare de okcidentanoj. La komandanto demandas kial li pensas ke Ĉinio estis venkita de britoj en la opia milito. Per iliaj kanonoj? Ne, tio estas ĉar la ĉinoj ne estis liberaj. Ili ne volis morti por la korupta registaro. La juna japano ne komprenis. Tiam Perry murmuras ion, kio grade laŭtiĝas distinge aŭdebla. “Ni tenas tiujn ĉi verojn kiel memevidentajn, ke ĉiuj homoj estas kreitaj egalaj, ke ili estas dotitaj fare de la Kreinto per certaj neforpreneblaj rajtoj, ke...”

Alvoko al la publiko

Mi estus devinta ridi, sed mi ne ridis. Certe, tio estas historiografie malvera. Perry venis ne kiel apostolo de libereco sed kiel avangardo de la usona imperiismo. Estis en 1854, kaj multe da jaroj antaŭ Gettysburg. En la paradizo de la Libereco floradis la bienega sklaveco kaj la aristokratio kiu poste forflugis kun la vento. Malgraŭ tio, tiu ĉi dramaturgio ne estis ridinda, ĝi estis alvoko de la reĝisoro al la nuna publiko. Ĝi ne baziĝas sur historiaj faktoj en multaj aliaj detaloj; tion ĝi ne celas. La lasta sceno duobliĝas kun tiu de la britaj kanonoj muĝantaj kaj de la britaj aplombaj soldatoj — kun bajonetoj — tretantaj la marbordon metodike apud abatisoj kaj kadavroj de ĉinoj.

En 1867, dek tri jarojn post la konversacio sur la usona fregato, Sinsaku, la disĉiplo kaj mem nobelo, disbatis la malnovstilan armeon de la nobeloj de la landgrafo per la unua bataliono sur tiu ĉi tero konsistanta el roturiers: la samaj muĝoj de kanonoj, samaj triumfaj paŝoj, kiel tiuj de la britaj modeloj dum la opia milito, de la ĵus naskinta infanterio Nova Modelo japana. La politiko de la teritoria ŝtato en la provinco estis inversita al tiu de disfaligo de la ŝogunejo, kio ekstartigis la tutlandan revolucian lavangon.

Iuj asertas ke la penso de Syôin atingis respublikanismon tuj antaŭ lia ekzekuto 29-jaraĝa fare de la ŝoguneja reakcio: granda diferenco disde la t.n. postmoderna amaso kiu, kun disdonitaj flagetoj en la manoj, huraas antaŭ la imperiestra palaco en la Novjaro. Robert Louis Stevenson laŭdis lin, en la eseo Yosida Torazirô1, kiel la plej noblan personon en la homa historio.

Paria kapitalismo

En la epoko de Syôin, la devizo de ĉiuj revoluciuloj estis “la spirito de la Oriento kaj la teĥniko de la Okcidento”. Ili komplete ne konsciis pri tio ke la supera materia teĥniko naskiĝis el la supera spirito. La plimulto de la japanoj ankoraŭ nun pensas same. Kio estas la kvintesenco de la azia spirito? Fideleco al la monarĥo kaj pieco al la gepatroj. La azia kapitalismo ne estas moderna, ĝi estas paria kapitalismo. Tion pruvis tutevidente la lastatempaj skandaloj en la japana ekonomio kaj politiko.

La mesaĝo de la reĝisoro estis aŭskultita. Asahi, la Manchester Guardian de Japanio (mi restigas tiun ĉi epiteton “Manchester” pro nostalgio al John Cobden kaj Richard Bright), aperigis la favoran komentarion de certa aŭtoro de nefikciaj rakontoj (“inspirita vivo kiu semis por demokratio”). En hodiaŭaj tagoj en Japanio, la vorto “demokratio” jam estas suspektinda, kiel observate okaze de la rifuzo de la ordeno de la Kulturo fare de la Nobel-premiito Ôe Kenzaburô, kiu deklaris ke li ne akceptas la ordenon ĉar li estas infano de la postmilita demokratio. Li estis minacata de anonimaj telefonvokoj pro lèse-majesté.

La televidstacio estis NHK, ŝtatadministrata, ĉe kiu nekonformismaj programoj estas barataj post la subpremo de kritikema kabaredo frue post ties efemera populareco tuj post la fino de la milito. La kialo de la ĉirkaŭvojaĝo de tiu ĉi programo tra la cenzuro povas konsisti en tio ke la aŭtoro de la origina romano estas Siba Ryôtarô, kiu estas “nacia” romanverkisto, populara precipe inter la plejparto de la japanaj entreprenistoj. La televida versio estas tre diferenca de la originalo.

Misio de la gazetaro

Lastan aŭguston en Berlino, la redakcio de MONATO kunsidis. Mi esprimis miron pri tio ke dekstruloj faras el nia magazino liberan tribunon por sia opinio. Ĉiuj aliaj ĉeestantoj ne komprenis min. Iu diris ke oni en Eŭropo ne povas scii politikan implicon en Japanio de iu artikolo. Al mi la misio de la gazetaro ne estas objektiva raporto de faktoj; ĝi devas eduki la publikon; se ne, ĝi ne estus ĵurnalismo.

En la moderna Germanio ne ekzistas danĝero de retroiro al ultranaciismo: tio estas la rezulto de profunda kontemplado fare de la germanoj pri la pasinteco. Ne tia post la unua mondmilito. La vajmara respubliko estis konstante skuata de naciistoj antaŭnaziaj, kiel la sikarioj de Erzberger kaj Rathenau. Kiuj legas Kurt Tucholsky pensus ke la tiama Germanio fotografie similas al la aktuala Japanio. Vere, la kajzero fuĝis sed la generaloj restis, kiuj pavimis la vojon por Hitlero.

En Japanio, diskursoj kiuj estus punkode puneblaj en Germanio, kiel la negado de la Holokaŭsto, dominas en la politika klaso kaj prosperas en sensacia ĵurnalismo (“Japanio faris bonaĵojn por Koreio kaj Ĉinio”, “Se la milito estis malmorala, niaj mortintoj mortis vane, kio neniam repaciĝas kun nia sento”).

Se la rezulto de elektado estas ĉiam obeinda, kial la EU-registaroj preskaŭ bojkotas Aŭstrion?

YAMASAKI Seikô

1. Toraziroô estas lia civila nomo; Syôin, plumnomo kiel literatoro.

KROATIO

Post morto — nova sorto

Finiĝis en februaro iom pli ol unumonata balotperiodo, dum kiu kroatoj elektis unue la novan parlamenton kaj tuj poste la ŝtatprezidanton.

Dum la unuaj naŭ jaroj post sendependiĝo politike nenio ŝanĝiĝis. Restis unupartia sistemo gvidata de despota ĉefo. Franjo Tuĝman ne permesis kontraŭstaron kaj uzis sian partion, Kroatian Demokratian Komunaĵon (HDZ), por promocii sin mem. Same restis la samaj homoj, kiuj regis en la komunisma periodo. Ili nur el la komunisma partio transiris al HDZ. Konstrui “grandan Kroation”, kun la revo ŝteli por ĝi iom da Bosnio kaj Hercegovino, kostis evolupostreston de deko da jaroj. Izolita, sen esti ligita al la politikaj eŭropaj procesoj, Kroatio restis politika dinosaŭro.

Sed la reĝimo ankaŭ ege damaĝis interne la propran popolon. Privatigo en Kroatio (la ŝanĝo de iama ŝtatsocia posedo) estis realigita tiel, ke ĉiuj valoroj estis disdonitaj al merituloj por la nova ŝtato — do laŭ la feŭda maniero. La “imperiestro” disdonis feŭdojn al siaj lin obeantaj vasaloj. Nun ĉirkaŭ 500 plej riĉaj kroataj familioj posedas 90 % de ĉiuj havaĵoj.

Sep sekretaj servoj

La averaĝa kroato fariĝis malriĉulo, la ŝtato ege ŝuldas al eksterlando (naŭ miliardojn da eŭroj), la grandaj ŝtataj fondaĵoj, kia ekzemple la emeritula, havas grandegajn minusojn, la plej valoraj entreprenegoj, kia Kroataj Telekomunikiloj, estas jam venditaj al eksterlandaj firmaoj. La ŝtato posedas sep diversajn sekretajn servojn, kiuj ĉefe ŝirmas la reĝimon, ne la popolon. Kroatoj jam longe estas ege malkontentaj pro la regmaniero de tuĝmana HDZ kaj fine la morto de la diktatoro ebligis novan venton.

La balotoj por la nova parlamento la 3an de januaro signifis por kroatoj veran renesancon. Tion montris ankaŭ la preskaŭ 75%-a partopreno en la balotoj. La reganta HDZ, malgraŭ ĉiuj eblaj trukoj en la balotleĝo (interalie, ke balotrajton havas ŝtatanoj de Bosnio kaj Hercegovino, kiuj estas kroatoj — kaj ili povas elekti ĝis 10 % de la kroata parlamento), malvenkegis. Ĉiuj plej gravaj centraj kaj maldekstraj partioj formis koalicion, kiu nun havas 95 parlamentanojn en 151-membra parlamento. HDZ gajnis entute 46 lokojn, la ekstreme dekstra HSP kvin lokojn kaj reprezentantoj de minoritatoj ankaŭ kvin.

Du subkoalicioj

La venkinta koalicio konsistas fakte el du subkoalicioj. La unuan konsistigas SDP (Social-Demokrata Partio gvidata de Ivica [ívica] Raĉan) kaj HSLS (Kroata Social-Liberala Partio gvidata de Draĵen Budiŝa [búdiŝa]). Ili du gajnis 71 lokojn en la parlamento. La malpli granda koalicio konsistas el kvar partioj (Kroata Kamparana Partio, Kroata Popola Partio, Kroata Liberala Partio kaj Istria Demokratia Partio), kiuj kune havas 24 parlamentlokojn.

La novan kroatan registaron gvidas Ivica Raĉan, prezidanto de la Social-Demokrata Partio. La registaro konsistas el 22 ministroj el la ses koaliciaj partioj.

Naŭ kandidatoj

En la unua parto de la prezidentelektoj partoprenis naŭ kandidatoj, el kiuj tri havis pli grandajn ŝancojn: la reprezentanto de HDZ Mate Graniĉ, de malgranda koalicio Stipe Mesiĉ kaj de la granda koalicio Draĵen Budiŝa. Efektive la du lastaj eniris la duan kaj lastan balotparton: la 7an de februaro elektiĝis fine la ŝtata prezidanto Stipe Mesiĉ. Interese, ke li estas verŝajne la sola persono en la mondo, kiu estis prezidento de du diversaj ŝtatoj — li estis ankaŭ prezidento de Jugoslavio en ties lasta fazo en 1991.

Kroatio devos nun klopodi laŭeble urĝe rekonkeri la perditan tempon. Ĝi devas ekstere fariĝi serioza kandidato por membriĝi en Eŭropa Unio; interne sanigi la ekonomion, solvi sociajn problemojn kaj korekti mispaŝojn de la antaŭa regantaro. Interalie ĝi devos forpreni riĉaĵojn malregule transdonitajn al unuopuloj.

Unu el la plej gravaj taskoj de la nova gvidantaro estos reformi la juĝsistemon kaj ŝanĝi la konstitucion, kiu donas tro da rajtoj al la ŝtatprezidanto. La registaro devos kunlabori kun la Haga Internacia Tribunalo kaj plenumi ĉion, kion Tuĝman subskribis en la Dayton-a kontrakto. Tio signifas: liveri tiujn kroatajn civitanojn, kiuj estas akuzitaj kiel militkrimuloj.

Zlatko TIŜLJAR

Du kandidatoj, unu prezidento: dekstre Stipe Mesiĉ, kiu venkis sian rivalon Draĵen Budiŝa por fariĝi — ĉu unike en la mondo? — denove prezidento sed ne de la sama ŝtato.

POLUADO

Cinike cianide — ĉu respondecas Okcidento?

Plurmil tunoj da fiŝoj flosantaj sur riversurfaco; formortintaj planktoj, larvoj; kadavroj de venenitaj birdoj. Supre, sur digo, fiŝistoj, medioprotektantoj, simplaj homoj, ĉiuj atendantaj la alvenon de la venenita fluo — laŭdire dua ĉernobil-katastrofo, kies efiko montriĝos ankoraŭ dum multaj jaroj. Kio okazis?

Pro plurtaga pluvego kaj neĝado fine de januaro difektiĝis digo de akvoklariga baseno en Rumanio, kaj pli ol 100 mil m3 da cianidenhava akvo unue inundis la grundon, poste enfluis en la riveron Lapos. La unuan de februaro la fluo en la rivero Samos atingis Hungarion, enfluis Tibiskon kaj, traserpentumante la landon je 600 kilometra longeco, fine en Jugoslavio atingis ankaŭ Danubon.

Internacia premo

Unue neis respondecon la or- kaj arĝent-lavada kompanio Aurul (posedata parte de la aŭstralia akcio-kompanio Esmerelda kaj parte de la rumana minejentrepreno Remin). Tamen pro internacia premo ĝi haltigis produktadon.

Apenaŭ pasis semajno, kiam de la sama entrepreno fluis dum pluraj horoj pli ol 100 m3 da venenita akvo en apudajn riverojn. Kaŭzo estis manko de reaktiviga substanco (hipoklorido) uzenda por neŭtrigi la cianidenhavan industrian poluakvon. La permesata cianidenhavo en la eligota akvo estas maksimume po 0,2 mg en litro; dum la koncernaj horoj ĝi superis 7 mg en litro.

La cianidenhavo dum sia vojaĝo pli kaj pli maldensiĝis, tamen konservis sian mortigan efikon. Ĉe la hungara regiono oni mezuris 2-3 mg/l, dek- ĝis dudek-oble pli ol la permesata kvanto. Krom cianido la riveroj malpuriĝis je signifa kvanto da kupro kaj plumbo. Dum trafluis la urbojn la malpuraĵo, estis malpermesate konsumi trinkakvon kaj kompreneble fiŝkapti.

Nutroĉeno

Tiuj danĝeraj toksaj materialoj danĝerigas la laŭbordajn regionojn kaj povas eniri ankaŭ la subajn grundtavolojn kaj la enakvan marĉoŝlimon. Pro morto de malpli evoluintaj plantoj kaj vivaĵoj rompiĝis (eĉ se nur provizore) la nutroĉeno kaj estas minacataj fiŝnutraj specioj: sekve la perfiŝa replenigo de la riveroj havos malmultan sencon.

Mortis jam pro manĝo de venenitaj fiŝoj du birdoj de rigore protektata specio: blankvosta maraglo (Haliaeetus albicilla), el kiuj oni kalkulas nur entute 10 parojn en tiu regiono, kaj multaj mutaj cignoj (Cygnus olor) kaj kormoranoj (Phalacrocorax). Oni komencis nutri la protektatajn birdojn per fiŝoj injektitaj per substanco kapabla neŭtrigi la cianidon. Laŭlonge de la rivero oni elprenis plurmil tunojn da mortintaj fiŝoj (plejparte ĉinaj karpoj, bramoj, siluroj, sandroj, karpoj), inter ili pluraj formort-minacataj specioj.

Poluaj rubaĵoj

La ekologia katastrofo konsternis internacian publikon. La prezidanto de la entrepreno, la aŭstraliano Brett Montgomery, kreskigis la indignon, unue neante, poste klopodante bagateligi la damaĝon. La aŭstralia registaro kondamnas lian sintenon. Bedaŭrinde multaj okcidentaj entreprenoj simile kondutas en ekssocialismaj landoj, instalante okcidente malpermesatajn teknologiojn kaj uzante tiujn landojn kiel deponejojn por toksaj kaj poluaj ruboj. Kulpas ankaŭ registaroj de la akceptolandoj, kiuj en la espero de pluaj laborlokoj kaj moninvestado permesas tiajn entreprenojn.

La Naturprotekta Monda Fondaĵo (WWF) kritikis la Eŭropan Konsilantaron pro tio, ke ĝi ne havas superrigardon pri basenoj enhavantaj toksajn materialojn nek en la unio nek en landoj, kiuj kandidatiĝas por membriĝo. La katastrofo malobservas plurajn internaciajn konvenciojn (tiujn de Ramasari pri akvaj vivterenoj, de Bonn pri protekto de sovaĝaj, vagaj bestoj, kaj de Rio pri konservado de biologia diverseco).

Hungario planas lanĉi juran proceson kontraŭ la kulpaj entreprenoj kaj eventuale kontraŭ la rumana ŝtato. Sed nenia kompenso povas konsoli ankoraŭ sufokantajn fiŝojn kaj la venenitan riveron Tibisko.

Katalin SMIDÉLIUSZ

IRLANDO

Karuselo de seniluziiĝo

Post nur 72 tagoj la regiona asembleo en Nord-Irlando, priraportita en MONATO 2000/2, ĉesis funkcii. La brita registaro suspendis la aŭtonoman parlamenton demokratie elektitan de la nordirlanda popolo kun unuafoja partopreno de ĉiuj laŭleĝaj partioj. Intertempe Nord-Irlando refoje estos rekte regata de Londono.

Kialas la indigno de nordirlandaj (porbritaj) uniistoj, ke ankoraŭ ne malarmis sin respublikismaj organizaĵoj — specife la t.n. Irlanda Respublika Armeo (IRA). Parenteze, ankaŭ protestantaj “lojalismaj” organizaĵoj rifuzis sin malarmi. Ĉar plejparte nordirlandanaj elektantoj voĉdonis por la nova parlamento, post tutinsula aprobo de la interkonsento inter Britio kaj la Irlanda Respubliko, la suspendo aspektas maldemokratie kaj maljuste.

Neleĝaj armiloj

Tamen la publiko kaj en la Nordo kaj en la Respubliko fervore deziras forigon de neleĝaj armiloj. Ankaŭ Gerry Adams [ĝeri adamz], ĉefo de la respublikisma partio Sinn Féin [ŝin fejn], asertas, ke li deziras, ke ĉiuj armiloj estu forigitaj — inkluzive tiujn de la brita armeo en Nord-Irlando.

La tubero en la afero estas tio, ke ambaŭ influhavaj frakcioj malfidas kaj timas unu la alian. Estas malfacile imagi, kiel nordirlanda socio povos iam funkcii kiel normala komunumo, dum mankas reciproka fido.

IRL.

IRLANDO

Lando de malsanktuloj

En MONATO 1999/2, p. 8 (“Imposta maljusteco”), oni raportis pri akuzoj kontraŭ la irlanda eksĉefministro Charles Haughey [ĉarlz hoĥe] pro malhonesteco, ĵurrompo kaj evitado de impostpagoj.

Haughey estas alvokita aperi en marto 2000 antaŭ juĝisto de supera kortumo. Tamen estas raportite, ke la responsa juĝisto decidis (supozeble laŭ peto de la advokato de Haughey) esplori kaj kontroli liston de 800 personoj, el kiuj estos nomumitaj ĵurianoj, kiuj decidos, ĉu Haughey estas kulpa aŭ ne.

Usonaj kortumoj

Tia esploro, kaj eventuala “purigo” de ĵurianoj, estas preskaŭ aŭ tute senprecedenca en Irlando. Laŭŝajne ĝi estas imitaĵo de simila proceduro en usonaj kortumoj. La publiko indignegas, ĉar advokatoj de ordinaraj akuzitoj ne rajtas elekti aŭ rifuzi ĵurianojn por proceso, en kiu ili estas implikitaj.

La bizara ago de la juĝisto povas ĝuste aŭ malĝuste doni la impreson, ke oni intencas inkludi en la ĵurio nur simpatiantojn de la akuzito. En antikveco irlandanoj ŝatis nomi sian patrion “lando de sanktuloj kaj kleruloj.” Hodiaŭ, pli videblaj estas la pekuloj kaj maljustuloj.

IRL.

Kanonoj kontraŭ paseroj

Ĉu vi konas Jörg Haider? Ne? Nu, ne tiom gravas, vi perdis nenion se vi neniam renkontis lin. Li estas simpatie aspektanta homo, je unua rigardo tipa aŭstra skitrejnisto kun la tipe sunumita vizaĝo. Sed jen, en nia mondo ankoraŭ okazas mirindaĵoj: tiu Jörg Haider [jerg hajda] hazarde konatiĝis rolante kiel (pli precize kvazaŭ) politikisto. Kaj en tiu ĉi rolo li skuis preskaŭ la tutan Eŭropon, eĉ Usonon kaj Aŭstralion. Kia fenomeno!

Se mi estus Jörg Haider, mi nun prezentus paroladon kun jenaj eldiroj: Ni nepre ne civitanigu eksterlandanojn, ĉar “duobla ŝtataneco endanĝerigus nian sekurecon pli multe ol teroristoj”. Inter eksterlandanoj, kiuj venis al ni, estas “krimula kanajlaro”. “Kiu misuzas nian gastamon, por tiu validas nur unu postulo: El kaj for! Rapidege!” “Enmigrintoj alportis bruaĉon kaj odoraĉon!”

Alilandaj hajderoj

Jen, dirus aŭskultintoj, per tiu ĉi parolado Haider denove pruvas, ke li estas faŝisto! Tiam Haider povus ridetante klarigi al la protestantoj: la unua citaĵo estas de bavara ministroprezidanto Edmund Stoiber [ŝtojba], ĉefo de Kristan-Sociala Partio; la dua de kristandemokrata politikisto en Berlino; la tria de germana kanceliero kaj ĉefo de Social-Demokrata Partio de Germanio (SPD), Gerhard Schröder [ŝreder], eldirita dum la elektokampanjo, kiu kondukis lin al venko super Helmut Kohl; la kvara citaĵo estas verdikto de franca ŝtatprezidanto, konservativa Jacques Chirac [ĵak ŝirák].

Se mi estus Haider, mi nun demandus: Kial Eŭropa Unio kaj Usono ne proteste kondamnis tiujn reputaciajn politikistojn kaj ne interrompis rilatojn kun la respektivaj registaroj franca, germana kaj bavara? Kaj mi karakterizus tion kiel duoblan moralon, aplikadon de diversaj mezuriloj kaj kiel hipokritecon. Kaj mi atentigus, ke ekzemple Danlando, onidire liberala lando, ĵus pretigis novan leĝon, kiu eminente diskriminacios eksterlandanojn, tiel ke reprezentantoj de enmigrintoj en Kopenhago komentis: “Pli terure ol Haider.”

Kelkaj faktoj

Ni revenu el tiu ĉi fantazia scenaro al realo. Fakto estas, ke 14 EU-registaroj interkonsentis pri unuflankaj sankcioj kontraŭ la 15a membro de EU, Aŭstrio, kvankam Haider eĉ ne estas ministro en Vieno, nur landestro de Karintio. Kiel tia registo, mallonge antaŭe li estis aprobita kiel membro de la Komisiono de Regionoj de EU, kun la voĉoj de ĉiuj landoj. Fakto estas, ke la sankciojn kontraŭ Vieno oni decidis antaŭ establiĝo de la nova aŭstra registaro, do eĉ ne konante ties definitivajn konsiston kaj programon. Fronte agitis, cetere, la germana registaro kun la sama Schröder en la pinto, kiu postulis eligi eksterlandanojn. Fakto estas, ke Aŭstrio estas unu el la plej stabilaj demokratioj de EU kaj la elektoj, kiuj kondukis al la nuna koalicio de Popola Partio kaj Libereca Partio, estis — kompreneble — absolute demokratiaj.

Valor-komunumo

Nun la ceteraj eŭropaj registaroj lamentas pri la “valor-komunumo” de EU, kiun laŭ ili vundas la kunregado de la Libereca Partio en Aŭstrio. Fakto estas, ke neniu parolis pri tiaj valoroj, kiam en Italio regis dekstregaj partioj kun novfaŝistaj ministroj sub premiero Silvio Berlusconi [berluskoni]. Neniu memoris pri tiaj valoroj, kiam en Germanio sidis dekstregaj politikistoj en pluraj parlamentoj. Neniu kondamnis Parizon pro elektosukcesoj de faŝisto Le Pen, neniu havis zorgojn pro Svislando, kie dekstregulo en parlamentaj elektoj akiris fortan subtenon de la civitanoj, famaj pro demokrateco. Kaj ni tute ne parolu pri naciismoj kaj faŝismoj en eksaj socialismaj landoj de orienta Eŭropo — la listo estus tro longa. Fakto, nelaste, estas ankaŭ, ke (kompare al sia grandeco) neniu alia EU-lando akceptis tiom da eksterlandanoj, kiuj rifuĝis sekve de konfliktoj kaj militoj en orientaj landoj, kiom Aŭstrio. Aŭ ĉu tio ne kongruas kun la “valorkomunumo”?

Arbitreca partio

Fakto estas ankaŭ, ke 70 el 100 aŭstroj ne elektis la partion de Haider kaj ke ili forte manifestacias kaj protestas kontraŭ li. Fakto estas tamen, ke Aŭstrio (kontraste al Germanio) ne tiom rigore kaj konsekvence distanciĝis de sia naziisma historio. Kaj fakto estas, kompreneble, ke Haider ne estas brila demokrato. Kiu kaj kia li estas? Populisto, certe, elokventa oratoro (eble demagogeto), kiu scias fascini siajn aŭskultantojn, eldirante tion publike, kion ili pensas kaj diskutas en drinkorondoj. Klaran programon tamen li ne havas, ĉar li uzas modajn humorojn de tiaj drinkrondoj. Tial la partio, kiun li nun estras jam de kelka tempo, devus ne plu porti la nomon “Libereca” sed “Arbitreca Partio”.

Kiel ajn, Haider estas politika nulo. Gravigis lin pli multe la panikaj reagoj el eksterlando ol propraj agoj. Laŭ germana proverbo, EU per siaj sankcioj “pafis per kanonoj kontraŭ paseroj”. Aŭ ni povas diri laŭ Zamenhof: por muŝon mortigi, oni pafilegon ne uzas. Al EU ni devas direkti la demandon, ĉu do ekde nun tiu ĉi “valorkomunumo” preskribos al aliaj landoj, kiujn registarojn ties civitanoj devos elekti. Bela demokratio!

MAUL Stefan

Bugra bug-insekto

Laŭ la plej internacia lingvo de nia planedo, la angla, la vorto “bug” havas inter aliaj, signifon de eraro kaj insekto, treniĝanta, rampanta insekto kiel eble raŭpo, la fama blato aŭ araneo. Jes araneo ĉar, kiam iu ne havas tre sanan menson, oni diras, ke tiu havas araneon en la cerbo, do logike en “angla-lingvio” ian “bug”. Nia menso havas “bugojn”!

Kiom valora insekto

Dum tuta jaro oni parolis pri ĝi. Oni atendis teknikan katastrofon en komputilado, specon de ribelado, revolucion de maŝinoj kiel la fantasmagorion de Frankenstein [frankenŝtajn] en 1818, kiam la maŝinoj tamen obeis al la homoj, eĉ se ili brutigis laboristojn kiel nian ŝatatan Charlie Chaplin [ĉarli ĉaplin] en “Modernaj Tempoj”.

La modernaj tempoj iĝis malmodernaj, kaj aperis la malmaŝinoj, kiuj ne nur malobeas la homojn sed vere regas, sklavigas ilin en sodomia kunvivado, en aŭtenta bugrado. Kompatindaj malmaŝinoj, kiuj dubas pri sia kapablo salti de 1999 al 2000! Kaj tiuj stultaj homoj, kies araneo, “bugo” skrape rampas en la respektivaj cerboj kaj perturbas la koncernajn mensojn, elspezis en nia povra mondo la modestan sumon de duonmilo da miliardoj da usonaj dolaroj, por certigi, ke la iro de 1999 al 2000 okazos sen damaĝoj. Kaj oni aplombe asertas, ke komputilo-komputoro-komputero estas la plej mirinda mirindaĵo, kiun la homo kreis. Komprenu kiu kapablas.

La insekto atakas

Tamen tre malmulte la insekto atakis, la revolucio ne okazis kaj oni eĉ konfesas, ke oni ne bezonus elspezi, forĵeti monatan salajron de la tuta homaro, t.e. kion eĉ ne enspezas la 6 miliardoj da surteraj vivantoj.

Gazetaro tamen informis, ke 170 koreoj el Suda Koreio ricevis kunvokon al tribunalo por juĝo la 4an de januaro 1900... kia ŝanca elsavo!

La ŝtata servo pri meteologio de Francio donis ĉe interreto la statojn de vetero de 1a de januaro por la jaro 19100. Feliĉe la pluvo de longe, tiam, ne plu falos sur niajn kapojn.

En Viskonsino (Usono) la horloĝo, kiu regas la elektrajn generatorojn, saltis kalendare 35 tagojn, kio tute ne ĝenis la elektran kurenton.

Malmaŝinismo

Maŝinismo venigis la industrian revolucion, kiu perfektigis homekspluatadon kaj pravigis la aktualan kapitalismon. Tamen, kiam homoj planis, projektis maŝinojn, ili faris tion por ke la maŝinoj obeu al la planitaj funkcioj, la homoj regis la maŝinojn en simplaj, logikaj operacioj pere de facila rezonado kaj manipulado.

De malpli ol 20 jaroj nia mondo estas invadita de malmaŝinoj, t.e. de aparatoj duonpretaj kun blatoj kaj bitoj (vidu PIV-suplementon) en senfinaj binaraj kombinoj. Tiujn aparatojn, kiuj kapablas komputi, oni nomis “komputiloj-komputeroj-komputoroj”, pri kiuj la homoj ne scias konkordi rilate la terminojn. Fakte ni kutimis diri, ke 1+1+1 estas 3, sed por komputilo en la binara efiko 3 ne estas 3 sed nur 1+1+1. Tiel, por ke la aparato povu esti utila, oni devas ordigi, programi la elementojn en softvaroj (strangaj varoj) en senfinaj kombinoj ĵetitaj en la komputilon.

Tiam ne plu estas la uzanto, kiu regas la maŝinon, sed estas la aparato kiu regas la uzanton. Estas la uzanto kiu devas klaki, kliki, kvazaŭ per piano klavumadi kaj ludi per muso (imagu, homo kun rato!) por hazarde retrovi la kombinojn kaj eventuale ricevi iun servon. Ne plu utilas, por la ordinara uzanto, iu racia rezonado, nur funkcias speco de ludo, divenado, parkera reprodukto de kombinaĵoj helpe de rato kiu kuradas. Jen la malmaŝino, kiu sen peno, brutige, sklavigis la homojn kaj transportis ilin en nerealan, en virtualan mondon.

Evidente kelkaj “profesiuloj” sukcesas, per taŭgaj manipuladoj, atingi konstruajn rezultojn, sed per kia envolviĝo! Estas konstateble, ke aliflanke la ordinaraj uzantoj bezonas tiajn “profesiulojn” ĉe siaj dorsoj por ion atingi ... kaj kiom da duonjarcentuloj, kiuj ne plu emas ludi, sed kutimis rezonadi, rezignas pri tiuj aparatoj, krom eble por uzo kiel simpla skribo-maŝino.

Virtualuloj

Kontraŭe multaj, malpli ol duonjarcentaj homoj ŝategas la virtualecon, ĉar ili povas fuĝi de la realeco. Ili kreas novan mistikan mondon, kie ili sin izolas kaj vivas sodomie kun la maŝino. Ili per kaj kun la maŝino amindumas, erotike kaj porne amoras, ili image kaj reale fikas, masturbas sin, ili bugras la maŝinon.

Estas facile kompreni, ke kun tiaj virtualaj malmaŝinoj la homoj revas, dum novaj banditoj, ŝtelistoj, piratoj, kiujn oni nomas “hackers” (ĉu ne dishakistoj?), per virusoj kaj alispecaj fimanovroj povas detrui tion, kio fakte ne ekzistas ĉar virtuala.

Ĝis antaŭ nelonge ĉiuj maŝinoj, kiujn homoj konstruis (la autoro de ĉi tiu “vidpunkto” estis maŝinkonstruisto), kiam ili devis registri ion ĝis, ni diru 99999, facile, obee, tuj revenis al 00000 kaj kontinue laboradis. Verdire la nura besto kiu tiam agis, estis la homo mem, kaj neniu konstruisto pensis enŝovi musojn, blatojn aŭ aliajn treniĝantajn insektojn, eĉ ne la inĝenieroj, kiuj ŝajne havis virtualan araneon ene de la propra kranio.

LEDON Gilbert

AŬSTRIO

Ĉu ri-vere kanalo?

Oriente de Vieno etendiĝas 1000-kvadratkilometra ebenaĵo: la Marĥkampo (germane: March, laŭ rivero-nomo). Tra ĝi fluas ĉarma kaj pitoreska rivero — aŭ ĉu? Fakte temas pri kanalo, kiu fariĝis parto de la naturo tre ŝatata de ripozemuloj. Nun, kvin jarojn post finkonstruo de la Marĥkampa Kanalo, oni povas promenante apud ĝi trovi sur tabuloj la kialojn de la kanalo: provizi la ebenaĵon per akvo; plibonigi la akvon en la marĥkampaj riveroj; kaj estigi ejojn ekologie valorajn.

La kanalo komenciĝas norde de Vieno. Prenante unu elcenton de danuba akvo, ĝi fluas unue paralele al la riverego kaj poste turniĝas orienten. Norde de Vieno, laŭ multaj kurboj, ĝi fluas tra vastaj kampoj kaj post 19 km eniras Russ-riveron, kiu mem atingas Danubon oriente de Vieno.

Ekologiaj sekvoj

Kelkaj projektoj esploris la kanalon: oni interesiĝis pri ekologiaj sekvoj kaj libertempa uzo. Ĉiutage vizitas la kanalon ĝis 2000 homoj: somere oni biciklas, vintre promenas, ofte kun hundoj. Rimarkinde estas, ke homoj kun propraj ĝardenoj pli ofte vizitas la kanalon ol homoj, kiuj loĝas en multetaĝaj domoj.

Laŭ ĝisnunaj spertoj apenaŭ pliboniĝis la stato de la grundakvo. Esploroj daŭras kaj aperos disertacioj. En la reto legeblas tekstoj en germana kaj angla lingvoj: serĉvorto estas “Marchfeldkanal”.

WALTER KLAG

Kiel akvo de l’ rivero — sed la bildo trompas.

Jouko Lindstedt

LA HELIKOJ

Kiam mi estis infano, mi neniam vidis helikojn — nur malgrandajn senkonkajn limakojn, en pluva vetero. Sed dum la du-tri lastaj jaroj aperis helikoj en la ĝardenoj de nia kvartalo, kaj ne nur aperis, sed eksplode multiĝis ĝis ili svarmis ĉie. Ili maĉis laktukojn, grimpadis sur ribujoj kaj frambujoj, kaŝis sin en ĉiu herbejo.

Ilia precipa okupo estis transiradi nian straton. Estis neeble kompreni kial — ambaŭflanke la ĝardenoj estis tute similaj, kaj ĉiam oni povis trovi proksimume egalan nombron da konkuloj irantaj kaj revenantaj. Eble ili estis kiel homoj, kredantaj ke ĉiam ie aliloke la aferoj statas pli bone. Tio estis multekosta kredo por la helikoj: aŭtoj frakasis amason da ili, tiel ke la tuta strato estis makulita de iliaj senformaj kadavroj. Kiam pasis bicikloj, oni povis aŭdi la kraketadon de la rompiĝantaj konkoj.

La ĝardenposedantoj de nia kvartalo estis incititaj ĝis perforta militemo. Oni elpensis diversajn kaptilojn kaj ekstermilojn, evidente vane. Nia dekstra najbaro rakontis al mi, ke helikoj tre ŝatas bieron; sufiĉas plenigi grandan pelvon per biero kaj atendi, ĝis la helikoj venas ebriiĝi kaj droni. Tamen mi neniam vidis lin elverŝi bieron por la helikoj. Nia maldekstra najbaro estis pli efika. Li permane kolektis centojn kaj centojn en sitelojn, kiujn li poste plenigis per varmega akvo. Dozo da sapo certigis, ke la ekstermatoj ne povu forgrimpi. La sekvan tagon en la siteloj restis nur viskoza maso, kiun li fiere prezentis al mi trans la barilo. Mi klopodis ne rigardi tro proksime.

— Tamen — li diris emfaze — tamen la plej efika maniero estas falĉi ĉie la altajn herbojn, sub kiuj ili ŝatas nesti kaj generiĝi.

Ni rigardis motorajn gazonilojn bruaj kaj energimalŝparaj, kaj neniam aĉetis tian. Ĉar nia ĝardeno estis grandeta, ni tondis per senmotora ilo nur parton de ĝi, kaj lasis la herbojn libere kreski en la pli foraj anguloj. Nia kvarjara filino Maria ŝatis ludi en tiuj altaj herbejoj, sed nun ni devis konsideri ilin ĉefe kiel helikejojn, de kiuj la mukhaŭtuloj firampis al ĉiuj najbaraj ĝardenoj. Nu, kompreneble ankaŭ sur niajn proprajn legomojn kaj berarbedojn. Ni do rezignis tiun parton de nia ekologia principaro kaj aĉetis motoran gazonilon.

Helikmortigado iĝis centra parto de niaj ĝardenaj laboroj. Mia edzino Laŭra surmetis botojn eĉ en suna tago kaj surtretis: krak! krak! La konkoj rompiĝis kaj io simila al intesto aŭ stomako eliĝis el ĉiu frakasita kadavro.

Mi malŝatis frakasi la helikojn, sed al la malgranda Maria tio tre plaĉis. Eĉ kiam ni promenis laŭ la trotuaro, ŝi paŝis sinue por surtreti kiel eble plej multajn. Min kaj Laŭran iom ĝenis ŝia senkulpa mortigemo.

— Ĉi tiuj helikoj ne estas en nia ĝardeno — mi diris. — Vi ne bezonas frakasi ilin.

— Sed mi povas neintence paŝi sur kelkajn — ŝi diris kaj forte piedpremis unu, el kiu (krak!) restis nur etaj konkeroj kaj ŝlima makulo sur la asfalto.

Iun varman posttagmezon Maria paŝetadis inter la berarbedoj, gustumante ruĝajn, blankajn kaj nigrajn ribojn kaj la plej dolĉajn grosojn. Sur iu ribfolio ripozis en sia konko heliko, kiu falis surteren kiam Maria deŝiris apudan grapolon.

— Hop! — diris Maria. — Ĉu vi kontuziĝis?

Ŝi prenis la konkon sur sian manplaton kaj rigardis proksime. Post kelka tempo la heliko elŝovis siajn antenojn kaj kapon, kiu komencis malrapide ŝanceliĝi ĉiudirekte.

— Estu pli singarda! — Maria admonis, imitante mian kutiman tonon. — Kie estas viaj gepatroj?

Ŝi serĉis sub la arbedo kaj decidis, ke du helikoj iom pli grandaj estas la panjo kaj la paĉjo de ŝia unua konato. Baldaŭ sur ŝia manplato kaj brako rampis kvarpersona familio, ĉar ŝi trovis ankaŭ fratineton. Tiu nomiĝis Petra, kiel la malgranda fratino de Maria mem.

Dum la tuta posttagmezo Maria ludis kun la helikoj, serĉante por ili agrablajn humidajn nestojn en ombrejoj. Kiam Laŭra venis en la ĝardenon, kun Petra surbrake, Maria rigardis ŝiajn botojn kaj diris firme:

— Oni ne rajtas rompi helikojn. Ili ne ŝatas morti.

Laŭra rigardis sian filinon mirigite, sed frakasis neniujn helikojn dum tiu posttagmezo.

Malfrue vespere mi staris dum kelka tempo en la ĝardeno farante nenion, kiel estis mia kutimo en varmaj helaj somervesperoj. Petra jam dormis en sia kradlito. La pordo de la domo malfermiĝis, kaj Laŭra elvenis portante sitelon da forĵetaĵoj el la kuirejo. Ŝi preterpasis min sur sia vojo al la kompoŝtujo, rigardis min kaj ridetis per siaj okuloj. Mi rigardis ŝiajn knabinecajn krurojn kaj meditis, ĉu mi iam memoros ĝuste ĉi tiun vesperon aŭ ĉu ĝi forgesiĝos sen lasi spuron sur mia cerbo, malgraŭ la magia krepusko kaj fortaj odoroj en la aero poiome malvarmiĝanta.

Revenante, ŝi haltis ĉe mi kaj metis la malplenan sitelon surteren. Estis silente, laŭ la strato pasis neniu. Mi prenis ŝian manon kaj suĉetis ŝiajn fingropintojn. Ŝi ĉiam aspektis alloge en ŝorto kaj ĝardenaj botoj.

Maria manĝas fragojn en lakto — ŝi diris. — Sed ŝi parolas nur pri la helikoj. Ili estas nun ŝiaj amikoj.

Mi rigardis al la apuda ĝardeno, kie la najbaro kun timiga pacienco plukis helikojn en grizan sitelon.

— Post kelkaj tagoj ŝi eble denove ekŝatos frakasi ilin. Ŝi estas nur kvarjara — mi diris. — Sed nun ŝi plorus, se ni mortigus eĉ nur unu helikon.

— Kion fari — diris Laŭra kun leĝera suspiro. — Ni devos mortigi ilin, kiam ŝi ne vidos.

Mi metis brakon ĉirkaŭ ŝian talion, lasante mian manon gliti de ŝia kokso en la malantaŭan poŝon de ŝia ŝorto. Ni ambaŭ rigardis al la domo.

— Infano ne rajtas vidi amoradon kaj mortigadon — mi provis filozofiumi. Ne facilis pensi pri amorado, kiam oni pensis pri frakasitaj konkoj kaj eliĝintaj intestoj, kaj pri la senespera svarmado en la sitelo de la najbaro. En la kuireja fenestro aperis la vizaĝo de Maria, ruĝigita de fragoj. Mi provis imagi, kiel ni aspektas al ŝi, en nia krepuska ĝardeno.

ĈINIO

Konsumado dum ferioj kaj vesperoj

Laŭ la Ŝanhaja Komitato pri Komerco, en la ŝanhaja komerco lastatempe aperis du novaj tendencoj: la konsumado dum ferioj okupis proksimume 50 % de la tutjara konsumo, kaj samtempe la vespera konsumado atingis 50 % de la tuttaga.

Laŭ la bulteno de la komitato, pasintjare la totala vendosumo de sociaj konsumaĵoj en Ŝanhajo estis 159 miliardoj da juanoj kaj la konsumo dum ferio- kaj festo-tagoj konsistigis la duonon. Ekde 1999 la ĉina registaro donis al la popolo tri pliajn feriojn jare, kaj tio eble klarigas ke la ĉinoj prefere aĉetas varojn dum tiaj tagoj.

Ĉar plirapidiĝis la ĉiutagaj laboro kaj vivado, ankaŭ la konsumo okazanta dum vesperoj (t.e. post la sesa vespere) okupis duonon de la entuta vendosumo. En kelkaj grandaj komerc-domegoj, ekzemple en la Dongfang-domego kaj en la Ŝanhaja Sesa Magazeno, urbanoj ĵus finintaj sian laboron venas por butikumi. En tiuj komercejoj plimulto de la klientoj estas ŝtataj oficistoj kaj dungitoj de privataj kompanioj, kiuj ĝenerale havas grandan aĉetkapablon.

Cetere, ŝajnas ke por iuj vendejoj la vespera negoco iĝis karakteriza. Ĉar urbanoj emas rearanĝi sian tempouzon kaj komencas enveni la noktan vivon, la totala vespera vendosumo ofte eĉ atingas pli ol duonon.

MU Binghua

ĈINIO

Loterioj

Nuntempe en Ĉinio estas vendataj pluraj specoj de loteriaj biletoj. La ĉefaj estas la Ĉina Sporta Loterio kaj la Ĉina Bonhava Loterio. Ĉie oni povas facile kaj senlime aĉeti bileton je nur du juanoj.

En grandaj urboj kiaj Pekino, Nankino kaj Kantono, sankciite de la lokaj registaroj, sportaj institucioj grandkvante proponas loteriajn biletojn, ĝenerale po du fojojn semajne.

Ĉinoj loterias tre fervore, tiel ke loterio estas unu el la mirindaj spektakloj de la nuntempa Ĉinio. Laŭ kalkulo de la koncerna fako, la nombro de aĉetantoj de loteriaj biletoj jam superas tiun de la ĉinaj akciuloj.

Riska investo

Ĉar pro la multaj aĉetantoj kaj la oftaj loterioj negativa influo ŝajnas neevitebla, specialistoj atentigis la publikon ke loterio estas riska investo. Ili rimarkigis jenajn du punktojn:

Unue, oni devas klare scii ke la loteriado estas eksterordinara industrio. Ekde la 90aj jaroj, la jara tutmonda vendosumo de loteriaj biletoj superas 70 miliardojn da usonaj dolaroj. En iuj landoj, la loteriado kiel industrio eĉ ludas gravan rolon en la ekonomia disvolviĝo. Preskaŭ ĉiu deziras gajninte iĝi milionulo. Tamen, la institucioj emisias biletojn por profiti. Sekve, la nombro de gajnintoj estas nur dekmilono de la biletuloj!

Due, oni aĉetu laŭ sia kapablo kaj elspezu laŭ sia enspezo. Necesas esplori kiom familio racie povas elspezi por loteribiletoj. Iuj familioj elspezas multe da mono por nepre gajni, sed tio ofte kondukas ilin al malespero. Specialistoj opinias ke familio ĉiumonate povas uzi nur 1 ĝis 2 % de la normala enspezo por loterio. Nur tiel ili kun trankvila koro povas esperi bonŝancon.

MU Binghua

BELGIO

Malvuali nigran fantomon

La eniro de dekstreguloj en la registaron en Aŭstrio kaŭzis en Belgio malverŝajnan nervozecon. Unuflanke Belgio — almenaŭ laŭ lokaj gazetoj — ludis gvidan rolon en la bojkoto kaj izolado de Aŭstrio sine de la Eŭropa Unio. Aliflanke en kelkaj urboj — precipe en Antverpeno — la situacio tre similas tiun de Aŭstrio.

La dekstrega partio Flandra Bloko (Vlaams Blok) havas tiom fortan pozicion, ke ĝi kune kun alia partio povus starigi urban registaron. Povo-deziro povus instigi alian partion forgesi la izolecon de Flandra Bloko kaj ekkunlabori kun ĝi. La komunumaj elektoj en oktobro intensigas la nervozecon.

Tradiciaj partioj

Du okazintaĵoj en februaro bone ilustras tiun nervozecon: samtempe ili montras la mallertecon de politikistoj kaj aliaj publikaj agantoj. Unue Johan Leman — estro de kontraŭdiskriminacia centro starigita de la registaro — diris, ke la nuntempa belga politiko estas tiom orientita al la mezo, ke oni ne plu povas distingi inter diversaj tradiciaj partioj. Laŭ Leman mankas vera opozicio. Tiun vakuon lerte plenigas Flandra Bloko, kiu tiel povas altiri voĉojn de malkontentuloj.

Tial laŭ Leman la liberala kaj kristandemokrata partioj (la plej dekstraj) allogu “demokratajn fortojn” el Flandra Bloko, rezervante por ili elekteblan lokon en siaj elektolistoj. Tiel ili regajnos la voĉojn de pli dekstremaj elektantoj. Tiu opinio renkontis fortan kontraŭstaron kaj de la koncernaj politikistoj kaj de Flandra Bloko. La ĉefministro, Guy Verhofstadt [gi verhofstat], ofendite, reagis, ke Leman lasu politikon al politikistoj.

Politika izolado

Multaj komentis, ke Leman ŝajne volis forigi la cordon sanitaire (t.e. la politika izolado de Flandra Bloko — neniu politika partio pretas/rajtas intertrakti kun ĝi). Akcepti, ke iuj membroj de tiu partio tamen estas “demokratoj”, validigas ĝian ekzistorajton. Sendube multaj voĉdonantoj komprenos tiun opinion tiel, ke tamen estas “akcepteble” voĉdoni por tiuj “demokratoj”.

La dua afero okazis en la “dioksin-komisiono”, kiu esploras la fifaman krizon pri belgaj ovoj, kokinviandaĵoj, ktp, okazintan en majo 1999. Dum pridemandado s-ro Slangen [slange], porparolanto de la ĉefministro, rifuzis respondi demandon de Gerolf Annemans [ánemans], gvida figuro el Flandra Bloko (kaj signita de Leman kiel “demokratema”). Slangen pravigis sian agmanieron komentante: mi ne parolas kun tiaj homoj. Pro tiu rifuzo Annemans furioze forlasis la komisionon. Dum la sama sesio Slangen insultis ankaŭ unu el la membroj de la kristan-demokrata partio. Li poste pardonpetis ĉe tiu lasta, sed ne ĉe Annemans: la komisionanoj ne insistis, ke li faru.

Metodoj kondamnataj

Kion ajn oni opinias pri Flandra Bloko, tamen, tiu ĉi konduto denove kaŭzis grandan agitiĝon kaj konfuzon. Oni povas sin demandi, ĉu akcepteblas perforti demokratan agon rilate al anoj de nedemokrataj partioj, kiuj tamen estas demokratie elektitaj. Tamen, ĝis nun, Flandra Bloko daŭre gajnas apogon pro malkontento pri regantaj politikistoj, interalie ankaŭ pro tio, ke oni aplikas al ĝi metodojn, pri kiuj ĝi mem estas kondamnata. Eĉ pli grave estas, ke pro tiaj okazintaĵoj Flandra Bloko daŭre estas “novaĵero” kaj retenas la atenton kaj de la amaskomunikiloj kaj de la publiko.

Okulfrape ankaŭ estas ke, dum abundas diskutoj kaj paroladetoj, oni ĝis nun ne funde komparis tiaman situacion en Germanio kun la nuna en Eŭropo. Kiel ajn Leman politike stumblis, li certe pravas, dirante, ke politikistoj pli klare montru sian vidpunkton kaj identecon rilate al sociaj problemoj.

Povus esti, ke nigra fantomo vagas inter ni, sed tial des pli necesas malvuali ĝian vizaĝon kaj proponi aliajn, klarajn politikajn ideojn.

Guido VAN DAMME

AŬSTRIO

Ŝparlibretoj: fino por la anonimeco

Jam ekde dek unu jaroj estas diskutata la anonimeco de la aŭstriaj ŝparlibretoj. La ok milionoj da aŭstroj posedas 25 milionojn da ŝparlibretoj, kvankam per tiu ŝparmaniero oni ricevas nur mizerajn interezojn. Tamen, de 7 000 ŝparlibretoj la monsumo estas pli ol po 400 000 eŭroj!

Aŭstrio estas membro de la Internacia Komitato kontraŭ Monlavado. Tiu asocio suspektis, ke per anonimaj ŝparlibretoj drogŝakristoj kaj aliaj krimuloj legalizas sian fimonon, kaj minacis Aŭstrion per eksigo, se la anonimeco ne malaperos.

Tial la nova aŭstria registaro decidis ke ĉiu, kiu posedas ŝparlibreton kaj volas enpagi iun sumon, devos montri legitimaĵon al la bankoficisto ekde la 1a de novembro 2000. La lasta anonima monpreno eblos je la 30a de junio 2002. Do la anonimeco ne plu ekzistos ekde la 1a de julio 2002. Tamen restos la severa banksekreto. Nur en okazoj de suspekto pri krimo juĝisto rajtas postuli informojn pri monaferoj.

WALTER KLAG

Bildigi sonon

Laŭ la rekordaro “Guinness” la kamboĝa lingvo uzas 74 literojn, kaj kial ne! En la ĉiutaga vivo mi uzas almenaŭ cent parolsonojn, do kial limigi la skribon al 26 aŭ 28 literojn? Mi konsentas kun MF kaj IO (MONATO, 2000/2, p. 4): se la transskribo ne estas aŭde rekonata de la homoj kiuj uzas la nomon ĉiutage (teŭni blea, zebriĥe), la transskribo ne okazu.

Ronaldo NOBEL’

Necesas revelacio

Ĉu pli miri pri la ruza lerteco per kiu Ionel Onet sukcesas enlistigi la papon kaj Vatikanon inter plej fiaj diktaturoj (MONATO, 2000/2, p. 4) aŭ pli peni por diveni lian koncepton pri diktaturo?

Kial ne doni al li okazon por tion klarigi kaj, tiel, kredigi ke ankaŭ ideo pri tiu diktaturo iris aplombe trempiĝi inter idola fori (= senkritikaj placecaj onidiroj)?

Amando ZECCHIN

kun Torina UECI-Sekcio

FINNLANDO

Je kio ni kredas?

Preskaŭ ĉiu finnlandano aŭtomate estas baptita luterana protestanto. El la pli ol kvinmiliona loĝantaro ĉ. 4,4 milionoj membras en la ŝtata luterana eklezio, sed nur 10 % partoprenas dimanĉan diservon unufoje monate, dum en centra Eŭropo la frakcio estas 20-30 kaj en suda Eŭropo 40 el 100. En Pollando kaj Irlando la frakcio povas estis 90 %. En Usono 40 % el la loĝantaro frekventas la meson ĉiusemajne.

Ĉu ekumena lando?

Oni diras, ke la nordiaj landoj estas la plej nereligiaj en la mondo; aliflanke oni diras, ke ĝuste Finnlando estas la plej ekumena lando. Ĉu ĝi estas ankaŭ hipokrita? Malgraŭ la relativa malmulteco de la praktikantaj religiemuloj, la gazetaro dum la kandidateco de la nuna prezidanto Tarja Halonen ofte atentigis pri ŝia ne-aneco en la ŝtata eklezio — aŭ iu alia eklezio — kaj pri ŝiaj familiaj rilatoj, ŝia kunvivado kun viro sen laŭleĝa aŭ religia geedziĝo.

Malsamaj tendencoj

Eŭropo unuiĝas, sed la kredoj kaj religioj malcentraliĝas kaj dispeciĝas. Senradikaj homoj ne scias, je kio kredi. Se iu homo kun konvinka karismo deklaras, ke Dio ordonis, ke li/ŝi fondu novan religian grupon, li/ŝi baldaŭ trovos samideanojn kaj apogantojn. Homaj rilatoj ege gravas ankaŭ en la religia direktado, kaj ekstremismaj individuoj preferas krei novajn grupojn por si kaj ne subiĝi al la antaŭaj.

Religio ne plu estas socia forto sed privataĵo. Homo povas resti ekster ĉiuj grupoj kaj tamen esti religiema en sia propra maniero. La plej granda ŝanĝiĝo okazinta en la religia vivo de la 20a jarcento estas la plinombriĝo de personoj, kiuj membras en neniu eklezio aŭ religia grupo. Eble ĝuste tial muziko ludas pli kaj pli gravan rolon en diservoj. Muziko trudas neniun doktrinon sed lasas spacon por piaj sentoj kaj etoso, mensaj ripozo kaj puriĝo.

Pluraj konfesioj

La ortodoksa eklezio havas ŝtatan aprobon kaj apogon en Finnlando. Ĝi havas ĉ. 52 000 membrojn kaj unu monaĥejon kaj unu monaĥinejon, kiuj translokiĝis pli okcidenten, kiam iliaj antaŭaj ejoj fariĝis sovetunia propraĵo post la dua mondmilito. Al kelkaj luteranoj ekplaĉas ortodoksismo, kaj ili konvertiĝas. La ortodoksaj muziko kaj arto kortuŝas ilin. La ĉefaj ortodoksaj preĝejoj situas en Helsinko kaj Tampereo, sed multaj paroĥoj havas nur modestan lignan kultejon (ruse “casovnja”, finne “tsasouna”), aŭ la paroĥanoj devas vojaĝi longajn distancojn por partopreni la diservon. La Centro de Ortodoksa Arto situas en la urbo Kuopio. Ortodoksaj centroj allogas ankaŭ turistojn kaj kursanojn, ekzemple per ikonpentrado.

La romkatolika eklezio en Finnlando estas ne bone konata; ĝi havas nur ses milojn da anoj, el kiuj multaj enmigris la landon kiel rifuĝintoj, diplomatoj, gastlaboristoj, ktp. Ofte katolikoj devas havi siajn mesojn en hejmoj aŭ en preĝejo komuna al luteranoj, ortodoksuloj kaj katolikoj. Ĉio tio pretigas la vojon al ekumenismo.

Katolikoj estis la unuaj misiistoj en Finnlando, kvankam unu el ili, la angla episkopo Henriko, estis murdita de kontraŭstarema finna bienulo en la 12a jarcento. (Poste Henriko fariĝis la sankta patrono de la lando.) La reĝoj de la ŝtato Svedio-Finnlando malpermesis katolikismon en la 1520aj jaroj kaj konfiskis katolikajn posedaĵojn, nuligis la gemonaĥejojn kaj ŝanĝis la preĝejojn laŭ protestanta stilo. Kiam Finnlando preskaŭ ducent jarojn poste estis aneksita al Rusio, la polaj soldatoj de la caro kaj aliaj ne-finnoj rajtis katoliki ankaŭ en Finnlando, sed ne la indiĝenaj finnlandanoj. La leĝo pri religi-libereco estis farita nur en 1929. Antaŭjuĝoj nutritaj dum centoj da jaroj tamen plurestas. Multaj opinias, ke iliaj proksimuloj kredu same kiel ili, aŭ ili preferas tute ne pritrakti religiajn temojn.

Pli konataj ol katolikismo estas en Finnlando pentekostismo (ĉ. 40 000 anoj), atestantoj de Jehovo (ĉ. 20 000 anoj) kaj aliaj kristanaj eklezioj kaj grupoj, kiaj la adventistoj, baptistoj, metodistoj kaj Savarmeo. La judaj paroĥoj havas pli ol mil anojn kaj la islamaj pli ol 10 000, sed ordinara finno kvazaŭ ignoras tion.

Tipe nordia eklezia grupo

Tipe nordia kristana grupo estas la lestadianoj, kies fondinto, pastoro Lars L. Laestadius (1800-1861) religie vekis la sameojn kaj laponojn kaj faris multon por sobrigi kaj eduki siajn paroĥanojn. La movado disvastiĝis ankaŭ pli suden kaj eĉ en Usonon kun la elmigrintoj. La lestadianoj ne akceptas la naskoreguladon, rok-muzikon, dancadon, teatron, televidon aŭ pastorinojn. Ĉiusomere ili kunvenas 70 000- ĝis 80 000-ope dum unu semajno, kiam la dise loĝantaj gejunuloj povas renkontiĝi. Ili havas tri edukajn institutojn por adoleskantoj, sed grandparte ili restas membroj de la ŝtata luterana eklezio, kvankam okazas konfliktoj, ekz. pro ina pastoro.

... kaj la cetero ...

Povus esti listigataj pli ol 150 aliaj religiaj grupetoj, kies ideoj envenis la landon aŭ de Usono aŭ de Azio, ĉefe de Barato, kaj kiuj estas pli-malpli konataj tutmonde: scientologio, Kriŝna-movado, bahaismo, framasonismo, budismo, teozofio, antropozofio ktp. Ne ĉiam facilas difini, kio estas religio, kio mensa terapio, kio orienta batalarto aŭ jogo. Kelkaj grupnomoj klopodas kortuŝi homojn: Amikoj de Vero, Pado de Lumo, Amikoj de Silento, Popolo de Dio ... Ĉiu kredas, aŭ almenaŭ deklaras, ke ĝuste ili estas pravaj, verdiraj. Troveblas grupetoj, kiuj intence dediĉas sin al Satano kaj volas hontigi la tradiciajn sanktaĵojn kaj virtojn. Tio jam timigas la publikon, ĉar okazas detruado de tombejoj, vandalismo, priŝtelado kaj incendioj en preĝejoj. Kelkaj grupanoj uzas drogojn kaj konsideras sin liberaj de la leĝoj kaj komuna bonkonduto. Antaŭ nelonge estis kondamnita grupo da gejunuloj, kiuj murdis kaj dispecigis sian kamaradon laŭrite. La ĉefkondamnito, arogante ridetanta sur la televida ekrano, surprizis kaj konfuzis la spektantojn. Instruistoj kaj gepatroj estas avertitaj, ke ili prizorgu siajn adoleskajn gefilojn kaj decideme intervenu antaŭ ol estos tro malfrue. Kelkaj lernejoj malpermesis vestaĵojn, sur kiuj videblas emblemoj de dubinde danĝeraj rok-ensembloj, sed kelkaj homoj, precipe gejunuloj, arde ribelas kontraŭ la limigoj.

Jes ja, je kio ni kredu? Ŝajnas, ke la homo nepre bezonas ideologion aŭ kredon, kaj ŝajnas ankaŭ, ke iuj ŝatas estri kaj la aliaj subiĝi.

Saliko

La artikolo parte baziĝas sur libro de Harri Heino, estro de eklezia esplorcentro, doktoro pri teologio.

Ĉu postmorta vivado?

Mi multe kompatas la aŭtoron (MONATO, 1999/11, p. 14) pro lia nereligia kredo. Li “kompatas homojn afliktatajn de religiaj kredoj”, sed konfuzas la spiritan mondon kun spiritismo kaj la mortinta mondo, eĉ ignoras ke dio kaj postmorta vivado estas filozofie kaj teologie tute malsamaj konceptoj. La aŭtoro provas gustumi per la nazo kaj flari per la buŝo. Al blindulo similas kiu volas vidi spirite per fizikaj okuloj.

Hubertus M. SCHWEITZER, Germanio

TELEFONKARTOJ

Ne nur por infanoj

“Ĉu tio ne estas por infanoj?” — ekmiris mia amikino, kiam mi demandis ŝin, ĉu ŝi povus doni al mi uzitajn telefonkartojn por mia kolekto. Mi respondis, ke infanoj kolektas multon, sed tio ofte daŭras nelonge. Veraj kolektantoj, laŭ mi, povas esti nur plenkreskuloj.

Mi komencis kolekti telefonkartojn antaŭ du jaroj, kiam mi ricevis leteron de brazila esperantisto José Odilon, kiu skribis al mi, ke li havas grandan kolekton de ili. En sia letero li demandis min, ĉu mi konas iun, kiu volonte interŝanĝus telefonkartojn kun li. Kaj krome s-ro Odilon interesiĝis, ĉu mi povus sendi al li adresojn de kolektantoj.

En mia domo tiutempe loĝis angola studentino, kiu sidis ĝuste apude, kiam mi malfermis la leteron de la brazila samideano. Vidinte ĝin, ŝi surprizite demandis, ĉu mi parolas ankaŭ portugale. La portugala lingvo ja estas ŝia gepatra lingvo. “Ne, la brazilano estas esperantisto kaj li skribas al mi en Esperanto”, mi respondis. Kaj mi eĉ menciis al ŝi, pri kio li skribas al mi. “Atendu iomete”, diris la studentino kaj tuj forkuris en sian loĝejon. Baldaŭ poste ŝi revenis kun 45 uzitaj telefonkartoj, kiujn ŝi donacis al mi.

Imagu: post la ricevo de tiu letero helpe de la angola studentino mi iĝis posedantino de 45 telefonkartoj. Mi tuj respondis al la brazilano, sed bedaŭrinde li ne respondis. Ĉar antaŭe mi neniam uzis en la praktiko telefonkarton, mi estis surprizita konstati, ke tiuj kartoj estas tre belaj kaj aperas en serioj.

La postan tagon mi parolis pri tio en mia Esperanto-klubo, kaj miaj geklubanoj promesis helpi kaj disponigi al mi uzitajn telefonkartojn. Unu el ili eĉ donacis al mi katalogon de ili kaj mi vidis, ke la serio de fama nialanda altaro en Bojnice konsistas el dek unu telefonkartoj. Krome la serio de protektataj bestoj estas el dek kvar eroj, ktp. Mi entuziasmiĝis kaj ekde tiam mi fariĝis fervora kolektantino de telefonkartoj. Se iu havas la saman ŝatokupon, bonvolu kontakti min: A. Komloŝiova, Rovnikova 6, SK-821 02 Bratislava, Slovakio.

Alica KOMLOŜIOVA

Ankaŭ ekzistas telefonkartoj esperantlingvaj.

GERMANIO

Brutalaj dekstruloj

La mondo gapas al Aŭstrio, indignante pro ties dekstra popolisto Jörg Haider [jerg hajda]. Aŭstroj, laŭ enketoj, multnombre kontraŭas eksterlandanojn. Tamen de longa tempo oni ne aŭdis, legis aŭ televidis pri fizikaj atakoj de aŭstroj kontraŭ ne-aŭstroj. Iom alia estas la situacio en Germanio.

Ties registaro en Berlino estis inter la 14 EU-landoj, kiuj interkonsentis izoli Vienon pro Haider. En distanco de nur kelkaj kilometroj de Berlino, meze de februaro, kiam kulminis disputoj pri la sankcioj kontraŭ Aŭstrio, komenciĝis proceso kontraŭ kvin junuloj. En urbo Rostock [rostok] oni akuzis la dekstrajn radikalulojn pro kruelaj krimoj en Eggesin. Antaŭ duona jaro la novnazioj nokte persekutis du vjetnamojn, ĉasis ilin tra la urbeto, batis kaj tretegis, ĝis la viktimoj estis senkonsciaj. La junuloj kriis malamajn sloganojn. Poste ili revenis kaj ankoraŭfoje torturis la azianojn, per siaj najlobotoj stamfis sur la du viroj, kiuj ne povis defendi sin. Nur matene gardistoj malkovris ilin, vivdanĝere vunditajn. Unu el ili dum semajnoj kuŝis en komato kaj ĝis nun ne resaniĝis.

Longa listo

La kvin kalve razitaj “haŭtkapuloj” (angle: skinheads) indikas kiel sian motivon “malamon kontraŭ eksterlandanoj”. Tiu ĉi fiago estas nur unu en longa ĉeno de tiaj brutalaĵoj. Jen nur kelkaj similaj krimoj de perforto:

25a de novembro 1990: haŭtkapuloj atakas en Eberswalde [ebersvalde] en diskoteko afrikanojn; 28-jara angolano mortas.

17a ĝis 21a de septembro 1991: en Hoyerswerda [hojesverda] dekstregaj junuloj atakas hejmon de aziluloj.

22a ĝis 28a de aŭgusto 1992: en Rostock junuloj kaj najbaroj atencas aziloficejon, ĵetas brulaĵojn kaj elpelas azilulojn.

12a de majo 1994: en Magdeburg haŭtkapuloj pelĉasas afrikanojn tra la urbo; policistoj kaj civitanoj observas la perforton, ne intervenante.

13a de februaro 1999: alĝeriano mortas en Guben pro pelĉaso fare de dekstregaj junuloj. Proceso kontraŭ ili komenciĝis la 25an de februaro 2000. Du el la dek unu krimuloj la antaŭan nokton detruis dekoraĵojn de la memorŝtono starigita honore al la mortinto.

En la vespero de la tago, dum kiu komenciĝis la enkonduke menciita proceso, en Gotha ok junuloj kruele bategis viron el Kuvajto kaj grave vundis lin. Ĉu la supozo estas malprava, ke la informoj pri la proceso instigis ilin krimi? Kiom longan tempon, cetere, povas daŭri ĝis oni malfermas proceson, montras alia kazo: la 1an de septembro (Tago de Mondpaco!) 1998 en Halle du junuloj pelĉasis nigrulon kaj tiom grave vundis lin, ke li perdis okulon. Nur la 23an de februaro 2000 oni malfermis proceson.

Kreskanta nombro

Ĉu kulpas dekstraj registaroj pri tiaj dekstraj perfortoj? En Brandenburg, la federacia lando, kiu ĉirkaŭas Berlinon, daŭre regas socialdemokratoj. La plej freŝa statistiko montras, ke la nombro de atakoj kontraŭ eksterlandanoj en tiu ĉi lando ne malkreskas. En 1998 oni registris 94 tiajn krimojn, en 1999 estis 118, do kresko je 25 %. Dum la du unuaj monatoj de 2000 okazis jam kvar perfortoj.

Ankoraŭ unu komparo kun Aŭstrio estas interesa: en ties ĉefurbo Vieno centmiloj manifestaciis kontraŭ Haider; en Berlino fine de januaro 500 novnazioj manifestaciis, kun flagoj kaj Hitler-saluto, ĉe la Brandenburga Pordego. Ankaŭ en aliaj urboj okazis tiaj marŝoj.

Legantoj, kiuj iomete konas Germanion, certe rimarkis, ke la listigitaj atencoj kontraŭ eksterlandoj ĉiuj okazis en orienta parto de la federacio, do en la eks-socialisma ŝtato. En la tuta Germanio vivas ĉ. 8000 perfortemaj dekstreguloj, 65 el 100 000 loĝantoj; en la orientaj federaciaj landoj la proporcio estas 74 el 100 000 loĝantoj.

Polica ŝtato

Oni havas multajn klarigojn pri tio, ekzemple, ke la antaŭa polica ŝtato malhelpis tiajn krimojn kaj ke nun, en demokratio, ksenofobio antaŭe subpremita eksplodis. Fakte, en okcidenta Germanio la nombro de atakoj kontraŭ eksterlandanoj konsiderinde malkreskis, sed tie ili abundis antaŭ kelkaj jaroj. Interese estas krome, ke ĉiam estis malpli multaj en sudaj federaciaj landoj, kie regas dekstraj partioj.

Oni povas kompreni, ke fronte de tiuj faktoj, aŭstroj estas ofenditaj pro la EU-sankcioj. Susanne Riess-Passer [rispasa], nova estrino de la Haider-partio, kritikante la germanan registaron pro tio, komentis: “Ĉe ni ne brulas azilhejmoj, ni ne havas novnaziojn, kiuj marŝas tra la stratoj.”

MAUL Stefan

IRANO

Lando de la reuz-lernejo

Nuntempe pli ol 14 milionoj da irananoj iras lernejen; pliaj kvar milionoj studas en universitatoj. Tio signifas, ke ĉ.

triono de la tuta popolo iel studas. Ĝenerale infanoj komencas ĉe elementa lernejo sep-jaraĝe; kelkaj tamen iras pli frue al infan-vartejoj, kie ili lernas pentrante kaj kantante. Eble baldaŭ ses-jaraj infanoj povos esti registritaj ĉe elementaj lernejoj.

Por akiri abiturientan diplomon necesas studi dum 12 jaroj. La studperiodoj tiel dividiĝas: elementa periodo (kvin jaroj), meza periodo (tri jaroj), gimnazia periodo (kvar jaroj). Universitata studado same dividiĝas: atingebla post unu jaro estas post-abiturienta diplomo; post ĝis kvar jaroj licencio; kaj post ĝis ses jaroj magistra rango.

Aĉeti lernilojn

Lernantoj pli ol 20-jaraĝaj, kiuj ankoraŭ ne akiris abiturientan diplomon, rajtas ĉeesti nur vesperajn lernejojn por plu studi. Tamen por eniri universitaton ne estas aĝlimo. Universitatoj, samkiel lernejoj, estas aŭ ŝtataj aŭ privataj: tamen eĉ ŝtataj lernejoj ne estas tute senpagaj, ĉar oni devas elspezi etajn sumojn por aĉeti lernilojn.

Dum la lernejaj jaroj oni studas minimume tri lingvojn: al tiuj aldonendas foje ankaŭ regionaj lingvoj. Infanoj ĉe elementa nivelo studas nur la nacian lingvon, la persan, sed dum postaj studperiodoj oni eklernas ekz. la araban kaj la anglan. Argumentite estas, ke pro tiom da lingvo-studado kelkaj lernantoj ne facile adaptiĝas al la meza aŭ gimnazia studperiodoj. Eble oni povus toleri la anglan, sed verdire la araba neniel estas aplikata krom kadre de islama teologio.

Malbona lerno-ritmo

Problemo estas, ke la lerneja spaco en Irano apenaŭ sufiĉas: ĉambroj ofte ne taŭgas por klasoj kun 40 ĝis 50 kursanoj. Plue, pro spaco-manko, infanoj “skipe” iras lernejen: kelkaj lernas matene, kelkaj post-tagmeze.

Tiel lernejoj estas reuzataj; specialistoj kredas, tamen, ke tia lerno-ritmo foje malbone efikas ĉe infanoj.

Aparta programo lanĉita antaŭ 20 jaroj celas elradikigi analfabetismon.

Ĝi helpas ekz. pli aĝajn laboristojn, kiuj en la pasinteco ne — aŭ nur minimume — iris lernejen, kaj vilaĝanojn, en kies foraj komunumoj ne plentempe deĵoras instruisto. Ankaŭ membroj de nomadaj triboj tiel profitas. Tiom sukcesas la programo, nomata Lerniga Movado, ke kelkaj partoprenintoj eĉ ekstudis universitat-nivele.

Publikaj ferioj

La studjaro komenciĝas la 23an de decembro kaj daŭras pli-malpli ĝis la 22a de junio.

Dum tiu periodo tamen lernejoj estas fermitaj pro la irana novjaro (21a de marto ĝis 2a de aprilo); ankaŭ vendrede pro la irana ripozo-tago. Aldonendas publikaj ferioj (jare ĝis 30) kaj tagoj por prepari ekzamenojn (jare ĝis 15). Kalkulite estas, ke ekz. gimnaziano ĉeestas la lernejon maksimume 100 tagojn jare.

Knaboj kaj knabinoj en Irano ĝis la universitata nivelo estas instruataj en apartaj lernejoj; nur instruistinoj rajtas instrui knabinojn (ĉe la elementa nivelo instruistinoj instruas ankaŭ knabojn). Ĉio ŝanĝiĝas ĉe universitatoj: tie ambaŭ seksoj samkursanas.

La apartigo de la seksoj fontas el historiaj, sociaj kaj moralaj tradicioj, kiuj determinas ankaŭ, ke knabinoj ĉiam plene kovru korpon kaj hararon per mantelo kaj kaptuko. Tio signifas, ke knabinoj ne povas plene elekti sportojn: ili estas limigataj al ekz. korbo-pilko kaj tablo-teniso.

Mojtaba KHEIR-KHAH/pg

IRANO

Survoje al espero

Elektiĝis meze de februaro nova irana parlamento — la sesa post la revolucio en 1979 revolucio — kiu ekoficos fine de majo. Nur 60 membroj el la 290-kapa parlamento estas reelektitaj.

Fiaskis la kvina parlamento plejparte pro rifuzo de konservativuloj akcepti reformojn — aparte kulturajn — de prezidento Mohammad Khatami. Ili eĉ interpelaciis la ministron pri kulturo kaj islama gvidado, kiu signife liberigis la gazetaron kaj permesis aperigon de multaj novaj ĵurnaloj.

Reviziemuloj

La nova, sesa, parlamento multe pli subtenos la prezidenton ol la malnova.

Elektante ĝin, irananoj montras, ke ili kontraŭas la konservismon de la kvina parlamento kaj subtenas la reviziemulojn, kiuj gajnis 75 % de la tutlandaj voĉoj. Tiel estos realigitaj — laŭ esperoj de irananoj — la homecaj ideoj de prezidento Khatami.

Ĉefaj postuloj de voĉdonintoj al novaj parlamentanoj jenas: libereco de esprimo, kontraŭinflacia politiko, toleremo kontraŭ opoziciantoj, restarigo de politikaj partioj, kaj individua, socia, ekonomia kaj politika sekureco. Alivorte: realigo de tutlanda, kredebla kaj funkcianta demokratio.

Akbar FEKRI/pg

El la nordia mitologio

Mi antaŭe ne renkontis la nomon Gunnar Gällmo, sed mi esperas ofte rerenkonti ĝin, ĉar temas pri tre talenta originala verkisto esperantista.

“Mokrokalvo” estas rakonto de tradicia nordia mitologio, redonita en Esperanto. Tamen ĝi ne estas simpla rerakonto. La verkinto enverŝas multajn komikajn, parte seriozajn kaj tre seriozajn komentojn dum sia rakontado por distri, edifi kaj kelkfoje instrui la leganton. Ekzemple: dum rakontado pri sia propra agado, la nordia tondrodio Toro diras:

“Kaj alia afero, kiun mi ne kapablas kompreni, estas kiel vera Ragnaroko [la fino de la mondo] povos esti se Lokio [malliberigita figiganto] tiam ne estos libera, ĉar tiukaze ni, bonaj potencoj, ja ne havos dignan kontraŭstaron, kaj kia amuzo estus tiam la fina pereo de nia mondo?

“Nu, tamen, doni Idunan [provizantino de etern-junigaj pomoj] al Ĉacio [giganto], tio ja ne estus tre ĝentila faro al ŝi, nek al Bragio, kiu estas ŝia edzo; sed treege ĝentila faro ankaŭ ne estus al ni aliaj dioj, ĉar nian eternan junecon, tiun ni posedas fakte nur tiel longe kiel ni povas frandi la pomojn de Iduna.

“Sed veraj, bonkvalitaj pomoj devas esti. Se oni havas nur tiajn modernajn pomojn envaksitajn, kvazaŭ plastajn — kial oni tiam vivu? ‘Golden Delicious’ fiaĉ’!”

Vortgenrotemoj ankaŭ tre interesas la rerakontanton. El pluraj tiaj nur parte seriozaj diskutetoj unu estas plurmaniere amuza:

“Do, Lokio aliformigis [Idunan] en nukson, li ne estas malsperta pri aliformigaj trukoj, certe, tiu ulo; kaj poste li prenis ŝin, aŭ eble mi pli bone dirus ‘ĝin’, ĉar nukso ja strikte dirite ne havas virinan sekson, nek viran, kompreneble, kaj do devas esti prezentata per neŭtra pronomo — sed, aliflanke, tiu nukso kaj antaŭe kaj poste estis fakte Iduna, tre virinseksa, kaj do eble ankaŭ dum tiu nuksa stadio ŝi, ĉu konscie ĉu subkonscie — ne, ĉi tiu estas tro por mia povra dicerbuma kapablo, precipe kun peco de akrigŝtono enkape — ĉu virino en la formo de nukso entute havas konscion? Iduna neniam informis nin pri tio poste...

“Do, Lokio aliformigis Idunan en nukson, prenis ŝin, aŭ ĝin, bonvolu forstreki la nedeziratan alternativon, kaj ekflugis kun ŝi enkrife...”

Se la multaj nomoj iom ĝenas vin, nu, bona kaj facile komprenata laŭalfabete ordigita listo de la nomoj kun necesaj informoj pri ĉiu el ili troviĝas ĉe la fino de la libro.

La du citaĵoj ĉisupraj donas al vi specimenon de la gusto de la rakontostilo. Ĝi eble ne plene kontentigos puristojn kiuj preferas sian mitologion senornama, sed al la ĝenerala leganto, kiu ja tute ne konas la mitologion nordian, la gusto ja estas ne nur tre dolĉa, sed ankaŭ kelkfoje spica. Ensume, tre leginda kaj havinda verko.

Donald BROADRIBB

Gunnar Gällmo: Mokrokalvo la gigantegegego. Eld. Al-fab-et-o, Skövde (Svedio), 1999. 72 paĝoj A5-formataj. Broŝurita. Prezo ĉe FEL: 6,00 eŭroj + afranko.

Nekutima konkurso

Nekutima konkurso kaptis la atenton de aŭskultantoj de komerca radiostacio en Litovio. Partoprenantoj devis kisi aŭtomobilon: tiu, kiu plej longe eltenis, gajnis novan “Fiat”-aŭton. Laŭregule la 10 partoprenantoj rajtis ĉiun duan horon interrompi sian kisadon por kvin minuta paŭzo. Post 40-hora kisado venkis 25-jara fraŭlino Ligita Albuzyte. Poste ŝi konfesis, ke ŝi haluciniĝis, sentas dorsdolorojn kaj suferas pro ŝvelinta lango.

LAST/pg

NORVEGIO

Ĉu malsana sistemo?

Lastatempe aperis reklamoj en diversaj eŭropaj landoj, anoncante, ke kuracistoj kapablaj paroli angle aŭ skandinave povas trovi laboron en Norvegio kondiĉe, ke ili tie restos dum kelkaj jaroj. Oni ofertas senkostan instruadon pri la norvega lingvo kaj jaran salajron de kutime pli ol 60 000 eŭroj.

Leviĝas demando, kial en riĉa lando kiel Norvegio ŝajne mankas kuracistoj. Kvankam en Norvegio ekzistas forta kuracista asocio (Dnl), ĝi ne influas rekte la universitatojn, kiuj edukas kuracistojn.

Tian influon havas nur la norvega registaro. Do, simple dirite, la nuna situacio fontas el malbona registara planado.

Prioritato

La registaro ĵus enkondukis reformon, tamen ŝajne ne bone trapensitan. La reformo koncernas la sistemon fastlege (kutima kuracisto), kiu asignas al ĉiu norvega civitano difinitan ĝeneralmedicinan kuraciston.

Certagrade civitanoj mem rajtas elekti sian kutiman kuraciston, kiu ĉiam estu la unua, al kiu oni sin turnas pri sanproblemoj. La kuracistoj donu prioritaton al siaj fastlege-pacientoj antaŭ aliaj pacientoj.

Avantaĝoj de la reformo estu i.a. pli rapida aliro por la pacientoj al siaj konataj kuracistoj, pli bona kontrolo pri disdonado de medikamentoj (narkotemuloj ne plu povos

iri de kuracisto al kuracisto, petante pilolojn), kaj pli longdaŭra kontakto inter kuracistoj kaj pacientoj (pacientoj rajtos nur malofte ŝanĝi al alia fastlege-kuracisto).

Oni kredas, ke la rezultoj estos i.a. pli bonaj diagnozoj kaj pli efika kuracado.

Troa laboro

Antaŭ kelkaj jaroj oni optimisme prov-enkondukis la sistemon en kelkaj urboj.

Dum tiu ĉi periodo montriĝis, ke la vera rezulto estis troa laboro por la plej popularaj kuracistoj kaj ankaŭ por tiuj en regionoj kun supermeza nombro de civitanoj por ĉiu kuracisto.

Antaŭe, kiam ne sufiĉis lokaj laborfortoj, oni povis alvoki kromajn kuracistojn aŭ sendi pacientojn al najbaraj regionoj. Nun oni ne plu povos tiel agi, ĉar ĉiu paciento devas (almenaŭ unue) iri al sia fastlege-kuracisto kaj ne al anstataŭanto. Oni kalkulis, ke por realigi la sistemon en la tuta lando, Norvegio bezonas 600 kuracistojn pli ol ĝi nun havas.

Prestiĝo

La kuracista asocio Dnl opinias, ke tamen sufiĉus la kvanto de kuracistoj en Norvegio, se la geografia distribuado estus pli justa. Dnl forte kontraŭas la fastlege-sistemon en ties nuna formo; ĉar la politikistoj ŝajne pro prestiĝo ne plu povas revoki la decidon, la asocio jam dum pluraj jaroj instigas la registaron edukigi pli da kuracistoj.

Norvegaj universitatoj nun estas edukantaj sufiĉe da kuracistoj, sed tio komenciĝis tro malfrue. Malgraŭ premado de Dnl, la registaro permesis, ke oni prokrastu enkondukon de la sistemo tra la tuta lando nur ĝis la 1a de januaro 2001. En Norvegio inter 2001 kaj 2003 do mankos norvegaj kuracistoj. Pro tio oni nun urĝe klopodas logi eksterlandajn kuracistojn al Norvegio por eviti krizon en la sansistemo.

Ulf LUNDE

Racia kaj ripoziga

Stefan Maul rakontas (MONATO, 1999/11, p. 5) kiel en Germanio ĉiujare 6000 abortemaj virinoj, kiuj iris al katolikaj konsilejoj por akiri laŭleĝan ateston, tie estis konvinkitaj ne abortigi sin. Ses mil fetoj jare savitaj de aborto. Sed Vatikano malpermesas la atestadon, kaj do malebligas la konsiladon.

Al tiu rakonto Richard Haupenthal respondas (MONATO 2000/3, p. 4), sed li eĉ ne mencias la konsiladon. Li nur diras, ke moralo estas nek kameleono, nek mod-artikolo laŭbezone modifebla, forĵetebla aŭ restarigebla. Se morala sistemo volas protekti la vivon, ĝi devas fari tion absolute, ĉiam kaj ĉie. Alimaniere dirite, moralo estas nur jurisma vortludo: ne gravas ĉu miaj agoj kondukas al sesmil pliaj abortigoj ĉiujare, se mi mem ne permesis unu el tiuj abortigoj. Stranga, sed sendube tre racia kaj ripoziga sinteno.

Mi povas imagi ankoraŭ pli logikan moralon. Laŭ hodiaŭa biologio, feto ekde la komenco estas homa estaĵo kun ĉiuj elementoj de la naskota individuo, diras kaj Maul kaj Haupenthal. La hodiaŭa biologio asertas ke estas la genomo kiu entenas ĉiujn elementojn de la naskota kaj grandiĝonta individuo, kaj ke mortigo de homa genomo estas mortigo de homo. Tion oni nomas murdo.

Duono de la genomo de homo venas el spermatozoo, duono venas el ovolo.

Mortigo de ovolo aŭ de spermatozoo estas duonaj murdoj. Ĉiu matematikisto povas konfirmi ke du duonaj murdoj egalas unu kompletan murdon. Se oni malpermesus kaj dum kvin jaroj malebligus ĉiujn duonmurdojn fare de virinoj, la tuta homaro jam estus mortinta pro malsato. La saman rezulton oni akirus post kelkaj monatoj, malpermesinte virajn duonmurdojn dum nur unu minuto. Eble ni ne estu tiom logikaj. Kiu volas konservi la homaron, devas konservi la vivon. Vivado ne eblas sen manĝado.

Martin DECALUWE, Belgio.

GENROJ EN LA FRANCA

Sinjorino “Le secrétaire” (la sekretario)

aŭ Sinjorino “La juge” (la juĝistino)

La hindeŭropaj kaj semidaj lingvoj montras tre strangan apartaĵon: en ili, la substantivoj estas dispartigitaj en tri klasojn, sen ia konata kaŭzo. Tri klasojn, kiujn la gramatikistoj nomas gramatikaj genroj. Tio tre mirigas la orientanojn, en kies lingvoj ne ekzistas tiaj malsimplaĵoj. Efektive, kiam japanoj aŭ turkoj studas la francan lingvon, ili verŝajne rigardas kiel ĉinan kaprompaĵon, ke la tasse (la taso) kaj la soucoupe (la subtaso) estas traktataj female, dum le bol (la bovlo) kaj le verre (la glaso) estas rigardataj kiel maskloj. Ili vane serĉas la kaŭzon de tiu strangaĵo. Kaj ili bone ridas, kiam ili konstatas, ke eĉ grandvaloraj verkistoj falis en la kaptilon, ellasante senpripense la erarajn dirmanierojn un atmosphère, un esbroufe, une esclandre, un orbite ... (atmosfero, fanfaronado, skandalo, orbito) anstataŭ la ĝustaj formoj une atmosphère, une esbroufe, un esclandre, une orbite ...

Kelkaj lingvoj (la angla, la armena, la irana) perdis tiun apartaĵon dumvoje. Bone. Aliaj (la latinidaj) havas nur du klasojn, perdinte la neŭtron. Sed la malfacileco restas sama. Tiu divido de la substantivoj en du klasojn estas efektive unu el la grandaj malfacilaĵoj en nia kara franca lingvo. Iuj asertas, ke ĝuste tio kaŭzas ĝian belecon. Povas esti. Ĉiakaze, tio estas nesuperebla fakto.

Sed, per ĉiuj diabloj, ni ne igu la aferon ankoraŭ pli malsimpla!

De jarcentoj, la franca lingvo kapablas distingi paniston (le boulanger) disde panistinon (la boulangère). Efektive, tiuj du homoj formas paron, kaj ambaŭ apartenas al nia universo: povas esti utile, precizigi, ĉu oni parolas pri unu, ĉu pri la alia. Sed se iu civitano turnas sin al sia deputito, kian utilecon havas la distingo inter le député (la virdeputito) kaj la députée (la deputitino)? Tio estas perfekte senutila: ne temas pri paro, kaj la sekso de tiu parlamentano havas nenion utilan ĉi tie. Antaŭ nelonge, la historiistino Hélène Carrère d’Encausse [helén kaĥéĥ dankós] estis elektita al la plej alta posteno en la Franca Akademio. Ŝi tuj precizigis, ke ŝi estas ekde nun Sinjorino le Secrétaire perpétuel (la vivdaŭra sekretario) (neŭtre), kaj ne Sinjorino la Secrétaire perpétuelle (la vivdaŭra sekretariino) (female). Ŝi donas la kialon de tiu firma decido: “la vivdaŭra sekretario estas ne persono, sed institucio datumanta de 1635: ne temas pri mi, nek pri iu alia; mi ne volas ĝin virinigi kaj ligi kun mia estaĵo; tio estas pli logika kaj la franca lingvo fartas des pli bone.” Alivorte, institucio ne havas sekson, kaj ĝia nomo havas nur la gramatikan genron, kiu fontas de ĝia etimo. Ĝi povas esti maskla, ĝi povas esti femala: unu ŝanco el du. Ĉi-okaze, temas pri maskla nomo (gramatike maskla, ne sekse maskla, kio estus tute alia afero).

Socia problemo

Iuj imagas al si, ke per la femaligo de la postenaj nomoj, oni batalas favore al la aliro de la virinoj al la diritaj postenoj. Tio estas plej malĝusta. La vero estas eĉ ekzakte mala. Oni ŝajnigas la problemon leksika, ĝuste por zorge kaŝi la fakton, ke ĝi estas ĝisfunde socia. Oni ĵetas al la virinoj amuzilon, la femaligon de kelkaj substantivoj, kun la espero, ke ili kontentiĝos per tio, kaj rezignacios pri la lukto por la egaleco de la salajroj kaj la aliro al la decidaj postenoj.

Kelkaj personoj imagas al si, ke ekzistas necesa kaj konstanta rilato inter sekso kaj gramatika genro. Tia rilato neniel ekzistas! Se ĝi ekzistus, en la mensa universo de la franclingvanoj, ĉiuj balenoj estus femalaj, kaj ekzistus nur maskloj ĉe la delfenoj! En preskaŭ ĉiuj animalaj specioj, la sola maniero reproduktiĝi estus partenogenezo!

De kelkaj jaroj, la fama vortaro Petit Larousse akceptas une députée (deputitino) kaj une ministre (ministrino). La eldono de la jaro 2000 aldonas une juge (juĝistino). Tiuokaze, kial oni ne inventas ankaŭ une hannetonne, une homarde, une poissone, une caïmane, une lézarde, une bouvreuille, une cachalote, une okapie, une rhinocérosse (melolontino, omarino, fiŝino, kajmanino, lacertino, pirolino, makrocefalino, okapiino, rinocerino), vortojn ne ekzistantajn? Kaj se oni sentas sin devigataj krei femalajn neologismojn, kial la maskloj estus forlasitaj? Necesos do, sub minaco de neakceptebla maljusteco, fabriki un écrevis, un langoustin, un coccinel, un balein, un musarain, un belet (virkankro, viromareto, virkokcinelo, virbaleno, virsoriko, virmustelo), vortojn same ne ekzistantajn?

Siavice, la homa specio bezonus similajn kreaĵojn. Claudia Schiffer [klaŭdja ŝifer] postulus, ke oni nomu ŝin une mannequine (manekenino). Oni ne plu komprenus la vorton médecine, kiu povus difini, ne nur “medicinon”, sed ankaŭ “medicinistinon”. Sinjorino la rectrice (rektorino) de la universitato estus homonimo de la rectrices (plumoj de birda pugo). Kona kuiristino ne plu estus nomata un cordon-bleu (blua kordono, sed une cordonne-bleue (blua ŝtrumpo), sed une basse-bleue (blua baso), aŭ eble une chaussette-bleue (blua ŝtrumpetino).

La deviga korolario estus, ke Catherine Deneuve [katĥí>n denév] restus une vedette (ĉefrolulino) kaj une star (stelulino), sed Gérard Depardieu [ĵeĥáĥ depaĥdjé] ne plu akceptus esti le dupe (la vir-trompito) de la evoluo de la lingvo, kaj iĝus do un vedet (virĉefrolulo) kaj un star (virstelulo), eble ankaŭ un idol des jeunes (viridolo de la junuloj). Trafikakcidento trafus nur un victime (virviktimo) se tiu virpersono (ce person) estas sinjoro.

Kaj se iu dirus tiam al mi: “vi estas une crapule (kanajlo) kaj une fripouille (fripono), ĉar vi skribis tian artikolon,” mi respondus: “mi tre bedaŭras, se mi estas un crapul (virkanajlo) kaj un fripouil (virfripono)!”

André CHERPILLOD

ARKITEKTURO

Friedensreich Hundertwasser 1928 – 2000

La 19an de februaro 2000 mortis la aŭstria artisto Friedensreich Hundertwasser [fridensrajĥ hundertvaser] (la nomo signifas “pac-riĉa cent-akvo”), vojaĝante sur ŝipo de Nov-Zelando al sia hejmlando, Aŭstrio. Legante libron li por ĉiam endormiĝis — pace sur akvo.

Friedrich Stowasser1 [fridriĥ stovaser] naskiĝis en 1928 en Vieno. Jam la sekvan jaron mortis lia patro. Kun sia juda patrino, kies multaj parencoj mortis en koncentrejoj, li travivis la duan mondmiliton (1939-1945) en la naskiĝurbo. Post la abiturienta diplomo en 1948 li nur tri monatojn studis en la viena art-akademio kaj elmigris al Parizo. Nur unu jaron poste li trovis sian stilon kaj nomis sin Friedensreich Hundertwasser.

Studvojaĝojn li entreprenis de 1949 ĝis 1951 al Italio, Hispanio kaj norda Afriko.

Li famiĝas

En 1953 li pentris sian unuan spiralon, kiu iĝis lia dumviva simbolo. Pro multaj ekspozicioj li estis baldaŭ mondkonata. En 1959 aperis lia “Malŝimiga Manifesto” kontraŭ la raciismo en la arkitekturo. Li nomis la rektan linion “ilo de la diablo”, kiu estu anstataŭigita de la spiralo. En la sama jaro li estis nur tri monatojn docento pri arto en Hamburgo, ĉar li desegnis “senliman linion” ĉirkaŭ la arta altlernejo. La polico finis lian demonstracion, kaj Hundertwasser rezignis pri la docenta posteno.

Li defias per ŝokaj agoj kaj ideoj

En Vieno, sur la urban konsilantinon pri arto li ŝprucigis nigran farbon okaze de malfermo de studenta hejmo en 1968. Poste li nudigis sin kaj deklaris: “Tiu ĉi domo estas la plej granda fekejo, en kiu mi ĝis nun estis!”. Enuigaj fasadoj plej tedis lin. En 1972 li publikigis sian manifeston “Fenestra Rajto kaj Arba Devo”: Ĉiu — laŭ li — havas la rajton kaj eĉ devon ornami siajn fenestrojn kaj planti arbojn sur la tegmento. En la 17a viena distrikto, en Ander-strateto, ankoraŭ videblas tiaj fenestroj.

Ekologia spiritualeco

En 1974 li propagandis la ideon de la humo-necesejo por ne malpurigi la valoran akvon. En 1984 li engaĝiĝis kontraŭ la danuba akvocentralo Hainburg2. Ĝis nun oni ankoraŭ ne konstruis tiun centralon, kaj saviĝis valora apudrivera naturprotektita arbaro. En 1985 malfermiĝis la Hundertwasser-loĝdomo en la tria viena distrikto. Proksime de ĝi en la sekvaj jaroj estiĝis travivaĵa vendejo kaj la Arto-domo. Tiuj tri konstruaĵoj estas allogaĵoj por turistoj kaj montras la filozofion de Hundertwasser: Ĉar ebenaj plankoj estas maŝinkonvenaj kaj malsanigaj, Hundertwasser ondigis ilin. Pro tio la homo retrovas la rilaton al la tero, relernas konscie vivi. La spacoj inter la kaheloj estas ne regulaj, foje unu kahelo aŭ spegulo estas rompita. En 1987 pro brulo damaĝiĝis la dua viena rubobruligejo en Spittelau [ŝpitelaŭ]. Unue Hundertwasser kontraŭis la renovigon — li estis por evito kaj reuzo de rubo. Post unujara korespondado kun urbaj oficistoj li decidis subteni la rekonstruadon per ornamado de la fasado kaj la kamentubo. Okulfrapa en la mezo de la kamentubo estas la 113-tuna orumita globo, en kiu troviĝas mezuriloj por la ellasataj gasoj. El la 1110-kvadratmetra surfaco de la globo nokte brilas 1250 lumpunktoj.

Persone

Hundertwasser mem flikis siajn pantalonojn kaj mem faris siajn sandalojn. Kiel malamanto de simetrio li ĉiam portis du diversajn ŝtrumpetojn. Li disponis pri listo da adresoj, kie li povis iri vespermanĝi sen antaŭa anonco. Li estis “oblikva pensanto” kontraŭ la konvencia opinio, sendepende de la konataj ismoj. Lia pentristo-kolego Ernst Fuchs [fuks] nomis lin “pra-gnostikulo el la skolo de la maniĥeanoj”, ĉar li adoris la akvon kiel dion.

Sian plej grandan projekton Hundertwasser realigis en la orientstiria3 vilaĝo Blumau [blumaŭ]: tie estiĝis granda luksa kuracbanejo.

Finaj jaroj

Jam en 1984 Hundertwasser estis kontraŭ la aliĝo de Aŭstrio al Eŭropa Unio (EU). Kiam Aŭstrio tamen iĝis EU-lando, li elmigris al Nov-Zelando. Sian lastan leteron li skribis al la Komitato de Eksterlande Vivantaj Aŭstroj. Tie li kondamnis la bojkoton de kelkaj landoj de EU kontraŭ lia hejmlando.

La artisto trovis sian lastan ripozejon en la propra bieno en Novzelando, 60 cm sub la tersurfaco, volvita en tuko. Sur lia tombo kreskas arbo. Ĉu ni funebru aŭ enviu lin?

Walter KLAG

1. sto signifas cent en kelkaj slavaj lingvoj.

2. Hajnburg, urbo oriente de Vieno.

3. Stirio estas aŭstria federacia lando.

Aŭtoŝosea restoracio Bad Fischau [bad fiŝaŭ] sude de Vieno.

Ties lavejo. Tipa estas la neregulaj interspacoj inter la kaheloj.

Kuracbanejo Blumau (Blumaŭ) en orienta Stirio; foto de modelo.

Hundertwasser, kiam li estis 48-jara (memportreto; fotita el libro).

Rubobruligejo Spittelau [ŝpitelaŭ] en la naŭa distrikto de Vieno.

Hundertwasser-loĝdomo en la tria distrikto de Vieno, en Löwengasse (Leonoj-strateto)

Hundertwasser-pentraĵo laŭ la “fenestro-rajto”: Ander-strateto, 17a distrikto de Vieno.

EDUKADO

Kara angoro ...

Eniri universitaton en Japanio kostas multe. Unue lernejanoj devas submetiĝi al tiel nomata centra testo, kio kostas 16 000 enojn (ĉ. 170 eŭrojn). Tamen la testo validas nur por unu universitato: lernejanoj, kiuj volas kandidatiĝi ĉe pluraj universitatoj, devas pluroble pagi.

Troviĝas 148 naciaj/publikaj universitatoj kaj ĉ. 500 privataj en Japanio. Do lernejano, kiu volas esplori studeblecojn ĉe ekzemple 10 universitatoj, devas pagi dekoble 16 000 enojn. Ĝenerale oni provas nur ĉe du aŭ tri universitatoj.

Mondonaco

Kotizoj ĉe la diversaj universitatoj kaj fakoj multe varias. Ekzemple, por studi ĉe nacia/publika universitato, oni pagas unue 16 000 enojn por ekzameniĝi; sekvas mondonaco de 275 000 enoj plus jara kotizo de 478 000 enoj. Aliflanke tiuj, kiuj volas studi medicinon ĉe privata universitato, pagas unue 60 000 enojn por ekzameniĝi kaj poste mondonacon de 1 000 000 enoj kaj jarkotizon de 9 950 000 enojn.

Meza jarenspezo de japano estas ĉ. 4 000 000 enoj: do gepatroj devas multe labori por realigi la esperojn de siaj gefiloj. De la registaro gepatroj ricevas nenian financan helpon.

HORI Tamae/pg

... kaj malkara angla.

Japanoj apartenas al la plej mallertaj, kiam temas pri regado de la angla lingvo. Laŭ ekzameno pri la angla por ne-denaskaj aziaj parolantoj cent mil japanoj ricevis mezan noton 501, dum filipinanoj ricevis 584, hindoj 583, kaj pli ol sep mil ĉinoj 562.

Politikistoj kulpigas la edukan sistemon kaj “malbonajn” instruistojn pri la angla. Kiam floris la japana ekonomio, la registaro enkondukis instruistojn el Britio, Usono kaj Aŭstralio: unue por paroligi japanajn lernantojn, sed due por iomete redukti tro grandan japanan profiton en komerco kun Usono. Nun en Japanio estas multaj instruistoj el tiuj landoj, sed la nivelo de angla kapableco inter japanoj ne plialtiĝis.

Disputoj

Ĝenerale oni komencas lerni la anglan en la mezlernejo, kiam oni havas 12 jarojn. Ekde 2002 oni povos komenci ĝin en la elementa lernejo, malgraŭ disputoj inter fakuloj pri la valoro de la angla je elementa nivelo. Tamen frua enkonduko de la angla ĝojigos la japanan ĉefministron Obuti, kiu volas, ke la angla fariĝu la dua lingvo de Japanio.

En parolado fine de januaro Obuti diris: “Mi havas du celojn pri edukado. Unue ĉiuj japanoj havu belan japanan lingvon, bazon de nia kulturo kaj tradicio. Due ĉiuj japanoj povu komuniki en la angla lingvo, la internacia lingvo, per Interreto por libere agadi en la mondo.”

Gramatiko

Efektive la japanoj ne havas vere malaltan nivelon en la angla: la rezultoj de la aziaj ekzamenoj iasence trompas, ĉar multe pli da japanoj faris la ekzamenon ol reprezentantoj de aliaj nacioj. Kvankam la japanoj ne bone parolas la anglan — ĉar mankas al ili eblecoj — ili bone komprenas gramatikon.

Ĉefa problemo por la japanoj estas, ke ili ne bezonas la anglan en la ĉiutaga vivo. Oni lernas la anglan ĉefe por trapasi ekzamenojn cele al universitata studado. Atinginte la universitaton, oni ĉesas lerni la anglan: poste, en profesia vivo, oni nur malofte bezonas ĝin. Nun universitatoj reduktas provizon pri la angla kaj koncentriĝas pri aliaj fakoj.

Bona vivo

En najbaraj aziaj landoj regas alia situacio: fojfoje oni uzas la anglan anstataŭ gepatraj lingvoj en lernejoj kaj universitatoj, kies studentoj volas elmigri al Usono, Kanado aŭ Aŭstralio. Por ili la angla necesas por havigi pli altkvalitan vivon: la angla en Japanio ne kondukas al pli bona vivo kaj fariĝas ofte nura ĝeno.

Por realigi la deziron de ĉefministro Obuti restas tamen solvo: Japanio jam sekvis Usonon en ekonomia kaj kultura sferoj — kial do ne en lingva sfero por tiel fariĝi la 51a usona ŝtato?

HORI Jasuo/pg

POLLANDO

Korczak ridetanta

Pli ol duonjarcenton post lia morto en la koncentrejo Treblinka, mankas inda monumento al Janusz Korczak [januŝ korĉak], verkisto, prizorginto de orfoj kaj unu el la plej grandaj pledintoj por rajtoj de infanoj al amo kaj estimo. Jam ekzistas ne tre bela monumento antaŭ la orfejo, kiun li dum 30 jaroj gvidis; staras alia, ja kortuŝa sed konstruita el materialo ne tre stabila, en juda tombejo en Varsovio.

Nun la Pola Asocio kaj fondaĵo “Shalom” [ŝalóm] esperas omaĝi tiun eminentulon per bela monumento en la centro de Varsovio — urbo, kiun li amis. Oni prezentos Korczak-on serena kaj gaja inter infanoj; la monumento nomiĝos “Korczak ridetanta”. La projekto estas energie subtenata interalie de Golda Tencer, aktorino kaj direktorino de fondaĵo “Shalom”.

Briketoj

La projekton lanĉis Tencer per recitalo ĉe Ŝtata Juda Teatro: enirbileto estis “briketo” por la monumento al Korczak kaj liaj infanoj. Tencer kaj aliaj artistoj rezignis pri siaj honorarioj favore al la projekto, kaj la teatro plenplenis. Okazis ankaŭ aŭkcio: artaĵoj, grafikaĵoj kaj valoraj libroj “submarteliĝis” por ŝveligi la kason.

Ĉio ĉi aŭguras realigon de la celo ne nur honori Korzcak-on, sed ankaŭ memorigi pri bono, kiun homo povas fari por aliaj homoj, kaj al devo, kiun la socio ŝuldas al siaj infanoj. Plej verŝajne la monumento estos lokita antaŭ la Palaco de la Junularo.

Zofia BANET-FORNALOWA/pg

Recitalas Golda Tencer por realigi la Korczak-projekton: ĉiuj artistoj senhonorarie donacis siajn talentojn.

Valoraj artaĵoj — inkluzive grafikaĵojn kaj pentraĵojn — estas aŭkciitaj por lanĉi la iniciaton.

Tiel oni memoras lin: Janusz Korczak en 1923 antaŭ la orfejo kun infano-orkestro.

Porke la kesto sciu pri digipetroj kaj sizopoj!

Por tuj retrankviligi la mensajn perturbojn de la fiaskinta leganto de la supra frazo, vere tiel ĉi, do rekte kune, ĝi nenie okazas en la recenzota libro — poŝformataĵo kun la triobla titolo “Modernaj rimedoj de komunikado — Terminologiaj problemoj de aplikoj de Esperanto en scienco kaj tekniko — Scienco kaj tekniko ĝenerale”. La supra strangaĵo tamen tre precize redonas la kvaliton de la uzata lingvaĵo kaj de la plene mankanta antaŭpresa reviziado rilate tiun ĉi libron.

“Porke” estas preseraro por “Por ke”. Preseraroj ĉi-verke multas. La porkaĵo estas la plej amuza el ili. “Digipetro” estas la ne tre konvena esperantigo de la angla termino “digipeater = digital repeater” — do “cifereca ripetilo”, jen nodo en la paketradia reto. La vere strangega “sizopo” estu “sistemestro”. Alivorte la lingvaĵoj uzataj en la dudeko da prelegoj, per kiu tiu verko celas regali nin, varias de frandinda ĝis absolute ne plu glutebla.

Speciale ĝenas, ke en libro kun la vorto “terminologio” jam titole la plej multaj el ĝiaj aŭtoroj plene malkapablas distingi inter “eblo” kaj “ebleco” kaj inter “aktivado” kaj “aktiveco”. Kia hontaĵo! Tamen ilia lingvaĵa kvalito vere malkulminas per la vortoj “E-litertipoj”, “diskudgrupo”, “diskudgrupoilo”, “pakedo”, “fakso (anstataŭ faksilo)”, “unuj”, “atraktiveco”, “malinformiteco”, “stori”, “digipetro” kaj “sizopo”.

La enlibrigitaj artikoloj estis — tiel ŝajnas — jam pretaj seninterrilataj prelegetoj de individuaj esperantistoj. Tiujn tekstojn oni perforte kaj tute senhonte premegis en la tri eblajn rubrikojn de la libro. Rezulte iam figuras titolo, kiu neniel aŭ apenaŭ rilatas al la enhavo de la prelegeto. Tial terminologia artikolo iĝas terminologia eĉ nur pro tio, ke la aŭtoro ie unu fojon mencias la nomon “Wüster”. En unu specifa okazo ŝajnas eĉ manki la tuta manuskripto! Belas nur la titolo kaj la fina koncizaĵo. Cetere, ankaŭ la diverslingvaj koncizaĵoj, kiuj aperas fine de la plej multaj kontribuaĵoj, ne malpli lingvaĵe kaj ortografie malĝustas. Simile statas pri kelkaj bildoj, en kiuj aperas tekstelementoj laŭ la tiel nomata iksa kodo. Jen specimeno: “Ĝi povas okazi en ĉiu hejmo aŭ loko”. Tre evidente mankis kompetenta redaktado de tiu ĉi libro. Sen iu ajn kontrolo oni simple kunĵetis la dosierojn de iuj hazarde alliveritaj disketoj kaj kvazaŭ ekspres-presis la tutan mikspoton.

Sed kiel statas pri la enhavoj? Tre milde dirate, la respektiva scienca aŭ teĥnika nivelo de ĉiu kontribuaĵo estas tiom varia, kiom la nivelo de la lingvaĵo. Almenaŭ duono de la prezentaĵoj estas enhave jam ege antikviĝinta, ege nekompleta aŭ simple triviala. Aldoniĝas kelkaj artikoloj ege tedaj. Malgraŭ tio kelkaj interesaĵoj estas rikolteblaj — ekzemple pri la vivo de Eugen Wüster, pri la ne tre esperiga terminologia situacio de Esperanto, pri modernaj instrumetodoj, pri paketradio, pri aŭtoraj rajtoj, pri specifa krabspeco, pri eblaj sanproblemoj pro laboro antaŭ komputila ekrano.

Sed antaŭ la 153a paĝo de tiu ĉi 193-paĝa libro troviĝas vere malmultaj legindaĵoj. Ankaŭ post tiu ĉi limo ne estas centelcenta garantio pri kvalito. Verdire, inter ĉiuj inĝenieroj, doktoroj kaj profesoroj, kiuj produktis tiun mallertaĵon, preskaŭ rekte elstaras la modesta kontribuaĵo de ĉeĥa maljunulino pri la temo brodado. Nome jen la bona formulado, la bona lingvaĵo, la bona stilo, la bona klarigado, la bonaj terminelektoj, la bona enhavo, la bona aranĝo, la bonegaj diagramoj. Ĝuste ĉe ŝi ĉeas ĉio, pri kio aliaj ĉi-libre tiom majstre malsukcesis.

PEJNO Simono

Modernaj rimedoj de komunikado — Terminologiaj problemoj de aplikoj de Esperanto en scienco kaj tekniko — Scienco kaj tekniko ĝenerale. Eld. Kava-Pech, 1999. 196 paĝoj glue binditaj. ISBN 80-85853-46-9. Prezo ĉe FEL: 15 EUR + afranko.

FRANCIO

Flagrantaj koloroj

La vilaĝo Roussillon [rusiljó] situas kvindek kilometrojn for de la sud-franca urbo Avignon [avinjó], je alteco de 346 m. Tiu vilaĝo prezentas fascinan spektaklon pro sia flagranta natura kolorpaletro. Tie sur unu el la pintoj de Ruĝa Monto (kun romia nomo Vicus Russulus) troviĝas kelkaj domoj kaj tri famaj restoracioj, kronitaj de pinarboj. La grundo sur ĝi aspektas kiel senhaŭta homkarno. Tra la larĝe malfermitaj “vundoj” en la grundo aperas senfina gamo de kolornuancoj: de helega flavsafrano ĝis vinfeĉkolora purpurviolo, kaj de karmino ĝis vermiljono, dum mirige kontrastas la verdo de la ĉirkaŭaj vegetaĵoj. Je tiu fono, kvazaŭ kneditaj el argilo, konturiĝas la domoj.

Fakte, la grundo de la monto enhavas krudan okron. Krome ĝi konsistas el argilaj sabloj miksitaj kun feroksidoj: ruĝa hematito kaj bruna limonito. La grekoj fondis Roussillon en la jaro 450 antaŭ Kristo. Poste la romianoj, kiuj okupis Provencon, estigis kolonion Apta Julia kaj rimarkis la flagrantan brilon de la Ruĝa Monto. Oni senprokraste sendis skipojn da laboristoj por ekspluati la okron, kiu rapide estis surmerkatigita. En 1919 la okro el Roussillon sukcese vendiĝis ankaŭ en Usono kaj Rusio (40 000 tunoj), sed la komenciĝanta produktado de artefaritaj feroksidoj kaj kemiaj kolorigiloj negative efikis la industrion pri natura okro en Roussillon. Rezulte de tio en 1951 en la vilaĝo restis nur 14 okristoj. Nun tie plu vivas nemultaj homoj, kiuj povus rakonti pri la ora epoko de okro kaj pri la laciga laboro de ruĝkoloriĝintaj ministoj, kiuj de mateno ĝis nokto fosis kaj rampis en galerioj kun diametro de 60 centimetroj por elminigi okron. Plejparto de ili fariĝis ĝibuloj kaj silikozuloj. Krome, oni elpagis tre malaltajn salajrojn al la 13-jaraj laboristoj. Iom post iom tamen komenciĝis ekspluatado de novaj minejoj je 20 km for de Roussillon per nova sistemo de tuboretoj, verŝante akvofluetojn laŭlonge de la rokoj por forporti la argilan sablon en basenojn, en kiuj oni finfine kolektis okropolvon.

Post la malnova bruema kaj polva Roussillon venis tempo de la moderna, pacema kaj turisma loko. Nun dum 4,5-hora ekskurso oni povus ekvidi la mirindajn formojn kaj kolorojn de monta grundo, kie sinsekvas klifoj kaj cirkoj, rozkoloraj kaj flavaj drapiraĵoj, izolantaj la verdan areon. Ruĝaj montopintoj de la Ruĝa Monto viglas kiel gardostarantoj, apartigitaj de la okra dezerto aŭ ĉirkaŭitaj de renaskiĝanta arbaro. Sendube, Roussillon estas valorega vidindaĵo por naturŝatantoj.

Robert ROZE

HUNGARIO

Apenaŭ Tri-umfo

Vane atendis hungaroj daŭrigon de televida sapodramo, kiam abrupte malaperis de ekranoj elsendaĵoj de Kanalo Tri. Tuj post la vesperaj novaĵoj anoncis parolisto, ke ĉiuj programoj tuj ĉesos.

La enigmo rezultiĝis de hungara televida politiko. La ŝtato proponis du kanalojn sed anoncis sin tri koncesiavidaj kompanioj. Krom Kanalo Tri prezentis sin skandinava kompanio SBS kaj luksemburga RTL. Komisiono koncesiis la kanalojn al la du lastaj, sed Kanalo Tri, kiu proponis plej grandan monsumon, proteste iniciatis juĝaferon.

Dume oni konstatis, ke la proponoj kaj de SBS kaj de RTL entenis erarojn, kaj do Kanalo Tri ekfunkciis. Poste SBS aĉetis Kanalon Tri kaj tuj nuligis kaj la servon kaj la juĝaferon. Por ne senti sin ekskludata, RTL tiam akiris duonon de Kanalo Tri. Kaj jen demando: kiu pli fascinas — la malantaŭekrana aŭ la surekrana sapodramo?

Karlo JUHÁSZ/pg

REAGO

Eks-Jugoslavio: kiu kiun mistifikas?

En pasintjara oktobro MONATO publikigis sub la titolo “Nova tragika mistifiko” artikolon, kies aŭtoro, Aldo de’ Giorgi, pretendis analizi la situacion en eks-Jugoslavio, sed kies enhavo fakte meritas ĝian titolon: ĝi estas nur sinsekvo de subjektivaj asertoj kaj de historiaj falsaĵoj. Trudiĝas korekto de ĝia tuta enhavo, komencante de ĝia unua frazero “la ĵus ĉesinta milito en Jugoslavio”, en kiu neniu el la uzataj terminoj estas difinitaj (kion la aŭtoro nomas “Jugoslavio”, kion “milito”, kiel tiu milito povis “ĵus ĉesi”, se oni ne klare diras, kiam ĝi komenciĝis), kaj el kiu oni povas nur konkludi, ke la aŭtoro ŝtopis siajn orelojn, kiam serbaj naciistoj deklaris post sia malvenko: “Ne estas finite. Ni revenos!”

Se oni volas orientiĝi en tiu senorda amaso de partiecaj eldiroj, ni povas pli-malpli kompreni, ke la aŭtoro intencis pritrakti jenajn temojn.

1. Kritiko de la informofontoj

La aŭtoro kritikas informofontojn, kiujn li ne difinas (“oni lerte kaj ruze distrumpetas . . . ”), sed kiuj estas eksplicite rigardataj kiel sklavoj de la same anonimaj “mondaj financaj premgrupoj”, t.e. pli klare de Usono. Neniu citaĵo el tiuj informofontoj estas farita por pruvi ilian sistemecan mensogadon kaj trompemon. Sed, pli grave, la aŭtoro rezonas, kvazaŭ la legantoj de MONATO, vivantaj dise tra la mondo en 65 “landoj” (legu: regnoj) laŭ la reklamo, ĉerpus siajn informojn el la fontoj, kiujn li intencas senmaskigi, kaj kiuj aperas en lia artikolo sub la formo “oni”, “la ĝenerala propagando” aŭ eĉ “ĉiuj amaskomunikiloj”. Se li volus fari kritikon de la informado pri la aluditaj eventoj (ekde kiu dato?), li devus unue analizi tion, kio aperis en MONATO kaj eventuale en aliaj esperantlingvaj revuoj. Tio estus tre rapide farita, ĉar tio, kio estas legebla pri tiu temo en la koncernaj revuoj — precipe ekde marto 1999 — situas ĉe la nivelo “nul” de la politika analizo. Sed de’ Giorgi ĝuste laŭdas en sia antaŭparolo tiujn senenhavajn manifestojn.

Due, li devus analizi la prezenton de la informoj, liveritaj de la diverslingvaj kaj diverslandaj komunikiloj, ekzemple de Rusio, Ĉinio kaj, kompreneble, Serbio. Trakribrado de la gazetaro franca (aŭ itala, aŭ germana) ebligus fari interesajn konkludojn pri la valoro kaj honesteco de la argumentoj, uzataj de la diversaj tendencoj. La samo validas por Usono, kiu ŝajne estas la sola informofonto de la aŭtoro: estus interese konstati, ekzemple, kiuj politikaj tendencoj estis tie, same kiel en Eŭropo, malfavoraj al la interveno de NATO. Male, de’ Giorgi rezonas surbaze de fantaziaj “ĉiuj amaskomunikiloj”, kiuj senescepte kaj pro unu sola kialo (ilia servuteco al Usono) prezentis informojn kaj vidpunktojn, kiuj ne plaĉas al li. Kaj al tiuj fantomaj “onioj” li konsekvence replikas per ŝablonoj kaj falsaj asertoj, kies fontoj estas facile eltroveblaj.

2. Historio de “jugoslavia” Balkanio en du paĝoj

Estas dubinde, ĉu, por klarigi la naskiĝon kaj disvolviĝon de la naciismoj en tiu regiono dum la 19a kaj 20a jarcentoj, oni devas komenci de Adamo. Sed la historiaj argumentoj estas la amata ĉevaleto de la naciistoj — ĉiu serba naciista parolado nepre enhavas aludon pri iu batalo, okazinta en la 14a jarcento! — kaj de’ Giorgi decidis klarigi al ni la historion de la koncerna regiono tra multaj jarcentoj. Ni do komparu liajn asertojn kun tiuj de la senpartiaj historiistoj.

Laŭ tiuj, la slavaj invadintoj (ekde la 6a, pli probable 7a jarcento) forpuŝis la tie vivantajn “albanojn” en la sud-okcidentajn montarojn (t.e. la nunan Albanion) kaj la latinlingvajn popolojn (la “rumanojn”) norden de Danubo. Evidente, oni povas prave obĵeti, ke la nunaj albanoj ne identas kun la tiamaj loĝantoj de Ilirio (tial mi uzis citilojn), sed tiu obĵeto validas por ĉiuj popoloj. Sed laŭ de’ Giorgi la historio estas alia: “[en Kosovo] tiam [kiam alvenis la slavoj, laŭ li en la 5a jarcento] ne loĝis albanoj, kiuj tien alvenis tre poste.” Tio signifas, ke laŭ li la invadintoj ja estis “slavoj”, sed la antaŭaj loĝantoj ne estis “albanoj”. Ĉu ili estis eskimoj aŭ zuluoj, ne estas precizigite.

Aldonende estas, ke Kosovo estis konkerita de serboj nur ekde la 12a-13a jc. Laŭ la prezento de A. de’ Giorgi’ oni devas supozi, ke antaŭe Kosovo estis senhoma. Pri la rezulto de la tiuepoka serba imperiismo de’ Giorgi kulpas nur malgrandan eraron. Kiam li skribas “la tiama ‘Granda Serbio’ [inkluzivis] Bosnion, Makedonion, Albanion ...” ktp, oni devas precizigi, ke, eĉ en la plej imperiisma epoko (sub Duŝan, 14a jc), ĝi inkluzivis nur sudan, malgrandan parton de Bosnio (sen Sarajevo, ekzemple).

Laŭ la historio, la unuaj slavaj regnoj en tiu regiono estis la kroatia reĝolando (ekde la 9a jc), la serba reĝolando (ekde la 9a jc) kaj la bosnia reĝolando (ekde la 11a jc), plus slovenaj feŭdoj, teorie ligitaj al la rom-germana imperio, sed pli-malpli aŭtonomaj ĝis la 13a jc, kiam ili iĝis parto de la habsburgaj posedaĵoj. Laŭ de’ Giorgi “nur kaj ĝuste Serbio sukcesis fariĝi grandpotenca ŝtato”. Nu, estas normale, ke en la tiamaj cirkonstancoj la plej militemaj, konkeremaj kaj senskrupulaj estis la plej “grandpotencaj”. Sed la senscia leganto komprenas, ke nur Serbio ekzistis. La “slavoj”, kiuj “komencis alveni” ktp, fariĝas en la sekva alineo “Serbio”.

Laŭ la historiistoj, en la batalo de Kosovo (1389) partoprenis, kontraŭ la turka armeo, la armeoj de la alianciĝintaj balkanaj regnestroj: la serba princo Lazar, la bosnia reĝo Tvrtko, la rumana princo Mircea, la albanaj grafoj Balŝa kaj Jonima. Laŭ de’ Giorgi, kiu senkritike ripetadas la mensogojn de la serbaj naciistoj, “Serbio estis la sola balkana lando, kiu klopodis haltigi la otomanan lavangon”. Ni notu krome, ke la invado de la slavoj estis de li jene priskribita: “En la 5a jarcento komencis alveni amase la slavoj”, dum la turka konkero estas nomita “lavango”. Oni povas imagi montaran feriejon, en kiun unue “alvenas amase” ridetantaj kaj pacemaj turistoj (la slavoj, t.e. “serboj”) kaj poste malbonintencaj detruemuloj, kiuj okazigas lavangon (la turkoj). Tio probable estas la koncepto de A. de’ Giorgi pri historia objektiveco. Cetere, al lia mito pri nura Serbio en la Merlokampa batalo, bazita sur la fakto, ke la serba princo estis certe la plej potenca en la alianco, plene paralelas lia ekskluziva mencio de Usono en la interveno de 1999.

Pri islamo en Bosnio, la aŭtoro estas eĉ pli certa: “mi identigis la eblajn kaŭzojn”. La leganto atendas novan historian eltrovaĵon en temo tre diskutata, sed trovas nur malnovan miton, kiun la nunaj historiistoj ne plu subtenas. La kontinueco inter la bogomiloj kaj la bosnia eklezio unuflanke, inter ĉi lasta kaj islamo aliflanke, ne povas esti pruvita. La bogomiloj ne estis “kataroj” (escepte en la menso de la inkvizitoroj) kaj la bosniaj “herezuloj” neniam nomis sin “bogomiloj”. Koncerne la transiron al islamo, ĝi okazis sendube sub la turka influo — kvankam la otomanaj regantoj, diference de la kristanaj, neniam celis amasan konvertiĝon — sed en kompleksa situacio de religia malstabileco: kiam okazis la turka konkero (ĉ. 1460), la Bosnia eklezio estis jam preskaŭ malaperinta. Sed preter la historiaj detaloj denove leviĝas principa problemo: de’ Giorgi starigas la demandon, kial bosnianoj iĝis islamanoj, kaj tiel leoparde makulis (lia metaforo!) tiun teritorion. La demandon, kial aliaj homoj en Balkanio iĝis kristanoj (kaj makulis la mapon inverse) li ne pritraktas. Probable tio por li estas nepritraktinda normalaĵo.

3. La dua mondmilito

Same kiel la serba propagando, ankaŭ tiun periodon de la historio A. de’ Giorgi nepre volas pritrakti — kun kongruaj ilustraĵoj — ĉi-foje por montri, ke “tiam viktimoj estis la serboj” kaj masakrintoj estis “la” kroatoj, kvankam li provas demonstri sian objektivecon per mallerta, sed tre rivela uzo de retorikaj formuloj koncedaj (“por diri tutan veron”, “ankaŭ ĉetnikoj agis samkruele”). Lia konkludo estas: “Mi legis pri du milionoj da buĉitoj.” Li legis kaj kopiis. Laŭ konata procedo, oni povos surbaze de tiu aserto kalumnii eventualajn “reviziantojn”. Sed tiajn malestimindajn procedojn ni ignoru kaj konsideru denove, kion diras la historio. Unue, la nombro “du milionoj”, kiu ne mirigas min, ĉar mi konas ties fonton, originas el demografiaj konjektoj: ĝi estas takso pri la “perdoj” faritaj per komparo kun hipoteza paca tempo. Fakte la nombro de homoj pereintaj pro la dua mondmilito en Jugoslavio ĉirkaŭas unu milionon.

Inter ili la nombro de serboj, pereintaj en Kroatio kaj Bosnio dum tiu epoko, ĉirkaŭas tricent mil — tricent tridek mil, laŭ la similaj rezultoj de la du historiistoj D. Koèoviĉ (serbo) kaj V. Zerjaviĉ (kroato), kiuj laboris sendepende unu de la alia. Ĉar tiu nombro inkluzivas tiujn, kiuj pereis dum bataloj aŭ estis viktimoj de germanaj reprezalioj, la nombro de serboj, masakritaj de la kroataj ustaŝoj, estas evidente pli malalta. Due, la homoj masakritaj ekster bataloj dum tiu periodo estis ne nur serboj. Tiel ke al la ĉi-supra nombro de serbaj viktimoj oni devas aldoni plurajn dekmilojn da judoj kaj ciganoj (masakritaj ne nur en Kroatio-Bosnio sed ankaŭ en Serbio) kaj evidente multajn antifaŝistajn kroatojn.

Kaj, kompreneble, de’ Giorgi nenion diras, krom per sia magia formulo “ankaŭ”, pri la masakroj de “muzulmanoj” kaj kroatoj fare de ĉetnikoj (la serbaj naciistoj), nek pri la masakro de albanoj fare de la partizanoj de Tito en Montenegro, nek pri la masakro, fine de la milito, de pluraj dekmiloj da kaptitoj kroataj (militistoj kaj civilaj oficistoj, kun virinoj kaj infanoj), slovenaj kaj montenegraj fare de la samaj Tito-anoj (la masakro de Bleiburg, pri kiu komplicis la britaj instancoj). Eble iuj legantoj juĝos maldeca tiun elnombradon de kadavroj: eĉ unu homa vivo havas ja senliman valoron. Sed ne mi iniciatis mencion de ciferoj. Tiuj, kiuj ludas per tiaj argumentoj, devas scii, ke iliaj mensogoj ne restos senreplikaj.

4. Nuntempaj eventoj

Veninte al tiu ĉi temo mi preskaŭ emas rezigni pri ĉia refuto. Ĉiu iom informita leganto povas mem juĝi la jenajn senhontajn kontraŭverojn: “Jugoslavio estis unu sama nacio” (tiu ĉi aserto sufiĉus por senkreditigi iun ajn, kiu aŭdacus esprimiĝi pri tiu temo); “en Bosnio la jugoslava armeo ne intervenis rekte” (admiru la hipokritecon de tiu “rekte”!), al kiuj aldoniĝas la jam konstatitaj mensogoj pri la fantaziaj “amaskomunikiloj”, kiuj, laŭ la aŭtoro, nek menciis, ke la mostaran ponton detruis kroatoj, nek montris la forfuĝon de serboj (la solaj viktimoj de tiu “milito”). Estas ankaŭ vere, ke de’ Giorgi forgesas sciigi, ke la serbaj rifuĝintoj, kiujn li tiom kompatas, okupas la loĝejojn de murditaj aŭ prirabitaj aligentanoj. Por doni nur unu ekzemplon, dum la somero de 1992, kvardek kvin mil kroatoj kaj sesdek mil hungaroj estis forpelitaj el Vojvodino por loĝigi serbojn, fuĝintajn el Kroatio.

Por atingi tiun stadion de mistifiko, estas necese falsi la historion nuntempan. Tiu falso resumiĝas en la frazo “abrupte, Slovenio kaj Kroatio decidis apartiĝi de Jugoslavio”. Abrupte je kiu dato, tion la leganto ne ekscios. Oni devas interpreti, ke en 1991, t.e. kvin jarojn post la komenco de la furioza naciisma kampanjo en Serbio, okazis io “abrupta”, pri kio kulpas Slovenio, Kroatio kaj poste eĉ Bosnio-Hercegovino. Estas evidente, ke la loĝantoj de Slovenio kaj Kroatio ne intencis resti en la degenerinta post-titoa jugoslavia federacio. La slovenoj parolis tiam pri odcepitev, kiu efektive aludas sendiskutan disiĝon. Sed la nova kroatia konstitucio de decembro 1990, kiu asertas en sia artikolo 140, ke Kroatio restas en la jugoslavia federacio, parolas pri ebla razdruzivanje, kiu elvokas procezon, do la malon de abrupteco. La referendumo, okazinta en majo 1991 en Kroatio, estis ne nur esprimo de la volo de 92 % de la popolo, sed ankaŭ konstato, ke pro la neelekto de la federacia prezidantaro (kaŭzita de la serbaj naciistoj) Jugoslavio ĉesis havis ŝtatestron.

Unu el la konsekvencoj estis, ke la jugoslava armeo ne plu havis legitiman estron kaj estis kaperita de la beograda serba regantaro. Koncerne Bosnion-Hercegovinon — kiu poste tiom suferis pro la serba kaj kroata agresoj — la opinienketo de majo 1990 kaj la manifestacio de julio 1991 en Sarajevo kontraŭ la militdanĝero (cent mil personoj, kun jugoslavaj flagoj!) montris, ke ties popolo ne deziris la disiĝon. Sed, post la kruda agreso de la serbaj naciistoj kontraŭ Kroatio kaj iliaj minacoj kontraŭ la ne-serbaj bosnianoj, post la malprudenta agnosko de la naciisma registaro de Kroatio fare de pluraj eŭropaj regnoj, la referendumo de februaro 1992 devigis konstati, ke la plimulto de la bosnianoj preferis retiriĝi el la komplete kolapsinta federacio. Traduko de A. de’ Giorgi: “la lokaj serboj [ . . . ] ne estis disponataj” (oni komprenu probable: “ne deziris” rimarko mia) esti sub jugo de islama regantaro”. En Bosnio vivas bosnianoj.

Sed de’ Giorgi havas alian vidpunkton: “En Bosnio [ . . . ] vivas serbaj gentoj”. Tio signifas, ke li adoptas la naciismajn kriteriojn — kio ŝajnas realisma en tia konflikta situacio. Sed, se oni rezonas laŭ la naciismaj kriterioj, oni devas konstati, ke en Bosnio-Hercegovino vivas multaj “kroatoj” (el la plej fanatike naciismaj, en Hercegovino) kaj pluraj aliaj “gentoj”. Sed, denove la situacio estas priskribita de la aŭtoro el pure “serba” vidpunkto.

Post tiuj konstatoj pri la valoro de la historiaj klarigoj de A. de’ Giorgi, apenaŭ necesas substreki, kion signifas la aserto, ke en Kosovo “oni ne povas paroli pri etna purigado, sed nur pri kontraŭteroristaj policaj agadoj kontraŭ la agresoj de UĈK”. La terorisma agado de la beograda registaro kontraŭ la albanaj kosovanoj, daŭranta depost 1989 (se konsideri nur la ĵusĵusan historion), ŝuldiĝas, laŭ de’ Giorgi, al UĈK (la armeo por liberigo de Kosovo), kiu komencis organiziĝi en 1997, post ok jaroj da senperforta rezistado de la diskriminaciata albana popolo kaj de ĝia libere elektita registaro (de Ibrahim Rugova) kontraŭ la serba murdistaro. Pri tiu senperforta rezistado — interesa temo por tiuj, kiuj pretendas malŝati militon — nek de’ Giorgi nek la aliaj, kiuj subite vekiĝis el sia nescio pri Jugoslavio pro la falo de bomboj sur Serbion, diris eĉ unu vorton. Nek pri la nombro de albanoj, murditaj de la serbaj polico, armeo kaj aliaj murdistaj bandoj dum tiu periodo de senperforta rezistado, kiam de UĈK ekzistis eĉ ne ombro. Kiel bele estas kritiki la aliajn informofontojn! Pli bele eĉ: “Neniu diris, ke en Kosovo la unuaj viktimoj de etna purigado ne estis albanaj kosovanoj sed serbaj kosovanoj”.

Kiel “neniu diris”? Ni ja scias, ke tion abunde ripetadis la serba propagando. Evidente, per adekvate lokita ordinato sur la absciso de la historio oni povas aserti ion ajn. Ekzemple, ke, laŭ la tezo de la francaj koloniistoj, la unuaj viktimoj de la Alĝeria milito estis francoj, mortigitaj la 1an de novembro 1954. Aŭ, kial ne, ke la dua mondmilito komenciĝis, kiam anglaj kaj usonaj aviadiloj ekbombadis Germanion. S-ro de’ Giorgi estas eĉ certa, ke li pravos ĉiufoje, kiam li ion tian asertos. Efektive, dum la pasinta historio de Kosovo, ekzemple en la jaroj ’20 de la 20a jarcento, okazis tre ofte la jena sceno. Iu kosovano, furioziĝinta pro la serba subpremado, kaptas sian pafilon kaj mortigas iun serban policiston aŭ soldaton. Senprokraste la armeo de “Jugoslavio” (t.e. de la serba reĝo) atakas lian vilaĝon kaj bruligas la domojn kun ĉiuj loĝantoj enfermitaj ene, inkluzive virinojn kaj infanojn. Tio okazis rutine dekojn kaj dekojn da fojoj (bonvolu konsulti la arkivon de la Ligo de Nacioj, ekzemple de la jaro 1921), kaj ĉiufoje de’ Giorgi pravas: la unuaj viktimoj ĉiam estis senkulpaj serboj, kiuj faris kviete sian policistan laboron. Kaj se temas pri pli proksimaj okazaĵoj — la kontraŭalbanaj teroraĵoj de februaro 1945, vintro 1955-56, marto-aprilo 1981, januaro 1990 ktp ktp ĝis la masakroj de 1999 — ĉiufoje de’ Giorgi pravas, eĉ kiam la albana rezistado estis senperforta: la albanaj kosovanoj ja aŭdacis protesti kontraŭ la serba regado!

5. “Kulpoj”

Tamen pri unu punkto la rezonado de A. de’ Giorgi ŝajnas konforma al la realeco: Miloseviĉ estis elektita de la plimulto de la serbia popolo, kaj la plej granda parto de la laŭdira “opozicio” estas same naciista kaj eĉ pli naciista ol li. Opoziciaj partioj riproĉas al li, ke li “perdis Kosovon”. Tiuj “opoziciantoj” similas la germanajn generalojn, kiuj organizis atencon kontraŭ Hitlero pro patriotaj kialoj, t.e. pro tio, ke li estis kondukanta Germanion al katastrofo. Tiuj faktoj senkreditigas la ŝablonaĵojn de la bonkoraj humanistoj, kiuj kontraŭstarigas la mitan sangavidan diktatoron Miloseviĉ al la same mitaj senkulpaj “ordinaraj serboj”. En sia reva mondo la bonkoraj humanistoj volas eviti la ideon de kolektiva respondeco, tamen tiel brile asertitan en la kanto honore al Miloseviĉ: Slobodane, da te nije bilo, Srpsko bi se ime ugasilo. (en iom libera traduko: Slobodan, se vi ne ekzistus, estingiĝus la glora nomo “serbo”.)

Tio nepre gvidas nin al la plej eksterordinara el la asertoj en tiu artikolo, nome la interalinea titolo “Ankaŭ la serboj kulpas”. Se li rakontus la historion de la dua mondmilito, s-ro de’ Giorgi probable konkludus, ke “ankaŭ la germanoj kulpas”. Dum plena jardeko la serba registaro kaj la serbaj armitaj bandoj atakis, rabis, bombardis, torturis, masakris aligentanojn en tuta eks-Jugoslavio. Ni ne bezonas hipokritajn retorikaĵojn (laŭ la stilo “por diri la tutan veron ankaŭ aliaj kulpas”) por diri klare, ke la kroataj naciistoj portas parton de la okazintaj krimoj. Ne pro tio, ke ili militiste batalis kontraŭ la serbaj agresintoj (oni ja ne rajtas postuli de ili la paciencon de la albanaj kosovanoj), sed pro tio, ke ili politike komplicis kun la serbaj naciistoj por dispecigi Bosnion-Hercegovinon. La historio de la kompliceco inter Miloseviĉ kaj Tudjman postulus detalan studon, sed ankaŭ pri tio de’ Giorgi komplete silentas. Estus do pli konforme al la realeco aserti, ke “ankaŭ la kroatoj kulpas”. Sed tia frazo estas entute neakceptebla.

Skribante “la serboj”, la aŭtoro metas en la saman sakon ĉiujn personojn, kiuj — pro kialoj, kiujn ni ne diskutos — rigardas sin aŭ estas rigardataj “serboj”. Tio ŝajnas bedaŭrinde realisma, sed ne centprocente vera. Ni ne havas pruvojn pri tio, ke en Kosovo iuj serboj kondutis kiel homoj, t.e. batalis kontraŭ la serbaj subpremantoj. Sed en la bosnia konflikto tiu fakto estas certa: inter la sarajevanoj, kiuj heroece defendis la urbon kontraŭ la serbaj murdistoj, eĉ inter la oficiroj de la bosnia armeo, troviĝis homoj, kiuj laŭ la kutimaj etnaj kriterioj estas “serboj”. Same, dum la dua mondmilito kelkaj germanoj troviĝis en la rangoj de la franca rezistado, de la armeoj sovetia, usona, norvegia k.a. kaj tial kondutis kiel homoj, male al ĉiuj aliaj iliaj samgentanoj. Kiam temas pri okazaĵoj de la nuntempa historio oni tre atentu pri la uzo, sen precizigoj, de la danĝera vorto la. Sed tiuj, kiuj aliĝas, eĉ pasive, al naciismo, ne povas eskapi la kolektivan respondecon, ĝuste pro tio, ke ilia aliĝo implicas kolektivecon: la pronomo ni estas ilia plej ŝatata vorto — eĉ tra la jarcentoj.

La respondeco estas videbla en la realaj historiaj eventoj, ne en fantaziaj “genoj”, kiujn de’ Giorgi elpensas nur por ilin tuj malagnoski (“mi rifuzas kredi, ke en la eksa Jugoslavio nur la serboj estas laŭgene agresemaj krimuloj” ktp): oni ne bezonas kredi je la influo de genoj por konstati kolektivan krimecon. Male: la misa influo de tiuj genoj malŝarĝus ties portantojn je ĉia respondeco! De’ Giorgi estas civilizita homo kaj sekve scias, ke pri la kolektiva konduto de homoj tute ne rolas genoj, sed bedaŭrinde li forgesas (aŭ “ne volas kredi”), ke la kredo je la genoj (t.e. je la “sanga parenceco”, la genteco, la prapatroj kaj similaj barbaraĵoj) estas nemalhavebla trajto de la balkaniaj kaj alilokaj naciistoj-rasistoj. La germanoj de la nazia epoko estis krimuloj ne pro tio, ke mi, vi aŭ iu ajn stultulo asertus, ke ili havis germanajn genojn, sed ja pro tio, ke ili mem tion asertis. Iu kroata naciisto (esprimiĝanta en Esperanto!) diris al mi antaŭ kelkaj jaroj, ke “la naciecon oni heredas kiel la koloron de la okuloj”. Iu serba naciisto diris al mi antaŭ nur kelkaj semajnoj, ke, se li estus franco, li aktivus en la Nacia Fronto (la ekstremdekstra rasista partio), “kiu sola defendas la veran francecon” (subkomprenu: kontraŭ la araboj, negroj, judoj k.a). Se oni ne komprenas la mensan strukturon de tiuj malamikoj de homeco, oni nenion povas kompreni pri ilia konduto.

Ekzemple, la proklamitan celon de iuj seksperfortoj de’ Giorgi deklaras “stranga” (do nekredinda, sekve neekzistanta), ĉar, kiel civilizita homo li scias, ke la estonteco de homo el “nacia” vidpunkto dependas multe de edukado, sed tute ne de genoj. Sed li ne volas scii, ke la averaĝa serba barbaro kredas la malon. Kaj en tiu formo de mensa primitiveco, en kiu regas vireco, decidan rolon ludas la genoj de la patro. Estas sciate, ke en iuj aliaj socioj la genteco “transdoniĝas” fare de la patrinoj — kio estas pli logika, sed ne malpli rasisma.

La elekto de solidareca sinteno dum konfliktoj havas evidente nenian rilaton kun “genoj”. Sed tiu elekto ne estas la sama por ĉiuj, kaj tial la idealisma sinteno de A. de’ Giorgi, kiu “ne volas kredi”, ke iu popolo povas esti pli krima ol alia, ignoras la historion, precipe modernan. Por ano de subpremata popolo, la alternativo estas: aŭ partopreni liberigan batalon kune kun siaj subpremataj fratoj, aŭ ilin perfidi. Por ano de subpremanta popolo, la alternativo estas: aŭ kunkrimi kun siaj samgentanoj, aŭ konduti home, tio estas pafi kontraŭ ilin. Tial la elektebloj de albana kosovano, tibetano, ĉeĉeno aŭ kurdo unuflanke, de serbo, ĉino, ruso aŭ turko aliflanke, ne estas la samaj.

6. Internacia interveno

Kvankam la interveno de marto-junio 1999 estas la vera kialo de la subita interesiĝo de A. de’ Giorgi pri la konfliktoj en eks-Jugoslavio, nenian analizon li provis fari pri la sinteno de UN kaj de la plej influaj regnoj dum la ĵus pasinta jardeko. La obstine munkenisman politikon de la grandpotencoj dum tiu periodo li lasas ekster konsidero. Nur unu aludo al UN: NATO “perfidis la ĉarton de UN”. Sed kion faris UN — tion oni ne povas ekscii el la artikolo de s-ro de’ Giorgi. La persono, kiu plej kompetente respondis tiun demandon, estas la ĝenerala sekretario de UN, Kofi Annan, kiu lastatempe prezentis la “memkritikon” de tiu organizaĵo. Ne interveninte kontraŭ Serbio en la komenco de ties agresoj kaj krimoj, t.e. antaŭ dek jaroj, UN kunkulpas pri la multnombraj viktimoj — la bilanco ne estas finfarita — de tio, kio evidente ne estis “milito”, sed entrepreno de murdado, rabado kaj genocido (tiun ĉi vorton uzis la Komisiono pri Homaj Rajtoj de UN jam en decembro 1992, post la raporto de Mazowiecki). A. de’ Giorgi parolas pri “milito”, vorto mita kaj magia, glora por la patriotoj, abomena por la pacifistoj, sed neadekvata en la koncernaj cirkonstancoj.

Serbio ne estis venkita nur de la usona potenco. En vere milita situacio, ĝi suferis hontindan malvenkon, en 1995, fare de la kroata kaj Bosnia armeoj, senkompare malpli fortaj, organizitaj improvize, disponantaj minimuman armilaron, akiritan kontrabande. La solaj “militaj” heroaĵoj de la modernaj ĉetnikoj estis amasaj masakroj de civiluloj (Vukovaro, Sarajevo, Kosovo), seksperfortoj kaj torturoj. Tion toleris UN kaj “Eŭropo” dum jardeko, same kiel nun ili toleras la rusan terorismon en Ĉeĉenio. La kunkulpo de la grandpotencoj, precipe eŭropaj, restas temo por studado. Sed ni ne kalkulu kun A. de’ Giorgi por tion fari.

Postnoto

Ĉar MONATO ne estas scienca revuo, mi rezignas pri referencoj kaj bibliografio, kiu okupus grandan spacon. Estas ankaŭ kompreneble, ke serioza pritrakto de tia temo ne bezonas tendencajn ilustraĵojn — tiajn, kiajn oni povis admiri kun la artikolo de s-ro de’ Giorgi.

Michel DUC GONINAZ

Noto de la redaktoro: La fotojn, kiuj akompanis la artikolon, tamen ne liveris Aldo de’ Giorgi. La aŭtoro liveris neniun ilustraĵon, kaj pro tio la grafikisto de MONATO aldonis ilin. La samo validas por tiu ĉi artikolo. Plenajn paĝojn kun nur teksto legantoj kutime transsaltas. — Per tiu ĉi artikolo MONATO nun fermas la diskuton pri tiu temo.

OPINIO

Kie la toleremo?

Antaŭ nelonge laŭ privata iniciato de Louis Zaleski-Zamenhof oni aljuĝis “medalon de toleremo” al la papo, Johano Paŭlo 2a. Certe “toleremo” kaj “papo” malbone kongruas. Oni devas supozi, ke la medalo agnoskas, ke la papo fojfoje publike uzas Esperanton.

Se la papo estus tolerema — gvidata de afableco kaj prudento — li permesus al virinoj en kabanaĉoj en suda Ameriko uzi kontraŭkoncipilojn: sed jen peko por tiu “tolerema” papo. Intertempe virinoj mortas terure kaj humilige. La “toleremo” de la papo ankaŭ aldonas al la nombro de aidoso-mortoj pro tio, ke li ne permesas kondomojn.

Ediktoj

Pollando estas 97%-e romkatolika ŝtato sed ironie — en lia propra lando — la plimulto defias papajn ediktojn pri ekzemple abortigo kaj seksrilatoj antaŭ-geedzaj.

Se la papo estus tolerema, li ŝanĝus sian opinion pri abortigo. Sed li kredas — kaj strange, preskaŭ ĉiuj kredas — ke la romkatolika pozicio neniam ŝanĝiĝis en la historio de la eklezio kaj neniam povos ŝanĝiĝi. Tamen Hieronimo, Aŭgusteno kaj Tomaso la akvinano kredis, ke virseksa feto ricevas sian animon 40 tagojn kaj ina feto 80 tagojn post koncipo. Laŭ ili, abortigo permeseblas por virseksa feto ĝis la 40a kaj por ina ĝis la 80a tago post koncipo.

Denuncoj

En la jaro 1140 papo Graciano anoncis: “Tiu ne estas murdinto, kiu abortigis, antaŭ ol la animo estas en la korpo.” Dum la jarcentoj papoj ofte ŝanĝis siajn opiniojn, sed en 1930 Pio 11a denuncis abortigon kiel murdon. Kaj la nuna papo ankoraŭ restas netolerema pri la afero.

Medicina ĵurnalo The Lancet raportis pri la situacio en Afriko kaj en aliaj mondopartoj. En multaj regionoj la romkatolika eklezio respondecas pri sano: sekve, pro ĝia potenco, naskolimigo ne eblas. Do la loĝantaro duobliĝas, kaj ne nur en urbaj regionoj de Afriko, sed ankaŭ en tiuj de Latin-Ameriko kaj Filipinoj la HIV-viruso — pro manko de kondomoj — tuŝas pli ol 20 % de la loĝantaro.

HIV-viruso

Signifa ankaŭ estas la fakto, ke ne troviĝas en la biblio preciza subteno por la opinioj de la papo. Eĉ en la eklezio mem estas multaj, kiuj kontraŭas liajn decidojn pri familiaj aferoj. Profesoro Leon Schwartzenberg [león ŝvárcenberg], spertulo pri aidoso, diris: “Centra Afriko mortkondamniĝos, se nenio ŝanĝiĝos. Ekzemple en Ugando inter 7 kaj 10 % de la loĝantaro havas HIV-viruson kaj 80 % el ili mortos pro aidoso. Oni devas permesi kaj instigi la uzadon de kondomoj.”

La papo devas esti tolerema kaj meriti la medalon pri toleremo, permesante kondomojn (pli por medicina protektado ol por naskolimigo) por la cent milionoj da romkatolikoj en Afriko.

W. H. SIMCOCK

UKRAINIO

Subtera katastrofo

Pereis 80 karboministoj, kiam okazis eksplodo je profundeco de 664 m en ŝakto ĉe minejo en la provinco Luhanska en Ukrainio. Nur sep viroj travivis la eksplodon, kiu orfigis 162 infanojn. Laŭ la koncerna ministro eksplodis polvokarba miksaĵo. Ŝajnas ankaŭ, ke subtere oni ne sufiĉe sekurigis kontraŭ fajro.

Dum du tagoj oni tutlande funebris. Partoprenis apartan ceremonion prezidanto Leonid Kuĉma, ĉefministro Viktor Juŝĉenko kaj miloj da ŝakistoj. Al la familioj de la mortintoj sendis kondolencon kaj monon i.a. ambasadoroj de Usono kaj Ĉinio, la brita registaro, la tutukraina jud-kongreso kaj ukrainaj parlamentanoj.

Araneo

Alberto García Fumero

ALFA ONDO

Eric profitis la okazon iomete malstreĉiĝi dum la teknikisto kontrolis ion. La nova elektrodporta kasko estis komforta, sed komplike funkciigebla. Kaj krome, ĝi estigis jukadon. Tamen, la komenco estis tiel fantazie simpla...

La elektra cerba aktiveco povas esti kaj surbendigata kaj analizata; elektroencefalografio konsistas el tio. Emocioj, geniaĵoj kaj perfidoj, ĉio ĉi povas esti entenata de kelkaj metroj da magneta bendo. Se poste, per konvena procedo, la homon oni stimulas per lia propra surbendigaĵo, proksimume la samajn rezultojn oni atingas. Almenaŭ teorie. Jen afero sufiĉe simpla.

Do, aplikante la saman principon al profesia telepatiisto kiel estis Eric Clapp, la rezulto estis spektakla. Eric, stimulita per sia propra elsendo “aŭskulta” (kiel ĝin nomis la teknikistoj) , rimarkinde plialtigis la kvaliton de sia perceptado. La “selektado” estis pli fajna.

Tiel komenciĝis ALFA ONDO. Nu, bone, en la komenco tiu ne estis la nomo, sed iu ĝin proponis, la nomo montriĝis sufiĉe alloga, kaj baldaŭ la facilvendebla vizaĝo de Eric komencis aperi sur la paĝoj de la fakrevuoj. El ili ĝi saltis al la televidekranoj. Alvenis famo, kaj dolaroj.

Ho, bonege.

Ĉiuj ŝajnis interesiĝi pri ALFA ONDO. CIA, FBI, NASA. Kio pri la implicaĵoj? Enviciĝu, ankaŭ por Vi estas io.

Pluvis dolaroj, same kiel planoj.

Kaj kio pri la stimulado al Eric per * iomete* pliintensigita elsendo? La aŭskulta kapablo de Eric same pliakcentiĝos, opiniis la spertuloj. La propono estis varme akceptita de ĉiuj interesitoj. CIA frotis al si la manojn, kaj serĉis iom pli da mono. La ĉefa afero estis nur eltrovi, kion signifas * iomete *.

Kaj jen ili, esplorante...

“Ĉio pretas, kompan’” anoncis la teknikisto post la entajpado de la lastaj kodoj. “T-tempo minus unu minuto. Bonŝancon!” Eric ricevis la informon per starigo de la poleksoj kaj turnis la klinseĝon por alfronti sian “aŭdoton”. Li preskaŭ ĝissufoke misglutis.

CIA insistis ĉiam pri tio, ke la “aŭdoto” estu nekonato, kaj pri tio konsentis la fakuloj. Pli bone tiel, ili diris. Nu, bone, neniam antaŭe temis pri virino.

Kaj TIA virino! Eric ĝisrande plenigis al si la okulojn per tiuj neeble perfektaj kruroj, tiu mielkolora hararo, tiuj kobaltbluaj okuloj. Li ridetis varme — liaj refleksoj ĉiam estis rapidaj — kaj ricevis ankoraŭ pli varman rideton.

Je T — minus 45 sekundoj ideo formiĝis en lia menso.

La ĉefa malfacilaĵo por galantulo konsistigis banalaĵon por Eric. Kial li ne pensis antaŭe pri tio? Se post plukado de ĉiuj ŝiaj pensoj li ne estos kapabla faligi ŝin en liton, nu, bone, li estus nemezureble stupida ... li ludus per signitaj ludkartoj: ĉiam li scius la uzendajn vortojn, la necesan geston. Kaj li ĉiam povus ensorĉi ŝin per fabelaĵoj pri la soleco de homo kun tiel strangaj kapabloj, ktp. Eric ridetis denove, kaj la respondo estis trifoje pli varma. Jen dinamita virino! Kiel bonŝanca Vi estas, Eric, pensis li fermante la okulojn.

Alvenis la kutima zumado, la fulmo enmensa. Jen ĉio: infanaĝo, ludoj, lernejaj jaroj, amintoj. Ĉio. Eric lekis al si la lipojn, ankoraŭ okulferme. Subite li konsciis pri la nenormala silento ĉirkaŭ si kaj malfermis la okulojn.

Ĉu ĉiuj rigardas min?

Ĉiuj restis senescepte senmovaj, esprimante per la vizaĝo emociojn gamantajn de senlima miro ĝis la plej sovaĝa timo. La kobaltbluaj okuloj ne agordis kun tiu masko je senbrida hororo. Eric enspiris malkviete kaj rimarkis la nekutiman pezon de la mamoj. Tiam li komencis krii.

REAGO

Aŭstrio kaj la ceteraj

Tuj post la enoficigo de la nova aŭstria registaro — koalicio inter Aŭstria Popolpartio kaj Libereca Partio de Aŭstrio — la ceteraj 14 ŝtatoj de Eŭropa Unio (EU) reagis kiel bone akordiĝanta orkestro direktata de la franca prezidento Chirac [ŝirák]. Ne procedante laŭregule, kiel difinite laŭ statuto de EU, tiuj ŝtatoj proklamis “sankciojn” kontraŭ Aŭstrio.

Kialo estis la eniro en la aŭstrian registaron de la Libereca Partio, tiam estrata de Jörg Haider [jerg hajda], kiun kelkaj — inkluzive de Evgeni Georgiev en MONATO — sen seriozaj pruvoj etikedis ekstrem-dekstrulo. Tamen la sankcioj — akordo, kiun la 14 ŝtatoj neniam atingis ekz. dum buĉado en Kroatio, Bosnio kaj Kosovo — estigis precize la rasismon, pri kiu oni akuzis Haider-on. Ekzemple, aŭstriaj infanoj, vizitante Strasburgon kaj Bruselon, estis insultataj kiel “nazioj” kaj “rasistoj”. En Belgio kaj aliaj ŝtatoj taksiistoj rifuzis transporti aŭstriajn civitanojn — pura diskriminacio, ĉar la ŝoforoj ne demandis pri agoj aŭ pensoj, sed antaŭjuĝis surbaze de nacieco.

Imaga mezo

En Aŭstrio ne eblas trankvile diskuti la aferon: socialistoj, komunistoj kaj verduloj tro emas stampi ĉiun kiel Haider-adepton. Tamen memorindas, ke en neniu eŭropa ŝtato ekzistas leĝo malpermesanta difinitan politikan partion. Tamen, se partio estas laŭleĝe registrita, ĝi rajtas partopreni balotojn: ties deputitoj rajtas esti elektitaj kaj kunformi koaliciojn. Esti iomete, modere, tre aŭ ekstreme dekstra aŭ maldekstra de iu imaga mezo ne estas kategorioj en la konstitucioj de demokratiaj ŝtatoj.

Simple la demando devas esti: ĉu la Aŭstria Libereca Partio akceptas la aŭstrian konstitucion? La respondo estas plene pozitiva. La partio tute laŭleĝas: ĝia ĉefo ne aranĝis ian puĉon, sed lia partio eniris koalicion laŭ maniero antaŭvidata en la aŭstria konstitucio.

Petis pardonon

Bone: Haider en la pasinto ja varbis iamajn naziojn kaj eldiris aferojn ne facile pravigeblajn. Sed li neniam pledis por restarigo de nedemokratia nazia ŝtatformo kaj eĉ petis pardonon pro siaj eldiroj. En Karintio, dum sia unua estra mandato, li starigis instituciojn, kiuj favorigis la tiean slovenan etnon. Antaŭ nelonge li instalis slovenon kiel protokolan estron en la karintia registaro. Plue, Haider estas la unua ĉefo en Karintio ekde 1920, kiu parolis slovene dum publika ceremonio ĉe dulingva lernejo en Klagenfurt.

Memevidente kontraŭuloj opinias, ke Haider tiel agas pro politikaj motivoj. Tamen kiu politikisto ne tiel kondutas? Kaj ĉu franca ŝtatestro lernis la bretonan aŭ alian etnan lingvon por tiel paroli en Bretonio aŭ aliloke en Francio?

Sed kial Chirac sentis sin ofendita, kiam Haider diris en Vieno, ke Aŭstrio ne bezonas ian veŝtpoŝan Napoleonon? Eble la vortumado de Haider ne ĉiam kongruas kun bonaj moroj, sed ĉi-foje li celtrafis. Francaj politikistoj ne povas akcepti, ke Francio ne same potencas kiel en la pasinteco. Sed efektive ne Aŭstrion sed Germanion volis admoni Chirac: kiel atentigis aŭstria komentariisto, Francio ne sentas sin sufiĉe forta por vangofrapi Germanion kaj do atakis “et-Germanion”, do Aŭstrion.

Morala helpo

Resume mi povas diri, ke Aŭstrio ne estas pli faŝisma, pli nazieca, pli rasisma ol Belgio, Francio, Hispanio, Portugalio, kaj aliaj. Kontraŭe, dum tiuj ĉi ŝtatoj post la krizo en Bosnio invitis nur kelkcent rifuĝintojn, Aŭstrio permesis al 60 000 resti en la lando. Plue, la materia, logistika kaj morala helpoj, kiujn Aŭstrio proponis por Kroatio, superis la komunan helpon de tuta Eŭropo.

Tio ne signifas, ke Aŭstrio atingis pinton de demokratio, homaj rajtoj kaj homa digno. Sed politikistoj en aliaj landoj farus ion bonan, se ili ne nur permesus al civitanoj en Aŭstrio mem elekti sian parlamenton kaj tiel formi registaron, sed ankaŭ kontrolus etnajn liberecojn, rasismon kaj toleremon en la propraj landoj.

Vinko OŠLAK/pg

Aldono de la redakcio: Bedaŭrinde necesas atentigi Vinko Oŝlak, ke en diversaj eŭropaj ŝtatoj oni jes malpermesas difinitajn politikajn partiojn, kiujn oni juĝas kontraŭkonstituciaj — ekzemple dum multaj jaroj la Komunistan Partion en Federacia Respubliko Germanio. Sed efektive tiel ne estas pri Aŭstria Libereca Partio, kaj el demokratia vidpunkto oni ne rajtas plendi se ĝi havas sukceson en voĉdonoj.

OPINIO

Bezonata: nova “fremdula legio”

La artikolo “Neglektata kontinento” (MONATO, 2/2000, p. 5) pensigis min pri la problemo de kolektiva respondeco. Kvankam oni foje misaplikas ĉi tiun terminon, kiam ekzemple unuopaj krimuloj respondecas, tuta popolo, almenaŭ ties plenkreskuloj, iafoje kulpas pri kolektiva agado — ekzemple kiam temas pri internaj militoj.

Tiakaze kompreneble aliaj popoloj emas nek oferi nek riski la vivon de siaj filoj, precipe kiam mankas propra intereso nacia kaj klara rezulto. Ne kulpas la ĝenerala sekretario de Unuiĝintaj Nacioj (UN), ĉar UN ne povas milite agadi, se ties membroŝtatoj ne volas enmiksiĝi.

Kial tamen UN ne disponas soldataron similan al ekzemple la franca Fremdula Legio por protekti senkulpulojn? Rapida interveno de tiaj taĉmentoj povus savi viktimojn de interetnaj malamo kaj frenezo. Ne mankas aventuremaj solduloj por partopreni tian legion.

Geriloj

Ne-interveno de ja bonintencaj landoj klarigeblas ankaŭ pro tio, ke multaj situacioj ŝajnas neregeblaj. Superpotencoj kiaj Usono kaj Sovetunio ne sukcesis venki en Vjetnamio aŭ en Afganio. Grava militpotenco ne volas sin ridindigi, luktante vane kontraŭ geriloj en afrika arbaro. Nobla intenco kaj morala indigno ne sufiĉas por bremsi fanatikulojn. Plej promesa ŝanco por eviti homfarotajn konfliktojn estas do profilaktiko.

Ofte eblas antaŭvidi kaj eĉ eviti interetnajn malakordojn. Formi sciencajn spertulojn kaj evoluigi profilaktikajn metodojn estus taŭga tasko por UN. Spertoj el pasintaj jaroj montras, ke ne konvenas apogi disspliton de ekzistantaj ŝtataj unuoj: tio ofte ne alportas konstruajn solvojn. Malsamaj gentoj devas kutimiĝi al paca kunvivado en la sama ŝtato. Se necese, premo de UN devus lernigi al koncernaj registaroj respekti intereson kaj dignon de enlandaj malplimultoj.

Fuŝaĵoj

Certe ne mankas fuŝaĵoj flanke de UN. Sed oni ne forgesu, ke ekzistas situacioj enlande neregeblaj. Memorindas, ke UN estas la plej taŭga organizaĵo por atingi pacan kunvivadon kaj solvon de tutteraj problemoj. Konvenas, ke ĉiu, kiu ŝatas homan bonfarton kaj flegon de la tera medio, apogu la nuran ilon por ĉion ĉi realigi.

Facile oni forgesas, ke justeco ofte ne kongruas kun la intenco starigi aŭ konservi pacon. Ĉu oni persekutis aŭ persekutas la krimulojn de eksa Sovetunio? Iafoje justeco kaj paco samtempe ne realigeblas.

Werner SCHAD

Unuafoje en Litovio estis organizita kri-konkurso. “Gorĝo-n 2000” partoprenis kantistoj, operaj solistoj kaj futbalŝatantoj — entute 14 personoj. Kvin konkursantoj sukcese transpasis limon de 50 decibeloj (dB): la gajninto, kantistino, atingis 55,8 dB. Tamen neniu proksimiĝis al la monda rekordo starigita en 1989 de usonano Donald Burns. Lia voĉo atingis 119 dB — forteco komparebla kun konkursaŭto.

LAST

BELGIO

Fama karnavalo en Binche

Je ĉirkaŭ 50 km sude de belga ĉefurbo Bruselo situas urbo Binche [binŝ], kies nomo estas intime ligita kun fama kaj tradiciriĉa karnavalo. Ĝi regule okazas en la urbo ekde la 14a jarcento. La karnavalo de Binche allogas pro siaj originaleco, tradicia spirito kaj rita karaktero. Ĝi daŭras tri “festenegajn” tagojn (dimanĉo, lundo kaj mardo) antaŭ la fastperiodo. Tamen ties riĉenhavaj eroj folkloraj komenciĝas ses semajnojn antaŭe.

Karnavala ciklo

Ĝi konsistas el la tiel nomataj “tamburritmaj” provludoj kaj baloj. “Tamburritmaj” provludoj okazas la 6an kaj 5an dimanĉojn, kaj baloj la 4an kaj 3an dimanĉojn antaŭ la karnavalo. Baloj kun muziko — la 2an kaj 1an dimanĉojn antaŭe. En la monato, kiu antaŭas la karnavalon, okazas ankaŭ baloj de maskitoj. Lunde, antaŭ la “festenega” dimanĉo, okazas vespero de “Trouilles de Nouilles” [truj de nuj] kaj balo de subtenantoj. Centoj da maskitoj vagadas laŭ la stratoj de Binche, “intrigas”, iras de trinkejo al trinkejo, amuzante sin per multaj ŝercburleskaĵoj.

La “festenega” dimanĉo estas tre bunta pro la centoj da partoprenantoj, surhavantaj maskojn originalajn aŭ luksajn, kiuj ĉiujare estas renovigataj. Oni konsilas la vizitontojn veni al Binche antaŭ la 10a horo antaŭtagmeze, ĉar posttagmeze okazas vidinda procesio de 1500 maskitoj.

La “festenega” lundo estas tago pli kvieta, eĉ preskaŭ familia.

La “festenega” mardo estas la ununura tago, en kiu la karnavalaj maskitoj, nomataj ĵiloj, eliras. La plej kortuŝaj momentoj ĉi-tage okazas je la tagiĝo matene, kiam la ĵiloj dancas sur la stratoj de la ankoraŭ dormanta urbo kaj ĉirkaŭ la 10a kaj 11a horoj, kiam ili surhavas kuriozajn tradiciajn maskojn. Vespere ili, kune kun la reĝoj de l’ tago, dancas kun la homamaso, enritmigante paŝojn.

Kostumo de ĵiloj

Ĝi konsistas el bluzo kaj pantalono. Tajlita el lintolo, la kostumo estas ornamita per dudek heraldaj leonoj, steloj, kronetoj kaj belgaj blazonoj nacikoloraj, tranĉitaj el nigra kaj ruĝa felto. Ĝi entenas ĉirkaŭ cent ornamaĵojn. Pro iuj el ili necesas kvar sinsekvaj surmetoj. Post kiam la ĵiloj surmetis la bluzon, ili remburas ĝin per avena pajlo por formi du ĝibojn — bruste kaj dorse, kiuj devas resti kompaktaj kaj senmovaj. La tutan kostumon ili firme fiksas per zono.

Por la kolumeto, manikoj kaj pantalonaj refaldaĵoj estas bezonata 150-200 m da plisita rubando. Ĝi estas plisita per rara maŝino, kiu helpas la laboriston dum la plenumo de tiu malfacila tasko. Se la ĉapelo estas kolorigita, ankaŭ la kolumeto devus esti iomete kolorigita rande de la rubando.

La zono konsistas el remburita tolo, tegita per flava aŭ ruĝa lano, ĉirkaŭita de 7-9 sonoriletoj. Ĝi pezas du kilogramojn. Krome, vera tintilego ornamas la bruston de ĉiu ĵilo.

La ŝuoj por la dancoj estas ellaboritaj el blanka lano kaj ne havas kudroliniojn. La lignoŝuojn ja oni produktas el poploligno kaj ornamas per ledaj akcesoraĵoj, kiujn lokaj manlaboristinoj pretigas. Tiuj lastaj estas garnitaj per kolumetoj el plisita rubando.

La ĉapelo surhavas strutplumon kun alteco de 1,50 m, kiu konsistas el tri plumoj je 50 cm. Sur tiu alta plumo aldoniĝas aliaj plumetoj, kiuj elformas la tuton. La ĵil-ĉapelo konsistas el 8-12 plumegoj, estigitaj el la kunigo de 240 ĝis 290 plumetoj. Ties proksimuma pezo estas tri kilogramoj. La tuto estas fiksita sur metala armaturo. La ĉapelon, tenatan per blankleda mentonrimeno, oni surhavas marde posttagmeze.

La masko konsistas el tolo, verdaj okulvitroj kaj lipharoj tiaj kiaj portis Napoleono 3a. Ĝi estas produktaĵo de lokaj manlaboristoj. Ties modelo estas protektata: oni ne rajtas kopii ĝin, nek vendi. La masko estas vendata nur al ĵiloj de Binche, kiuj surmetas ĝin nur en la “festenega” mardo frumatene.

Unu el la atributoj de ĵiloj estas simpla balaileto el salikaĵoj, kunligitaj per rotangaĵoj. Laŭkutime ĵilo ĵetas sian balaileton al karnavala spektanto, kiun li deziras saluti.

La ĵiloj mem neniam forlasas sian urbon Binche. La ĵiloj estas neimageblaj ekster Binche, kaj la urba karnavalo ne povas funkcii sen ilia partopreno. La karnavalo de Binche estas vere aŭtentika.

Krom sia fama karnavalo, Binche allogas la turistojn per siaj historiaj kaj arkeologiaj vidindaĵoj: remparo, urbodomo, kanonika preĝejo, kapelo de la malnova tombejo, hospitalo “Sankta Petro”, rifuĝejo de la “Bona Espero”, turo de l’ sorĉistino k.a. Binche posedas la ununuran remparon en Belgio devenantan de la 12a jarcento. En la malnova Kolegio de aŭgustenaj monaĥoj nun troviĝas Internacia muzeo de karnavalo kaj masko.

Maxime LECHIEN

La veraj ĵiloj neniam forlasas sian urbon.

Kun verdaj okulvitroj kaj Napoleono-lipharoj...

Pri la vero

La unua vero ne ekzistas. Neniam. La vera homo same ne. Sed la vera devo de iu ajn homo estu serĉi la devan veron.

Mi legis multajn, diverslingvajn artikolojn kaj librojn pri la balkana fatalo. Mi aŭskultis kaj parolis kun sennombraj kredindaj homoj el tiu regiono kie regas la teruro incitita fare de malmultaj stultaj fanatikuloj.

Laŭ mia analizo evidentas, ke ĉio kiun diras Zlatko Tiŝljar (MONATO, 1999/10, p. 10 – 2000/3, p. 12) vere kaj tragike veras. Mi dankas al li pro lia reago. Samtempe mi esperas, ke Aldo di Giorgi nun pli prudentu, ke li aŭskultu ankaŭ la alian parton kaj estonte silentu... Krome mi admonas la redaktantaron, ke la respondeco pri ĉiaj artikoloj pezas ankaŭ sur ĝi.

André HERRMANN, Svislando

Psiko sen karno

La temo de Robert Richardson en la noto pri “metempsikozo” (MONATO, 2000/3, p. 22) enkondukis problemon ankaŭ rimarkitan de klasikanoj en la tradicio budhisma. Laŭ vidpunktoj de budhanoj Richardson estus deklarita pudgalavadin, t.e. personalisto. Verŝajne, li sentis sin ne tute komforta pri la koncepto “reenkarniĝo”, sed lia preferita vorto por estonta estiĝo, “metempsikozo”, ankaŭ portas kriplan signifon — se ni akceptus budhisman perspektivon. La argumento kontraŭstaris la baratan kaj ĝainan teoriojn (kaj eĉ la egiptan) ke estonta vivo devas postuli animon, eternan memon aŭ mion, aŭ iun ajn alian konceptan signifon pri la atmano. Tiu neatmana temo estas centra teorio de la budhanoj kies doktrino rilatas al karmo (agado) kaj la senĉesa rondo de nasko kaj morto. Tiu ĉi transmigrado estas plej bone esprimita en la sanskrita lingvo per punarbhava, t.e. renaskiĝo. Ne estas necese sugesti substancigon de iu el unu vivo al alia, almenaŭ en la doktrina tradicio de la Buddhodarmo.

Elson SNOW, Usono-redaktoro de Wheel of Dharma

Atento por etaj kaj monda lingvoj

Kiel en Skotlando (MONATO, 2000/3, p. 23) ankaŭ en Francio etnaj lingvoj (i.a. la bretona, la flandra, la alzaca, la okcitana kaj la eŭska) estas pli ŝatataj de la instancoj ol antaŭe. La registaro fundamente ŝanĝis sian agmanieron rilate al tiu aro da etnaj lingvoj. Antaŭe ili estis konsiderataj kiel pli malvaloraj paroliloj: ili estis nomataj “dialektaĉo” kaj malpermesataj en la lernejoj. La registaro rifuzis konsideri ilin. Formiĝis diversaj asocioj por defendi tiujn regionajn lingvojn kiuj ligis sin tra la tuta lando.

Hodiaŭ la diversaj regionaj lingvoj estas pli-malpli instruataj en la koncernaj fakultatoj kaj universitatoj. Aperas pli kaj pli da lernolibroj, vortaroj kaj kulturaj publikaĵoj literaturaj kaj sciencaj. Paralele ŝanĝiĝis aliaj elementoj. La direktantaro de la instruado dum jaroj respondis al ni ke “la franca edukado estas ĉekape de la lingvo-instruado en Eŭropo ... disdonas la instruadon de tuta gamo da lingvoj ... kaj ne eblas aldoni plian lingvon.”

Nun tiu ŝajn-argumento ne plu estas reliefigita. Oni asertas ke oni instruos fremdajn lingvoj jam en la baza lernejo, sed fakte temas nur pri la angla. Oni montras ke sen la angla ne eblas elturniĝi en la mondo kaj en la estonta profesio. Tiel la franca estas kunpremata de du frontoj: de supre ĝi estas barata de la angla, de malsupre de la regionaj lingvoj. Mi kunĝojas kun tiuj lastaj pri ilia liberigo, sed iom angoras pri ĝia estonta evoluo.

Kaj Esperanto? Ĝi ĉeas luktadon de gigantoj, sed ĝi estas nur nano. Tamen ĝi havas atutojn... sed kiu scios ilin potencigi? Oni komencas esperi pri mirakla evoluo: falis la berlina muro, kial ne forfalus la obstakloj al uzado de nia lingvo.

D-ro André ALBAULT, Francio

La lasta defendo

Antaŭ nelonge estis naskiĝtago de mia patro Tyburcjusz Tyblewski. En la jaro 1998 tio estis lia lasta naskiĝfesto inter vivantaj homoj. Ankaŭ tiam okazis lia lasta publikigo en tiu ĉi revuo (MONATO, 1998/5, p. 6). Ĝi koncernis masakron de judoj, okazintan en la pola urbo Kielce, post la dua mondmilito. Kiel reago al tio aperis leteroj pritaksantaj la tekston kiel antisemitan. Mia patro ne plu havis forton por sufiĉe akre reagi kaj ne havis emon, pro granda seniluziiĝo, ke li entute ne estas komprenata. Nun mi volas, ke la situacio estu klara.

Estis jene: fine de la jaro 1997 aperis en polaj revuoj nekonataj ĝis tiu tempo faktoj, ke tiu masakro en Kielce estis organizita per komunistoj kaj tiel nomata politika polico (en Pollando nomata Sekurec-Oficejo). Tio tute ŝanĝas la bildon, ĉar ĝis nun dum jardekoj en Pollando oni ĉiam substrekis, ke tio estis reago de kruelaj homamasoj. Mi esperas, ke por ĉiuj estas klare, kiel facile oni vekas kruelecon post buĉado de ĵus finita milito. Oni primutis, kiu instigis la loĝantaron de Kielce. Por mia patro la historia vero ĉiam estis tre grava kaj li volis dividi tiujn gravajn faktojn kun Esperanto-legantaro. Estas ĉio pri tiu artikolo.

La alia afero estas, ke esperantigis mian patron s-ro Jakob Garbar, pola judo. Dum jaroj ili ambaŭ estis amikoj. Mi memoras s-ron Garbar, kiam dum mia infanaĝo li vizitis nian hejmon en Jelenia Góra. Ĉe komenco de la jaroj sepdekaj li translokiĝis al Israelo, kie post iom da tempo li mortis. La rolon de mia patro en la Esperanto-movado ne ŝanĝos iuj histeriaj leteroj pri antisemitismo. Li estis granda, sed tio ja estas temo por alia, longa letero.

Destina TYBLEWSKA-KUNDZICZ, Pollando

MUZIKO

Kanzonoj por interna konsumo

Aperis la du lastaj el la dek KD-oj (aŭ kodiskoj) de “Kolekto 2000”, lanĉita de Vinilkosmo en 1998 kun la helpo de FAME-Fondaĵo. Kolekto ne nur ekstreme akurata, sed ankaŭ tre sukcesa. Ĝi plimultigas la nombron de nialingvaj KD-oj, kun prezento teknika kaj grafika komparebla al tiu de nacilingvaj. Probable ili sufiĉe panoramas la nuntempan muzikon en Esperanto.

La okan diskon, “Survoje”, aŭtoras franca ensemblo “La Kompanoj”, el Bordeaŭ. Ili deklaras siajn kantojn “sennaciecaj”, evidentaĵo ĉe “Jes, ni solidaru!” (kontraŭ rasismo) kaj “Vizito al Eŭrodisnej’” (kontraŭ tutmondigo de usona subkulturo kolaa, burgera kaj dolara). Temas grandparte pri kanzonoj ege diverstemaj (pri Uliso, pri kondomoj) kaj diversstilaj (jen kajteca kanto, jen tiu ĵaklepuile ajnisma, jen alia simple nikolina) surbaze de tekstoj de Marcel Redoulez, kvazaŭ muzikigitaj poemoj.

Restas la demando, ĉu ĉi tia kabareta muziko montreblas al unuafoja aŭdanto de Esperanto, ĉu ĝi aŭdigeblas en radio. Mi dubas. Mi trovas ĝin iom eksmoda, almenaŭ por rokemaj kaj popemaj oreloj.

Jorge CAMACHO

La Kompanoj: Survoje. Eld. Vinilkosmo (Kolekto 2000 n-ro 8), Donneville, 1999. Kompakta disko, 24 minutoj. Prezo ĉe FEL: 15,60 eŭroj + afranko.

INTERNACIAJ RILATOJ

El flamo en fajron

Konsternis irlandanojn decido de la registaro aprobi nacian aliĝon al organizaĵo “Partneroj por paco” (PPP). Tradicie kaj konstitucie la Irlanda Respubliko estas neŭtrala lando, kiu ĝis nun rifuzis eniri militajn aliancojn. Aliĝo al PPP — laŭ kontraŭuloj — signifas unuan paŝon al membriĝo en Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO).

Apogantoj de la registara decido aliflanke argumentas, ke Irlando — kiu jam delonge “kontribuas” soldatojn al pactaĉmentoj de Unuiĝintaj Nacioj (UN) — ne plu povas resti ekster organizaĵo, kiu celas defendi komunan pacon.

Plie, kelkaj asertas, ke la prifanfaronata neŭtraleco de Irlando estas pli imaga ol reala, kaj ke ĝi estis origine nura gesto kontraŭ antikva malamiko Britio. Pro tio, Irlando ne konsentis alianciĝi kun Britio dum la dua mondmilito, kvankam multe da irlandanoj proponis sin kiel volontuloj en la brita armeo kaj en tiuj de aliaj aliancaj nacioj.

Duaranga celo

Tiuj, kiuj maltrankviliĝas pri eventuala aliĝo al NATO miras, ke tiom da landoj, kiuj ĝis disfalo de komunismo vivis sub sovetia hegemonio, nun deziras aliĝi. Nekontesteblas, ke NATO estas regata de Usono por antaŭenigi ties eksteran politikon. Se ĝi pretendas defendi ankaŭ siajn aliancanojn kontraŭ fremda atako, tio estas nur duaranga celo.

Iu ajn, kiu iam loĝis en teritorio, kiu “gastigas” usonajn militistojn, povas atesti pri la malstabiligo de socio kaj kulturo kaŭzita de la ĉeesto de armitaj eksterlandanoj, kiuj ofte eĉ ne klopodas lerni lokan lingvon aŭ konatiĝi kun tieaj kutimoj.

Noblaj idealoj

Kredeble ĉiu modera homo ambicias, ke ties lando konservu bonajn rilatojn kun aliaj ŝtatoj, inkluzive de Usono, kies konstitucio baziĝas sur plej noblaj idealoj. Tamen Irlando, membro de Eŭropa Unio, devas rekoni, ke ekonomiaj, politikaj, sociaj kaj kulturaj interesoj de malproksima Usono estas malsamaj — ofte tute kontraŭaj — al tiuj de Eŭropo aŭ de aliaj ŝtatoj ekster “dolarujo”.

Se la ekssovetiaj respublikoj kaj satelitaj landoj sukcesos membriĝi en NATO (kiel kelkaj jam membriĝis en PPP), ili eble konstatos, ke ili liberiĝis de unu hegemonio sed subiĝis al alia — kaj pli forta.

Garbhan MACAOIDH

FRANCIO

“Miaj biciklaj aventuroj pluas!”

Zef Jegard naskiĝis en Bretonio, okcidenta Francio, en 1935. Li preskaŭ ĉiam tie loĝis, nuntempe en la vilaĝo Yffiniac [ifinják], kiu kuŝas ĉe la atlantika marbordo. De sia junaĝo li emas sporti. Post praktikado de diversaj profesioj, antaŭ kvar jaroj, li emeritiĝis.

Ĉu vi emas sporti? Mi, jes. Tamen ĉi-rilate mi devas aldoni, ke, koncerne min, ne temas pri altaj sportrezultoj, nek pri konkursoj, sed nur pri emo. Miaopinie, mi estas en la sama stato kiel miaj samaĝuloj. Kion mi sporte faris kaj nun faras, tion ĉiuj povus fari. Oni nur devus voli kaj aranĝi, ke tio sukcesu.

La komenco

Ankoraŭ kiam mi estis 17-jara, en la kolegio, dum miaj kamaradoj ludis pilkon, mi ofte preferis kuri en la ĉirkaŭa kamparo kaj tiel trejni min por konkursoj, kiuj estis organizataj fine de la lernojaro. Tiutempe mi sukcesis kuri la 3000 metrojn en dek minutoj kaj kelkaj sekundoj.

En 1957, mi militservis en la Nigra Arbaro, proksime de Baden-Baden en sudokcidenta Germanio. Kelkajn jarojn antaŭe mi estis aĉetinta biciklon. Mi havis tempon, ĉefe semajnfine, sed malmulte da monrimedoj. Mi konvinkis kelkajn el miaj kunuloj akompani min laŭ Kresto-strato kaj aliaj vojetoj, kiuj serpentumas tra la arbaro en tiu belega regiono. Verdire, mi havis planon. Mi deziris veturi en sudan Germanion kaj Aŭstrion, per biciklo, kompreneble. Kiam en junio de la sama jaro venis la tago ekveturi, mi restis sola. Miaj kunuloj rezignis pro diversaj kaŭzoj.

Do, sola, kuraĝe mi forveturis per biciklo, peziĝinta pro du grandaj sakoj. En direkto suden. La vetero estis bela. Mia vojplano kondukis min al Freiburg, Konstanz, Lindau, Oberstdorf, al Kitzbhel, Innsbruck, Berchtesgaden. Revene mi veturis al Munkeno, Augsburg, Rothenburg, Heidelberg, Karlsruhe kaj Baden-Baden. Dum 10 tagoj mi bicikle trapasis 1500 km. Mi tranoktis en junularaj gastejoj, multe fotis. Tiutempe ne multe da biciklantoj vojaĝis. Tial germanaj infanoj, ekvidinte min biciklanta kriis je mia preterveturo: “Ein Wanderer, ein Wanderer!” (migranto, migranto!). Temis ja pri vera migrado bicikla, ĉu ne?

Piediraj kaj kuraj aktivaĵoj

Poste mi loĝis du jarojn en Italio, en Romo, kie mi estis studento. Dum la Paskoferioj en 1962, piedirante ekde Arezzo, mi kun vojaĝkunulo tramigris la Apeninojn, situantajn nemalproksime de Romo, kaj atingis urbon Asizon. La saman jaron vintre mi faris novan marŝadon de Romo al Asizo.

Do, fine reveninte hejmen al Bretonio, en 1967 mi entreprenis longan piediradon de Roselo, franca havenurbo ĉe Atlantika oceano, ĝis la hispana landlimo. Tiu marŝado daŭris 10 tagojn kaj la trairita distanco longis 450 km.

Iom poste, en la periodo 1970-1975 kiel ano de sportklubo en urbo Gingamp mi multe kuris kaj partoprenis en multaj kurkonkursoj: 20 km kaj 3000 m kun bariloj. Tamen sekvis la intervalo 1975-1995, kiam mi sporte malaktiviĝis: profesie mi estis tro okupata por sporti.

Bicikla konkurso Parizo-Bresto-Parizo

En 1995 venis mia emeritiĝo. Mi ekhavis tempon kaj denove eksportis regule. Tamen mi estis jam maljuniĝinta. Krome, kun la pli alta aĝo ekestis diversaj problemoj, pli rapida laciĝo kaj doloroj. Lastatempe la maldekstra genuo doloras kaj malhelpas min kuri. Tamen mi povas piediri kaj daŭre bicikli. Por enkuraĝigi min en la sportaj aktivaĵoj, en 1996 mia edzino donacis al mi novan biciklon. Mi tuj faris per ĝi, sola aŭ kun samklubanoj, multajn bicikladojn tra la bretona kamparo kaj laŭ la atlantika marbordo. Ĉe ni, en Bretonio, estas milda klimato. Tio ebligas bicikli la tutan jaron. Por okupi mian libertempon, mi ĉiam pli biciklis. Do, foje venis al mi eĉ la ideo fari ion nekutiman, neordinaran, iom ekstreman, almenaŭ por mi. Por konvinki min kaj miajn proksimulojn, komencante de mia edzino, mi diris, ke tio estos la lasta aventuro en mia vivo. Temis pri bicikla konkurso Parizo-Bresto-Parizo (PBP), 1250 km, traveturenda en malpli ol 90 horoj. Tio signifas tre longe bicikli, tagnokte, preskaŭ sendorme. Verŝajne vi opinias, ke tio estis freneza intenco, kaj vi certe pravas. Tiun malprudentan ideon mi ekhavis en oktobro 1997, kaj la bicikla konkurso Parizo-Bresto-Parizo estis okazonta en aŭgusto 1999. Mi ne sciis ĉu mi kapablos fari tiun bicikladon. Do, mi decidis trejni min sen perdi tempon kaj tuj komencis longigi la veturdistancojn. Kompreneble tio postulas tempon. Tial ĉiufoje mi ekbiciklis frumatene, por ke mi povu antaŭtagmeze reveni hejmen. Ofte mi faris bicikladojn de almenaŭ 100 km, kio vintre signifas, ke oni nokte devas ekpedali.

Do, de la komenco de mia trejnado ĝis la forveturo al PBP, mi traveturis bicikle 22 000 km. Por partopreni la PBP-bicikladon, printempe de 1999 mi devis trapasi kvalifikojn en 200, 300, 400 kaj 600 km laŭ specialaj reguloj. Do, iompostiome mi ekkredis, ke verŝajne mi eltenos tiun ege longan bicikladon. Mi bone preparis min por ĝi.

Finfine venis la tiom longe atendita tago. La 23an de aŭgusto 1999, je la 22a horo ni ekbiciklis tra okcidenta Francio — 3650 partoprenantoj (2040 el Francio, 405 el Usono, 330 el Anglio, 140 el Danio, 116 el Italio, 69 el Kanado, 67 el Aŭstralio, ktp) el 28 landoj. Post la unua diurno jam estis trapasitaj 465 km. Denove noktis. Mi ankoraŭ ne dormis. La tutan duan nokton mi estis biciklanta, ĝis la sekva mateno. Je la sesa horo frumatene mi kuŝiĝis kaj ekdormis ĉe la vojrando mem. Sed matene malvarmetas kaj pro tio baldaŭ, je la sesa kaj tri kvaronoj, mi vekiĝis kaj obstine rekomencis bicikli ...

La 25an de aŭgusto 1999 estis mia 64a naskiĝtago. La saman tagon vespere, laŭ la oficiala vojplano, mi devis traveturi bretonan vilaĝon, kiu estas mia naskiĝloko. Kurioza kaj amuza situacio? Ne, emocia situacio! La vilaĝo kuŝas je la 775a kilometro de PBP, kaj mi survoje tien sciis, ke multe da homoj, eble 20, jam atendas min. Kiam vi alvenis, je la 19a horo, ne 20, sed 40 personoj estis sur la vilaĝplaco. Amikoj, parencoj, samklubanoj, lokaj loĝantoj, ĉiuj kore aplaŭdis min. Pro emocio, mi ne sciis ĉu mi devas ridi aŭ plori... Ambaŭ mi faris samtempe, mi konfesas. Fine tagiĝis. Favora vento blovis. Jen venis la 1000a km, kaj poste la plej malfacilaj. Jen estis la lasta nokto, la kvara sendorma nokto. Mateniĝis, estis vendredo. Mi estis apud Parizo. Lacega kaj dormema, mi finfine atingis la celon. Do, survoje mi estis 82 horojn, el kiuj 59 horojn sursele. Mi plurfoje dormis, sed nur 8 horojn entute.

1500 partoprenantoj estis ankoraŭ atendataj ĉe la fino. Cetere, 600 forlasis la bicikladon pro diversaj korpaj aŭ teknikaj problemoj. Mi okupis lokon en la unua duono de alvenintoj. Tio ĝojigis kaj revigligis min! Mi povis diri : “Mi faris ĝin!”

Kaj nun? Multaj projektoj “bolas” en mia kapo. Mi partoprenos en printempa bicikla karavano en Ukrainio. Somere, ekveturonte de Kievo, mi intencas bicikli orienten, traveturi Uralon, plu pedali al Omsko, Novosibirsko, kaj eble atingi Irkutskon ĉe la lago Bajkalo. Ĉiam perbicikle, kompreneble! Kiel vi vidas, miaj aventuroj ne finiĝis, sed male pluas. Por tiu somera biciklado mi pretas akcepti kunulojn. Lige kun ĝi mi petas informojn, konsilojn, mapojn, gastadon kaj eventuale alian helpon (mia adreso: Z. Jegard, 13 le val Josselin, F-22120 Yffiniac, Francio; rete: zephirin.jegard@worldonline.fr)

Zephirin JEGARD

BALTIO

Pozitiva evoluo

Fakuloj de Monda Organizaĵo pri Turismo (MOT) laŭdis Latvion kaj Estonion pro progreso, atingita en turismo. Dum 1999 Estonion vizitis 10,3 % pli da eksterlandaj turistoj ol en 1998, kaj en Latvio la kvanto de gastoj pliiĝis je 5,8 % kompare kun la antaŭa jaro.

Kvankam en tiuj baltaj landoj forestas sunaj strandoj kaj fortaj turismaj tradicioj, tamen iliaj rezultoj en tiu ekonomia branĉo estas pli bonaj ol tiuj en Litovio. Tien dum la pasinta jaro restadis nur 2,4 % pli da eksterlandanoj ol en 1998. Laŭ informoj de MOT pasintjare Litovion vizitis 1,45 milionoj da alilandaj turistoj, kiuj elspezis 467 milionojn da usonaj dolaroj dum sia restado. Malgraŭ ke multaj aliaj landoj en la mondo danke al turismo konsiderinde kontribuas al sia ŝtatbuĝeto kaj kreas multajn novajn laborlokojn, en Litovio tio ŝajne ne okazas. En ĝi nur privataj kompanioj zorgas pri konstruo de novaj hoteloj kaj aliaj turismaj objektoj, samkiel pri turisma reklamado eksterlande.

LAST

LITOVIO

Krimo organ-izata

Dum preskaŭ unu jaro funkcias en Litovio krimula grupo kunlaboranta kun nelegalaj klinikoj en Italio, al kiuj ĝi liveras homajn organojn. La krimuloj serĉas siajn viktimojn inter junaj, ofte provincaj senlaboruloj aŭ solpatrinoj, kiuj konsentas vendi siajn organojn kontraŭ malpli altaj prezoj ol grandurbanoj. Promesataj estas ĝis 3 000 eŭroj postoperacie pageblaj: la sumo ofte estas reduktita.

La operacioj okazas en Romo aŭ Milano, en privataj klinikoj. Tamen, laŭ la litova polico, kuracistoj post forigo de la koncerna organo — plej ofte reno aŭ ovario — foje informas, ke la operacio malsukcesis: tiam la viktimo devas reiri hejmen sen mono. Plue, operacio en Italio ne signifas, ke organaĉetanto loĝas en tiu lando. Post kelkaj horoj organo povas aperi en Germanio.

Laŭ litova leĝo tiuj, kiuj vendas sian organojn, ne krimas. Homaj organoj ne estas objektoj de civilaj kontraktoj, sed organ-dononto kaj -ricevonto devas esti familianoj. Tamen en Italio organdonado estas nelegala. Tie oni povus procesi kontraŭ ne nur kuracistoj, sed ankaŭ litovaj organ-vendintoj.

Laimius STRAZNICKAS/pg

JUGOSLAVIO

Atenco ne preteratentita

El diplomataj fontoj iĝis konate, ke la 24an de marto — tago de unujariĝo de la milito de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO) en Jugoslavio — oni planis atencon kontraŭ la ĝenerala sekretario de NATO George Robertson [ĝorĝ robertsan] kaj la komandanto de la militfortoj de la nordatlantika alianco en Eŭropo, generalo Wesley Clark [ŭezli klark].

Britaj kaj usonaj diplomatoj en Priŝtina, la ĉefurbo de Kosovo, tre atenteme reagis al onidiroj, ke la atakon preparis eble Serbio. Laŭ komunikoj, la altrangaj vizitontoj devis flugi el la ĉefurbo de Makedonio — Skopje — al Priŝtina per helikoptero, sed pro la risko de pripafo la flugo estis prokrastita je kvin horoj. Tio okazis — laŭ NATO-reprezentanto — pro “operaciaj konsideroj”. Pro la ŝanĝita flugitinero de Robertson kaj Clark la planita vizito al la dispartigita urbo Kosovska Mitrovica ne okazis.

Raketpafilo

En februaro aŭtobuson de Unuiĝintaj Nacioj (UN) oni pripafis per raketpafilo. Ekde tiam kunlaborantoj de la sekureco-servo tre maltrankvilas pro la ekzisto en Kosovo de porteblaj raketpafiloj “tero-aeraj”. Tamen oficialuloj de la pacdefendaj trupoj de NATO, kaj diplomatoj, dubas, ke serboj loĝantaj en Kosovo povus prepari raket-atakon kontraŭ helikoptero. Sed eĉ la plej malfortan minacon oni devas serioze pritrakti.

La vizito al Kosovo de NATO-ĉefoj Robertson kaj Clark estis ligita kun la unujariĝo de la NATO-bombadoj de Jugoslavio pro subpremo de albanaj homaj rajtoj en tiu eksa aŭtonoma regiono. La flugatakoj pasintjare estas konsiderataj kiel sukcesaj.

Strategiaj celoj

Dum la milito kontraŭ Jugoslavio, kiu daŭris 79 tagojn, efektiviĝis 3000 NATO-aeratakoj. En du trionoj de la atakoj oni trafis celojn inkluzive de strategiaj industri-entreprenoj, pontoj kaj militobjektoj. Oni neniigis plimulton de la ekstermaviadiloj “MIG 29” (pli ol 20), likvidis 93 tankojn, 153 blenditajn transportilojn kaj 339 militveturilojn. Malgraŭ klopodoj de la pilotoj indulgi la civilan loĝantaron pereis rezulte de NATO-atakoj — laŭ serbaj statistikoj — 2000 personoj.

Aŭdiĝis kritikoj kontraŭ ambaŭ NATO-ĉefoj, ke ili ne vizitis la urbon Kosovska Mitrovica. Tiu urbo estas plu dividita je du partoj — serboj, loĝantaj norde, kaj albanoj sude. Oni mencias Kosovska Mitrovica kiel plej konkretan pruvon pri malsukceso de la internacia komunumo en Kosovo.

Evgeni GEORGIEV

Internacia manĝaĵo, internacia lingvo

Kiu estas la plej populara manĝaĵo en Japanio? Ĉu ekzemple suŝio aŭ tempurao? Ne ... plej popularas hakviandaĵo. Ekzistas en Tokio ĉ. 400 rapidvorejoj de la firmao McDonalds. Tamen en tiu ĉe Tokia Turo videblas afiŝo kun la vorto “Bonvenon” en ok lingvoj inkluzive de Esperanto. Ĉu tie estas vere bonvenaj esperantistoj?

IGARASI Takeo

Foraj viktimoj

Pasintjare malaperis 388 personoj el Litovio. Plej ofte malaperas viroj, kiuj eksterlande penis trovi laboron. For de siaj hejmoj ili fariĝis viktimoj de krimuloj. Laŭ la polico, ofte litovoj frivole pritaksas anoncojn pri eksterlanda laboro. Ekzemple, firmao promesis al ses fraŭlinoj laboron en greka nokto-klubo. Alveninte, ili malkovris, ke ili devas labori kiel prostituitoj. Feliĉe ili eskapis kaj danke al la rusa ambasadorejo revenis Litovion.

LAST

Estimataj gelegantoj,

eble vi legis mian artikolon pri la skandalo, kiun kaŭzis eksa germana kanceliero Helmut Kohl pro financaj manipuladoj en sia funkcio kiel estro de la kristandemokrata partio CDU, en la marta numero. Kaj eble vi memoras mian konkludon, ke degenero de tiu granda popolpartio povus malstabiligi la germanan demokration. La skandalo evoluis kun multaj novaj facetoj kaj daŭras; fino ne jam estas videbla, almenaŭ ne en la momento kiam mi skribas tiujn ĉi liniojn. Intertempe ĝi voris jam plurajn viktimojn: gvidaj funkciuloj de CDU devis demisii, la partio bezonis novan estron. Iom surprize oni elektis en tiun ĉi postenon Angela Merkel, virinon. Jen evidenta ekzemplo de malnova saĝaĵo, ke el malbono foje povas estiĝi bono. La elekto de Angela (tio signifas “anĝelo”) Merkel estas bona laŭ multaj aspektoj. 1. En MONATO ni ne devos aldoni prononcindikon, menciante ŝin (pardonu la ŝerceton). 2. Estas venko de emancipiĝo de virinoj en Germanio, ĉar por la unua fojo sur federacia nivelo grandan popolpartion estras virino. 3. La degenero de tiu ĉi konservativa partio, pri kiu oni timis komence de la skandalo, ne okazas. 4. La germana demokratio restos ekvilibra kun du fortaj popolpartioj, (reganta) socialdemokrata kaj (opozicia) kristandemokrata.

Tiel Kohl, nevole aŭ eĉ kontraŭvole, plenumis lastan servon al sia lando. Ni hurae laŭdu lin! Eble li tamen estas pli inteligenta, ol mi karakterizis lin en la menciita artikolo...

Sincere via Stefan Maul

GREKIO

Jarmila festego ortodoksa

Landaj ortodoksaj eklezioj planas okazigi ĉi-aŭtune grandegan feston okaze de la jaro 2000. Pere de tiu aranĝo la ortodoksa eklezio de Greklando volas superi ĉiujn aliajn kristanajn rememorigajn festojn en la mondo lige kun la nova jarmilo. La festego okazos en oktobro ĉi-jare en Ateno.

En tiu impona renkontiĝo de la tutmonda ortodoksa eklezio partoprenos 15 patriarkoj kaj arĥiepiskopoj, kaj multaj ekleziaj korusoj de ĉiuj orientkristanaj komunumoj. Krome estos organizitaj ekspozicio de ĝis nun ne elmontritaj ikonoj de ortodoksaj monaĥejoj ekde la rusia bordregiono de Arkta Oceano ĝis Monto Sinajo, teologiaj simpozioj kaj honorigo de la memoro de apostolo Paŭlo ĉe Akropolo en Malnov-Ateno.

La festego okazos de la 14a ĝis la 18a de oktobro 2000. Tiucele en majo en Tesaloniko jam okazis preparkonferenco de ĉiuj ortodoksaj patriarkioj kaj landaj eklezioj.

Ekleziuloj el Ateno ne forstrekas la eblon pri samtempa realigo de alia projekto. Temas pri renkontiĝo de ortodoksaj ekleziuloj kun papo Johano Paŭlo la dua sur greka tero, en kiu eventuale partoprenos ankaŭ reprezentantoj de reformaciaj eklezioj. Tio povus realiĝi okaze de solena subskribo de Charta Œcumenica (Ĉarto ekumena), kiu kiel rezulto de la tut-eŭropaj ekleziaj tagoj en 1997 en Graz (Aŭstrio) estas pretigata fare de Konferenco de Eŭropaj Eklezioj (KEK) kaj Konsilio de Katolikaj Episkopaj Konferencoj (CCEE). La subskribo de tiu dokumento devus okazi en Tesaloniko ĉi-jare, kaj ne en la jaro 2001, kiel estis antaŭe planite.

Evgeni GEORGIEV

AŬSTRIO

Ekspozicio de famaj artistoj

En Vieno estis organizita ekspozicio “Projektoj. Artafiŝoj kaj fotoj” de la familio Christo [kristo] (bulgaro) kaj Jeanne-Claude [ĵan-klod] (francino) helpe de bulgara kulturinstituto kaj aŭstria banko Raiffeisen [rajfajzen]. La ekspozicio prezentis fotojn kaj afiŝojn de spektaklaj aktivaĵoj de la bone konata geedza paro, kiu internacie famiĝis pro vualado de gigantaj objektoj per artefaritaj teksaĵoj.

Ambaŭ artistoj naskiĝis en sama tago kaj jaro (13.06.1935). Christo (kiel Christo Javaŝev) naskiĝis en Bulgario (urbo Gabrovo) kiel filo de industriisto, kaj Jeanne-Claude en Maroko (Casablanca [kazablanka]) kiel filino de militisto. Post jaroj de studado en Tuniso, Sofio, Prago kaj Vieno li veturis en la jaro 1958 al Parizo. Tie li konatiĝis kun Jeanne-Claude kaj en la sama urbo ili ambaŭ efektivigis la unuajn enpakadojn de objektoj. Ekde 1964 la familio (kun la en 1968 naskiĝinta filo Cyril [siril]) loĝas en Nov-Jorko.

Post la unuaj sukcese realigitaj projektoj por enpakado de publikaj konstruaĵoj, de la “Fera kurteno” (el stakigitaj oleobareloj), Christo baldaŭ estiĝis konata “enpak-artisto”, kiu vualas mezepokajn turojn (Spoleto), ekspoziciejojn kaj muzeojn (Bern, Ĉikago), monumentojn (Milano), pontojn (Parizo) kaj fine en 1995, post 25-jaraj klopodoj, la germanan parlamenton “Reichstag” en Berlino.

La grandegajn elspezojn por la realigo de siaj artprojektoj ambaŭ artistoj mem transprenis. Ili ne akceptis iun ajn formon de subvenciado aŭ financa subteno, mem havigis la monrimedojn por tio pere de vendo de projektoj, modeloj de antaŭe kreitaj artaĵoj kaj litografaĵoj.

Ekzemple, 26 milionoj da usonaj dolaroj estis bezonataj por la entrepreno “La ombreloj”: 3100 ombreloj, kiuj estis instalitaj en valo de Japanio kaj en valo de Usono. La saman tagon (1991 10 09) ili estis malfermitaj de 1800 laboristoj.

39,4 km longis la tiel nomata “Kuranta barilo”, kiu ekestis en 1994 en Kalifornio. Por ĝi oni bezonis pli ol 200 000 m2 da nilonŝtofo, kiu estis vualitaj inter 2050 stalaj fostoj. Krom enpakitaj parkejoj, bordoj, plankoj kaj ŝtuparoj, ĉiam ankoraŭ aperas vualitaj arboj. En 1966 en la urba muzeo de Eindhoven (Nederlando) Christo kaj Jeanne-Claude enpakis arbon; kaj en 1998 en Riehen (Svislando) por la projekto “Wrapped Trees” ambaŭ vualis 178 arbojn, kies alteco variis inter 2 kaj 178 metroj.

Evgeni GEORGIEV

AŬSTRIO

Orfiĝinta beleco

La aŭstria pentristo kaj arkitekto Friedensreich Hundertwasser [fridenzrajĥ hundertvasa] finis sian vivon la 19an de februaro en sia tipe nekutima stilo: sur ŝipo “Queen Elisabeth 2” en la oceano. La 71-jara modernisto estis survoje al Eŭropo de Nov-Zelando, en kiu lando li de multaj jaroj pasigis pli grandan parton de sia tempo.

Hundertwasser (naskita kiel Friedrich Stowasser [fridriĥ ŝtovasa]) estis unu el la plej grandaj figuroj en la moderna arto tutmonde. Li estis populara kiel furioza kontraŭulo de la rekta linio en la arto kaj rekonita kiel pioniro en la kreado de multkoloraj konstruaĵfasadoj, ornamitaj verdaĵe. Li difinis sin kiel “kuraciston” en la arkitekturo. Lia morto sendube estas grandega perdo por la mondo de beleco.

Hundertwasser determinis la uzadon de rekta linio en la arto kiel “instrumenton de l’ diablo”. Tial Hundertwasser uzis la kurban linion en siaj verkoj kaj dekoraciis la de li projektitajn domfasadojn per helaj kolortonoj kaj verdaĵo. Li estis ekologo kaj opiniis, ke la eksteraĵo de urboj, en kiuj regas alkoholeco kaj narkotaĵoj, devas esti ŝanĝita, por ke ties loĝantoj denove ĝuu la naturharmonion. Pro tio oni antaŭvidis por Hundertwasser “ekologian” enterigon en la “Ĝardeno de feliĉaj mortintoj” sur la tero de Nov-Zelando.

La fama pentristo postlasis kiel heredaĵon domon “Hundertwasser-Haus” kaj muzeon, nomatan “KunstHausWien”, kiuj estas vidindaĵoj en Vieno. La arkitekturkritiko negative prijuĝis ilin kaj nomis Hundertwasser “dekoracia pentristo kaj plibeliganto de fasadoj”. “Hundertwasser-Haus”, finkonstruita en 1985, surprizas per la kurbaj linioj de siaj fenestroj, per la ŝveliĝinta pargeto sur la planko en la ejoj kaj per la verdaĵo, kiu estas kultivata sur la tegmento. Lia artstilo imitas tiun de la hispana arkitekto Antonio Gaudi y Cornet [kornet] (1852 – 1926). Hundertwasser projektis termocentralon kun multkoloraj fasadoj (1992) en Vieno, hotelon (Thermendorf Blumau, 1997), motelon (Bad Fischau, 1990) en Aŭstrio kaj aliajn konstruaĵojn eksterlande (arbarspiralo en Darmstadt, Germanio, bazarhalo en Altenrhein, Svislando, rubaĵbruligejo kaj pumpstacio en Osako, Japanio kaj aliaj).

Antaŭ nelonge li denove altiris la atenton al si pro la projekto de buntaj publikaj necesejoj, kiujn oni konstruis en la vilaĝeto Kavakava, Nov-Zelando. Pro sia pitoreska eksteraĵo ili tuj transformiĝis en turisman allogaĵon.

Evgeni GEORGIEV

de Spomenka Štimec

ZAGREBAJ SOLISTOJ EN BONAERO

por Mario Saboleosky

Somera Esperanto-Kurso en Motovun en Kroatio. Aŭgusto nudigis la dorsojn de la virinoj. En eta poŝtoficejo de la urbeto poŝtistino ĉiun matenon enpikas stampilon por ŝanĝi ties daton. Per la tuŝoj de la pikilo ŝi mallongigas la someron. Ŝiaj klientoj obstine sendas bildkartojn por pruvi, ke la urbo reale ekzistas, ne nur fotita inter la nuboj.

En la hotelo Kaŝtel estas salono kun antikve ornamitaj muroj, stukaĵoj formas kornojn el kiuj fruktoj elverŝiĝas, abundaj kiel la vivo. Sur la verda tablo mi aranĝas librojn. Mi atendas lernantojn. Ili ankoraŭ ŝmiras buteron sur siajn pantranĉaĵojn. Estas la tempo antaŭ la leciono. La gelernantoj ankoraŭ ne konas unu la alian.

Kiu eniros? Franca, kun okulfrapaj orelringoj. Ŝia edzo mortis antaŭ nelonge kaj ŝi nun lernas la unuajn lecionojn de la sendependa vivo. Malfacila rekomenco. Facila rekompenco.

Anne estas marksisto. Ŝi vizitas la landojn kiuj devige estimis Marx por vidi, kiom restis el lia instruo. Malmulto.

Dionisio. Li estas komputisto, li venis por ekzerci la lingvon. Kiam li etendis la fingron dum la ekskursa tago, alflugis papilio. Li ne sciis, ke povas esti tiel simple, la lingvo, kaj la papilio.

Antonio kreskigas fruktarbojn en iu banloko kiu odoras je sulfuro. En la fruktĝardeno loĝas serpento. Nur unu. Amika. Kiel nomiĝas tiu frukto en la ĉokolado? Avelo? Nu, jes, li posedas aveletarbareton.

Lasta sidis Mario. Li estas vortavara en la unua leciono. Li apogis lambastonojn apud si. Li havas irhandikapon.

La kurso povus komenciĝi.

Instruisto komencas la kurson. La kurso komenciĝas.

Ekstere somero. Sunradioj vetkuras sur la foliaro sub la fenestro. Instruisto serĉas instruspicojn por vigligi la etoson. Interkona mateno. Kiu vi estas? Instruisto prezentas sin.

— Mi venas el la urbo kiu nomiĝas Zagreb. Ĉu iu konas ĝin?

— Jes. La ĉefurbo de Kroatio.

Iu travojaĝis. Iu haltis dum kelkaj horoj.

— Mi konas la Zagrebajn solistojn. — diris Mario.

— Ĉu vi konas muzikon de la Zagrebaj solistoj?

— Jes.

— Kie vi aŭskultis la Zagrebajn solistojn?

— Hejme, en Bonaero.

Lernantoj el Londono kaj Italio scias nenion pri la Zagrebaj solistoj. Lernanto el Argentino diras, ke li ricevis koncerton de la Zagrebaj solistoj.

— Oni diras: ricevi diskon. Iri al la koncerto. Muzikistoj muzikis en la koncertejo.

Mario ne estas kontenta pri la proponitaj vortumoj. Li ricevis diskon de la panjo. De la patro li ricevis la koncerton. Instruisto proponas plurajn solvojn por montri diversecon de la stilo.

— Kie okazis la koncerto?

— En la ĝardeno de nia vilao.

Scivolo kreskas en la klasĉambro.

Instruisto pardonpetas. Ekzistas specialaj kazoj kiel tiu en Bonaero. Jes, oni povas ricevi koncerton. Por kiu okazo vi ricevis la koncerton? Okaze de kiu evento?

— Mi havis naskiĝtagon.

— Kiom da jaroj vi havis?

— Dek.

— Mi ricevis koncerton okaze de mia deka naskiĝtago. Aŭ: Por mia deka naskiĝtago mi ricevis ...

— Por mia deka naskiĝtago mi ricevis la koncerton de la Zagrebaj solistoj en la ĝardeno de nia vilao.

— Vi estas mia unua lernanto kiu ricevis koncerton en sia ĝardeno por la deka naskiĝtago. Ĉu tia donaco estas argentina kutimo?

— Ne, tio estis kutimo de mia patro.

— Kian profesion havas via patro?

— Li estis ĵurnalisto, artkritikisto. Li havis la kutimon inviti artistojn al nia hejmo. Mia fratino Noemi kaj mi rajtis esti ĉe la tablo kun la artistoj, ĝis ni laciĝis.

La kunklasanoj atente aŭskultas. Neniu sunradio delogas ilin.

— Mia patro aŭskultis la Zagrebajn solistojn en Novjorko. Post kelkaj jaroj, kiam li aŭdis, ke ili gastos en Argentino, li invitis ilin por la festo velada al nia hejmo.

— Kio estas velada?

— Tio estas noktfesto kun kandeloj. Noktmanĝo. Ĝis mateno.

— Ĉu vi scias kiel nomiĝis la orkestrestro?

Antonio Janigro.

— Ĉu vi memoras la programon?

— Kvar sezonoj, de Vivaldi.

— Ĉu vi estis feste vestita?

— Jes. Mi memoras. Mi havis veluran jakon kaj papilikravaton. Silkan tukon en la poŝeto. Mia patrino estis desegnistino. Ŝi desegnis niajn kostumojn por tiu vespero. Por mia fratino Noemi ŝi desegnis rozkoloran robon en la stilo de imperiestrino Sisi. Mia panjo ŝatis kostumojn. Ŝi portis robon el nigra veluro kun tri vicoj da perlĉenoj.

— Ĉu vi havis guvernistinon?

— Jes.

— Ĉu via guvernistino parolis france?

— Jes, unu guvernistino parolis france.

— Ĉu vi havis du guvernistinojn?

— Jes.

— Kian lingvon parolis la dua guvernistino?

— La anglan.

— Kian lingvon oni parolis hejme?

— La hispanan. Mia avo estis pola judo.

— Kie vi lernis la italan?

— Hejme, mi havis italan instruistinon. Mia panjo estis italdevena. Ŝi finis studadon de desegnado en artlernejo en Florenco.

— Kaj kie oni servis la manĝon en la ĝardeno?

— Kie? Estis tabloj en la ĝardeno.

— Kiu helpis servi la manĝaĵon?

— Servistinoj. Kiam ni havis gastojn, ni havis ses servistinojn.

— Kiom da gastoj venis al la koncerto?

— Eble cent.

— Nu, amikoj, parencoj, najbaroj. Ankaŭ la urbestro. Mia panjo havis du fratojn muzikistojn. Kiam ili aŭdis, ke por la festo de velada en nia ĝardeno muzikos la Zagrebaj solistoj, ili venis el Germanio kaj Usono.

— Kia estis via ĝardeno?

— Ha, granda. Grandega.

— Kiaj arboj kreskis tie?

— Palmoj kaj cedroj, ekzemple.

— Ĉu estis floroj?

— En unu parto de la ĝardeno kreskis blankaj floroj. Tiu parto gvidis al la domo. En la aliaj kreskis bluetaj jakarandoj. Tio estas tropikaj floroj. Iliaj bedoj estis ĉe la konstruaĵo por servistoj. Kune ili formis la argentinan flagon.

Instruisto plezure aŭskultis kiel la tabelvortoj grimpas el la desegnita kaĝo al la vivo.

— Ĉu via familio ofte havis koncertojn en la ĝardeno?

— Ne ofte. Foje. Tiu por mia deka naskiĝtago estis la plej bela.

Antonio Janigro, la orkestrestro, estis la unuan tagon en la nova kontinento iom mishumora. Dum la longa flugvojaĝo lia piedo ŝvelis.

Li volis profiti kaj promeneti dum la unuaj liberaj horoj ĉirkaŭ la hotelo, antaŭ ol li komencos ekzerci kun la orkestranoj en la loka koncertejo. Li surpriziĝis kiam oni informis lin, ke atendas lin en la hotelsalono s-ro Saboleosky. La sinjoro ne estis de la Kulturministerio kiel kredis la muzikisto. La sinjoro estis la loka artkritikisto, kiu venis precizigi pri la programo en la ĝardeno. Nur tiam la muzikisto komprenis ke koncerto ĉe Saboleosky ne estas la nomo de iu koncertejo, sed la persona nomo de la invitinto. La ĉemizo de sinjoro Saboleosky tiom brilis en la sunlumo, ke Janigro palpebrume forturnis la rigardon. Li kontrolis, ĉu la afabla gastiganto konscias kiom da muzikistoj kunturneas. Sinjoro Saboleosky konis ĉiujn detalojn pri ili. Li tuj proponis, ke li aperos kun sia aŭto kaj kvar taksioj en la koncerna tago por gvidi ilin al la vilao. La Porsche-aŭto de sinjoro Saboleosky atendis je la interkonsentita horo antaŭ la hotelo kaj gvidis la taksian karavanon for el la centro al la ĝardenaj urbopartoj.

Ĉe la larĝa pordego atendis la servistinoj. Vento ludis en la blankaj organdiaj antaŭtukoj kiam ili ridetis. La knabinoj gvidis la muzikistojn al la ĝardena scenejo. Vjolo dumvoje ŝercis, ke hejme oni tiutempe partikunsidas, dum jen ili muzikos dum nokta velada. Enirinte al la ĝardeno la vjolo komentis, ke verŝajne sinjoro Saboleosky en sia antaŭa vivo estis ĝardenisto en la ĉielo. Iom ĉiele aspektis la ĝardeno. La dorlotata unua violono eklarmis je la vido de florgrapoloj. Nur jardekon poste oni tiajn larmojn nomos alergio. Kiam la orkestrestro vidis, ke la guvernistino helpas la etan knabon en velura jako veni al la solena sidloko, la emocioj sufokis lin. Sinjoro Saboleosky forgesis mencii, ke la naskiĝtaga infano estas invalida. Sed la Zagrebaj solistoj neniam antaŭe muzikis por handikaphava knabo. Ili sentis, ke la knabeto kaj ne la velada estas en la mezo de la vespero. La muzikistoj solene trinketis la bonvenigan trinkon el la etaj glasoj de la pletoj de ridetantaj servistinoj. Kiam silentiĝis la susurado de la ĝardeno kaj densiĝis la vakso de la kandellarmoj, la orkestrestro levis la muzikbastoneton.

La lumo splitiĝis en la orelringoj de la sinjorinoj. La muziko ekodoris el la kordoj.

Aplaŭdoj poste leviĝis al la steloj.

Kiam la matena vento eksusuris inter palmoj kaj cedroj, la panjo vokis Marion.

— Venu, Mario, al la dormejo. Finiĝis la festo. Jam mateniĝas. Neniam plu vi estos dekjara. Jam vi eniris la dekunuan. La unuan fojon vi maldormis ĝis la mateno.

Noemi, en sia imperiestrina robo, apogita al seĝo jam endormiĝis.

— Tio estis la plej bela festo en Bonaero, kiun mi iam vidis. — ridetis la panjo kontente kaj rigardis tra la ĝardeno, kie la servistinoj jam malmuntis la scenejon.

En la fono de la ĝardeno, proksime al la pordo, la patro Saboleosky per sincera manpremo dankadis al sinjoro orkestrestro. Janigro tenis en la mano lian biblian versaron, dediĉitan al la naskiĝtago de Noemi. Tiu feste bindita poemaro estis la invitilo al la ĝardenfesto.

Vento ekmovis la foliojn de la cedraj branĉoj. Servistinoj per la longaj bastonestingiloj puŝestingis la kandelojn. Fajna fumo buklis ĉirkaŭ la kandeloj. La ĝardenfesto leĝere ekodoris al fumo.

— Ek! Al la lito, Noemi! Jam mateniĝas, finiĝis la festo! — guvernistino puŝetis la endormiĝantan knabinon.

La panjo Saboleosky rigardis de la ŝtupetaro kiel fumetkurtenoj kovras la muzikeventon. Ŝi iomete skuiĝis. Tio estis ne pro la matena frisko, sed pro la muziko.

Silento en la klasĉambro.

Oni aŭdis, kiel kelnerino alportis manĝilaron sur la terasan tablon. Alproksimiĝis la tempo de tagmanĝo. Dronintaj profunden en la ĝardenon de la vilao Saboleosky, ni havis la impreson ke la manĝilaro venas de la arĝentaj pletoj el Bonaero.

— Ĉu via familio ankoraŭ organizas koncertojn en la ĝardeno?

— Ne plu. Kiam la patro mortis, oni vendis la vilaon kaj la konstruaĵon por la servistoj.

— Kaj la ĝardenon?

— Oni dispecigis la terenon kaj aparte vendis la blankajn kaj aparte la bluajn bedojn.

— Ĉu restis al vi nenio el tiu bela ĝardeno?

— Restis. — respondis Mario kaj paŭzis.

Ni pintigis la orelojn.

— Restis al ni la koncerto de la Zagrebaj solistoj. Kiam iu el la familio Saboleosky malgajas, tiu vespere aŭskultas la Zagrebajn solistojn.

BALKANIO

Balkana konferenco certigis 2,4 miliardojn da eŭroj

Per promeso disponigi 2,4 miliardojn da eŭroj finiĝis en Bruselo la unua konferenco pri financado de la Stabilecpakto por Sudorienta Eŭropo.

La partoprenantoj (la G8-ŝtatoj, Eŭropa Unio, Monda Banko kaj aliaj internaciaj institucioj, entute reprezentantoj de 44 landoj kaj 36 internaciaj organizaĵoj) provizis la tiel nomatan rapidstartan pakaĵon per la necesaj monrimedoj.

Bodo Hombach [hombaĥ], kunordiganto de la Stabilecpakto, fine de la konferenco konkludis ke la rezultoj superis ĉiujn prognozojn. Celo de la konferenco estis disponigi almenaŭ 1,8 miliardojn da eŭroj por Balkanio.

Dum unu jaro per tiuj monrimedoj oni akcelos la konstruon de substrukturo kaj la kreadon de sekureco, kiuj kontribuu al la reveno de la fuĝintoj kaj la estigo de demokratiaj kondiĉoj. Laŭ Hombach plej urĝaj estas sekureco kaj demokratiigo. Poste venos vico da klerigaj kaj repacigaj programoj.

La kreditojn oni rezervis por realisme ellaboritaj projektoj. Ekzemple, la nova ponto super Danubo inter Rumanio kaj Bulgario, kiun oni ofte menciis dum la konferenco, kostos entute 180 milionojn da eŭroj. Tamen por la unua jaro estos disponigitaj nur 5 milionoj.

La kontrolado de la efektivaj elpagoj estas submetita nun al laborgrupo de G8, EU, la financaj institucioj kaj ĉiuj kreditricevontaj landoj. Laŭ eldiro de Hombach, la premo sur li mem kaj sur ĉiuj partneroj pro tio estas tro granda. La sekva fazo de la projektoj en Balkanio komenciĝos nur kiam la unua fazo estos sukcese finita. Pro tio la dato de nova konferenco nun ne povas esti difinita.

Evgeni GEORGIEV

G7, G8 kaj G77

G7 aŭ G8 estas grupo de la plej riĉaj landoj, kiu de tempo al tempo kunvenas por diskuti pri aktualaj problemoj. Origine, en 1975, estis nur 6: Britio, Francio, Germanio, Italio, Japanio kaj Usono. En 1976 aldoniĝis Kanado kaj efektive estis G7. Ekde 1977 ankaŭ la prezidanto de la Eŭropa Komisiono kundiskutas kaj ekde 1994 (sed ne ĉiam) la prezidento de Rusio.

Ekzistas ankaŭ G77. Ĝi ekde 1967 grupigas la plej malriĉajn landojn. Nun estas 133 membroj. G77 lastfoje kunvenis meze de aprilo 2000 en Havano, Kubo.

rr

IRANO

Vundita sed ne morta

La irana prezidanta baloto de majo 1997, en kiu la popolo subtenis intelektan mulaon Mohammad Ĥatami, pruvis, ke tra Irano fluas grandega demokratia ondo. Religia aristokratio, aperinta post la islama revolucio, ne volas kaj ne povas kredi, ke ĝi devas transdoni la registaron al reformistoj.

Sekvis do periodo de t.n. “interna terorismo”. Ekzemple en marto ĉi-jare estis pafita Said Haĝarian, ĉefrolulo de la reformisma movado kaj ties teoriisto. Haĝarian fondis novan tutlandan partion Moŝarekat (Partopreno); la 290-membra parlamento, kies mandato komenciĝis en majo, konsistas pli ol duone el Moŝarekat-deputitoj.

Granda satano

Sendube Haĝarian ne estis pafita de “malamiko de la ŝtato” aŭ de dungito “de la granda satano Usono”. Laŭdire li estis pafita de “teroristo” subtenata de konservativuloj en Irano, kiuj bedaŭras sian perdon de potenco. Grave vundita, Haĝarian tamen travivis la atencon. Laŭ ĵurnalisto, lia stato similas tiun de la reform-movado en Irano: danĝere vundita sed ne morta.

Preskaŭ certe sekvos aliaj tiaj malbonaj eventoj. Tamen neniu dubas, ke irananoj elektis demokratian vojon kaj la rajton mem decidi pri sia registaro.

M. Reza TORABI/pg

Kulturo de milito

Unu fojon plian en la 85a Universala Kongreso en Tel-Avivo, oni longe parolos pri paco, eĉ pri kulturo de paco. Nepre oni forgesos, ke sufiĉa sed necesa kondiĉo estas la forigo de la reganta kulturo de milito, por ke la kulturo de paco estiĝu.

Kio pri kulturo

La direktoro de la magazino L’Express en n-ro 2534 prezentis trafajn argumentojn pri kulturo: “La kulturo estas nediskuteble unu el la grandaj stimuliloj de la vivo. Forlasi ĝin karakterizas dekadencon kaj ĉiam signalas malvenkon de libereco. Esenca elemento de la konado, ĝi estas atuto sur la malfacila vojo de la vero, ne forigebla pakaĵo por la homa interkompreniĝo, la nura armilo por venki tiun aferon identigitan de Albert Camus [kamí], kiu, ene de ni, aspiras al servuteco ... Per ties forto, la kulturo kontribuas al la memstareco de la individuo.

Gettigita, diigita, enfermita en konservatorio, ĝi vane turniĝas, malkonektita de la vivaktualeco. La loko de kulturo, do, ne estas en iu ajn tabernaklo ...”.

Estas konstateble, ke nia homa kulturo estas ĝuste enfermita en tabernakloj.

Tabernakloj de milito

Laŭ la plej primara rezono, por atingi pacon estas necese nuligi la kulturon, la kaŭzon de militoj. Tiuj kaŭzoj okulfrapas al ni, sed ni fermas niajn okulojn por resti en la akceptitaj tabernakloj, kiuj estas:

- Ksenofobio, naciismo, ŝovinismo, patriotismo.

- Religioj, pro la fanatika fermiĝo en miloj da sektoj, diferencaj, sed ĉiu el ili la plej bona, do trudinda.

- Rasismo, pro la malfacila akcepto de la diverseco, de la diferencoj. Ĉiu raso facile sin prezentas kiel la plej supera, kiu havas plenumendan mision.

Tiuj tri supraj faktoroj, kaŭzoj de militoj estas cetere intime interligitaj kaj nedisigeblaj. Ili verdire servas por kaŝi la veran kaŭzon, la materian pravigon de la militoj, kiu estas la senĉesa strebo al posedo de riĉaĵoj fare de apartaj homgrupoj. La homoj militis por la posedo de fajro, por fekundaj kultiveblaj grundoj, por posedo de spicoj, batalas pro petrolo, karbo, pro ercoj, pro oro, pro vivospaco kaj ekde nun por posedo de trinkebla akvo, se ne tro detaligi la kaŭzojn ĝis la ekonomika tutmondigo.

Ni scias, kvankam vivantaj en nia kulturo de milito, ke ne plu konvenas starigi gigantan inkvizician brulŝtiparon kaj flamigi flagojn kaj standardojn de naciismoj kaj patriotismoj, pli kaj pli abundaj, kune kun la sanktaj skribaĵoj de ĉiuj religioj ne forgesante la bibliojn kaj koranojn, same kiel oni iam karbonadgis herezulojn. Tamen, se ni volas kulturon de paco, ni devas ŝanĝi nian sintenon, jes malfermi niajn mensojn kaj tabernaklojn.

Kulturo de paco

Pri la dualo nacio, mondcivitaneco: Estas pruvita fakto, ke ĉiu homo sur la tersurfaco naskiĝas en la plej bona kaj bela loko de la mondo. Ĉar la principo validas por ĉiuj, estas malfacile por kosmopolitoj kompreni la ekzaltadon de belo-bono en naciismon. Sufiĉas konscii pri la ekvivalenteco de la homaj valoroj, kio ne devige kondukas al sameco aŭ egaleco el facile akceptebla diverseco.

Pri religioj kaj diferencoj en rasaj sintenoj, la principo de ekvivalenteco restas same evidenta. La amo al tia aŭ alia formo de koncepto pri dio ne havas psikologian pravigon por malamo al aliaj konceptoj pri tiu dio, pri doktrinoj, krom en hermetikaj dogmoj de arkaikaj obskurantismoj. La nocio pri dio mem estas tiom svaga, tiom abstrakta, ke ĉiu el ni devus laŭvole, libere ne atence retrovi sian propran bildon sen afekti la dian spegulaĵon de la aliaj.

La plej malfacile malfermebla tabernaklo, estas tiu de nia nuna kapitalisma ekonomiko, kie koncentriĝas la homa avido, la spekulemo senlima, la ekspluatado de homo al homo, la mito pri kolektiveco kie ligiĝis la ŝtatismoj kun senprecedencaj koruptoj en ĉiuj anguloj de nia tero. Sed en tiu kulturo de paco, kiu kapablas konsenti, ke trezorigebla mono estas malpaciga, ke borso estas instrumento de ekspluatado, de spekulado kaj mizero, ke vera kapitalo estas tiu kiu produktas, ke produktado estas por kontentigi ĉiujn homajn bezonojn por ĉiuj, ke petrolo, akvo, aero, kultivebla tereno, ercoj, gemoj estas posedaĵoj de la homaro, ktp?

Manifesto 2000

Por tiu kulturo de paco UN, Unesko kaj UEA lanĉis belan manifeston kun alvoko por apliki la ses jenajn principojn: 1) Respekti ĉiun vivon. 2) Rifuzi perforton. 3) Dividi kun aliaj. 4) Aŭskulti por kompreni. 5) Konservi la planedon. 6) Remalkovri solidarecon. Jen bonaj gvidlinioj, kiuj konstante akompanas nin dum nia 2000-jara civilizacio, ekde la dekalogo al Moseo, ĝis la deklaracio pri homaj rajtoj eldonita en 1948. Sed kie oni povas konstati la aplikon de la petataj sindevontigoj? Kiuj sin turnis fakte al la kulturo de paco, se efektive konstante regas la kulturo de milito?

Historiisto Kenneth Clark [kenef klak] diris, ke kulturo iĝas civilizacio, nur kiam ĉiu generacio herede transdonas ion novan. Eblas konstati, ke de pli ol 2000 jaroj, sur la etika, morala tereno, la homoj konservis sian militan kulturon kaj absolute nenion novan herede transdonis por la kulturo de paco, krom vortoj, simplaj ripetitaj paroloj.

Gilbert LEDON

Mil pardonpetoj

Jen novaĵo post du miloj da jaroj. La katolika eklezio, pere de sia plej supera reprezentanto, la papo, konfesis kelkajn (multajn) erarojn kaj petis pardonon, senkulpigon pro la faritaj kaj ... farotaj pekoj. Jes ankaŭ farotaj, ĉar ĉiuj scias, ke spite al la bona dio, erari apartenas nur al la arbitro de la homaj kapabloj.

Kiaj, kiuj eraroj?

Episkopo Luciano Mendes de Almeida [almejda] tiel resumis la mankojn de tiu sankta eklezio:

- Eraroj sub preteksto de servado al la vero, pro maltolero, perforto kontraŭ disidentoj: religiaj militoj, ekscesoj en krucmilitoj, perfortaj metodoj dum la inkvizicio.

- Pekoj, kiuj kompromitis la kristanan unuecon pro ekskomunikado kaj persekutado.

- Pekoj kontraŭ Izraelio, popolo de la unua alianco, pro malatento, neglekto, malestimo.

- Diverstipaj pekoj kontraŭ amo, paco, homrajtoj, popolaj kulturoj, aliaj religioj dum la evangelizadoj.

- Mankoj kontraŭaj al la homa digno, al la sociala justo kaj ekonomikaj aliroj.

Kaj tiel plu ... Tio estas tamen pezega pekoteko.

La pardonpetado en la katekismo de la romkatolikoj estas, kiel ĉiuj scias (ankaŭ la aŭtoro, kiu iam estis zorgema mesoservanto), tre simpla. Oni, nature, pekas dum la tago. Vespere, ĝuste antaŭ la vesproj, oni konfesas ĉion al pastro. La pastro taksas la gravecon de la ĉi-tagaj pekoj kaj determinas laŭ rozario certan nombron da Patro nia aŭ Ave Maria ... kaj el tiu preĝado, finite, pardonite. Oni trankvile dormas la tutan nokton, por ĉion rekomenci la postan tagon.

Tiel diurne marŝas nia mondo.

Brazilo 500-jara

La brazilanoj (ne la tiamaj braziloj de Brazilio) festas la “malkovron” de Brazilo. Ĉu fakte malkovro, ĉu vera motivo por festo? Jen demandoj, kiuj vokas diferencajn respondojn. Laŭdire la portugalo Pedro Álvares Cabral [álvares kabrál] en la posttagmezo de la 22a de aprilo 1500, sur la plata oceano trafis, tute hazarde, la marbordon de Bahia en iu lando, kiun oni poste nomis Brazilio, kaj ankoraŭ pli poste (ekde la 29a de majo 1926) Brazilo.

Interese, ke tiu kompatinda lando, antaŭ ties “malkovro”, jam estis disdividita per la traktato de Tordeziljo de 1494.

Ŝajne la indiĝenoj (la aŭtentaj braziloj, kiuj ne nomis sin brazilanoj) estis tre afablaj kaj rilatis bone kun la portugaloj, kiuj tute ne sciis, kion fari kun tiuj teritorioj. Bedaŭrinde la hispanoj intertempe malkovris gemojn, oron en Meksikio kaj Peruo, sekve la portugaloj ekimitis la aliajn en koloniigado 20 jarojn poste. La terura evangelizado komenciĝis laŭ la ĝistiama modelo de la inkvizicio, familiara al la portugaloj, laŭ la sankta milito, des pli ke la apartigo, de ŝtato kaj eklezio ankoraŭ ne estis konceptebla ... ankoraŭ apenaŭ konceptebla je la sojlo de la tria jarmilo. La veraj veroj estis truditaj al la paganaj indiĝenoj. El la tiamaj 3 aŭ 4 milionoj post buĉado kaj variolo, nun civilizite, postvivas eble 300 000 el tiuj gentoj.

Tute nature, okaze de la “festo”, de la 500-jariĝo la episkoparo petas, unu fojon plian, pardonon, senkulpigon al la indiĝenoj, gvaranioj, tupioj kaj aliaj miloj da ekstermitaj triboj, pro la diablaĵoj, sed nome de dio.

Nova gento

Kiel aludite, la portugaloj post la batalado sciis bone rilati, eĉ seksrilati. Sen minimuma rasismemo ili fikis la restantajn indiĝeninojn, afrikajn sklavinojn, kaj eventualajn rusinojn, germaninojn, aŭ japaninojn k.a.. Kaj kiu povas aserti, ke tiel de 500 jaroj ne formiĝis nova gento, nun kun 170 milionoj da korpoj kaj animoj daŭre laŭ la volo de dio? Ĉu 500 jaroj ne sufiĉas por akorde al la ĉi-supre citita procezo, formi genton, t.e. laŭ la difino de PIV, “homa grupo, ne purrasa, sed prezentanta tamen socian kaj fizikan koherecon.”? Sekve, feste, post 500 jaroj vivas en Brazilo ne brazilanoj, sed en lando Brazilio aŭtentaj braziloj.

Almenaŭ, ĉar ni estas en epoko de pardonpetoj, ĉar ni celas kulturon de paco ankaŭ en Esperantio, ĉu ne estas tempo por ke nia eminenta, nobla, kompetenta akademio de Esperanto rekonsideru siajn decidojn, rekonu siajn mispaŝojn, induktitajn de la koloniismo, ksenofobio, naciismo, ŝovinismo, kiuj regis post la unua mondmilito? Ĉu reveno al apliko de la zamenhofa fundamento, ne estus pli facila kaj pli bona ol eventuala, eble ankoraŭ ne elpensita pardonpeto pro la eraroj?

Gilbert LEDON

IRANO

Sub kruela mano

Diktatoroj tre bone konas la valoron kaj potencon de libera gazetaro: pro tio la plej supera gvidanto de Irano, Ali Khamenhi, en prelego antaŭ 100 000 junuloj (plejparte perforte arigitaj el lernejoj kaj armeaj taĉmentoj) denuncis diversajn periodaĵojn. Tiuj funkcias, laŭ Khamenhi, kiel malamikoj de la ŝtato: ili propagandas vidpunktojn de usonaj, britaj kaj aliaj cionismaj amaskomunikiloj.

Tuj post la denunco konservativuloj, pretekstante subteni islamon, ekatakis. La potenca armeo de Gardantoj de Islama Revolucio publikigis minacleteron kontraŭ kleruloj kaj tiuj, kiuj apogas reformon. Plue la tehrana branĉo de Juga Povo ordonis, ke ĉesu ok tagĵurnaloj (poste oni permesis reaperigon de unu, kies eldoninto, Said Haĝarian, estis surstrate pafita de konservativuloj). Aldone oni malpermesis tri semajnajn revuojn kaj unu monatan.

Fremdaj malamikoj

Laŭ la Juĝa Povo, tiuj publikaĵoj intence aperigis ofendajn materialojn kontraŭ religiaj principoj de la islama revolucio. Samtempe ili publikigis artikolojn kontraŭ la konstitucio de la Islama Respubliko, kontraŭ gazetara juro, irana socio kaj naciaj unueco kaj sekureco. Tiaj raportoj, laŭ la Juĝa Povo, alportis rideton al la vizaĝoj de fremdaj malamikoj kaj vundis la koron ne nur de piaj islamanoj sed ankaŭ de la plej supera gvidanto de Irano.

Krome oni arestis kaj malliberigis ĵurnalistojn, i.a. Akbar Kanĝi, pro artikolo pri murdoj de kleruloj, kaj Latif Safari, pro artikolo kontraŭ mortpuno kiel ŝtata krueleco.

Friponaĵoj

Konservativuloj, fiaskinte en la parlamenta baloto, kaj ne posedante aliajn rimedojn krom uzi kruelan manon, ĉiamaniere strebas reteni sian potencon. Ekzemple la konsilantaro de Gardantoj de la Konstitucio, regata de konservativuloj, nuligis baloto-rezultojn en 11 urboj. La konsilantaro parolas eĉ pri friponaĵoj en la parlamenta baloto en Tehrano, kie reformistoj gajnis 29 el 30 mandatoj. Politikaj observantoj timas, ke konservativuloj trovos rimedon por iel nuligi la tutan nacian baloton.

Ĉio — plendoj de la plej alta gvidanto, Ali Khamenhi, kontraŭ reformistoj, minacletero de la armeo de Gardantoj de Islama Revolucio, fermo de reformismaj publikaĵoj, murdoj, atako, aresto kaj malliberigo de liberpensaj ĵurnalistoj — klare montras, ke regantaj konservativuloj malrespektas la volon de la popolo kaj malemas cedi sian povon al reformistoj. Tamen ili jam bone scias, ke la subpieda grundo jam neripareble fendiĝis.

MORI

BRITIO

Jarmila kupolo en Londono

Cent jarojn post la granda londona ekspozicio, en 1951 en la brita ĉefurbo okazis Festivalo de Britio. Oni celebris tiun jubileon en urboj kaj vilaĝoj. Milionoj da britoj tiam vizitis la festivalan lokon en la metropolo. Venis la jaro 2000 kaj denove Britio organizis grandan allogaĵon: la tiel nomatan “Jarmila sperto”, en Greenwich [greniĉ], kiu funkcias dum la kuranta jaro. Specialan subteran fervojon oni konstruigis por veturoj al la kupola loko — la “Jubilea linio”.

Sub grandega kupolo troviĝas preskaŭ dudek allogaĵoj, kiujn oni nomas “zonoj”. La organizantoj atendas 12 milionojn da vizitantoj dum la nuna jaro, sed entute la aranĝo koncernos 40 milionojn da homoj. La diversaj zonoj ilustras tri larĝajn temojn: kiuj ni estas, kion ni faras kaj kie ni loĝas.

Zono “Korpo” ilustras progreseman medicinan sciencon kaj genetikon. Ekster la zono estas grandega muro, konstruita el 3000 telefonlibroj, kaj oni diras, ke la listo de genetika informo pri la homa korpo plenigus tiujn librojn!

Zono “Veturo” konsideras la problemojn de pli puraj, pli bonaj kaj pli sekuraj transportiloj. Zono “Memportreto” provas omaĝi Brition, la britojn kaj ties kondutojn, ktp. En la zono “Laboro” oni povas sperti la eksciton de laboro en la estonteco, kaj spekti kiel laboro ŝanĝiĝis kaj aliiĝos.

Zono “Ludo” estas elektronika ludejo, plenplena de futurismaj ludoj. En zono “Partopreno” oni invitas vizitantojn registri siajn opiniojn pri siaj hejmo kaj komunumo. Oni rajtas vojaĝi al la plej mirinda planedo de l’ universo en zono “Hejmplanedo”. Zono “Parolado” konsideras la potencialon de komunikado. Oni rajtas postlasi mesaĝon por la estonteco, kaj ankaŭ krei 3D(imensian) komputilbildon de si mem per unika teknologio kaj eĉ partopreni televidspektaklon.

Zono “Lernanto” elmontras elektronikan “Domesday”-libron (imitaĵo de la mezepoka libro pri Britio), kiun kreis 130 000 gelernantoj el ĉiuj partoj de la lando. La ceteraj zonoj jenas: “Vivanta insulo”, “Mono”, “Ripozo”, “Menso” kaj “Fido”.

La centra areno de la kupolo estas vastega spaco por distroj, kvindek metrojn alta kaj same granda kiel la Trafalgar-placo meze de Londono. Jen la kulmino de la jaro 2000: la mirinda jarmila spektaklo, mirinda distraĵo el muziko, dancoj kaj aerprezentaĵoj, projektita por samtempa ĉeesto de 13 000 vizitantoj.

Tuj ekster la kupolo estas teatro, kiun oni intencas daŭre uzi por projekciado de filmoj kaj prezentado de teatraĵoj. Oni povas spekti la rolulojn de populara brita televidserio komedia “Blackadder”. Eblas spekti ankaŭ specialan tempvojaĝ-filmon “Blackadder malantaŭen kaj antaŭen”.

William SIMCOCK

Knaba maturiĝo

Jen traduko de klasikaĵo de la flandra literaturo, “Kobeke”, verkita en 1933 de Ernest Claes, laŭdire la plej aŭtobiografia el liaj verkoj. Komence, ĝi pentras lirike kaj detalo-riĉe la familion, cirkonstancojn, naskiĝon kaj infanaĝon de Kobo Persuso. Tio okazas en ebena arbara parto de Flandrio; abundas priskriboj de la naturo, vetero, vegetaĵoj kaj bestoj. Kelkloke, la verkinto enigas vin eĉ en la cerbon de la farmbestoj; estas ĉarma sceno, en kiu la bestoj debatas siajn relativajn meritojn, ĝuste kvazaŭ petolaj infanoj. Abundas onomatopeaj krioj de plej diversaj bestoj kaj birdoj. Naturaĵoj alprenas fojfoje simbolajn signifojn — pinarboj kvazaŭ sentineloj kaj prijuĝantoj de preterpasantoj, merlo kiel simbolo de infantempa amo inter Kobo kaj Linjo. La homojn la romano prezentas per lakonaj, kamparanecaj dialogoj kaj abundo da popolaj kaj poste religiaj kantoj.

La verkon konsistigas mallongaj ĉapitretoj, aranĝitaj en dek sekcioj. Ofte la ĉapitret-fermaj frazoj okul-frapas. Ekzemple, priinfanaj pensoj (p. 39) pro la eksbebiĝo de Kobo: “Ili ricevas mamon, ili ricevas botelon, ili ricevas unu denton kaj la unuan pantalonon. Ili havas 5 aŭ 6 jarojn antaŭ ol oni scias tion.”

La rakontado estas en la tria persono — eĉ di-okula foje, tamen, kiam ĉapitreto prezentas ĉefe skizon de unu rolanto, la stilo transformiĝas al ties karaktero, impresante kvazaŭ en la unua persono, sen esti formale tia.

La juneco disvolviĝas en malriĉa, kampara superstiĉe religia kunteksto. Tio gvidas Kobon kandidatiĝi kiel frato en abatejo. Tiuparte, la kviete humura ironio de Claes subtile sed tre efike primokas la kontraŭdirojn de la monaĥa vivo. Post sperto de tri vizioj, Kobo komprenas, ke li ne eltenos la klostran vivon kaj forlasas ĝin, plunaive, por semi bonon en la mondon. Tio kondukas lin tra kelkaj katastrofoj, ĝis tuŝo de la tiutempa urba vivo. Nur fine de la libro, en brile ne-superfluon-dira konkluda ĉapitreto — li revenas al siaj radikoj.

Laŭ la normoj de nuntempa prozo, oni emus je iom malpli da priskriboj, precipe en la unua parto — tamen, bone skizitan fonon oni bezonas por kompreni kaj ĝui la ceteron. La traduko estas flua kaj bona. Ĉiuj nomoj havas esperantigitajn formojn, ĝenerale tio bone efikas, sed en scenoj de komuna festado, kie necesas mencii en unu alineo trionon de la tuta vilaĝanaro, la artefariteco iom travidiĝas. La libro estas teknike laŭdinda, sen preseraroj; dudeko da specif-stilaj lini-artaj bildoj ornamas ĝin. Jen valora aldono al la kolekto da literaturaĵoj el la malpli grandaj lingvoj de nia mondo.

Stefan MACGILL

Ernest Claes: Kobo. El la nederlanda tradukis Cor Bruins. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno,1999. Ilus. Jozef Candré. 232 paĝoj. ISBN 90 71205 64 9. Prezo ĉe FEL: 24 eŭroj + afranko.

TEMPO

Pli ekzakte ne eblas: Radi-regata horloĝo

Unu tago estas 24 horoj; unu horo estas 3600 sekundoj. Tio sufiĉas por la ĉiutaga vivo jam de jarcentoj. Por natursciencaj aplikoj oni bezonas pli ekzaktan difinon de la sekundo.

La rotacio de la Tero estas ne tute konstanta. Por precizege mezuri la tempon necesas multe pli regula procezo, kia estas certa vibrado de la atomoj de la metalo cezio. La nun valida difino estas: Unu sekundo estas 9 192 631 770 da tiuj vibroj, mezurata de atomhorloĝo.

Du el la plej ekzaktaj atomhorloĝoj de la mondo troviĝas en la Federacia Fizik-Teknika Instituto PTB1, en la germana urbo Braunschweig [braŭnŝvajg]. Tie la fizikistoj fandas malgrandan kvanton da purega cezio, de kiu ioma kvanto vaporiĝas. Per magneto oni aliigas la energistaton de tiuj vaporiĝintaj atomoj. Dum tiu tempo ili dissendas elektromagnetan ondon, kies frekvenco estas 9 192 631 770 hercoj2. Kvin gramoj da cezio sufiĉas por dek jaroj.

La atomhorloĝoj daŭre kontrolas sin reciproke. Dum la lasta jardeko la devio estis nur duono de milionono de sekundo. Do post 20 000 000 jaroj la devio estos unu sekundo.

Atomhorloĝoj troviĝas ankaŭ en satelitoj. Tiel eblas konstati la ekzaktan pozicion ekzemple de ŝipoj kaj aŭtomobiloj. La ekzakta tempomezuro necesas por pruvi kelkajn asertojn de Einstein-a [ajnŝtajna] relativec-teorio.

Hejme vi ne povas starigi atomhorloĝon: ĝi estas tro peza (la maso estas preskaŭ 1000 kilogramoj) kaj multekostega. Krome, ĝi devas esti protektata kontraŭ deeksteraj skuoj. Tamen vi povas uzi la PTB-tempon, se vi povas kapti la ondojn de la DCF77-sendilo3, kiu staras proksime al Frankfurto sur Majno, Germanio. Similaj sendiloj staras ankaŭ en aliaj landoj, sed ili dissendas aliajn frekvencojn. La devio de radiregata horloĝo estas malpli ol unu milono de sekundo.

Walter KLAG

1. Physikalisch-Technische Bundesanstalt.

2. Memore al Heinrich Hertz [hajnriĥ herc], germana fizikisto. 1 herco (1 Hz) = 1 vibro en 1 sekundo.

3. D = Deutschland (Germanio); C = tipo de la sendilo; F = Frankfurt; 77 signifas, ke la frekvenco de la ondoj estas 77 000 hercoj.

Radiregata sunbateria brakhorloĝo. (M4/15 = 020)

LA MANĈURA

Formortanta lingvo de malplimulto en Ĉinio

La manĉuroj estas unu el la plej grandaj inter la multaj minoritataj etnoj de la popolrespubliko Ĉinio. Ĝia loĝantaro superas dek milionojn. Kiuj tamen povas paroli la manĉuran ne atingas centon, laŭ la MONATO-korespondanto Sabeo Fu, el Chengdu [ĉendu], urbo en, aŭ ĉe limo de, la regiono kie ili loĝas. La rapido de la forpereo de la lingvo samas kiel tiu de specioj. Probable la manĉura kiel parola lingvo malaperos en dek jaroj, se oni ne alprenos urĝajn rimedojn.

La ekzistanta manĉura estas rigardata de la fakuloj kiel rara primara materialo por esploro, vivanta fosilio, inda esti traktata kiel ŝtata trezoro. La specialistoj proponas ke oni urĝe fosu kaj savu tiel la lingvon kiel la kulturon kaj morojn.

Nia korespondanto antaŭnelonge vizitis sian amikon, s-ron Zhao [ĝaŭ], manĉuron pli ol 70 jarojn aĝan, loĝantan en Chengdu. Li ne trovas ĉe s-ro Zhao manĉurajn trajtojn: li estas islamano laŭ siaj manĝaĵoj, de gento ji [ĝji] kaj tibetana laŭ siaj vestaĵoj. Nia raportisto konatiĝis kun sia najbaro jam antaŭ longe kaj ĵus eksciis lin esti manĉuro. Okaze de la ceremonio de ĉi ties naskiĝtago, li ektrovis lian manĉuran familian nomon. La maljunulo rakontis pri sia familio. Lia prapatro estis ano de la manĉura trupo garnizonanta en Chengdu, konsistanta el 3 000 oficiroj kaj soldatoj, kiuj alvenis de Jingzhou [ĝjinĝoŭ] de la provinco Hubei (ĥubej) en 1718. (La legantoj ne kleraj pri la orientazia historio sciu ke tiam Ĉinio estis sub la tri- kaj duonjarcenta regado de la manĉuroj, nomata la imperio Qing [ĉjing].) Liaj antaŭuloj heredis la postenon en la trupo generacio post generacio ĝis la retiriĝo el la politika areno de la manĉuroj en 1911. Ĉar la manĉuroj vivis kune kun la ĉefgento Han [ĥan] de Ĉinio tiom longe, iom post iom ili preskaŭ identiĝis al la hanoj en vivstilo, moroj kaj precipe en parollingvo.

La maljuna manĉuro konfesas ke liaj samgentanoj estas asimilitaj. La MONATO-ĵurnalisto demandis, kio estas la perspektivo de la manĉura lingvo. “Mi jam estas perfekta uzanto de la hana,” li diras. “Mi tute ne scipovas paroli aŭ skribi la manĉuran, eĉ ankaŭ mia patro aŭ avo. Ĝi fremdas al mi kiel fremdlingvo. Ŝajnas ke ĝi ne utilas al ni...”

Historia skizo

La ĉina civilizo estis konstante minacata de ĉirkaŭaj barbaroj, simile kiel estis la roma imperio fare de ĝermanoj, kaj mezepokaj okcident-eŭropaj reĝlandoj fare de la normanoj. La ĉefaj el tiaj invadantoj estis turkoj, mongoloj, manĉuroj, kaj tibetanoj, kaj la tri unuaj eĉ konkeris la ĉeflandon de la hanoj. La unuaj tiaj danĝeraj fremduloj estis la hunoj, kiuj, ne sukcesinte konkeri la Mezan Regnon pro la efikaj rezisto kaj repuŝo fare de la imperio Han, migris okcidenten ĉirkaŭ la dua jarcento antaŭ la komuna erao kaj minacis en la persono de Atilo la tutan kristanan mondon. Oni diras, ke ili estis turkoj aŭ miksaĵo de turkoj kaj mongoloj. Han estas la etimo de la gentnomo Han, kiu propre ne estis uzata de la ĉinoj mem.

Meze de la tria jarcento de la komuna erao, en la Ĉielan Imperion invadis nordaj barbaroj konsistantaj el diversaj etnoj. La dinastio de la hanoj transmigris en la sudon de la ĉina kontinento. Tio estis la unua fojo kiam stariĝis fremdgenta registaro sur la ĉeflando. Fine de la 5a jarcento, Ĉinio estis denove reunuigita sub la dua mondimperio, t.e. de alia mondo ol la okcidenta, post Han sub la nomo de Tang. En la 10a jarcento en norda Ĉinio establiĝis fremdula regno de manĉuroj, nomata Jin [ĝjin]. Dum la mongoloj estis nomadoj, la manĉuroj estis ĉasantoj el la nordorienta periferio de la ĉina civilizo, ĉiam havantaj aspiron al la moroj de la hanoj, kaj rapide asimiliĝis al la rafinita kulturo, same kiel iliaj posteuloj, pri kiuj temas nun. La ĉinoj mem persistis en la suda parto de Ĉinio, kiel estis antaŭ duonjarmilo.

Ĉi tiu manĉura dinastio estis poste siavice jugita sub la mongoloj, kiel parto de ties mondimperio, kiu estis preskaŭ fariĝonta vere monda, venkinte en 1241 la aliancajn trupojn de la Sankta Imperio kaj de la poloj ĉe Liegnitz en Silezio antaŭ ol ili retiris armeojn je la morto de la Granda Ĥano en la hejmlando. La han-genta regno en la suda Ĉinio estis alsorbita al la mongola imperio — tio estis la unua fojo kiam la tuta Ĉinio estis sub fremda regado.

Sur la ruino de la mongola ŝtataparato prosperis han-genta regno nomata Ming, la tria tia potenco post Han kaj Tang, sed meze de la 17a jarcento, la tuta Ĉinio falis, por la dua fojo, sub la agreso de barbaroj, tiufoje de la manĉuroj, kies imperio daŭris ĝis 1911. La lasta imperiestro de la manĉura dinastio sin lasis ludi rolon de marioneto enmane de la japanaj imperiistoj en la tiel nomata Manĉura ŝtato de post 1931. Tio estis la signalo al la dua mondmilito. Li estas protagonisto en la filmo La lasta imperiestro de Bernardo Bertolucci [bertoluĉi]. La nunaj ĉinoj neniel uzas la geografian nomon Manĉurio — kiel forgesi? —, ĝi estas la nord-orienta regiono.

Lingva genealogio

La manĉura lingvo estas pli bone konata inter la okcidentanoj sub la nomo de tungusa, apartenanta al la altaja lingva familio, kune kun la lingvoj de la aliaj ĉefaj invadintoj en Ĉinion, la mongolaj kaj la turkaj, aŭ tjurkaj por distingi disde la lingvo de la nuna respubliko Turkio, kiu estas unu el la tjurkaj (vidu PIV). La hipotezo de ural-altaja familio ne estas universale agnoskata. Uralaj estas la finna kaj la hungara. Ne estas pruvita la klasigo de la korea kaj la japana al la altaja. Kontraste al tio, la ĉina kune kun la tibeta estas el la sino- aŭ ĉino-tibeta familio. La asigno de la vjetnama al ĉi tiu ne estas pruvita.

Sabeo FU/YAMASAKI Seikô

Mis-ilo

Pereis tri homoj, kiam armea raketo erare trafis naŭetaĝan domon en urbeto Brovari (20 km for de ĉefurbo Kijiv). Unue armeanoj neis respondecon, dirante, ke la raketo — marko “toĉka” — trafis ja sian celon ĉe ekzercejo. La plejparte detruita domo rezultiĝis — laŭ armeanoj — de interna eksplodo. Finfine tamen la ministro pri defendado de Ukrainio, Oleksandr Kuzmuk, publike agnoskis la mison kaj pardonpetis antaŭ loĝantoj de Brovari.

Araneo

Brrr . . .

Futbalon ludis geukrainoj ĉe norda poluso — kaj kelkaj tie eĉ naĝis. La “matĉo” okazis, kiam 22-homa skipo sukcese atingis la poluson per paraŝutoj, saltinte el armea aviadilo je alteco de 1500 m. Samtempe kreis rekordon la pilotoj, kiuj unuafoje surterigis aviadilon ĉe la poluso sur nepreparita loko. Tiea temperaturo: -27 gradoj.

Araneo

Traf(ik)a statistiko

Laŭ statistikoj pereas pro aŭto-akcidentoj ĉiujare en Irano pli ol 15 000 homoj. Tio signifas, ke preskaŭ ĉiuhore mortas surstrate du homoj kaj vundiĝas ses. En la parlamento oni starigis komisionon por konsideri kaj solvi la problemon.

Hamizeh SHAFIEE

JAPANIO

Ĉu viktimo — aŭ viktimiganto?

Ceremonie salutante armeanojn, la prefekto de Tokio, Ishihara Shintaro, uzis vorton taksitan diskriminacia almenaŭ de amaskomunikiloj. La prefekto parolis pri sangokujin, kiuj abomene krimas, kaj pri alilandanoj, kiuj kontraŭleĝe eniras Japanion.

Laŭvorte signifas sangokujin “popolo el la tria lando”. Post la dua mondomilito la termino — tiam ne diskriminacia — aludis al homoj el Koreio kaj Tajvano loĝantaj en Japanio. Kiam tiuj ekofendis japanojn, la vorto akiris diskriminacian nuancon kaj hodiaŭ apenaŭ eldireblas.

La prefekto estas konservativa politikisto populara inter tokianoj. Progresemaj amaskomunikiloj, kiuj lin malfavoras, ne preterlasis la ŝancon malhonori lin. Ili informis, ke “Ishihara uzis diskriminacian terminon kontraŭ alilandanoj”. Opiniosondoj, tamen, indikas subtenon por la prefekto — eventuale viktimo de trompaj amaskomunikiloj.

IGARASI Takeo/pg

IRLANDO

Serĉata: justa solvo

Ĝis antaŭ nelonge la socio en la Irlanda Respubliko estis relative homogena: precipe katolika, konservativa, agrikultura kaj keltdevena. Malmultaj turistoj vizitis ĝin krom irlandoriginaj usonanoj, serĉantaj familiajn radikojn en la lando de siaj prapatroj.

Post 1973, kiam la registaro de Allende en Ĉilio estis perforte faligita de dekstrulaj armeanoj, kelkaj ĉiliaj politikaj rifuĝintoj trovis azilon en Irlando. Tiu eta enmigro, kaj kelktempa gastigo de malgranda nombro da viktimoj de la balkanaj militoj, estis preskaŭ la solaj kontribuaĵoj de la irlanda ŝtato al mildigo de la prema monda rifuĝinto-problemo. Dum lastaj jaroj, tamen, la Irlanda Respubliko pli kaj pli tuŝatas de kreskanta ondo da migrantoj (azilpetantoj, rifuĝintoj kaj ekonomiaj migrantoj), kian spertas ĉiuj aliaj membro-ŝtatoj de la Eŭropa Unio.

Publika paniko

Nun, apud la rifuĝintejoj haste establitaj de la irlanda registaro, vice staras eksterlandanoj el orienta Eŭropo kaj el Afriko, petante permeson loĝi kaj eventuale labori en Irlando. Ĉar la instancoj ankoraŭ ne sukcesis krei adekvatajn strukturojn por alfronti la problemon, estiĝas publika paniko kaj ĥaoso en ŝtataj departementoj.

Pro tio, ke la plimulto de la migrantoj videblas en la ĉefurbo, la departemento pri justico (kiu lastatempe ofte montris sin tre maljusta) provas disigi ilin tra la lando. Sen adekvate konsulti la lokajn sanservojn, lernejojn kaj ordinarajn loĝantojn, la departemento translokas migrantojn al disaj kamparaj urbetoj kaj vilaĝoj, kie mankas publika transporto, sufiĉe da kuracistoj, taŭgaj okupoj aŭ distraĵoj.

Mona subteno

La registaro ĵus dekretis, ke ĉiu “gasto” ricevos loĝadon kaj manĝaĵon, plus semajne 15 irlandajn pundojn (18,75 eŭrojn) kiel monan subtenon. Ĝis fina decido pri ilia sorto, ili ne rajtas labori aŭ serĉi postenon. La sumo de 15 puntoj (irlandaj pundoj) apenaŭ sufiĉas eĉ por unu vojaĝo al la ĉefurbo por trakti kun aŭtoritatoj aŭ kun advokato.

La instancoj provizas al plenkreskaj enmigrintoj nek instruon en la angla lingvo aŭ — en gaelaj regionoj — en la irlanda, nek rimedojn por okupi la longajn horojn de deviga mallaboro dum la atendoperiodo, kiu povos daŭri du jarojn aŭ pli. Moderaj irlandanoj timas, ke tia fuŝflikita programo ne kapablas solvi la problemon kaj eĉ povos doni pretekston por rasismaj atakoj aŭ almenaŭ por diskriminacio, kiel laŭraporte jam abunde okazis en aliaj EU-landoj.

Sendube ĉi tiu situacio estas problemo, kiu urĝe postulas solvon, ne nur en Irlando, sed ankaŭ en tuta Eŭropo kaj la mondo ĝenerale. Tia solvo — se solvo eblas — nepre devas esti ne nur justa sed ankaŭ humana kaj homarama.

Garbhan MACAOIDH

KATOLIKISMO

Johano Hus — ĉu ne plu herezulo?

“Sur la sojlo de la granda jubileo de la jaro 2000 mi volas esprimi profundan bedaŭron pri la kruela morto de Johano Hus; lia morto fariĝis fonto de multaj konfliktoj kaj disdividoj en la mensoj kaj la koroj de la ĉeĥa nacio,” diris papo Johano Paŭlo la dua dum la aŭdienco de partoprenantoj de la internacia simpozio pri Johano Hus, kiu okazis en la Laterana Universitato en Romo de la 15a ĝis la 17a de decembro 1999. La papo parolis pri Hus kiel pri unu el la plej kleraj magistroj de la praga universitato kaj persono de speciala signifo por la ĉeĥa nacio, persono neforgesebla antaŭ ĉio pro la morala kuraĝo esprimita fronte al suferado kaj morto.

Jam 585 jaroj pasis de post la brulekzekuto de la katolika pastro kaj religia reformisto, Johano Hus, “la plej glora ĉefo”.

Lia kariero de reformisto

Li naskiĝis en la sudbohemia vilaĝo Husinec ĉe Prachatice en la jaro 1369 (sed laŭ la plej novaj esploroj verŝajne nur en 1371). Komence li estis nomata Johano de Husinec, sed poste nur mallonge Johano Hus. (En la mezepoka ĉeĥa lingvo hus signifis “ansero”.)

Ekde 1390 li studis en la praga universitato, en 1393 li fariĝis bakalaŭro, en 1396 magistro de liberaj artoj, ekde 1398 li prelegis en la artisma fakultato de la universitato, en 1400 li estis ordinita pastro, en la jaroj 1401-1402 li estis dekano de la artisma fakultato, en la jaroj 1409-10 rektoro de la praga universitato. Ekde 1402 li estis predikisto en betlehema kapelo en la praga Malnova Urbo. Liaj predikoj rapide tiom famiĝis tra Prago, ke la kapelo estis plenplena de homamasoj. Liajn predikojn ĉeestis ankaŭ la reĝino Žofie (Sofia) kaj ofte ankaŭ la ĉefepiskopo Zbyněk Zajíc de Hasenburg, kiu komence simpatiis kun Hus.

Hus tiam fariĝis reprezentanto de la ĉeĥa reforma movado, strebanta pri la rebonigo de la katolika eklezio kaj de la socio per konsekvenca respektado de la novtestamentaj idealoj. Grandan influon al Hus havis la verkoj de la angla teologo, filozofo kaj religia reformisto John Wycliffe [ĝon viklif] (1320-1384), kies verkaron la katolika eklezio proklamis hereza. La verkoj de Viklif estis legataj ankaŭ en la praga universitato. Kvankam Hus ne aprobis la artikolojn de Viklif, proklamitajn herezaj, li tamen plene aprobis la tekstojn ne kontraŭajn al la eklezia doktrino.

Hus akiris subtenon de la tiamaj influaj rondoj, inkluzive de elstaraj personoj de la kortego de reĝo Venceslao la 4a kaj de parto de la praga loĝantaro. Sed ekde 1408 li kaj liaj partianoj havis ĉiam pli oftajn konfliktojn kun la ideaj kontraŭuloj, inter kiuj antaŭ ĉio la germanaj magistroj en la universitato kaj la ĉeĥa eklezia hierarkio, kun ĉefronte la ĉefepiskopo.

La ĉefepiskopo postulis, ke Hus rezignu pri la viklifismo, sed kiam Hus rifuzis, li denuncis lin antaŭ la papo. Tiu tuj publikigis buleon, per kiu li plenrajtigis la ĉefepiskopon interveni kontraŭ la reformistoj, malpermesi al ili prediki kaj konfiski ĉiujn verkojn de Viklif. Reĝo Venceslao la 4a kaj reĝino Žofie pledis por Hus kaj kun multaj nobeloj propetis por li ĉe la papo. Tiam la papo ordonis, ke Hus venu al Romo por pravigi sin. Sed tion Hus ne povis fari kaj la papo anatemis lin.

La kondamno de la simonio

En 1411 papo Johano la 23a deklaris militon al la reĝo de Napolo kaj por akiri monon por tio li komencis vendi indulgencojn (pardonojn de pekoj). En Prago pastroj komencis vendi la indulgencojn en 1412 kaj minacis per inferaj punoj al tiuj, kiuj neniel volis kontribui al la milito. Hus akre atakis la vendadon de la indulgencoj asertante, ke ne estas juste kontribui al la papo per mono por murdi kristanojn kaj instigis homojn ne aĉeti la indulgencojn.

La popolo efektive ĉesis kontribui en la indulgenc-kason kaj la papaj senditoj plendis ĉe la reĝo, kiu ordonis ne kontraŭstari la vendadon de la indulgencojn. Tiamaniere Venceslao la 4a unuafoje kontraŭstaris al Hus. Ĉar Hus daŭrigis siajn agadojn kontraŭ simonio, la papo proklamis interdikton super Prago, dum Hus tie ĉeestas. (En la urbo do ĉesis diservoj, baptoj, nuptoj, funebroj, ktp.) Pro tio komence de novembro 1412 Hus forlasis Pragon kaj foriris al kasteleto Kozíhrádek en suda Bohemio kaj poste ankaŭ al aliaj lokoj, kie li vivis sub ŝirmo de nobelaj favorantoj. Ĉie tie li predikis al la popolo subĉiele kaj liaj instruoj rapide disvastiĝis kaj enradikiĝis ĉe la homamasoj.

La literatura agado

Tie li ankaŭ skribis siajn verkojn. Lia ĉefa latina verko estas De ecclesia (Pri la eklezio); en ĝi li entute ripetas la ideojn de Viklif, ke la kapo de la eklezio estas Kristo, ne papo; kredantoj estas nur tiuj, kiuj estas antaŭdestinitaj por savo kaj vivas laŭ la Biblio. La Skribo kaj la sanktaj Patroj, kiuj akordiĝas kun la Skribo, estas la sola fundamento de la kredo.

Sed precipe li verkis ĉeĥlingve, por ke la verkoj estus alireblaj por la simpla popolo. Liaj ĉefaj verkoj estas: Libroj pri la simonio, Ekspliko de sanktaj legaĵoj dimanĉaj (unuvorte: Postilo), Pri la ekkono de la ĝusta vojo al saviĝo (Filineto), Pri ses herezaĵoj, Interpretoj de la kredo, dekalogo kaj sinjorpreĝo. Literaturan valoron havas ankaŭ liaj leteroj, ĉefe tiuj el Konstanco. Siajn verkojn li skribis per la viva popola lingvaĵo, per riĉa stilo kaj abundaj retorikaj figuroj. Li simpligis kaj precizigis la ĉeĥan ortografion per enkonduko de supersignoj.

La vojaĝo al la koncilio en Konstanco

Tiam la papo mem intencis realigi iujn reformojn en la eklezio kaj tial li kunvokis novan koncilion al la sudgermana urbo Konstanco. La rom-germana imperiestro Sigmundo (ĉeĥe Zikmund), la frato de reĝo Venceslao la 4a, proponis al Hus, ke li iru al Konstanco por senigi sin de ĉiuj akuzoj. Kvankam la amikoj de Hus avertis lin kontraŭ Sigmundo, Hus tamen decidiĝis vojaĝi al Konstanco, tie defendi sin antaŭ la koncilio kaj pruvi, ke ne li, sed la eklezio deflankiĝis de la instruoj de Kristo. Reĝo Venceslao la 4a disponigis al li akompanantaron el ĉeĥaj nobeloj kaj Hus ekvojaĝis la 10an de oktobro 1414. En Konstancon li venis la 3an de novembro kaj tuj la sekvan tagon la nobeloj informis papon Johano la 23an, ĉeestantan en Konstanco, pri la alveno de Hus, petante, ke neniu maljustaĵo okazu al li. La papo promesis al li protekton kaj deprenis de li la anatemon.

Sed kontraŭuloj de Hus ne maldiligentis. La kanonikoj de Prago kaj de Vyšehrad sendis al Konstanco liajn malamikojn, kiuj abomenis neniun rimedon por makuli la honoron kaj la bonan nomon de Hus. Ŝajnigante, ke Hus volas fuĝi, ili atingis tion, ke li estis arestita kaj enkarcerigita. Vanaj estis la intervenoj de la ĉeĥaj nobeloj ĉe Sigmundo, ke Hus estu liberigita. Malice kondutis al Hus la ĵurrompa imperiestro.

Fariĝis ĉiam pli klare, ke Hus tute ne povos reveni en sian patrujon. La koncilion partoprenis grandparte pastroj kaj ekleziaj altranguloj neindaj je siaj postenoj. Papo Johano la 23a mem estis origine mara pirato. Dum tiuj ekleziuloj diversmaniere amuziĝis kaj diboĉis, Hus senkulpe kuŝis en tenebra prizono, kie li dufoje grave malsaniĝis. La sciigo pri lia aresto vekis en Bohemio grandan kontraŭstaron. Post multaj skribaj intervenoj el Bohemio kaj Moravio kaj surlokaj postuloj de la ĉeestantaj nobeloj estis promesite, ke la 5an de junio Hus rajtos paroli.

Sed la publika elpaŝo antaŭ la koncilio ne plenumis la esperojn de Hus. Oni tute ne permesis al li esprimi siajn ideojn, sed male tute antaŭjuĝeme kaj pasie malebligis al li paroli, postulante ke li respondu nur jes aŭ ne. Ili postulis, ke li senkondiĉe reprenu ĉiujn siajn instruojn. Tio ripetiĝis ankaŭ la sekvan tagon, kiam mem ĉeestis Sigmundo. Li tiam diris, ke ĉio, kion li aŭdis, sufiĉas por Huson kondamni kaj brulmortigi lin.

Tiam venis al Konstanco nova petletero kun sigeloj de 250 ĉeĥaj nobeloj, ke Hus estu denove liberigita. Sed la koncilio tiun leteron tute ne atentis kaj metis Huson denove en malliberejon, kie li estis kelkfoje admonita revoki siajn herezaĵojn. Sed li ĉiam rifuzis. Dume li skribis kelkajn leterojn en Bohemion adiaŭante siajn amikojn. Li antaŭsentis sian kondamnon al la mortopuno, sed li kredis, ke Dio fortigos lin, por ke li ĉion eltenu. Sian adiaŭan leteron de la 10a de junio 1415 “Al la fidelaj ĉeĥoj” li finis per jenaj vortoj: “Mi ankaŭ petas, ke vi amu vin reciproke, la bonajn perforte subpremi ne lasu kaj la veron al ĉiu deziru.”

Lia kondamno al morto kaj brulmortigo

Sabate la 6an de julio 1415 Hus estis kondukita antaŭ la eklezianaron en la episkopan preĝejon, kie ĉeestis ankaŭ imperiestro Sigmundo. Estis legataj 30 artikoloj kulpigantaj Huson pri herezo kaj la tuta akuzo estis konfirmita de atestantoj. Hus volis ankaŭ ĉi tie defendi sin, sed tion oni malebligis al li. Tiam episkopoj komencis malordini lin. Ili surkapigis al li paperkronon, sur kiu estis pentritaj tri diabloj kaj skribite: “Jen la ĉefherezulo”.

Hus estis kondukita ekster la urbon, akompanate de granda homamaso, por esti brulmortigita. Li paŝis serioze preĝante kaj kantante psalmojn. Post kiam li lastafoje rifuzis revoki siajn instruojn, li estis ligita per ŝnuroj kaj ĉenoj al tabulo kaj ĉirkaŭ li estis amasigitaj ligno kaj pajlo en formo de stako tiel, ke nur lia kapo estis videbla. La ekzekutisto ekbruligis la ŝtiparon. Hus ne vivis longe. Kantante psalmojn kaj preĝante li rigardis al la ĉielo kaj dum mallonga tempo li sufokiĝis pro la densa fumo. Lian cindron oni ĵetis en Rejnon.

En la kondamno de Hus ĉeĥoj vidis la kondamnon de la tuta nacio. Komence de septembro 1415 la ĉeĥa nobelaro kunvenis grandnombre en Prago por protesti per letero al la koncilio kontraŭ la mortigo de la justama pastro kaj la malhonorigo per tio kaŭzita al la tuta lando. Fakte ĝi estis proklamo de rezista movado kontraŭ la plej alta eklezia aŭtoritato. La husana revolucio estis komenciĝanta...

La signifo de Hus

La grandeco de Hus baziĝas sur tio, ke pro sia konvinko li kuraĝis kontraŭstari eĉ la plej grandan aŭtoritaton de la mondo, la mezepokan eklezion. Lia morala signifo troviĝas en lia strebado plibonigi la vivon de ĉiuj kaj en la fakto, ke liaj vortoj kaj agoj estis identaj.

La ideoj de Hus, lia verkaro, lia vivo kaj morto trairas la tutan ĉeĥan historion. La oficiala doktrino de la nove formiĝinta ŝtato Ĉeĥoslovakio en 1918 estis bazita sur la ideoj de Hus. La tiam fondita ĉeĥoslovaka eklezio poste akceptis la kromnomon “la husana”. En la verkoj de elstaraj artistoj aperas la persono kaj verkaro de Hus kaj la ideoj de la husismo; la ĉeĥoslovakaj soldatoj en ambaŭ mondmilitoj batalis sub la simboloj de Hus kaj de la husana revolucio.

Jubilea Jaro 2000 estas elstara evento por la repaciĝo inter religioj kaj eklezioj. La bedaŭro pro la morto de Hus, kiun esprimis la papo, estas la unua granda paŝo en tiu direkto. Iuj observantoj atentigas, ke kvankam Vatikano atribuas al Hus lokon inter la ekleziaj reformistoj kaj esprimas bedaŭron pro lia sorto, ĝi samokaze tute ne esprimas sin pri liaj instruoj kaj sekve tute ne povas temi pri lia reordino nek pri rehabilito.

Malgraŭ ĉio la pozitiva ekpaŝo de Vatikano kaj persone de papo Johano Paŭlo la dua estas bone akceptata kaj perceptata de la ĉeĥa socio.

Jiří PATERA

En Prago troviĝas sep monumentoj pri Hus; el ili la plej konata estas tiu sur la malnovurba placo farita de la skulptisto Ladislav Šaloun [ŝaloŭn], malvualita la 6an de julio 1915, okaze de la 500a datreveno de la ŝtiparumo de Hus.

Johano Hus transdonita al la sekulara potenco por plenumi la punon (el la kroniko de Ulrich von Richental)

La kontraŭpapoj

La papeco de Romo suferis gravan krizon depost la komenco de la 14a jarcento. Papo Klemento la 5a, franco laŭ deveno, ekloĝis kiel unua papo sub protekto de la franca reĝo en Avignon, kie la papa palaco ankoraŭ ĉarmas la turistojn. Post tiam pluraj franc-devenaj papoj sinsekve loĝadis en la sudfranca urbo, ĝis fine en 1377 Katarina de Sieno konvinkis papon Gregorion la 11an reiri al Romo. Sub ties sekvanto, Urbano la 6a, dek tri kardinaloj kun francaj preferoj elektis kontraŭpapon Klemento la 7a. Sekvis la tiel nomata granda okcidenta skismo: dum 52 jaroj estis du aŭ foje tri papoj samtempe, el kiuj la oficiala papolisto rekonas ĉiam nur unu samtempe. La ceteraj estas konataj kiel t.n. kontraŭ-papoj. Ankaŭ Johano la 23a estis tia kontraŭpapo. Tial povis okazi ke en 1950 ekoficis en Romo iu “oficiala” Johano la 23a, la papo de la dua vatikana koncilio.

Gerrit BERVELING

INTERNACIISMO

Harmonio el konflikto

En aprilo la aŭstralia ĉefministro, John Howard, kaj la ĉefo de la parlamenta opozicio, Kim Beazley, partoprenis ceremonion en Galipolo, Turkio, memore al la 85a datreveno de tiea batalo de la unua mondomilito. Tiam aŭstraliaj kaj novzelandaj soldatoj surteriĝis sur la duoninsulo Galipoli: sekvis monatoj da terura kaj sanga batalado.

Eĉ kiel malamikoj aŭstralianoj kaj turkoj reciproke respektis unu la alian. Tiama turka estro, Kemal Ataturk, konsolis gepatrojn de falintaj soldatoj, dirante: “Perdinte siajn vivojn en nia lando, ili fariĝis ankaŭ niaj filoj.” Nun, ĉe la batalejo, troviĝas en paco-parko memoriga monumento.

Ekde 1970 40 000 turkoj migris al Aŭstralio, kie nun 100 000 homoj estas turkdevenaj. La aŭstralia ĉefministro, vizitante la iaman batalejon, substrekis, ke el kuraĝo kaj amo al patrolando kreskis vera amikeco — konflikto sanĝiĝis al harmonio.

Ralph HARRY

Ĉe iama batalejo sur duoninsulo Galipoli situas en paco-parko monumento al miloj da mortintaj soldatoj.

La aŭstralia ĉefministro, John Howard, substrekis, ke el amo al patrolando fariĝis vera amikeco.

CENTRA AMERIKO

Nepre ĝia nomo estas Meksiko

Inter la pluraj versioj celantaj etimologie klarigi la devenon de la nomo México [méĥiko] kaj interpreti ĝian signifon, estas la jenaj: mexi signifas “infloreska trunko de agavo” mexictli [meŝiktli], de me “agavo” kaj xictli “umbiliko” la sufikso co de México signifas “ĉe la loko de” do, laŭ la lingvo de la azteka popolo, “umbiliko de la agavo”. La usona esperantisto kaj elstara nahuatlisto McAfee tute nekomplike tradukis la nomon Meksiko kiel “La Agavaro”, kaj la saĝa klerulo kaj analizisto Gutiere Tibon menciis la estantan rilaton de la vorto Meksiko kun la terminoj Mecsi kaj Meisi, kiuj signifas “sankte oleumita”, “Mesio” la dio Hiutzilopochtli mistike sanktoleumis sian popolon per terebinta balzamo por doni al ili la nomon Mexica anstataŭ azteka.

Kiel ajn estus, ĉiel en la vorto Meksiko oni iel trovas certan rilaton kun agavo. Nepra kaŭzo de tio ja estas ke, por la antikvaj popoloj de la lando Meksiko, agavo estis dio-planto, la nobla vegetalo el kiu oni eltiris ĉion por subteni la vivon (vidu tabelon).

Tamen ne nur por la antikvaj popoloj de tiu lando rezultis eksterordinara la agavo, sed nuntempe ĝi ankoraŭ estas tia. La agavo ankoraŭ estas la fonto de la pulkvo4, kaj precipe la fonto de tequila [tekila]!

Pulkvo

La vorto pulque [pulke] devenas de la aztekismo poliuhqui, kiu signifas “difekta, malkomponiĝinta” tio, alude la fermentadon de la dolĉa suko aŭ miel-akvo, ĉerpita el la koro de la tiel nomata “milda agavo” aŭ Agave atrovirens. Pulkvo do estas la alkohola trinkaĵo nek distilita nek filtrita, de malklara, duonblanka aspekto kaj iom viskeca; ĝi enhavas proksimume 6 % da etilalkoholo, estigita dum la natura fermentado de la miel-akvo ĉerpita el tiu kolosa agavo.

La historiistoj asertas ke la toltekoj (t.e. la antikva indiĝena popolo loĝanta sur la altebenaĵo de Meksiko) konis la pulkvon de antaŭ pli ol 5 000 jaroj. Unu el iliaj legendoj rakontas, ke la pulkvo estis malkovrita de la noblulo Papatzin, kiu pere de sia bela filino Xochitl [soĉitl], kio signifas “floro”, ofertis ĝin al la monarĥo. Aliflanke, la historio de la popolo Méxica diras, ke tiu, kiu malkovris agavojn kaj fosis truon en ties koron por ĉerpi el ili mielon, per kiu oni faras vinon, estis Mayauel, la virino kiu estis unue homa estaĵo, poste diigita kaj fine konvertita en la simbolon de la agavo mem.

Kun la alveno de la hispanaj konkerantoj la pulkvo, kiu je la komenco estis nektaro de la dioj, fariĝis tre populara trinkaĵo. Kaj ankoraŭ, apenaŭ antaŭ sesdek jaroj ĝi estis la trinkaĵo plej populara en Meksiko, precipe ĉe la zono ĉirkaŭanta la ĉefurbon, kien oni enportis ĉirkaŭ 600 aŭ 800 miloj da litroj ĉiutage. Dume, la produktado de biero apenaŭ atingis trionon de tiu ĉi volumeno.

Sed ekde la 40aj jaroj la konsumado de pulkvo tre multe suferis pro kampanjo celanta diskonigi precipe la maltaŭgajn kondiĉojn de ĝiaj ellaborado kaj disvendado kaj, aparte diskonigi pri la grandaj kvantoj de falsita produkto, kian senskrupule oni iel permesis inundi la merkaton. Tiel okazadis ke la sanaŭtoritatoj verŝigis en la kloakajn kanalojn ĝis trionon de la volumenoj enportitaj en tiun ĉi zonon.

Tiamaniere, dum la 80aj jaroj la konsumado de biero jam okupis la unuan lokon, kiam 85 % de la totala produktado de alkoholaj trinkaĵoj estis biero, dum tiu de pulkvo apenaŭ atingis 1 %.

Tekila

Tequila estas la nomo de malgranda urbo en la okcidenta meksika ŝtato Jalisco [Ĥalisko]. Tiu ĉi nomo, Tekila, ekfamiĝis kiam en la jaro 1906 komenciĝis la disvendado de enboteligita brando produktita en tiu loko, tamen de multaj jaroj fame konata en la regiona merkato. Tiu ĉi brando, “tekilo”, estis ellaborita el la mielo elpremita el la agav-ananasoj bakitaj en subteraj fornoj. Oni uzis nur la bluan agavon (Tekilana Weber), kiu tiam sovaĝe kreskis ĉe la lokaj montaroj, sed kiun nuntempe oni teknike kulturas sur grandaj ebenaĵoj ĉirkaŭantaj la teritoriojn de tiu ŝtato.

Pro la granda famo, kiun iom post iom tekilo ekhavis, kaj pro tio ke la produktistoj ne kapablis kontentigi la kreskantan aĉetantaron, tiam jam ne nur landan sed mondan, en la 50aj jaroj la produktado senbride disvastiĝis ĉiudirekten, eĉ eksterlanden. Tio estigis tute nelojalan konkuradon kun la aŭtentikaj produktistoj, ĉar la aliuloj uzis malpli noblajn agavojn ol la bluan. Pro tio, la originaj produktantoj urĝe devis patentigi la nomon tekila kun laŭleĝa rajto de nomigo de ties origino, tiel kiel farite de la produktistoj de ĉampano en Francio.

Efektive, en Meksiko ekzistas pluraj distilitaj alkoholaj trinkaĵoj ellaboritaj el la diversaj variaĵoj de agavoj, el kiuj oni konas ĉirkaŭ 300. La komuna nomo de tiuj ĉi trinkaĵoj estas Mezkal, vorto kiu devenas de la nahoa lingvo: metl “agavo”, kaj xalli [ŝalli] “kuirita”.

La mezkalojn oni nomas laŭ la materialo, laŭ la metodo de produktado kaj laŭ ties origino; ekzemple, la tekilo estas mezkala brando de Tequila; alia ekzemplo estas tiu kiu pli kaj pli ankaŭ akiras mondan famon, ĝi estas la mezkalo de Oaxaca [oaĥaka]. Oaxaca estas sud-meksika ŝtato, kies ĉefurbo havas la saman nomon, kaj ĝuste en tiu historia urbo oni efektivigos la oficialan post-kongreson de la 5a Tutamerika Kongreso de Esperanto, en aprilo de la jaro 2001. Tie, evidente estos la eblo ne nur rigardi ellaboradon de mezkalo, sed precipe kaj nepre gustumi la diversajn tipojn kaj kvalitojn de tiu bongusta kaj ja efika agava brando, la mezkalon de Oaĥaka!

Fidel FIGUEROA M.

1. Cecilio A. Robelo, Diccionario de Aztequismos, México, D.F.: Editorial Fuente Cultural. 3a eldono. paĝoj 87-89. Publikigita okaze de la 40a datreveno de “Librería Navarro”, verŝajne en 1965.

2. Nahuatl, la lingvo de la azteka popolo.

3. Gutiere Tibon, en sia artikolo “Gog y magog” de la ĵurnalo Excélsior. — Cecilio A. Robelo, Diccionario de Aztequismos. México D.F.: Editorial Fuente Cultural, 1965, paĝo 69.

4. Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto, 1977, difinas “pulkvo” kiel meksikan brandon, tamen brando estas distilita trinkaĵo; fakte, en Meksiko neniam oni konis brandon kun tiu aŭ parenca nomo.

5. Konsideroj: La alkaloido de kaktacoj, meskalino (en la hispana lingvo “mezcalina”), absolute ne rilatas kun brando de agavoj. Sekve de tio, por Esperanto plej konvenus mezkalo (en la amerika hispana lingvo, mescal aŭ mezcal, sendistinge skribataj).

AGAVO

loĝejo trunko ĉirkaŭbarilo kaj kortaj balustradoj,
kolonoj kaj traboj,
tabuloj kaj mebloj
folioj tegmentoj kaj muroj
ŝnuroj, matracoj
vestaĵoj fibroj fadenoj, teksaĵoj, ŝtofoj, roboj
ŝuoj
dornoj kudriloj
nutraĵoj floroj bananetoj
trunka tigo rostita sukeca kano
suko el ĝia pulpo nektaro, miel-akvo
mielo, vinagro
folioj pergamena haŭto por volvi stufaĵojn
ananasaĵo frandaĵoj
radiko bredado de manĝeblaj raŭpoj
alkoholaj trinkaĵoj suko el ĝia pulpo suko
pulkvo
ananasaĵo tekilo, brandoj, likvoroj aliaj
produktaĵoj folioj detergenta saponinoj
pergamena papero
tuto diversaj produktaĵoj, efikaj por kuraci vundojn kaj malsanojn

ML 2000 022

Elefanto en porcelanbutiko

Stefan Maul (MONATO, 2000/4, p. 5) tre trafe priskribis la nekonsekvencajn agojn, sintenon de EU, pri ĝiaj provoj bojkoti kaj izoli la demokrate elektitan registaron en Aŭstrio nur pro la faktoj ke Jörg Haider iam kaj tiam popolisme uzis malestimajn elparolojn pri certaj eksterlandanoj. La EU-ŝtatoj papage obeas la direktivojn el Bruselo. Mi volas emfazi jenajn diferencojn: se iu, ĉu korpe aŭ spirite, atakas homon pro lia aŭ ŝia deveno, egale ĉu landa ĉu rasa, tia ago estas sekvo de rasisma, faŝisma pensado. Sed, atentu, se iu akre kritikas la eksterlandanojn kiuj misuzas la restadon en la gastiganta lando por fari krimajn agojn, tia kritiko havas nenian ajn rilaton al rasisma aŭ faŝisma pensado. Tiom longe dum ekzistos nacioj, troviĝos gastigantoj respektive gastoj, kiel en familioj kie la gastigantoj havas la rajton postuli de la gastoj decan, bonordan konduton. Neniam ni toleru egalecon inter honestuloj kaj krimuloj! Neniu ŝtato povas senlime elspezi monon, egale ĉu al samlandanoj ĉu al azilpetantoj, ĉar ĉiu ŝtato devas ankaŭ enspezi, ekzemple per impostoj el produktiva laboro. Montriĝis ke la plej multaj azilpetantoj estas alvenintaj ne pro persekutado sed pro ekonomiaj motivoj, t.e. por plibonigi sian materian staton. En la kazo Aŭstrio, EU faras elefanton de kulo.

Bertil ENGLUND, Germanio

EKSTREMISMO

Pri kaldronoj kaj potoj: ĉu ambaŭ kotaj?

Usono estis inter la unuaj landoj en la mondo, kiu reagis al la politikaj sukcesoj kaj mispaŝoj de la aŭstra Jörg Haider [jerg hajda] kaj eĉ alvokis hejmen sian ambasadoron en Aŭstrio “por konsultiĝo”. Hasta, kiel kutime, Usono rapidis priatenti la internajn aferojn de demokratia lando, samtempe fermante la okulojn, kiam temas pri propraj internaj aferoj.

Estas nenia dubo, ke ankaŭ en Aŭstrio, samkiel en aliaj landoj, ekzistas ksenofoboj, naciistoj, iredentistoj, ekstremistoj. Tiaspecaj uloj ekzistas ankaŭ en Usono, kaj iliaj reprezentantoj, samkiel en aliaj landoj, kandidatiĝas por altaj postenoj en la nacia registaro. Unu inter ili, Pat Buchanan — kandidato al la prezidenteco de Usono — antaŭ nelonge vizitis sudan Arizonon kiel signo de subteno al la tieaj eksterleĝaj privataj milicioj, dotitaj per la plej modernaj aparataroj kaj armiloj, kiuj “gardas” la landlimon kun Meksikio.

Tro da pigmentoj

En si mem tio ne estus danĝera afero. Kio danĝeras, estas la fakto, ke ili mortpafas ĉiun personon (kun tro da pigmentoj en la haŭto), kiu ŝajnas esti “kontraŭleĝa enmigranto”. Nu — oni povus respondi — tio estas “loka” problemo. Tamen naciskale ekzistas similaĵoj, kaj ilin oni ne rajtas ignori.

Laŭ la organizaĵo Southern Poverty Law Center, kies sidejo estas en Montgomery (Alabamo), la situacio de la malamo-grupoj en Usono multe similas tiun de la komercaj kompanioj: dum la malgrandaj malaperas aŭ englutiĝas en pli grandajn, la plej grandaj kreskas kaj plifortikiĝas. Krome, pli kaj pli da ili (kaj da dekstremaj individuoj) ekuzas la interreton por diskonigi siajn vidpunktojn kaj, sekve, gajni pli da subtenantoj.

La supre menciita centro tre atentas tiajn grupojn, kiuj uzas la interreton por reklami sin. Ĝi kompilis liston de tiuj grupoj, kiuj meritas iom da atento. Komence de la jaro troviĝis 305 retpaĝoj apartenantaj al ekstremismaj grupoj aŭ individuoj, kompare kun 254 antaŭ unu jaro. Samtempe la nombro de malamo-grupoj malkreskis je ĉirkaŭ 15 %, de 537 en 1998 al 457 en 1999.

Forto kaj influpovo

El la 254 retpaĝoj komence de 1989, 95 (37 %) apartenis al individuoj ŝajne ne aliĝintaj al iu ajn grupo. La nombro de personaj paĝoj kreskis dum unu jaro al 143 (47 %). Se oni komparas la nombrojn por 1997 kaj 1999, oni konstatas, ke en 1997 la malamo-grupoj estis pli-mapli egale dividitaj en grandaj kaj malgrandaj, dum en 1999 la nombro de la grandaj grupoj superis tiun de la malgrandaj. Alivorte la nombro de grandaj grupoj kreskas, dum tiu de la malgrandaj malkreskas. Samtempe kreskas ankaŭ la forto kaj influpovo de la grandaj grupoj.

Tamen tiuj nombroj ne spegulas la realon, ĉar la centro okupiĝas ekskluzive pri grupoj, kiuj ne nur reklamas sin, sed ja praktikas sian doktrinon. Samtempe, kelkaj dekstremaj grupoj trovis lokon en aliaj organizaĵoj, kiuj ne estas ĉeflanke ekstremismaj (etnaj, rasaj, religiaj).

Tradicie, la razkapuloj estis malgrandaj, sendependaj grupoj. En 1997 nur 16 % estis parto de pli grandaj organizaĵoj, sed lastatempe ilia sinteno ŝanĝiĝis, kaj unu jaron poste 80 % apartenis al grandaj organizaĵoj. La organizaĵo Hammerskin Nation — la plej granda novnazia razkapula organizaĵo en la mondo — kreskis je ĉirkaŭ 70 % en 1999. Alia grupo, Nation Alliance, perdis tri el siaj branĉoj, sed ĝia membraro kreskis je 50 %, al 1500 membroj.

Neta perdo

En kelkaj kazoj, la malkresko ja estas evidenta: Christian Identity, kontraŭsemida grupo, perdis 19 branĉojn kaj gajnis tri novajn, do neta perdo de 16 branĉoj.

Ĝenerale, la nombro de la dekstremaj grupoj ŝajnas malkreski, dum la nombro de individuoj kun dekstremaj vidpunktoj kaj agendoj ŝajnas kreski. Kiel William Pierce [ŭiljam pirs], la gvidanto de National Alliance, diris: “Mi kredas, ke la kondiĉoj, kiuj en 1999 kolerigis nian popolon sufiĉe por superi sian timon, daŭros kaj intensiĝos en 2000 kaj la sekvaj jaroj. Nia potenciala kandidataro estas tre for de elĉerpiĝo.”

Kiam la gvidanto de unu el la plej ekstremismaj grupoj faras tiajn deklarojn en lando, en kiu oni povas aĉeti pafilojn same facile, kiel oni aĉetas en Aŭstrio ludilojn, necesas esti tre tre atentaj.

Ionel ONET

AFRIKO

Sklavoj — kvinjaraĝaj

Tra la mondo geknaboj spertas gravajn malfacilaĵojn. En iuj landoj — ekzemple Benino — malriĉeco akrigas la situacion. Tie ekzistas kutimo nomata en la fon-a lingvo (lingvo de la plej granda etno en suda Benino) vidomegon. Tio signifas, ke infanoj estas edukataj for de la propra hejmo. Ĉar ne ĉiu vilaĝo posedas sian lernejon, vidomegon ebligas al kamparaj geknaboj profiti de urba edukado. Multaj nunaj kleruloj en Benino tiel edukiĝis.

Nuntempe tamen vidomegon asociiĝas kun ekspluatado kaj mistrakto de geknaboj. Kamparanoj, al kiuj mankas vivrimedoj, konfidas kontraŭ monataj pagoj siajn geidojn — inter 5 kaj 15-jaraĝajn — al nekonataj perantoj, por ke ili fariĝu “servistoj” en urbaj hejmoj. Tiu fenomeno tuŝas precipe knabinojn: kelkaj kamparaj gepatroj ankoraŭ preferas laborigi anstataŭ edukigi siajn filinojn.

Mastrumaj taskoj

En la urboj, knabinoj plenumas ĉiuspecajn mastrumajn taskojn: zorgi pri mastrina bebo, pretigi manĝaĵojn, lavi vestojn de la tuta familio, ktp. Foje ili fariĝas vendistinoj kaj devas surkape porti pezajn komercaĵojn, pli pezajn eĉ ol la propra korpo. Ili pli frue ellitiĝas, pli malfrue enlitiĝas ol gastfamilianoj kaj rekompenciĝas pro neplenumitaj taskoj per batoj.

Lastatempe la fenomeno internaciiĝis. Knabinoj estas forsendataj al najbaraj landoj, ekz. Niĝerio aŭ Gabono. En aprilo 2000 beninaj doganistoj arestis 13 homojn kun 26 infanoj, kiuj iris Ebur-Bordon. Rezulte la benina parlamento preparas novajn leĝojn por protekti infanojn. Venontjare Ekonomia Komunumo de Okcidentafrikaj Ŝtatoj (CEDEAO/ECOWAS) planas konferencon por kunordigi agadon kontraŭ tia “infano-komerco”.

Samtempe aliaj organizaĵoj (ekz. la infanprotekta organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj, UNICEF) kampanjas por atentigi kamparanojn pri la maljusteco kaŭzata al infanoj. Celataj estas ankaŭ urbanoj, kiuj devas lerni, ke vidomegon ne konduku al sklaveco.

Christian FABOSSOU

Brue sed neskandale

La invitmesaĝo de MONATO intrige tekstis: “... Ĝi estas ekstrema produktaĵo tute subgrunda kun prezento de ege brumuzikaj bandoj (anarkipunkaj, hardkoraj kaj traŝaj), vera bombo en espio! Konvenciaj esperantistoj abonenos ĝin kaj ili skandaliĝos. Plej gravaj kritikoj estos: ... — kio kompreneblas estas maldeca kaj malmorala” 1. Ĉu iu sukcesus elteni kaj ne mendi ĉi diskon? Mi ne sukcesis, kaj senpacience atendis la alvenon de la disko. Kaj kiam ĝi alvenis, mi estis tre seniluziigita.

Ĉar ĝi estis la absolute ordinara KD de la tute ordinaraj bruaj bandoj, kiuj estas amase aŭskulteblaj en rokvendejoj de ajna lando. Do, ne troveblas io vere skandaliga. Sed pri kio MONATO pravis, estas, ke la vortoj estas malofte kompreneblaj, kaj tio eĉ pli seninteresigas la diskon, ĉar, se oni almenaŭ povus aŭdi la tekstojn ...

Entute estas prezentitaj 15 rokbandoj kaj 31 kantoj. Ĉio estas ludata en la sama stilo: mi difinas ĝin kiel simplan hard-rok; ĉar kutime la stiloj diferenciĝas ne tiom per muziko (gitaroj kaj drumoj ĉie estas la samaj), sed per la teksto, kaj pri la ĉi-diskaj tekstoj oni jam menciis.

Neniu el la bandoj estas vaste konata. Konstantaj legantoj de Rok-gazet’ povas rekoni kelkajn band-titolojn (Piĉismo), sed certe oni apenaŭ iam havis la veran eblecon aŭdi la bandojn. Do jen la bona ebleco!

Grigori AROSEV

Esperanto Subgrunde Kompil’ Eld. Vinilkosmo, Donneville, 2000. Kompakta disko, 66,12 minutoj. Prezo ĉe FEL: 18,00 EUR + afranko.

1. La citita teksto tamen ne venas de MONATO, sed de la disko-eldonejo.

Bona leĝera rokmuziko

Jen plia disko el Kolekto 2000, kun la kutime elstara prezento teknika kaj grafika, ĉi-foje ĉefe pro la pentraĵoj de Bruno Lassale. Temas ŝajne pri franca ensemblo, Kore, kun bonega prononco kaj kun muziko senprobleme elsendebla radie.

El la 7 tekstoj, ĉiuj de Kris Spitzer, nur du estas originale verkitaj. Tamen tiuj du plene samstilas kun la 5 esperantigoj, des pli ke la tri bandanoj lernis Esperanton. Temas pri bonaj tradukoj, kun versoj kiel “Ĉi kvartalo estas vualo por vivobatalo”, kvankam jen kaj jen ŝoviĝis frazo iom konfuza (kion signifas “ne vagu ĝis skrupul’”?), aŭ adasismoj; ĉiel ajn ni ne forgesu, ke nacilingvaj tekstoj oftege havas preskaŭ nenian sencon, kio ne okazas en ĉi-disko. El enhava vidpunkto, en “La testo”, “Vivo-riske” kaj “Pasanta pasio”, temantaj respektive pri aidoso, aŭtoakcidentoj kaj amoristinoj, mi trovis tonon samtempe pesimisman kaj moralisman, ombran kaj sombran.

Muzike Kore memorigas min pri tiel vasta kaj svaga koncepto kiel averaĝa leĝera nord-amerika rok-muziko, kun eĥoj de Rainbow ĝis Rush. Ĝiaj profesi-nivelaj stilo (kiun ili mem nomas “rokvarietea”) kaj ludado kompareblas kun tiuj de la kanto “La fina retrokalkulo” de la svedoj Europe (ekzemple en la kantoj “La sonĝoj” aŭ “Malkonsento”), dum alifoje (la komenco de “Sen ĝu’”), ili pensigas pri neniu alia ol ... Persone.

Jorge CAMACHO

“Kia viv” de Kore estas havebla de Flandra Esperanto-Ligo kontraŭ 15,60 eŭroj + afranko aŭ per TTT de http://retbutiko.esperanto.be

Eŭropa juro por ĉiuj

La titolo ne fortimigu vin. Kvankam la libro temas pri la eŭropa juro, ĝia lingvaĵo estas facile komprenebla. Ĝi estiĝis kadre de la antaŭuniversitataj kursoj en la Universitato de Santiago de Compostela (Hispanio), kaj estas enkonduko en jursistemon, kiu influas la vivon de multaj personoj, kaj, ne malpli grave, la unua libro pri ĉi tiu temo en Esperanto.

Problemo pri enkonduko en iun temon ĉiam estas, kio enestu, kio ne, kaj kiom detale estu traktitaj diversaj punktoj. En tiu ĉi libro oni trovas bonan rezulton de tiaj konsideroj. Tuŝiĝas multaj flankoj de la EU, donante al la leganto imagon pri la multfaceta laboro de la komunumo kaj la komplikaĵoj en tia kunlaboro. Kelkaj skemoj plifaciligas la komprenon de la jursistemo kaj donas utilan superrigardon.

La libro komenciĝas per konciza historio de la evoluo de la Eŭropaj Komunumoj ekde la 2a Mondmilito, post kio sekvas ĉapitro pri diversaj institucioj kaj organoj de Eŭropa Unio. Oni daŭrigas per la politikoj antaŭ ol veni al la komunuma juro. Ofte ni renkontas la vortojn reglamento, direktivo, decido kaj rekomendo en ĵurnaloj, sed ne klaras al ĉiuj, kiel ili rangas inter si, kiuj estas rekte aplikeblaj, kia kunlaboro ekzistas inter la komunuma juro kaj la naciaj, ktp. La dek unu paĝoj, dediĉitaj al ĉi ero, forigas la nebulajn sciojn, kiujn leganto eventuale havis. Finfine traktiĝas la eksteraj rilatoj, kaj la fina ĉapitro temas pri reformo de la institucioj — temo neniam finiĝonta. Finas la libron albumo kaj statistika komplemento.

La sola manko de la libro estas, ke ĝi verkiĝis tiam, kiam “Eŭropa Unio ... estis ... firma projekto” (laŭ enkonduka informo de la aŭtorino), kio signifas, ke oni nur parte konsideris la ŝanĝojn sekve de la ekvalidiĝo de la Traktato pri Eŭropa Unio kaj la aliĝo de Aŭstrio, Finnlando kaj Svedio. Malmultas la tajperaroj (folieto kun postkorektoj akompanas la libron). Nura miso estas, ke la Traktato pri Eŭropa Unio ne nomis la tri komunumojn kiel tuton Eŭropa Komunumo, ĉar estis nur la nomo de la Eŭropa Ekonomia Komunumo, kiu ŝanĝiĝis.

Juro ne estas iu konstanta unuo, sed bazaj scioj pri la komunuma juro estas kondiĉo por pli bone kompreni, kio okazas en EU, kaj tiun enkondukon vi tial ne malhavu.

Jimmy Stryhn MEYER

María Rafaela Urueña Álvarez: A.B.C. de la Eŭropa Unio (Enkonduko en la eŭropan juron). Eld. Universidade de Santiago de Compostela, 1997. 109 paĝoj kudre binditaj. Prezo ĉe FEL: 8,75 eŭroj + afranko.

Estimataj gelegantoj,

ĉu ni ne plu havas motivojn por ridi? Mi demandas tion, ĉar de pluraj monatoj mankas materialo por nia rubriko “ŝerco & satiro”, preskaŭ neniu sendas tekstojn aŭ desegnaĵojn. Do ni ne povas aperigi la rubrikon. Estas strange, kiel foje ondas temoj: jen abundas politikaj artikoloj kaj mankas raportoj pri ekonomio, jen tute ne alvenas politikaj; jen dum duona jaro neniu skribas pri mediprotektado kaj subite torentas tekstoj por tiu ĉi sekcio. Tiun ĉi fenomenon, cetere, ni povas observi ne nur en nia magazino; ĝi validas por amaskomunikiloj ĝenerale, en kiuj subite fokusiĝas temo, pri kiu dum longa tempo oni silentis. Parte tio estas ankaŭ afero de tutmondiĝo, kiel montras la ekzemplo de ostaĝoj sur filipina insulo Jolo. Kiam la teroristoj kaptis tutan klason da filipinaj infanoj kun ties instruistoj, la cetera mondo eĉ ne registris tiun teruraĵon. Sekve la registaro ne sentis sin multe premata. Do la teroristoj elektis tutmondiĝon, kaptante eksterlandajn turistojn — dum semajnoj ĉie oni raportis ekscese pri la ribeluloj kaj iliaj postuloj, ĉar nun temis pri la sorto de homoj el pluraj kontinentoj. Kaj la filipina registaro estis sub premo ne nur de tiuj ribeluloj, sed ankaŭ de registaroj de landoj, el kiuj venis la turistoj. Nun ni povas lamenti, ke la vivo de filipinaj infanoj ŝajnas valori malpli ol la vivo de kelkaj riĉaj eksterlandanoj, sed tia estas la sensaciema (tut)mondo de amaskomunikiloj. Bedaŭrinde ankaŭ pri tio oni ne povas verki satiron. Sed eble iuj el vi ja trovos aliajn temojn, por denove plenigi tiun rubrikon.

Sincere via Stefan Maul

AFRIKO

Ŝanĝoj — ankoraŭ ne sufiĉaj

En februaro datrevene konferencis en Benino politikistoj, sociologoj kaj aliaj eminentuloj por konsideri dek jarojn da ŝanĝoj en Afriko. Tie, en Benino, en 1990, politika kaj ekonomia krizo devigis la registaron okazigi reformo-forumon. La forumo, nomata “nacia konferenco”, sukcesis anstataŭigi diktaturon per demokratio. Sekvis aliaj “naciaj konferencoj”, kiuj disvastiĝis tra la kontinento.

La datrevenaj konferencanoj rekonis, ke krom en Benino, Malio kaj en malmulto da aliaj landoj, la tiama demokratia iniciato fiaskis. Eĉ se civitanoj ja akiris kelkajn rajtojn (ekz. sin libere esprimi), ilia sorto ne pliboniĝis. Evidentas tri kialoj.

Malnovaj politikistoj

Unue: manko de kulturo demokratia. Politika vivo ĉiam estas regata de malnovaj politikistoj, kiuj ŝanĝis nur siajn vestojn, ne siajn opiniojn. Balotoj, kvankam liberaj, baziĝas sur regionismo kaj ne sur realigeblaj programoj. Administrantoj estas enpostenigitaj laŭ politika koloro, kaj ne laŭ kapabloj.

Due: korupto nepunata. Multobliĝas ekonomiaj deliktoj, dum mankas juraj povoj por ilin bridi. Krimuloj estas politike protektataj kaj foje fariĝas deputitoj. Konferencanoj kritikis ekzemple timeman reagon de instancoj en Benino, kie raporto identigis 120 kazojn de prirabado de ŝtataj financoj inter 1990 kaj 1999.

Granda riĉeco

Trie: malegala distribuo de naciaj riĉaĵoj. Eta malplimulto disponas pri granda riĉeco en la koncernaj landoj. Ĉirkaŭ 80 % de la loĝantoj ne rajtas studi kaj ne trovas aliron al kredito aŭ socia asekuro.

Klare, la “naciaj konferencoj” limiĝas al politikaj institucioj kaj ne tre influas ĉiutagan vivon de ĉiuj sociaj tavoloj. Tial la ĉeestintoj petis, ke registaroj daŭrigu la reformojn en la ceteraj kampoj.

Christian FABOSSOU

Naŭ kontraŭbatoj

La surprize kaj ĝojige longa kontribuaĵo de Aldo de’ Giorgi, “Nova tragika mistifiko” (MONATO, 1999/10, p. 10), provokas reagon.

Unue, kvankam sonas altagrade morale kondamni ĉiujn militajn agojn, tiu ekstremismo invitas al ignorado de faktoj: ke, ekzemple, Castro kaj liaj samideanoj prave militis kontraŭ diktatoro Batista (kiun apogis Usono), aŭ ke alĝerianoj prave liberigis sin milite de sub la koloniisma jugo de Francio.

Due, balkanigo signifas dividi (regionon) en malgrandajn, inter si malamikajn ŝtatojn (PIV) sen elstarigi interetnajn problemojn.

Trie, bedaŭrinde tiu Reĝlando de la serboj, kroatoj kaj slovenoj de 1918 estis frukto ne de libera popola decido, sed de bela revo kaj de politikista potencemo.

Kvare, Epiro ne kongruis eĉ nur pli-malpli kun la nuna Albanio, sed inkluzivis nur ties ekstreman sudon, kaj la iliroj vivis antaŭ ĉirkaŭ 2400 jaroj krom en Dalmatio ankaŭ en norda kaj centra Albanio kaj vaste landinterne.

Kvine, mi ege aplaŭdas ke la aŭtoro emfazas la gravecon de la historia dimensio en homa klerigo. Precize tial nepre evitendas disvastigi historiajn malĝustaĵojn.

Sese, Slobodan Milošević estis neniel demokratie elektita. La diversaj politikaj kampoj tute ne disponis la necesajn eblecojn alparoli la popolon per la amaskomunikiloj uzurpitaj de Milošević kaj lia edzino.

Sepe, la armita batalado de la Liberiga Armeo de Kosovo estis la sola kaj lasta defendilo de la albana plejmulto de la regiono. De kie la nuna Jugoslavio kaj la okcidentaj ŝtatoj prenas la rajton decidi, kontraŭ la volo de tiu plejmulto, ke la regiono restu parto de Jugoslavio?

Oke, sen absolvi alietnajn krimulojn, oni ne sukcesos nei la nemezureble pli ampleksajn perfortadojn kaj buĉadojn faritajn de serboj kontraŭ kroatoj, bosnoj kaj albanoj ol inverse.

Naŭe, ne rigardante CNN-informojn, sed la rektan dokumentadon faratan de raportistoj de la germanaj publikjuraj televid-stacioj, mi bonŝance ricevis malpli unuflankan bildon pri la okazintaĵoj ol Aldo de’ Giorgi. Tamen, ankaŭ mi timas ke la vero estas ofte tordata, strangolata, kripligata — ankaŭ en internacilingvaj artikoloj.

Uwe Joachim MORITZ, Germanio

Laŭleĝa memdefendo

Amiko Pajo Tišljar impete reagas al mia artikolo “Nova tragika mistifiko” (MONATO, 2000/3, p. 12) kaj korektas, modifas, dementas plurajn el miaj asertoj. Mi ne intencas denove diskuti kaj kontraŭargumenti, ĉar por tio necesus nova (certe pleonasma kaj enuiga) artikolo. Nur unu lian falsan kaj ofendan deklaron mi deziras dementi. Li diras: “Aldo kreis artikolon baze de tipa propagando de la miloseviĉa informaparato.” Tio nepre ne veras, eĉ ne povas esti vera, ĉar tiu propagando simple ne atingas mian landon, ne eniras niajn amaskomunikilojn. Eble pro tio, ke Italio apartenas al NATO, ĝi ĉiam mute obeas la usonajn ordonojn, en niaj gazetoj kaj televidoj aperas nur la “oficialaj” informoj kaj komentoj. Pri kio koncernas la okazaĵojn en Balkanio, ekzemple, nia ĝenerala informado kaj propagando ĉiam estis kontraŭserba, tuj favora al la albanoj en Kosovo. Tial la informojn por mia artikolo mi devis ĉerpi el aliaj, pli fidindaj fontoj. Kaj mi taksis mian devon almenaŭ iomete kontraŭargumenti tiun lavangon da misinformoj kaj mensogoj. Eble mi iom troigis, sed tion mi faris ĝuste por kontraŭpesi la cititan, amasan misinformadon. Ĉar mi pensas, ke inter tezo kaj antitezo povas ekzisti sintezo. Krome la reago de Tišljar konfirmis mian timon, ke eĉ la plej saĝaj kaj ekvilibraj homoj ne sukcesas eskapi la viruson de naciismo, foje eĉ de ŝovinismo.

Aldo de’ GIORGI, Italio

AŬSTRIO

De perforto al paco

Ĝis novembro 2000 eblas viziti la ekspozicion “Milito aŭ Paco. De perforto-kulto al pac-kulturo” en la kastelo Schlaining [ŝlajnin] en Burgolando, la plej orienta federacia regiono de Aŭstrio. Jam de 1982 Schlaining estas la sidejo de Aŭstria Studcentro por Paco kaj Konfliktosolvo (ASPK).

Tiam Schlaining troviĝis proksime al la t.n. fera kurteno, kiu dividis Eŭropon en komunisman kaj kapitalisman partojn. Post la malapero de la kurteno en 1990 ekis en Schlaining anglalingvaj prelegoj kadre de pacuniversitato, kaj en 1993 komenciĝis fakuloj por labori en konflikt-regionoj.

Biblioteko

Hodiaŭ ASPK okupiĝas unuavice pri politiko de Aŭstrio kaj de malgrandaj ŝtatoj; pri pacpolitiko, naciismo en orienta Eŭropo, konfliktoj en iama Jugoslavio kaj pri pacedukado. Ekster la universitataj semestroj okazas en Schlaining internacia somer-akademio kaj — ĉiun duan novembron — packonferenco. La biblioteko enhavas 12 000 librojn kaj 120 gazetkolektojn.

Ĉe la enirejo de la ekspozicio “Milito aŭ Paco” videblas sloganoj kaj skulptaĵo “Akra disputo”. La kastela turo estas ĉirkaŭvolvita de blanka bendo, simbolo de la paco. Rondirante, oni venas unue en la kelon, kie la temo estas ĉiutaga perforto, ne nur dum militoj sed ankaŭ dum “paca” vivo. En la Nigra Korto montriĝas la kialoj de krizoj: trokresko de loĝantaro, malabundiĝo de krudmaterialo, poluado.

Infanoj

En pli supra etaĝo temas pri konfliktoj kaj ties solvo aŭ evito. Denove pli supre troviĝas informoj pri homaj rajtoj kaj pri eŭropa kaj tutmonda pacoj. Tie elstaras originalo de la vestfalia pactraktato (1648). Infanoj povas laŭiri “pacan vojon”.

Kastelo Schlaining — en si mem vizitinda — estas protektata historia monumento. Ĝi estas menciita en dokumento el la jaro 1271, kiam la bohemia reĝo Otokaro 2a transprenis la fortikaĵon. Posta posedanto estis la kontraŭimperiestra ribelulo Baumkirchner [baŭmkirĥne], ekzekutita en 1471. Hodiaŭ la kastelo, rekonstruita de senlaboruloj, apartenas al Burgolando.

Walter KLAG

Sloganoj bonvenigas vizitantojn ĉe la enirejo de la ekspozicio

Kastelo Schlaining vizitindas pro sia historia riĉeco

Skulptaĵo “Akraj disputoj”: ĝuste tiujn celas eviti la pacekspozicio ĉe la kastelo Schlaining

Biografieto de Bertha von Suttner, 1843-1914, aŭstria nobelpremiitino pri paco, haveblas de UEA.

AŬSTRIO

Etŝpuraj spuroj

La unua dentrada fervojolinio en Eŭropo estis konstruita en 1871 sur la svisa monto Rigi. Jam la sekvan jaron oni planis tian linion sur la 2075 metrojn alta Neĝmonto, Aŭstrio. Sed pro ekonomia krizo en la jaro 1873 la linio estis finkonstruita nur en 1897.

La fervojo konsistas el du partoj. De Wiener Neustadt [vina nojŝtat], 50 km sude de Vieno, kondukas normalŝpura, 28 km longa linio ĝis Puchberg [puĥberg]. De tie iras 10 km longa dentrada linio ĝis apud la pinto de Neĝmonto (germane: Schneeberg). La kruteco de tiu linio estas ĝis 20 %; la ŝpuro 1000 mm.

Vaporlokomotivoj

Aliaj teknikaj detaloj estas rimarkindaj. Puchberg troviĝas 577 m super marnivelo; la pinta haltejo 1795 m. Du tuneloj longas respektive 120 kaj 152 m. La kvin vaporlokomotivoj, konstruitaj inter 1896 kaj 1900, ŝovas po du vagonojn, en kiuj povas sidi maksimume po 40 personoj.

La akvujo de la lokomotivoj enhavas 1200 litrojn, kaj 700 kg da karbo sufiĉas por unu almonta veturo. Malplena la lokomotivoj pezas 15 tunojn kaj longas 5,55 m. La maksimuma almonta rapideco estas 10 km/h, valen nur 8 km/h. Akvo por la lokomotivoj devas estis transportata supren, ĉar sur la kalka Neĝmonto ne estas fontoj. Vintre la trajnoj ne povas veturi pro la grandaj neĝamasoj.

Deficito

En 1997 fondiĝis privata firmao “Neĝmontfervojo de Suba Aŭstrio”, kiun tamen posedas la regiono Suba Aŭstrio kaj la ŝtata fervojo. Por malplialtigi la deficiton veturas ekde majo 2000 ankaŭ novaj dizel-vagonoj “Salamander”. Ili veturas pli rapide kaj bezonas nur 45 minutojn por unu almonta veturo, kompare kun 80 minutoj necesaj por vaporlokomotivoj.

Verajn salamandrojn, nigrajn kun oranĝaj makuloj, oni trovas en la neĝmonta regiono, ĉefe post pluvoj. Tiel aspektas ankaŭ la novaj vagonoj.

Walter KLAG

Ĉiu vaporlokomotivo de la dentrada linio — ĉi tiu ĉe haltejo Baumgartner — aĝas pli ol 100 jaroj.

La plej supra haltejo Hochschneeberg situas 1795 m super marnivelo.

Sur Neĝmonto troviĝas dizelaj “salamandroj”: per tiuj ĉi novaj trajnoj oni esperas malgrandigi deficiton.

ĈINIO

Eksporto de laboristoj

Laŭ statistikoj de la Internacia Labor-Organizaĵo, nuntempe en la mondo la kvanto de translandaj enoficiĝintoj jam atingis pli ol 20 milionojn. Se la unueciĝo de la monda ekonomio same rapide kreskos kaj prosperos, la nombro eble iĝos 40 milionoj en la venontaj dek jaroj.

Esplorinte la ĉinan situacion, oni povas konkludi ke ĝi ne estas kontentiga. Dum la lastaj jaroj nur 0,2 milionoj da ĉinoj — 1 % de la tutmonda totalo — servas eksterlande, kompare al loĝantaro de 1,3 miliardoj, 20 % de la monda loĝantaro. La internacia laborservo estas kvazaŭ granda kuko, kiun manĝas la ĉinoj tro malmulte.

Eksterlando ne estas alloga

Kial la ĉinaj ellandiĝintaj laborantoj estas tiel malmultaj? Krom tio, ke dum sufiĉe longa tempo la ĉina registaro malpermesis al ordinaraj ĉinoj ellandiĝi, estas ankaŭ alia kaŭzo. Pro influo de la tradicia kulturo, la koncepto de la ĉinoj estas, ĝenerale dirite, konservativa: ili ne volas forlasi sian hejmlokon.

Cetere, ekzistas problemo pri lingvo. Ĉinoj ne estas similaj al ekzemple meksikanoj aŭ filipinanoj, kiuj preskaŭ ĉiuj posedas la anglan lingvon kaj, ellandiĝinte, kapablas libere interparoli kun indiĝenoj. Ĉinoj, kiuj bone scipovas la anglan lingvon, plejparte ricevis altan edukadon. Ili iris eksterlanden nur por plua studado aŭ, sendite de la ŝtato, por esti registaraj oficistoj. Ordinaraj ĉinoj eksterlande nepre renkontas lingvajn malfacilaĵojn. Se al ili mankas interpretisto, ili kapablas fari nenion, ne povas profiti, kaj sekve preferas resti en sia lando.

Ĉinio ja perdis kelkajn ŝancojn. En la 70aj jaroj, kiam okazis granda ekspluatado en la Meza Oriento, laborantoj el diversaj landoj amase kaj konkure eniris la golfan regionon. Sed tiam Ĉinio ne praktikis politikon de malferma pordo kaj tiel perdis la ŝancon. Nur post 1979 Ĉinio komencis eksporti laboran servadon. Profesioj de ĉinaj laborantoj ĉefe estas konstruisto, kuiristo, tajloro, servistino kaj elektronika muntisto. En la venontaj unu-du jaroj, post aliĝo al la Monda Organizaĵo pri Komerco, la eksporto de ĉina labora servado povos relative grandskale disvolviĝi.

MU Binghua

ĈINIO

Enlanda aviado multekostas

La ekonomikisto Hu Angang ĉe la Ĉina Akademio pri Sociaj Sciencoj lastatempe publikigis artikolon, per kiu li alvokas la ŝtaton malfermi la merkaton de la enlanda civila aviado. Li montras, ke nuntempe la prezo de aviadila bileto estas tro alta, kaj ke tio estas unu el la kaŭzoj, kiuj malutilas al la disvolviĝo de la civila aviado.

S-ro Hu skribis: “Nun tutmonde la trafika revolucio ĉiam prezentas sin per grandpaŝa redukto de kosto kaj prezo, senĉesa altigo de serva kvalito, plua mallongigo de transporta tempo kaj laŭebla livero de oportuneco al veturantoj. Bedaŭrinde, en Ĉinio estas mala tendenco. Pro manko de konkurenco, la Ĉina Civila Aviado povas mem laŭdezire fiksi aŭ plialtigi la prezojn, kvankam ĝia laborkvalito ne ĉiam estas kontentiga por pasaĝeroj en- kaj ekster-landaj.”

Efektive, dum la lastaj kelkaj jaroj, la prezo de biletoj plurfoje kreskis. Antaŭ kvin jaroj la proporcio inter la prezo de aviadila bileto kaj tiu de luksa trajn-litvagono estis ĉ. 1:1,5, sed nun ambaŭ preskaŭ egalas. De 1994 ĝis 1997 la prezo de enlanda flugbileto leviĝis je 114 %.

La prezoj je kilometro de la Ĉina Civila Aviado estas super la internacia nivelo. La aŭtoritatulo kritikas, ke ne nur la socio ne povas profiti el la aviada industrio, sed ke kontraŭe ĝi pliigas la negocan koston por la tuta socio.

En aŭtuno de la jaro 2000 Ĉinio okazigos tutlandan kunvenon pri turismo. Cirkulas informo, ke dum la kunveno la registaro alĝustigos la prezon de aviado ĝis nivelo, kiu ne plu provokos plendojn de la publiko ĉe la ministro pri transporto.

MU Binghua

ĈINIO

Fabrikoj fermiĝas, postenoj perdiĝas

En la pasinteco la ĉina registaro provizis laboron por ĉiu plenkreskinta urbano: ĉiu laboristo okupis ĝenerale la saman postenon dum la tuta vivo kaj ricevis preskaŭ saman salajron kiel ĉiu alia. Oni kredis, ke nur en kapitalismaj landoj perdas laboristoj siajn postenojn; neniam tamen en Ĉinio.

Sed nuntempe pro diversaj reformoj ankaŭ en Ĉinio blovas malvarma vento de senlaboreco. Fabrikoj kaj malgrandaj kaj grandaj bankrotis, kaj pli kaj pli da laboristoj frontas al necerta estonteco.

Sinjoro A, 42-jara, estis kadro en ŝtata fabriko. Antaŭ du jaroj la fabriko fermiĝis kaj sinjoro A fariĝis senlaborulo. Por vivteni sin li prunte prenis mil juanojn kaj starigis etan manĝejon. Malgraŭ grandaj klopodoj la manĝejo restis senprofita, ĉar al sinjoro A mankis spertoj en la kuirarta fako. Finfine li devis fermi sian manĝejon. Nun malfeliĉa li vivas per ĉiumonata ŝtata subvencio.

Sinjorino B, 39-jara, estis ordinara laboristo en teksaĵa fabriko. Ankaŭ ŝia fabriko bankrotis. Senlabora, sinjorino B unue restis hejme. Poste ŝi partoprenis kurson organizitan de la ŝtato por fariĝi frizisto. Ŝi diligente lernis kaj nun pergajnas pli da mono ol antaŭe en la fabriko. Kaj ŝi kaj la klientoj tre kontentas.

XU Jinming

AŬSTRIO

Tri ĉagrenoj . . .

Ĉefe tri aferoj ĉagrenis aŭstrojn fine de majo — 100 tagojn post la ekrego de la multe diskutata koalicio de Libereca Partio kaj Popola Partio — nome:

1. Bojkoto fare de la aliaj 14 ŝtatoj de Eŭropa Unio (EU). Tamen la bojkoto montriĝis negrava: unue, temis pri agado inter diversaj ŝtatoj kaj Aŭstrio, sed ne inter EU kaj Aŭstrio; due, malgraŭ la bojkoto, pli da turistoj vizitas Aŭstrion ol antaŭe, eĉ el Francio kaj Belgio; trie, la bojkoto neniel tuŝis ĉiutagan vivon.

2. Planata ŝparpolitiko en socia vivo. Sur afiŝoj oni legas: “Kiu estas malsana, tiu devas pagi. Tio estas nejusta.”

3. Impertinentaj tropostuloj de usona advokato. La aŭstria registaro subskribis kontrakton kun diversaj mez- kaj orient-eŭropaj ŝtatoj pri libervolaj pagoj al iamaj sklav-laboristoj dum la mondomilito 1939-1945. Tiuj estas ĝenerale jam pli ol 80-jaraj kaj ricevos, laŭ la altrudita laboro, ĝis 7600 eŭrojn. Temas do nur pri signo de bonvolo. Tamen la advokato postulis por ĉiu iama laboristo pli ol 200 miliardojn da eŭroj.

WALTER KLAG

La kaptilo

Julian Modest

Vesperiĝis. La tago malrapide sopire foriris. Post ĝi silente venis la senfina nokto. Marta staris ĉe la kradfenestro en la ĉelo, rigardante senmove la ĉielon, kiu iom post iom malheliĝis. Ŝi ne sciis kiom da horoj ŝi jam staris ĉi tie, ĉe la kradoj, kiuj apartigis ŝin de la ekstera libera mondo. Malantaŭ ŝi, en la ĉelo, la virinoj bruis, laŭtvoĉe konversaciis, iuj legis ĵurnalojn. Jam de du semajnoj Marta estis ĉi tie, sed eĉ vorton ne komprenis de la nekonata lingvo. De tempo al tempo ŝi provis aŭskulti la konversaciojn de la virinoj, tamen ŝi nenion komprenis. Dum la unuaj tagoj la malliberulinoj provis alparoli ŝin, verŝajne ion ili de ŝi demandis, sed de kiam ili konvinkiĝis, ke Marta komprenas nenion, ili ne plu ĝenis ŝin. Tamen en iliaj rigardoj Marta vidis, ke la virinoj kompatas ŝin kaj deziras iamaniere helpi al ŝi. Ili provis per gestoj kaj vizaĝmovoj orienti ŝin en la ĉiutagaj malliberejaj postuloj, sed ne ĉiam ili sukcesis.

Marta fartis tre malbone. Ŝajnis al ŝi, ke ĉio estas koŝmara sonĝo, kiu baldaŭ ĉesos kaj ŝi vekiĝos, sed ĉio bedaŭrinde estis koŝmara realo. Jam plurfoje Marta travivis la okazintaĵojn, kaj ne povis ekkredi, ke ĉio okazis al ŝi.

En aŭgusto Marta kaj ŝia amikino Aniko decidis somerumi en Turkio. Delonge ili revis pasigi du semajnojn sur la turka marbordo. Iliaj konatoj rakontis, ke tie estas fabele bele.

Marta kaj Aniko decidis veturi per la aŭto de Marta. Tiel ili estus sendependaj, povus halti tie, kie ili dezirus, kaj survoje trarigardi iujn bulgarajn urbojn. Ekveturante ili ne rapidis, stiris ŝanĝante unu la alian, babilis, ridis kaj fartis kiel ĉiuj junaj virinoj, kiuj ekiris ripozi.

La hotelo en la turka mara ripozejo estis moderna kaj oportuna. La plaĝo ravis ilin. La maro per siaj varmetaj ondoj karesis iliajn korpojn kaj Marta kaj Aniko plezure naĝis en la mola mara ĉirkaŭbrako. Senzorge ili promenadis, amuziĝis, estis senlime feliĉaj, ke ili ripozis en tiu ĉi paradiza anguleto de la mondo. En la tago, kiam Marta kaj Aniko devis forveturi, ili tute ne emis adiaŭi la maron, la ravan naturon, la afablajn posedantojn de la hotelo. La du virinoj deziris resti ankoraŭ ĉi tie, sed bedaŭrinde ĉio havas finon. Ili ekveturis al Bulgario kvazaŭ flugante. En iliaj okuloj ankoraŭ brilis la blueco de la maro kaj iliaj korpoj estis bronzkoloraj. Bonorde ili atingis la turkan-bulgaran limon kaj, kiam ili opiniis, ke la doganaj formalaĵoj rapide finiĝos, okazis io neatendita. La doganistoj komencis iri tien-reen ĉirkaŭ la aŭto.

Eĉ nun, post tri monatoj, Marta ne povis kompreni, kio vekis la suspekton de la doganistoj. Unue ili seke klarigis angla-lingve al la du virinoj, ke necesos pli detala kontrolo de la aŭto. Post kelkaj minutoj oni venigis specialan hundon, kiu tuj komencis flari ĉirkaŭ la aŭto. La pordoj de la aŭto estis larĝe malfermitaj. La hundo kelkfoje eniris kaj eliris el la aŭto kaj finfine ekstaris sur la malantaŭa sidloko kaj ekbojis. La doganistoj tuj eniris la aŭton kaj komencis dispartigi la malantaŭan sidlokon. Videblis, ke plurfoje ili faris tion, ĉar tre rapide kaj lerte ili agis. Ne postlonge el la dispartigita sidloko ili elprenis kelkajn pakaĵojn kun blanka pulvoro. Jam estis klare, kio okazis. Marta kaj Aniko staris kiel ŝtonigitaj. Ili ne komprenis, nek povis imagi, de kie aperis en la sidloko tiuj ĉi pakaĵoj.

Oni tuj arestis Martan kaj Anikon kaj komencis pridemandi ilin. Marta tute ne povis klarigi, kiu kaj kial kaŝis la heroinpakaĵojn en ŝia aŭto. Tamen pro la fakto, ke la aŭto estis ŝia, Marta devis respondeci pri la okazintaĵo. Oni liberigis Anikon, kaj ŝi forveturis al Budapeŝto. Kontraŭ Marta komenciĝis juĝproceso. La verdikto estis klara. Laŭ la bulgaraj leĝoj oni kondamnis ŝin pasigi tri jarojn en bulgara malliberejo.

Nun, en la malliberejo, Marta havis plurajn tagojn por pripensi ĉion, kio okazis. Dum la tuta restado en Turkio la aŭto estis en la garaĝo de la hotelo. Nur du aŭ tri fojojn ili uzis ĝin por mallongaj veturoj. Ĉu eblas, ke iu en la garaĝo malŝlosis la aŭton kaj kaŝis en ĝi la heroinon? Tio ŝajnis ebla. Verŝajne la narkotikotrafikantoj esperis, ke la aŭto de Marta senprobleme atingos Budapeŝton kaj poste tie la aŭto subite malaperos. Oni ŝtelos ĝin kaj post du aŭ tri tagoj la polico trovos ie la forlasitan aŭton. Jes, tio aspektis tute ebla, sed aliaj suspektoj komencis maltrankviligi Martan, kaj plej terure, ke tiuj ĉi suspektoj estis ligitaj al Aniko.

Marta kaj Aniko konis unu la alian jam de la studentaj jaroj. Post la fino de la universitato Marta iĝis instruistino, sed Aniko ne sukcesis trovi konstantan laboron. Unue ŝi estis tradukistino, poste ĵurnalistino kaj dum la lastaj monatoj ŝi tute ne laboris. De tempo al tempo Aniko kutimis telefoni al Marta kaj ili renkontiĝis por trinki kune kafon. Foje-foje Aniko pruntis de Marta la aŭton por viziti sian patrinon, kiu loĝis en provinca urbeto. Nun, kiam Marta meditis pri tio, ŝi rememoris iujn okazintaĵojn, kiujn antaŭe ŝi tute ne rimarkis. De tempo al tempo Aniko aspektis distriĝema, ŝia rigardo erarvagis, kaj en ŝia parolo kvazaŭ mankis logiko. Ankaŭ la viroj kun kiuj Aniko ofte aperis ŝajnis strangaj. Estis tagoj, kiam Aniko elspezis multe da mono, Kaj estis tagoj, en kiuj ŝi havis eĉ ne unu forinton. Kiam Aniko havis monon ŝi ŝatis aĉeti diversajn nenecesajn bagatelaĵojn. Nun Marta rememoris la tagon, kiam Aniko proponis, ke ili kune somerumu en Turkio. Estis frua printempo en la mezo de marto. Ili sidis en kafejo “kara” en la urbocentro kaj gaje babilis. Kvazaŭ hazarde Aniko demandis Martan: Kie vi ripozos ĉi-somere?

Ho, mi ankoraŭ ne decidis — respondis Marta.

Ĉu vi scias, ke en Turkio estas belege? Miaj konatoj ripozis pasintsomere tie kaj ili estis ravitaj de la maro, de la naturo, de ĉio. Ĉu vi deziras, ke ni kune somerumu ĉi-somere tie?

Mi ne havas monon — provis eviti la proponon Marta.

Ne maltrankviliĝu — ekridetis Aniko — Gravas, ke nun mi havas. Mi pruntos al vi. Ni fartos tie mirinde.

Ili decidis veturi per la aŭto de Marta, kaj Aniko proponis organizi ĉion: la akiron de la vizoj, la luon de la hotelo, ktp. La preparo pri la veturado okazis rapide kaj la tago de la ekveturo proksimiĝis nerimarkeble.

Jes, nun Marta komprenis, ke ĉio estis atente kaj detale preparita, kaj Marta sensuspekte falis en insidan kaptilon.

Ekstere tute vesperiĝis. La ĉielo ne plu videblis de la kradfenestro. De ie la vento alportis densajn nigrajn nubojn, kiuj kvazaŭ peze premis Martan. En la ĉelo regis silento. La virinoj jam ne konversaciis. Verŝajne ili dronis en siaj zorgoj kaj problemoj. Komenciĝis ankoraŭ unu longa kaj turmenta nokto.

La stranga grupo

Michel Marko

Diri ke spirito povas vojaĝi sen korpo homojn mokridigas. Tio estas ŝanco ĉar, tiel, mi povas vidi scenojn kiujn homojn eĉ ne imagas. Spiriton neniu vidas, neniu aparato detektas ... Do, foje mi enŝoviĝis en salonon de granda, luksa hotelo staranta en parko proksima al granda urbo. Kiu urbo? Mi ne plu memoras, ankaŭ ne la daton.

En tiu hotelo mi vidis tri homajn specojn: La hotelan laboristaron, fortajn virojn ŝajnantajn nenion fari, sed observantajn ĉiun, rondirantajn en kaj ekster antaŭ la parka pordejo kie kroĉiĝas afiŝtabuleto “plena”, kaj trian specon, ankaŭ pli strangan, homojn ĉiam gravemajn kvazaŭ ili havus la taskon porti la tutaĵon, ofte ĉeestantajn kaj debutantajn, ankaŭ konsultantajn multe da paperoj. Ili strange parolas en siaj ĉeestoj. Jen mi aŭdis:

Ĉio bone iras, kiel ni antaŭvidis. La marŝala plano bone funkcias. Per ekonomio ni koloniis Usonon kaj Usono kolonias Eŭropon. Baldaŭ ni regos la tutan Mondon per Usono kiel instrumento. Organizi la mondan militon, helpante Hitleron per bankoj estis genia projekto.

Jes! Ĉiu sin submetas al Usona horo, muziko, filmoj, konsumada kulturo kaj modo ne pensadi ekster mono. Do, per monda merkato, ni ekdonas bonan, ununuran pensmanieron. Tion, kion ne sukcesis Mezepoko kaj la oficialaj feŭdestroj, ni sukcesos: Popolaj amasoj sklave obeos, neniam revolucionte, ĉar ili ne scias, kiu regas.

Jes. Sed la prezo je homaj vivoj estis peza en tiu milito.

Oni ne faras ovaĵon sen rompi ovojn! Ĉu?

Li pravas! Ni scias, la gepatroj kaj la familio de via edzino malaperis en tiu milito.

Jes! Nazioj forprenis ilin kun aliaj judoj. Kial? Ĉu vi antaŭvidis tion? Kial tiom da murdoj?

Ne. Mi ne antaŭvidis. Mi konsentas: Hitlero faris iomete pli, ol ni demandis. Estas ĉiam la sama risko, kiam aktoro ekprenas potencon. Sed la neatendita abomeno ne tute vanis. Popoloj konsentis la militon kiel justan militon, ĉefe usonanoj. Kial vi edzinigis virinon ekster nia grupo? El nia grupo neniu malaperis!

Mi amis kaj amas ŝin!

Vi devis elekti ĉu amon, ĉu potencon kun nia grupo. Feliĉe ŝi iomete malvigliĝas.

Kiel vi ...

Ni scias! Kaj vi scias, iuj informoj ne devas eliri ekster nian grupon. Ŝi konas iujn informojn per vi kaj via sentimento. Ĉagreno pri perdita familio povus ekveki ribelon kaj instigi ŝin paroli eksteren. Ni devas kontroli malcertajn personojn. Vi bone scias: Ekstari en nia grupo estas akcepti ĝiajn regulojn, ne paroli, ĉar nia venko venos per ombro, kie popoloj ne scias kiu regas. Ne forgesu! Jen vi estas en nia grupo. Nur morto povas eligi iun.

Kie estas Libero? Kie?!

Jam tro malfrue por ŝanĝi la elekton. Atentu!

Jes, mi scias. Ĉu vi komprenas, ke paroli pri mia sufero faras al mi plibonigon?

Ni bone komprenas, sed tempo ne permesas al ni paroli pri sentoj. Nia tasko multe pli seriozas!

Mi ne konfidos.

ENERGIO

Verda nature, science, socie

Pli kaj pli da homoj serĉas eblojn investi ŝparmonon laŭ etike akceptebla maniero. Unu maniero estas investi ĝin en medikonsciaj projektoj, ekzemple rilate al energiproduktado.

Por ebligi tion, en Belgio en 1992 fondiĝis Ecopower, kooperativo, kies celo estas ebligi, ke la loka loĝantaro povu partopreni en energiproduktejoj kun la aldona kondiĉo, ke tiuj entreprenoj agu medikonscie. Tiucele la asocio emisias akciojn.

Kvankam la akcioj havas nominalan valoron, kaj ne estas borsaj valoroj — do ilia valoro ne rapide kreskas pro spekulado, tamen temas pri profitdona investo, ĉar ĝi okazas en sektoro, kiu havas bonan aŭguron,1 dum ankaŭ la entreprenaj rezultoj estas sufiĉe certaj, ĉar antaŭkalkuleblaj.2

Malfermiteco kaj informado

Sed ne nur pro sia medikonscia labormetodo la asocio malsimilas aliajn, tradiciajn — ofte grandajn kaj eĉ multnaciajn3 — entreprenojn. Ankaŭ ĝia kondutmaniero rilate al malfermiteco kaj informado estas malsama. Kiam en la 70aj kaj 80aj jaroj la grandaj elektroproduktantoj konstruis nukleajn centralojn, la publiko devis kontentiĝi per la informoj: ke tiu energifonto estas la plej malmultekosta, kaj ke ne estas iu ajn danĝero de nuklea katastrofo. Okazintaĵoj en ekzemple Harrisburg (Usono), Sellafield (Britio) kaj Ĉernobil (tiama Sovetio) intertempe sufiĉe pruvis la lastan argumenton falsa. Ĉar nun en la energikostoj oni komencas kalkuli ankaŭ la kostojn por prilabori la nuklean defalaĵon kaj la malkonstruadon de malnovaj centraloj, ankaŭ la unua suferas pro malkredindeco.

Tute malsame agas la firmao Ecopower. Akciuloj ricevas abundan dosieron plenan je informoj pri la projekto. Ĝi havas plurajn ĉapitrojn: ekzemple unu pri brulgasoj, unu pri renovigebla energio, unu, kiu motivas la elekton favore al ventoenergio, unu pri la klimataj cirkonstancoj, kiuj pravigas la optimisman rezultokalkulon kaj unu pri eventualaj problemoj.

Kvankam oni povus kontraŭargumenti, ke facilas prezenti nur la pozitivajn flankojn, oni devas konfesi, ke tamen la raportoj meritas nian fidon. Pri la lasta ĉapitro — tiu pri eventualaj problemoj — estas okulfrape, ke la dosiero starigas pli da demandoj pri risko, ol individuo mem povus pripensi. Aŭ ĉu vi iam pripensis, ke eble la turnado de la flugiloj de ventomuelilo povus kaŭzi ĝenajn rebrilojn en via loĝ- aŭ dormo-ĉambro? La dosiero do ne evitas paroli pri iu ajn danĝero aŭ ĝeno por la mediloĝantoj (ĉu homaj, ĉu bestaj).

Ĉio videblas

Malfermiteco estas la slogano, kaj ventomuelilo estas taŭga simbolo. Ĝi ne havas kaŝitajn kondukilojn aŭ stokejojn, el kiuj povas liki noca likvaĵo; ĝi ne havas nevideblajn elpeladojn de (venenaj) gasoj; ĝi ne bezonas gigantajn sekurecmezurojn, kiam oni “hejmenveturigas” pritraktitan nuklean defalaĵon. Kaj finfine ĝi apenaŭ kaŭzas rubon. La sola defalaĵo, konstrumaterialoj, estas preskaŭ centelcente reuzebla.

Tamen, povus esti riskoj, kaj la dosiero ne evitas nomi ilin. Ili troviĝas en kvar kampoj: bruo, lumo, bestoj kaj vido.

Pri la bruo oni faris studon en diversaj situacioj: evidentiĝis, ke laŭ bruo ventomuelilo estas en ege bona situacio, inter la sonnivelo de dormoĉambro kaj tiu de manĝosalono. Por ekscii tion oni fakte ne vere bezonas sciencan studon. Oni povas sperti tion persone. Vojaĝante tra Germanio lastan aprilon, mi haltis en aŭtoŝosea benzinejo. Apude staris funkcianta ventomuelejo. Scivole pri ĝia bruo mi promenis al ĝi kaj mi povis sperti, ke mi devis apudiĝi je malpli ol 200 metroj, antaŭ ol la svingosono de la flugiloj superis la bruon de la aŭtoŝoseo. Estas do klare, ke ventomuelilo starigita iom for de loĝareo ne kaŭzos bruĝenon.

Samon oni povas diri pri rebriloj kaj ombro. Eĉ en plej malbonaj cirkonstancoj, tio estas, kiam la suno estas malalta en la ĉielo kaj troviĝas neniu obstaklo inter la muelilo kaj la mezurpunkto (ekzemple iu fenestro de apuda domo), la daŭro de rebrila ĝeno en sama loko daŭros ne pli longe ol kelkaj minutoj.

Pri la vido estas klare, ke oni devas iom zorge elekti la lokon, kie oni starigos la muelilon. Tamen, se same zorge oni aplikus tiun regulon serĉante lokojn por la multaj antenoj por la poŝtelefona reto, sendube kovri tutan areon iĝus, se ne nefarebla, sendube ege malfacila tasko.

La lasta danĝero estas tio, ke la altega muelilo povus endanĝerigi la faŭnon. Por bestoj, kiuj vivas sur la grundo, tamen stariĝas neniu problemo. La muelilo ne moviĝas kaj, ĉar brutaro kaj aliaj bestoj sufiĉe rapide alkutimiĝas al nova obstaklo en sia medio, krom hazarde preterpasantajn donkiĥotojn ventomuelilo ne povas damaĝi vivantan estaĵon. Por birdoj — precipe nokte flugantaj migraj birdoj — povus ekzisti la danĝero, ke ili trafas la turniĝantajn flugilojn. La elekto de malrapide turniĝantaj mueliloj malgrandigas tiun riskon. Pli granda risko por ili estas alttensiaj dratoj kaj aviadilaj motoroj. Tamen ankaŭ laŭ tiaj argumentoj la dosiero prenis nekutiman starpunkton. Pli granda risko de alia fenomeno ne pravigas eventualan novan riskon eĉ malgrandan. Spertoj pri jam ekzistantaj mueliloj pruvas, ke birdoj apenaŭ estas trafitaj de la flugiloj. Kontraŭe eĉ, rabobirdoj elektas la altan konstruaĵon kiel gvatejon kaj manĝejon. Birdaj restaĵoj trovitaj sub ventomueliloj plej ofte estas de iliaj viktimoj, ne de la tribrakaj gigantoj.

Konkludo

Estas klare, ke laŭ vidpunktoj de ekonomia profito kaj medio, investi monon en ventomuelilaj projektoj estas saĝa afero. La projekto mem ankaŭ povas havi edukan valoron kaj pozitivajn efikojn je la socio. Unu el ili estas, ke restariĝas la ligo inter la homo kaj la energio, kiun li uzas.

Guido VAN DAMME

1. La bona aŭguro konsistas en tio, ke laŭleĝe la elektrokompanioj devas liveri 3 % da “verda” elektro, kaj sendube tiu kvanto estonte nur kreskos.

2. La entreprena rezulto estas pli-malpli precize antaŭkalkulebla pro tio, ke plej multaj el la eroj estas konataj: la prezo de kurento estas fiksita laŭleĝe por periodo de 10 jaroj, la averaĝa vento en la regiono, kie la mueliloj estas starigotaj, estas konata, same do ankaŭ la produktokvanto. Ankaŭ la kostoj estas antaŭkalkulitaj: konstruado kaj mastrumado.

3. La kooperativo povas tamen konkurenci kun tiaj entreprenoj. La publika reago estas tiom granda, ke ĝi superis la monajn bezonojn de la asocio. Tial ĝi povis kaj jam komenci trian projekton kaj akiri akciojn de ekologia produktejo de granda energi-entrepreno apud Zeebrugge.

La teksto estas verkita laŭ informoj el la dosiero “Muelilo por Eeklo”, Ecopower, marto 2000. Pliaj informoj (nederlandlingvaj) haveblas interrete: www.ecopower.be.

STATISTIKO

Du miliardoj da kristanoj tutmonde

Laŭ diskonigita statistikaĵo de la usonaj religiaj statistikistoj David B. Barett kaj Todd M. Johnson [ĝonsn] la monda kristanaro en la jaro 2000 superos la nombron de du miliardoj. Sekve de tio oni povus konstati, ke triono de la monda loĝantaro konfesas kristanismon.

Ĉirkaŭ 20 procentojn (1,2 miliardoj) nombras la islamanoj laŭ la menciita statistikaĵo, sekvataj de hinduoj (811 milionoj), “nekredantoj” (768 milionoj), budhistoj (360 milionoj), anoj de religioj indiĝenaj (228 milionoj), ateistoj (150 milionoj) kaj judoj (14,4 milionoj). Tiuj kalkuloj estas kontestataj, ĉar plej ofte nur la eklezioj faras pli ĝustajn statistikojn — sed ankaŭ ne ĉie. Ekzemple, en islamana sfero ĉiuj personoj, kiuj havas difinitan kulturan apartenecon, estas konsiderataj “islamanoj”, kaj el ili multaj eĉ ne vidis moskeon deinterne. Tio validas ĉefe por la mez-azia kaj nord-afrika regionoj.

La plej multaj kristanoj laŭ la donitaĵoj de Barett kaj Johnson loĝas en Eŭropo (537 milionoj). Sekvas la kristanoj en Latin-Ameriko (476 milionoj), Afriko (335 milionoj), Azio (307 milionoj), Nord-Ameriko (212 milionoj) kaj Oceanio (21 milionoj). La katolika eklezio havas pli ol unu miliardon da anoj — pli ol la duonon de la kristanoj en la mondo. Al la protestantaj eklezioj apartenas laŭ la statistikaĵo 342 milionoj, al la ortodoksaj 215 milionoj kaj al la anglikanaj 80 milionoj da homoj. La ceteraj kredantoj dividiĝas je “sendependaj eklezioj”.

Barett kaj Johnson indikis krom tio, ke malgraŭ ĉiuj provoj en la 20a jarcento unuigi la kristanaron, la skismo de la konfesioj nur pliiĝis kaj profundiĝis. Se en la jaro 1900 estis 1 880 eklezioj kaj ekleziaj komunumoj, ili hodiaŭ jam estas 33 800. La pliiĝo koncernas ĉefe la protestantan sferon — kaj tie ĉefe la tiel nomatan “evangelizadan” tendencon.

Evgeni GEORGIEV

Tra gramatiko vagi

La letero “Subskribonte promesi” (MONATO, 2000/4, 6) estas interesa tamen iom tro harfenda reago. La skribanto de la letero kritikas la kutiman formon de deklaro “Mi, subskribinta ...”, sinkante en erarvagaj gramatikaj detaloj. Oni devas ne forgesi, ke deklaro devas esti unuavice jure neatakebla. La skriba deklaro servas por fiksi fakton aŭ volon kun juraj konsekvencoj. Unu el la neforlaseblaj akcesoraĵoj de jure valida deklaro estas la subskribo. Do, la deklaro devas esti subskribita kaj ne subskribota. Verŝajne juristo ride forĵetus deklaron, kiun oni nur promesas subskribi. El vidpunkto de la rezulto estas tute egale, kiu parto estas skribita post kiu parto, oni povus komenci per la subskribo. La esenco de la tuto estas, ke la subskribita deklaro estu subskribita.

Cetere la origina formo “Mi, subskribita ...” ne estas erara, se ni konsideras, ke oni preskaŭ ĉiam identigas sin kun sia nomo. Se mia nomo estas subskribita, mi estas subskribita. Kaj se ni volas esti rigore pragmataj, devus esti: “Mi, subskribinto, promesas ...” aŭ “Mi, subskribinta x.y, promesas ...”

István MÉSZÁROS, Hungario

ARGENTINO

Vojaĝo al la provinco Tukumano

Por argentinanoj, kiuj loĝas en la vastaj ebenaĵoj de la bonaera provinco, la supreniro al nordaj provincoj Tukumano, Salto kaj Jujujo estas okazo ekvidi belajn pejzaĝojn kaj sperti plezuron, grimpante monteĝojn de Andoj.

Se oni ekveturas tra la norda parto de la bonaera provinco, ĉiam suprenirante oni trapasos la provincojn Sankta Feo kaj Santiago de l’ Estero kaj fine atingos la provincon Sankta Mikaelo de Tukumano (mallonge, provinco Tukumano).

Laŭ sia geografia situo ĝi estas konsiderata tropika regiono, kie la naturo vere elmontras siajn “pompvestojn”. La provinco Tukumano kun siaj 22 500 km2 disradias ĉiam buntajn kolorojn pro la verdeco de ĝermantaj plantoj, de miloj da km2 kun plantejoj de sukerkano, de tritiko, pro ties pom-, persik-, oranĝ-arbaj terenoj, kun la bonodoro de citronarboj.

La rondvojaĝo de la tukumana provinco inkluzivas la imponajn montarojn proksime al la ĉefurbo, inter kiuj nepre menciindas Tafi de l’ valo pro ties fascina beleco. Ĝi estis la plej grava aŭstrala enklavo de la Inkaa imperio. Eniri Tafi de l’ valo signifas enpenetri alian mondon, en kiu oni sendube travivas multegon da kortuŝaj emocioj. Unue, pro la eksterordinara varieco de naturbelaĵoj, kaj due, pro la ŝoko, ekestinta post la ĝuo de la kulturaj riĉaĵoj.

El la provinco Sankta Mikaelo de Tukumano, la supreniro al la Valo pli vasta ol la terglobo fakte estas supreniro al mirindaĵo. Tie tuj post la trapaso de arbaro sekvas abrupta pejzaĝ-ŝanĝo, kvazaŭ oni trafus en alian kontinenton. Parko Monhireso kaj la akvujego de Angosturo anoncas la tujan alvenon al Tafi de l’ valo, mirinda pordo al valoj Kalĉakioj.

Veninte el nordokcidento ĉi tien, oni trapasas la tro sekan terenon de Puno — nomo de malvarmaj kaj sekaj zonoj en Andoj, situantaj je alteco inter 3000 kaj 5000 m super la marnivelo.

Plena je sonoj kaj bonodoroj, Tafi de l’ valo proponas agrablajn vidindaĵojn en la impona montarĉeno de Andoj.

Hose MARQUES

Edukemaj bestoj

Recenzi libron estas malfacila tasko, tiom pli por infano dekjaraĝa, kiu bone regas la lingvon, sed ne ofte parolas, kaj preskaŭ neniam skribas ĝin. Tamen legi la libron kaj prijuĝi ĝin laŭ enhavo kaj laŭ stilo el la vidpunkto de infano, ne superas la infanajn kapablojn. Tial la recenzon verkis la patro, sed multajn elementojn enhavajn alportis la filino. Kaj fakte, tio estas tute taŭga aliro al la recenza problemo rilate al ĝuste tiu ĉi libro, Bestoj en nia domo, en kiu ĉefrolas bestoj, sed kies suba fono estas la interrilatoj inter gepatroj kaj infanoj kaj familiaj, edukaj situacioj plej diversaj.

La verkon konsistigas 15 rakontoj, de du ĝis kvar paĝojn longaj. En pluraj ĉefrolas dombestoj, kiujn la patro alportas pro tio, ke li volas kontaktigi siajn infanojn kun la naturo — malfacila tasko en urba medio. Kaj dombestoj estas eble iom tro mallarĝsenca vorto, ĉar temas ne nur pri hundoj, katoj aŭ kunikloj, sed ankaŭ pri la hazarda sciuro scivolema, kiu vizitas la domon, la malvarmsangaj fiŝoj kaj la laboremaj vermoj, kiuj trafosas la legomajn defalaĵojn kaj ŝanĝas ilin en fekundigan substancon, almenaŭ se ne intermiksiĝas tro da terpomŝeloj. Ĉarma estas la historio de la kuniklo, kiu rakontas, kiel ĝi forkuris de la domo. Vere aventura estas la ĉasado de la gerbiletoj ..., en kiu la homa lerteco venkas la bestan ruzon. Nur en kelkaj rakontoj la kamerao prenas alian perspektivon: jen perdo de okulvitroj estas grava temo, jen alveno de eksterlandaj (infanaj) gastoj.

Ĉiukaze, la libreto estas ege agrabla. Plej interese estas, ke ĉar infanoj havas unuarangan lokon en la rakontoj, tiuj lastaj iĝas pli interesaj por junaj legantoj — aŭ allegitoj, ĉar kiel mia kunrecenzantino prave rimarkis, la libro pli taŭgas por pli junaj infanoj ol ŝi. La rakontoj bele ligiĝas kun la infana vivo, kaj la infanoj vere povas rekoni sin mem en similaj situacioj.

Tamen, kvankam la rakontoj bone funkcias tiasence, la stilo malpli bone taŭgas. Ofte la aŭtoro uzas iom malfacilajn vortojn, fojfoje erarajn, kaj precipe la frazostrukturo jen kaj jen estas tro komplika. Sed tiajn mankojn lertaj gepatroj certe povas mildigi, dum ili laŭtlegas la rakontojn al siaj idoj.

Karlijn VAN DAMME

Guido VAN DAMME

Zdravka Metz: Bestoj en nia domo. Eld. Esperanto-Societo Kebekia, Montrealo, 1999. 60 paĝoj. ISBN 2-9806246-0-8. Prezo ĉe FEL: 10 eŭroj + afranko.

Ĝuiga enhavo, neĝuiga traduko

Jen tri romanoj tradukitaj kaj eldonitaj de Christian Rivière [kristja’ rivjer’]. Ĉiuj romanoj estas interesaj, sed ... Tamen ni rigardu ilin laŭorde.

La morto neniun forgesas estas tre interesa krimromano, kiu sub tre simpla aspekto kaŝas subtilajn spurojn, kiujn la leganto laŭintence tute ne komprenos ĝis la plej lastaj paĝoj. Efektive, la leganto laŭintence eĉ ne konscios, ke temas pri krimromano, ĝis tiuj lastaj paĝoj, kiam subite la kaŝita intrigo evidentiĝas. Do, tre bone verkita kaj kelkrilate surpriza misterromano.

Temas pri viro, Jean, kiu aktivis en Franca Rezistado dum manpleneto da semajnoj en 1944. Jean rakontas la historion de sia agado al nekonato, kiu propracele intervjuas lin.

Ŝajne, Jean tute ne partoprenis en gravaj agoj, tamen lin kaptis Gestapo kaj li finfine estis sendita en koncentrejon. Li liberiĝis per helpo de la rusoj, kiam ili invadis Germanion fine de la milito. Multajn jarojn poste li estis arestita, kaj li trovis sin respondanta antaŭ tribunalo. Oni akuzis lin pri krimo farita dum tiuj semajnoj en 1944. Oni verdiktis lin kulpa, kaj li restis plurajn jarojn en karcero, dum li tute ne komprenis, kian krimon li faris. Kio unuavide aspektas simpla romano, fariĝas multe malpli simpla.

Mi ne scias, ĉu la romano estis furorverko en Francio. Sed ĝi devus esti tre bonvena aldono al nia esperantlingva literaturo, se nur ...

Se nur la traduko estus facile legebla kaj klara. Bedaŭrinde, tiel ne estas. La stilo de la traduko estas pezega, verŝajne, pro tro fidela imitado de la originala franca teksto. La tradukinto ne sufiĉe komprenas, ke esperantaj verboj ja ne povas esti sklavaj imitaĵoj de francaj verboj. Kaj li ne atentas, ke la normala esperanta vortordo ofte tre grave diferencas disde la franca. Krome, kelkaj gramatikaj eraroj kaj pluraj tajperaroj faras diversajn lokojn malfacile kompreneblaj. Laste, sed ankaŭ grave, plene mankas klarigoj pri francaĵoj, tiel ke amaso da aludoj lasas la nefrancan leganton perpleksa.

En la romano Sezaranoj miaj fratoj! dupaĝa apendico klarigas diversajn franclingvajn nomojn kaj aludojn, tamen ĝi estas ĝene nekompleta.

Sezaro estas rivero, sezaranoj estas personoj, loĝantaj en la vilaĝo Sankta-Sezarino, proksima al la rivero Sezaro.

La romano estas tre sprita, tre satira romano pri la misaventuroj de Ahmed Tuk. Ahmed, malgraŭ sia nomo, estas denaska franco, sed lia nomo, kaj lia iom ĉarlatana karaktero, vekas suspektemon kaj kelkfoje malamon. Nu, li estas aminda ĉarlatano: li amas trompi, kaj ĝenerale, liaj trompoj estas ne tre gravaj, efektive ridigaj.

Iom proksime al la fino, la aŭtoro interrompas sian romanon per longa prediko kontraŭ maltoleremo, kvankam la romano jam per siaj satiroj tute klare konigas la vidpunkton de la aŭtoro. Tamen la leganto povas facile rapide trakuri la koncernan sekcion kaj remergi sin en la rakonton.

Denove necesas diri, ke la traduko ruinigas la plezuron de la leganto. La stilo estas eĉ pli peza ol en La morto neniun forgesas. Estas vere, ke la tradukinto malofte kulpas pri veraj gramatikaj eraroj — kaj plejparte ili, eble, estas nur tajperaroj. Tamen li uzas vortoformojn kaj vortokombinaĵojn, kiuj afliktas la lingvosenton de la leganto. Krome, li trouzas kaj misuzas participojn, kio ofte lasas la leganton cerbumanta. Sume, la rakonto en si mem estas tre ĝuiga, sed la ĝuo preskaŭ malaperas pro nekonvena tradukostilo.

En la romano La verda sanktejo 30-jara viro aperas, nuda, sur izolita insuleto. Pro akcidento li estas vundita, kaj montriĝas, ke neniu konas lin. Krome, li rifuzas informi pri sia nomo aŭ doni iujn ajn personajn informojn. La aŭtoritatuloj rifuzas akcepti lian sennomecon, kaj enkarcerigas lin. Post liberigkaŭcio, lin gastigas emerita instruisto kun sia filino. Fine, pro heroa agado dum katastrofo, la aŭtoritatuloj nuligas siajn punojn kontraŭ li, tamen plu serĉas identigi lin, kaj fine sukcesas. Sed li forfuĝas, kaj je tio finiĝas la romano.

Kvankam eble tro ŝarĝita per detala priskribado de plantoj kaj bestoj, la romano estas interesa kaj relative bone verkita. Ĉi-foje ankaŭ la traduko estas legebla, kvankam ĝi restas tre peza, kaj la tradukostilo ankoraŭ sekvas la francan frazkonstruon, kontraŭe al la normala esperanta verkadostilo. Misuzo de la adverbaj participaj formoj restas.

Ĉi-foje bona, preskaŭ kompleta glosaro klarigas la francajn aludojn, kun kelkaj esceptoj. Ne ĉiam, bedaŭrinde, ĉiu neglosita franca kultur- kaj soci-aludo estas familiara por mi, aŭstraliano, do kelkloke mi devis cerbumadi pri la kialoj de iuj agoj aŭ supozoj.

Donald BROADRIBB

Didier Daeninckx: La morto neniun forgesas. Originalo: 1989. Traduko: 1996. 172 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 9 eŭroj + afranko.

Michel Prodeau: Sezaranoj miaj fratoj! Traduko: 1997. 163 paĝoj. Broŝurita. Prezo ĉe FEL: 9 eŭroj + afranko.

Hervé Bazin: La verda sanktejo. Originalo: 1981. Traduko: 1997. 260 paĝoj. Broŝurita. Prezo ĉe FEL: 13,50 eŭroj + afranko.

Estimataj gelegantoj,

antaŭ kelka tempo nia redakcia sekretario P. Peeraerts menciis ĉi-loke, ke ni nun aplikas plej novan teknikon por enpaĝigi kaj prespretigi la revuon. Ĉion faras la komputilo kaj fine aperas preslameno. Kompreneble ne nur ĉe MONATO funkcias tiu ĉi tekniko, sed ankaŭ ĉe grandaj gazetoj. Ĵus oni transiris ankaŭ en la eldonejo, kie mi profesias, de “antikva” al moderna redaktoprogramo. Dum mia ĵurnalista kariero — kiel okazas en multaj laborkampoj — jam plurfoje mi devis lerni novajn teknikojn, sed ĉi-foje la ŝanĝo estis vere drasta. Kiel juna redaktoro mi verkis kaj redaktis manuskriptojn; ĉion ceteran faris aliaj. Nun mi povas (kaj devas) ne nur verki kaj redakti sed ankaŭ 1. korekti, 2. prilabori fotojn, 3. enpaĝigi, 4. eksponigi. Do mia preta produkto iras rekte al la rotacipresilo (presi mi ankoraŭ ne devas mem). Intence mi numeris tiujn paŝojn, ĉar temis pri 4 propraj profesioj. Tio signifas, ke nun elfalis en la eldonejo 4 kompletaj sekcioj kun dekoj da laborantoj. Jes, ofte mi legis kaj aŭdis pri tiaj perdoj de postenoj, kiujn oni noble nomas “raciigo” de produktado. Nun mi mem spertas ties drastajn efikojn. En nia kazo oni ne maldungos tiujn ĉ. cent homojn, sed proponas al ili aliajn postenojn en la entrepreno — sed kiajn? Alte kvalifikita teknikisto ekzemple nun en la arkivo staplas ĵurnalojn. Kaj mi? Nu ja, antaŭe mi okupiĝis precipe pri enhavo kaj devis uzi nur dekonon de mia labortempo por teknikaj aferoj. Nun estas preskaŭ inverse: 80 procentojn bezonas la tekniko, iom da tempo restas por enhavoj. Bonŝance en MONATO mi okupiĝas, uzante modernajn teknikojn, nur pri enhavo.

Sincere via Stefan Maul

LA HEBREA

La influo de la hebrea lingvo sur Esperanto

Evidente ĝi ne estas tre granda. “Por ke lingvo estu internacia,” skribis Zamenhof, “ne sufiĉas nomi ĝin tia.” La helena kaj latina kulturoj estis tiel brilaj, ke la influo de la respondaj lingvoj ŝvebis sur la tuta Eŭropo dum du jarmiloj. Ankoraŭ nuntempe, neniuj radikoj estas pli internaciaj ol la latinaj.

Pri la hebrea kulturo, la afero estas tute malsama. La Biblio, kies ĉefa parto estas hebre-lingva, estas verŝajne la libro plej disvastigita en la mondo. Sed ne en sia originala lingvo: komence de kristanismo, disvastiĝis la greka versio, poste la latina, kaj nuntempe la etnolingvaj. La internacieco de la hebrea lingvo estas do nula. Por fari internacian lingvon, neniu ĉerpus inspiron el lingvo, kies internacieco estas nula.

Almenaŭ konscie. Efektive, Zamenhof sciis perfekte la hebrean lingvon: li ne hezitis alpreni la teruran laboron, kia estis la traduko de la tuta juda Biblio (nomata Malnova Testamento fare de la kristanoj). Estas do tre verŝajne, ke kelkaj elementoj de tiel bone konata lingvo agis nekonscie en la kreado de la internacia lingvo. Jen kelkaj:

1. Nur difina artikolo

En la plejparto de la lingvoj, almenaŭ de la lingvoj konataj de Zamenhof:

— aŭ ekzistas du specoj de artikoloj: difina kaj nedifina (germana, jida, franca, angla, itala);

— aŭ ekzistas nenia artikolo, nek difina nek nedifina (latina, rusa, pola, litova, volapuka).

Sed male de ĉi tiuj, la hebrea lingvo (kaj ankaŭ la araba) posedas nur unu specon de artikolo: la difinan artikolon. La nedifinecon oni esprimas per foresto de artikolo: ha’adam = la homo; adam = homo. Ekzakte kiel en Esperanto. Tiu koincido estas tro neordinara, ke oni atribuu ĝin al hazardo.

2. Nevariemo de la artikolo

Ĝenerale, en la lingvoj artikolhavaj, la artikolo varias laŭ nombro, genro, kaj kazo. Tio okazas en la franca, itala, hispana, germana, islanda, greka, kaj multaj aliaj. Ĝi ne varias en la angla, sed ĝi ankoraŭ variis en la mezepoka praangla.

Sed male de ĉi tiuj, la hebrea lingvo (kaj ankaŭ la araba) havas nevarieman artikolon. La hebrea artikolo estas ha, kaj tio estas ĝia sola formo: ha’sus “la ĉevalo”, ha’susa “la ĉevalino”, ha’susim “la ĉevaloj”, ha’susot “la ĉevalinoj”. Oni konstatas denove, ke tio funkcias same kiel en Esperanto.

3. Faktitivo por ĉiu verbo

Oni nomas faktitivo la voĉon, kiu prezentas la agon, kiel trudatan de la subjekto al iu, kiu plenumas ĝin: la faktitivo de trinki estas trinkigi. Multaj el la hindeŭropaj lingvoj malhavas specialan konjugacian formon por esprimi faktitivon, sed devas uzi por tio iun helpverbon. La franca uzas la helpverbon faire “fari”: rire “ridi” -> faire rire “ridigi”. La germana uzas ĝenerale la helpverbon lassen “lasi”: kommen “veni” -> kommen lassen “venigi”. Kelkfoje ĝi havas la saman sufikson, kiel Esperanto: rein “pura” -> reinigen “purigi”.

Sed la hebrea havas specialan konjugacian formon nomatan hifil, kiu donas al iu ajn radiko faktitivan signifon: la hifil de caĥak “ridi” estas hicĥik “ridigi”. Kiam Dio diras “mi pluvigos sur la teron” (Gen., ĉap. 7, v. 4), Dio uzas la faktitivan formon himtir (de la radiko matar “pluvo”). Do, kiel Esperanto, la hebrea lingvo havas la eblon uzi ĉiujn verbojn en faktitiva voĉo. Ĉu koincido? Pli verŝajne influo.

Plia afero: kaj la hebrea lingvo kaj Esperanto havas la eblon uzi faktitivan formon en pasiva voĉo. Se mi diras, ke Petro ridigas Paŭlon, mi tre povas pasivigi la dirmanieron: Paŭlo estas ridigata de Petro. Nu, tia dirmaniero estas tute neebla en la franca lingvo. Sed ĝi estas tre banala en Esperanto. Same, en la hebrea: al la aktiva hicĥik “ridigi”, respondas la pasiva hocĥak “esti ridigata”.

4. Venonta en la senco “baldaŭa, proksima”

Jam de jarcentoj, ĉe la paska manĝo, la Sedero, judoj kantas la’ŝana ha’baa biruŝalajim “ĝis la venonta jaro en Jerusalemo”. Laŭvorte: la’ŝana “al la jaro”, ha’baa “la venonta”, biruŝalajim “en Jerusalemo”. En Esperanto, tiu uzo de “venonta” en temp-indikoj povas veni nek de la rusa buduŝĉij “estonta”, nek de la latina proximus, franca prochain “proksima”. La sola ebleco estas influo de la hebrea ha’ba (virgenra), ha’baa (ingenra).

5. Finaĵo -u ĉe la volitivo

En ĉiuj hebreaj verboj, la finaĵo de la plurala imperativo estas -u: ŝir “kanti” (aŭ “kanto”) -> ŝiru “kantu”.

6. Akuzativo post ag-substantivo

Se mi vizitis la urbon, kial mi ne povus paroli pri mia vizitado la urbon? Erara frazo, ĉu vi opinias? Estas vere, ke en Esperanto, tiaj dirmanieroj estas tre maloftaj, eĉ iom ŝokaj. Tamen oni trovas ĉe Zamenhof: la diligenta uzado Esperanton en korespondado; akceptu mian koran dankon por la elekto min; la uzado akuzativon en kazo de senbezono; la konstanta alkalkulado sin al ia speciala gento. Kaj la listo ne estas kompleta! Laŭ mia modesta scio, neniu hindeŭropa lingvo ebligas tian dirmanieron.

Sed kiam la Biblio diras, ke “Isaak havis la aĝon de kvardek jaroj kiam li prenis Rebekan” (Gen, ĉap. 25, v. 20), la preciza hebreaĵo estas “estis Isaak filo kvardek jaro ĉe sia preno Rebeka-on”, kun Rebeka-on objekto de la ag-substantivo preno. Kaj da tiaj dirmanieroj, oni povas trovi dekojn. En Lingvo kaj Vivo, G. Waringhien citas alian similan frazon, el Jesaja. Eble oni rebatos, ke la hebrea ne konas akuzativan kazon; ja, sed ĝi havas rektobjektan prepozicion, kio estas praktike la sama afero.

Kiam Zamenhof skribis la ĉi-supre cititajn frazojn, ĉu li nekonscie sekvis hebrean dirmanieron? Tre povas esti.

Tiaj frazoj estas maloftaj en Esperanto. Mi bedaŭras tion: ili tute ne pekas kontraŭ la spirito de la lingvo.

7. Akuzativo post substantiva participo

Uzado same malofta. En la zamenhofa traduko de la Kanto de Studentoj: Gaudeamus igitur, (Fundamenta Krestomatio), oni trovas “Mortu ĉiu intriganto kaj malamon konservanto”. Ĝenerale, anstataŭ konservanto malamon, oni dirus konservanto de malamo. Sed kial la verba radiko konserv, entenata en konservanto, ne rajtu havi akuzativan objekton?

Mi ne sukcesis trovi alian ekzemplon de tia konstruo ĉe Zamenhof. Eble mi serĉis nesufiĉe. Sed en la traduko de Princino Mary, de Lermontov, fare de Edgar von Wahl, la estonta aŭtoro de Occidental, mi trovis jenajn du ekzemplojn: “la atendantoj la movadon de l’ akvo” kaj “la trinkantoj vinon vespere”.

Ankaŭ de tiaj dirmanieroj mi bedaŭras la maloftecon.

Kia rilato kun la hebrea? Kiam Ijob (ĉap. 31, v. 15) parolas pri Dio “kiu kreis min”, fakte li parolas pri Dio “faranto min” (’oseni; laŭvorte ’ose “faranto”, substantiva participo; -ni “min”, objekta sufikso). Tia dirmaniero ne estas malofta en la hebrea, almenaŭ en la lingvaĵo klasika, biblia. Sed mi supozas, ke la moderna lingvo ne uzus volonte tian esprimon.

8. La netuŝebleco de la Fundamento

Ĉi tiam, ni eliras el la gramatikaĵoj kaj eniras pli profunde en la spiriton de Esperanto. Ne plu temas pri influo de la hebrea lingvo, sed pri influo de la juda kulturo.

Estas konate, ke inter la sanktaj libroj de la judoj, la plej sanktega estas la Torao, la kvin libroj atribuitaj al Moseo, kiujn la kristanoj nomas Pentateŭko. Ĝi estas la fundamenta leĝo de la juda religio: oni nombris, ke ĝi entenas ekzakte 79 856 literojn, el kiuj oni ne rajtas forpreni unu. La Torao estas “neniam tuŝebla kaj neniam ŝanĝebla”, ĝi “devas resti severe netuŝebla eĉ kune kun siaj eraroj”. Korekti eraron estas fari ŝanĝon, kaj ŝanĝi ion ajn oni ne rajtas.

Verŝajne tiu frazo memorigas ion al la esperantouzantoj: la Fundamento de Esperanto estas “neniam tuŝebla kaj neniam ŝanĝebla”, ĝi “devas resti severe netuŝebla eĉ kune kun siaj eraroj” (Antaŭparolo, A 1, 1 kaj A4, 4).

Se Esperanto plu vivas, kaj verŝajne ankoraŭ plu vivos, la ĉefa kaŭzo estas, ke ĝi staras firme sur netuŝebla konstitucio: la Fundamento. Tion ne komprenis la aŭtoroj de Ido aŭ de Volapuko. Kaj Zamenhof klare antaŭvidis, ke tiu netuŝebleco ne bremsos la evoluon de la lingvo, sed ke ĉi tiu “havos la plenan eblon ne sole konstante riĉiĝadi, sed eĉ konstante pliboniĝadi kaj perfektiĝadi” (Antaŭparolo, A6, 3). Ekzakte kiel la konstitucio de iu lando ne bremsas la evoluon de ties leĝaro, sed garantias ĝian unuecon.

Kaj Zamenhof aldonis, direkte al la nun svarmantaj alfabet-ŝanĝemuloj: “la momento, en kiu ni ektuŝus tiun principon (de netuŝebleco), estus la komenco de nia morto” (Antaŭparolo, A1, 5). Aŭdu reformemuloj-mortigantoj!

Kie Zamenhof ĉerpis tiun ideon de la ekzistado de definitive akceptita Libro? Certe en la juda kulturo, kun ties netuŝebla Libro. La netuŝebleco de nia Fundamento, ĉefa kaŭzo de nia ekzisto, certe fontas el la netuŝebleco de la Torao.

Miascie, la unua, kiu komprenis tiun influon de la Torao sur la Fundamento, estas Gaston Waringhien (Lingvo kaj Vivo, p. 85).

André CHERPILLOD

LATINO

Utilo aŭ malutilo?

Ekzistas multe da bonaj kialoj, lerni mortintan lingvon kiel la latina: enprofundiĝo en pasintan kulturon, lingvaj studoj, scivolo pri historio kaj aliaj. Sed, laŭ mia impreso, la latina ne helpas por la kompreno de fakesprimoj, kiuj troviĝas en la modernaj eŭropaj lingvoj. Por tion testi, mi petis 35 gelernantojn, kiuj estis lernintaj dum kvar jaroj la latinan, trovi la latinajn vortojn por 15 novlatinaj esprimoj kaj traduki tiujn latinajn vortojn en la germanan. Ekzemplo: Zentrum (novlatina vorto en la germana) venas de la latina centrum kaj signifas germane Mittelpunkt (Esp. “centro”). Jen la 15 vortoj (en krampoj en Esperanto): Planet (planedo), Pendel (pendolo), Modell (modelo), Punkt (punkto), Sekunde (sekundo), Skala (skalo), Gramm (gramo), reflektieren (reflekti), Gletscher (glaĉero), Dimension (dimensio), Komponente (komponento), Sport (sporto), Express (ekspreso), Äquator (ekvatoro) kaj giga- (prefikso, kiu signifas miliardon). Eblis 35oble 15 = 525 respondoj. Venis 47 % de la respondoj. Entute nur 12 % de la respondoj estis ĝustaj, sed 27 % tute falsaj! Iuj pensis, ke dimensio venas de menso, ekvatoro de akvo, planedo de plena! Kelkaj inventis vortojn, kiuj ne ekzistas en la klasika latina: planetarius (konjektita signifo: “pilko”!), pendulum (“svinganta ŝnurego”!), sportum (“plifortigo”) kaj grammum (“pesilo”!). Sekunde venas de sekvi, tion la duono sciis. Tamen en tiu okazo la latina ne helpas, se oni ne scias la evoluon de tiu vorto: Unue oni mezuris la tempon je horoj, poste oni “malgrandigis” (latine minuere) la horon al minuto, kaj poste la minuton al la “sekva” unuo, la sekundo.

Do jen mia konkludo: Se oni volas kompreni novlatinajn vortojn, la scipovo de la latina pli damaĝas ol helpas!

WALTER KLAG

La Pagana Pordego (germane Heidentor), la plej konata romia konstruaĵo en Aŭstrio, 30 km oriente de Vieno, sur unuŝilinga aŭstria poŝtmarko, eldonita en 1947.

LITOVIO

Ceramikaĵoj

Terese Jankauskaite, 50-jaraĝa litova majstrino de la nigra ceramiko, forlasis antaŭ kelkaj jaroj la bruan ĉefurban vivon kaj forveturis al fora vilaĝo. Kaj io plia. La virino, nur lastsomere edziniĝinta, elektis nekutiman vivon: ŝi ekdeziris loĝi en eta apudarbara grenejo, kaj ŝia edzo, poeto kaj ĵurnalisto — en la vilaĝo ĉe sia patrino. Ambaŭ okupiĝas pri siaj laboroj kaj intervidiĝas nur ĉiun duan tagon. Duhora veturdistanco disigas ilin.

La eta grenejo de la artistino troviĝas apud granda arbaro. Ĉi tie ŝi loĝas kaj laboras ekde frua printempo ĝis komenco de vintro. Ene estas du fornoj: unu — malpli granda kaj alia — pli granda. Ilin ŝi mem masonis, kaj en ili ŝi bakas siajn modlitajn anĝeletojn, vazojn, lumilojn, tablolampojn, diversspecajn potojn. La potojn ŝi bakas dum 16-24 horoj. Kiam la temperaturo superas 900 gradojn, ĉiuj laboraĵoj iĝas travideblaj — rozkoloriĝas. Poste la majstrino enŝovas en la fornon rezinkovritan brullignon kaj enmetas sablon, por ke la laboraĵoj “stufiĝu” dum unu aŭ du tagnoktoj, ĝis ili malvarmiĝas. Ofte okazas, ke Terese senpaciencas tiujn du tagnoktojn. Ŝi ja ege deziras ekvidi, kiel ili aspektas. Iufoje ili bone estas bakitaj, alifoje ili estas disrompiĝintaj. Sur ĉiu artaĵo la kreantino enstampas sian propran signon — etan piedon, en kiu apenaŭ videblas litero T.

Kiel izolulino Terese kontaktas la mondon per transistora radioaparato aŭ iras al la proksima urbeto. Ofte ŝi transportas siajn verkojn ĝis la aŭtobus-stacio per ĉevalĉaro. Poste oni veturigas ilin al la ĉefurbo.

La artistino iniciatis eksterordinaran ekspozicion. En la proksima lago ekzistas etaj flosantaj insuletoj, kiuj senĉese migradas. Sur unu kreskas betulo, sur la alia — pino, oksikokoj. Dezirante ĉi tie eksponi siajn verkojn, ŝi sidiĝis en kajakon kaj perbastone kunigis ĉiujn insuletojn al la bordo. Tiam sur ilin ŝi starigis siajn eksponaĵojn. Oni rigardis ilin de sur la bordo. Tiu ekspozicio okazis nur dum unu vespero kaj por la iniciatinto estis unu el la plej interesaj.

La litova artistino de la nigra ceramiko famiĝis per unika robo. Ŝia argila “robo” pezas preskaŭ ses kilogramojn. Ĝi estas registrita en la libro de la litovaj rekordoj. “Por la inaŭguro de ĉiu ekspozicio mi ĉiam penas vesti min per nova vestaĵo. Kiam mi eksciis pri la ekspozicio en Francio, mi cerbumis. Kion fari? Foje mi modlis argilajn folietojn. Hazarde en mian kapon venis ideo — kial ne modli robon?”, rakontis la artistino. Do, tiel ŝi komencis modli la robon.

Unue el lino ŝi trikis reton kaj sur ĝi fiksis 1022 argilajn folietojn. Estiĝis samstila ĉapeleto aldone al la robo. Per tiu vestaĵo ŝi mirigis multajn homojn, kiuj venis al la inaŭguro de ŝia ekspozicio en la franca urbo Tours [tuĥ]. Nur unu problemo ekestis — la robo estas iom “peza” por rapide surmeti ĝin.

Terese Jankauskaite plendas, ke nuntempe vivteni sin per la vendo de ceramikaĵoj estas ege malfacile. Oni ne emas aĉeti ilin. Antaŭ jaroj ŝi ricevadis multajn mendojn, kio sufiĉis por normala vivo. Malgraŭ la malfacila situacio hodiaŭ ŝi ne intencas forlasi sian ŝatokupon. Ŝi ofte laboras ĝis profunda nokto, ne malofte ĝis sunleviĝo. Najbaroj eĉ miras, kiam ŝi trovas tempon por dormi.

Laimius STRAZNICKAS

La argila “robo” de Terese Jankauskaite.

La domo de la artistino.

LITOVIO

Eŭkaristia kongreso: preĝo kaj dancoj

Post 66-jara paŭzo en Litovio estis organizita dua eŭkaristia kongreso, kiun partoprenis diversaĝaj kredantoj, monaĥoj, diversrangaj hierarkiuloj el Litovio kaj fremdaj landoj. Dum kvar tagoj ili komune preĝis kaj amuziĝis. Al la festo venis reprezentanto rajtigita de la papo, ĉefepiskopo kardinalo Vinko Puljic el Bosnio. La eŭkaristia kongreso iĝis la plej granda aranĝo en Litovio dediĉita al la 2000a datreveno de kristanismo.

Dum la kvar tagoj de la kongreso oni ne nur preĝis. Post la vendredo de plej fidelaj diaj servistoj, tiel nomataj laboristoj de la sinjora vinberejo, en la sporthalo de Kaunas polkojn kaj valsojn dancis monaĥoj kun monaĥinoj, junaj pastroj kun laikaj virinoj. Por la sabate okazanta Tago de infanoj kaj gejunuloj kunvenis pli ol 20 000 kongrespartoprenantoj.

La unua eŭkaristia kongreso

La unua eŭkaristia kongreso de Litovio okazis en la jaro 1934 en Kaunas; ĝin partoprenis ĉirkaŭ 100 000 personoj el Litovio kaj eksterlando. La duan kongreson oni intencis organizi en la jaro 1944; tamen pro komplikaj historiaj obstakloj la aranĝo ne okazis. Tiaj ĉi kongresoj, tiel ordinaraj por la landoj, kiuj ne suferis sovetan okupacion, komenciĝis en la franca urbo Avignon [avinjó] en la jaro 1874.

LAST

Ekleziaj hierarkiuloj preĝis kune kun junuloj

Polko de laboristoj de la sinjora vinberejo en sporthalo

EGIPTIO

Um Keltum’

Antaŭ 25 jaroj okazis en la egipta ĉefurbo Kairo unu el la plej grandaj amaskunvenoj en la historio de la araba mondo: milionoj da homoj plenigis la stratojn. Ne temis pri manifestacio aŭ milita parado, sed pri funebra procesio. Mortis Um Keltum’1, la “stelo de la oriento”, aŭ, kiel nomis ŝin simple la egiptoj, “la sinjorino”.

Estas malfacile per nuraj vortoj doni taŭgan impreson pri la signifo de Um Keltum’ por la araba kultura vivo. Ĉiuj araboj, de Maroko ĝis Irako, de simpla laboristo ĝis reĝo aŭ ŝtatprezidanto, konsentas ke ŝi estis la plej granda el la arabaj kantistoj. Kaj eĉ konkurencaj samtempaj kantistoj, kiel Muhamad Abd El Ŭahab’ (konsiderata la plej granda komponisto de la araba klasika epoko) aŭ Farid’ El Atraŝ (fama kantisto, komponisto, kaj liutisto) malkaŝe admiris ŝin. La vendo de ŝiaj diskoj ne malkreskas, eĉ 25 jarojn post ŝia morto. Antaŭ nelonge aperis kompleta eldono de ŝiaj registraĵoj sur 72 kompaktaj diskoj. Aŭskultantoj de arabaj radiostacioj senĉese petas reaŭdigi ŝiajn 280 kantojn. Cetere, “kanto” estas misgvida vorto: multaj el ili estas multpartaj plurhoraj muzikaĵoj, pli similaj al operoj por unu voĉo ol al kantoj laŭ eŭropa tradicio.

Um Keltum’ naskiĝis ĉirkaŭ la jaro 1904 en malriĉa familio en malgranda egipta vilaĝo. Ŝia patro estis muezino kaj instruis la malfacilan arton de islamaj religiaj kantoj al sia filino; tiu instruado estas kutime rezervita al knaboj. La belega voĉo de la knabino rapide famiĝis en la regiono, kaj baldaŭ ŝi kantis ĉe ĉiaj familiaj festoj. Ŝi do decidis iri al Kairo kaj komenci karieron pri muziko — malfacilega afero por malriĉa knabino. Ŝi tamen brile sukcesis kaj post kelkaj jaroj estis famega en la tuta araba mondo.

Pri ŝia privata vivo oni scias malmulton; ŝi vivis preskaŭ kaŝe kaj evitis intervjuojn. Ŝia sola kontakto kun la publiko estis ŝiaj koncertoj. Dum pli ol tridek jaroj ŝi donis koncerton ĉiun ĵaŭdon vespere, kaj tiuj koncertoj estis dissendataj per radiostacio tra la tuta araba mondo. Neniu, eĉ ne registaro, aŭdacis anonci ion ajn gravan dum tiuj vesperoj, ĉar oni sciis ke ĉiuj aŭskultas la koncerton. La tekstoj de ŝiaj kantoj, verkitaj de famaj egiptaj poetoj, estas tiom konataj ke citaĵoj el ili estas uzataj kvazaŭ proverboj. La melodiojn, verkitajn de la plej bonaj egiptaj komponistoj, fajfas la infanoj en la stratoj. Apenaŭ eblas troigi la elstaran rolon de Um Keltum’ en la araba muziko.

Al aŭskultanto ne alkutimiĝinta al la klasika araba muziko (rilate al araba muziko, “klasika” indikas la periodon de 1930 ĝis 1960, en kiu revigliĝis la kultura vivo, ĉefe en Egiptio, post la longa turka okupado), la kantoj de Um Keltum’ sonas strangaj kaj komence kutime neplaĉaj. La araba muziko karakteriziĝas per komplikaj ritmoj kaj eĉ pli komplikaj melodioj, kiuj ĉerpas el pli ol cent tonaloj, el kiuj la eŭropa muziko konas nur du (la maĵoran kaj la minoran). Multaj el tiuj gamoj enhavas notojn kiuj troviĝas inter du najbaraj eŭropaj notoj, kaj tiuj sonoj ŝajnas malĝustaj al netrejnita orelo. Leganto, kiu deziras konatiĝi kun la muziko de Um Keltum’, atente aŭskultu unu el ŝiaj kantoj plurfoje antaŭ ol rezigni. Bona komenco estas “Al Atlal’” (“La Ruinoj”) aŭ “Enta umri” (“Vi estas mia vivo”), eble ŝiaj du plej famaj kantoj. Ankaŭ helpas antaŭe konatiĝi kun la samperiodaj kantoj de Farid’ El AtraŝAbd El Halim’ Hafis, kiuj estas pli mallongaj kaj pli simplaj. La rekompenco estas la kapablo ĝui tre riĉan muzikan kulturon, kiu tamen apenaŭ estas konata ekster ĝia originregiono.

Konrad HINSEN

1. La literumado de arabaj nomoj en latina skribo estas tre ĥaosa, ĉar preskaŭ ĉiu aŭtoro uzas sian propran sistemon. Oni trovas plej ofte la variaĵojn Oum Kaltoum, Oum Kalsoum, kaj Oum Kalthoum, sed ekzistas ankoraŭ aliaj.

LA JIDA

La influo de la jida lingvo sur Esperanto

Komence, kio estas la jida (en la zamenhofa tempo, oni diris novjuda) lingvo? Ĝi havas nenian parencecon kun la hebrea, sed apartenas al la ĝermana grupo; ĝin parolas la aŝkenazaj judoj en granda parto de Eŭropo, de Alzaco ĝis Rusio. Ĝi naskiĝis en la gettoj de la rejna regiono, ĉirkaŭ la 10a jarcento, el la meza malnov-germana. Se konsideri la gramatikan strukturon kaj la leksikon, la jida lingvo estas do tre proksime parenca kun la germana, kvankam oni rigardu ĝin memstara lingvo. La leksiko estas naŭdekprocente ĝermana; aldoniĝas kelkaj depruntoj polaj, rusaj, hebreaj. Kaj ĝi estas tradicie skribata per la hebrea alfabeto, kun kelkaj apartaj konvencioj.

Ĉirkaŭ 1880, Zamenhof verkis Provo de gramatiko de novjuda lingvo, en kiu li pledis interalie por la alpreno de la latina alfabeto kaj provis starigi gramatikajn regulojn.

Same kiel pri la hebrea, Zamenhof ne faris vastajn depruntojn el lingvo tute nekonata ekster la juda medio. Almenaŭ konscie. Efektive, li sciis perfekte la jidan lingvon: ĝi estis lia ĉiutaga lingvo, kune kun la rusa. Estas do tre verŝajne, ke kelkaj elementoj de tiel bone konata lingvo agis nekonscie en la kreado de la internacia lingvo. Jen kelkaj.

Pluraj vortoj estas fonetike pli jidaj ol germanaj. La vortoj fajfi, flegi, funto, fuŝi havas kiel etimon, ĉu la germanajn pfeifen, pflegen, Pfund, pfuschen, ĉu la jidajn fajfen, flegen, funt, fuŝen. Sed la jida influo estas pli verŝajna en tio, ke la komencliteroj estas “f”, kiel en jida, kaj ne “pf”, kiel en germana. Oni jam rebatis, ke la konsonanta grupo “pf” estas tro specife germana kaj ne konvenas en internacia lingvo: Zamenhof simpligus ĝin konscie al simpla “f”. Se tiel estus, li forĵetus ankaŭ la grupojn “ŝm”, “ŝp”, “ŝr”, “ŝt” (ŝmiri, ŝpini, ŝraŭbo, ŝteli), kiuj ekzistas en neniu ĝermana lingvo, krom en la germana kaj en la jida.

Same, la verbo ŝtopi estas pli proksima al la jida ŝtopen ol al la germana stopfen. Ni aldonu ankaŭ gliti, pri proksiman al la jida glitŝen ol al la germana gleiten. Ankaŭ ŝati pli similas al la jida ŝacen ol al la germana schätzen. Sama rimarko pri hejmo kaj hejti, pli rekoneblaj en la jidaj hejm kaj hejcen ol en la germanaj Heim kaj heitzen. Kaj la dirmaniero hejme estas tipe jida (in der hejm); se ĝi venus de la franca à la maison, aŭ de la rusa doma, aŭ de la pola w domu, ĝi estus tute certe dome aŭ en domo.

Kelkaj kunmetaĵoj

La vorto antaŭtuko estas la preciza paŭsaĵo de la jida fartuĥ, kiu entenas far “antaŭ” kaj tuĥ “tuko”. La esperanta vorto ne povas veni de la germana Vortuch, eble iam uzita, sed de longe ne uzata. Ĝi ankaŭ ne povas veni de la rusa fartuk, ankaŭ ne de la pola fartuch, en kiuj la elemento far ne havas sencon (ĝi estas nur germana depruntaĵo). La sola ebla etimo estas jida.

La vorto lernolibro estas la ekzakta paŭsaĵo de la jida lernbuĥ. La germanoj uzas Lehrbuch; se la esperanta vorto estus germandevena, ĝi estus instrulibro, praktike ne uzata, kaj ne lernolibro.

Ankaŭ la vorto superjaro, por nomi la 366-tagajn jarojn, respondas al la jida iberjor, en kiu oni rekonas iber “super” kaj jor “jaro”. La responda germana nomo estus Überjahr, sed ĝi ne estas uzata: oni diras germane Schaltjahr. La rusa visokosnij god kaj la franca année bissextile estas sen rilato kun la esperanta vorto.

La uzo de respondi

Krom sia ĝenerala signifo “demandite, diri (respondi al demando)”, tiu verbo havas ankaŭ specialan sencon: “esti proporcie, simetrie akordigita kun” (tiu decido ne respondas al la situacio). Sed nek la rusa lingvo, nek la germana, nek la franca uzas por ambaŭ signifoj la saman verbon. Cetere, multaj francaj esperanto-parolantoj diras erare “tiu decido ne korespondas al la situacio” (kvankam korespondi ne konvenas en tiu kunteksto). Sed la jida lingvo uzas la verbon entfern por ambaŭ signifoj de respondi. Do la jida influo estas ĉi tie, se ne certa, almenaŭ tre verŝajna.

La du vortetoj nu kaj ĉu

La vorto nu venas de la jida nu, kiu cetere pasis al la novhebrea.

Koncerne la demand-vorton ĉu, oni ĝenerale asertas, ke ĝia etimo estas la pola czy (proksimuma elparolo: ĉi). Tio estas ĝusta; oni povas eĉ aldoni la slovakan či. Sed la jida dialekto uzita en Bjalistoko en la tempo de Zamenhof apartenis al la nordorienta variaĵo, kaj en ĉi tiu variaĵo la demanda vorto estas cu. Oni povas akcepti, ke ĉu estas la komuna punkto inter la pola czy kaj la jida cu.

La vorto edzo

Spite kelkajn jamajn neadojn, tiu vorto havas vere jidan originon. Jen ĝia kompleta historio. En pluraj francaj vortoj, ina sufikso estas -esse (princesse, “princino”). En pluraj germanaj vortoj, ina sufikso estas -in (Lehrerin, “instruistino”). Sed en kelkaj vortoj, la germana lingvo kunigas la francdevenan -esse kun la germandevena -in, kaj tio finvenas al -essin (Prinzessin, “princino”). Tiu duobla sufikso -essin pasis al la jida lingvo sub la formo -ecin. Tiel, el rab “rabeno”, oni pluformas jide rabecin “rabenino”, aŭ pli ĝuste “edzino de rabeno, rabenedzino”. Zamenhof ŝanĝis la literon c de rabecin al dz, tute banale por eviti homonimecon kun la sufikso -eco. Li tiel finvenis al raben-edzino, el kiu li tiris edzino, kaj de tie, edzo. Precize same, li retroderivis kuzo de kuzino (france cousine) kaj fraŭlo de fraŭlino (germane Fräulein).

Kelkaj personoj, malkontentaj pro tiu juda origino, plenigis tedajn paĝojn, klopodante pruvi, ke tiu etimologio ne estas ĝusta, kaj ke edzino povas veni de la pola jędza “furio, malbonulino”. Ili foje aldonis, ke la jida rabecin ne ekzistas, aŭ ke -edzin ne povas veni de -ecin pro malsameco de konsonanto. Estas facile rebati: 1) ke ne ĉiuj edzinoj estas furioj (interalie la mia ne estas tia); 2) ke la vorto rabecin troviĝas tutlitere en miaj du jidaj vortaroj; 3) ke se -edzin ne povus veni de -ecin, ankaŭ cigaredo ne povus veni de la franca-angla cigarette, nek planedo de la greka planetes, ktp. Estas sciate, eĉ de komencantoj, ke tre ofte Zamenhof ŝanĝis en radiko unu literon por eviti ŝajnan sufikson: faruno kaj ne farino; pilolo kaj ne pilulo; makzelo kaj ne maksilo, kaj multegaj aliaj. Se li restigus la c de -ecin, mia edzino, anstataŭ diri “mi havas bonan edzon”, dirus “mi havas bonan econ”, kio estus katastrofe dusenca. Ni estu seriozaj! Neniel Zamenhof kapablus allasi tian fuŝaĵon.

Cetere, tiu jida etimo de edzino estis parte klarigita de Zamenhof mem (Lingvaj respondoj n-ro 48A, p. 28). Kaj la klarigo estis kompletigita de G. Waringhien (Lingvo kaj Vivo, p. 7). Ĉu la parolo de Zamenhof kaj la scienco de Waringhien ne sufiĉas por forigi ĉian dubon?

André CHERPILLOD

FILATELO

VIPE 2000, aŭ ĉu la poŝtmarkoj malaperos?

En la aŭstra ĉefurbo okazis alloga evento: viena internacia poŝtmarka ekspozicio (VIPE 2000). Ĝin vizitis 60 000 personoj, kiuj admiris la ekspoziciitajn 100 000 filatelajn eksponaĵojn. La asekura sumo de la tuto estis 70 milionoj da eŭroj! La kulminoj de VIPE 2000 estis du. Bordoza letero, la plej multekosta koverto en la mondo, estis forte gardata. Tiu letero, kun du el la famaj Maŭricio-poŝtmarkoj, estis sendita de vinfirmao al Bordozo. Pro eraro ili portas la anglan surskribon “post office” (poŝtejo) anstataŭ “post paid” (afrankita). En 1993 tiu koverto estis vendita por 3 300 000 eŭroj. La alia kulmino estis la plej rara marko en la mondo: la sveda flava Tre Skilling Banco, de kiu ekzistas nur unu ekzemplero.

En la ekspozicio eblis informiĝi pri la historio de la moderna poŝto, kiu komenciĝis en 1488. Tiam la germana reĝo Maksimiliano 1a ordonis instali regulajn poŝtrilatojn inter la plej gravaj germanaj urboj. En 1490 oni uzis la unuan fojon la vorton Post en la germana lingvo. En la 18a jarcento, kiam ankoraŭ ne ekzistis glueblaj markoj, ekfloris la “kulturo de la stampoj”. Tiam oni ne bezonis kovertojn: la letero estis faldata, fermata per sigelvakso, transdonata al poŝtkuriero aŭ ĵetata en poŝtkeston. La poŝtejo, kiu unue traktis la leteron, stampis la nomon de la elirloko, kaj ankaŭ “registrite”, “afrankite” aŭ simile. Duan stampon al la letero oni metis en la poŝtejo en la loko de la ricevonto. Tiutempe ofte okazis, ke letero transiris plurajn landojn kaj ricevis stampon en ĉiu etapo. Tiam letero malrapide vojaĝis, averaĝe nur 5 ĝis 10 km hore. Dum la transportado oni devis ŝanĝi poŝtveturilajn ĉevalojn, dum la vojoj estis en mizera stato.

Nur en 1850 (do dek jarojn post en Anglio) oni eldonis en Aŭstrio la unuajn poŝtmarkojn. Tiutempe ekestis ankaŭ nova hobio: Filatelo. (Tiu novgreka termino laŭvorte tradukita signifas ŝato al senimposteco.) Komence oni kolektis ĉefe unuopajn poŝtmarkojn, poste ankaŭ kovertojn kun poŝtmarkoj kaj aliajn poŝtaĵojn.

VIPE 2000 estis multfaceta. Ene videblis ankaŭ multaj specialaj ekspozicietoj pri la temoj: “Inflacio en Aŭstrio 1922” “Norvega poŝthistorio ekde 1854” “Desinfektitaj leteroj” “Zepelina poŝto al Sud-Ameriko” “Sola aŭstria letero travivinta la zepelinan katastrofon en Lakehurst, Usono” “Misiistaj leteroj el Havajo al Usono”.

Pliaj eksponitaj allogaĵoj estis: nova libro pri la aŭstra poŝthistorio kun kvarmarka bloko, kies eldonkvanto estas nur 2000; presigo de specialaj aŭtomat-markoj; farado de poŝtkartoj kun propra portreto; eldono de speciala kvarmarka bloko omaĝe al la ĵus mortinta artisto Hundertwasser [hundertvasa]. Ĉe la standoj de 49 naciaj poŝtadministracioj oni vendis poŝtmarkojn de la koncernaj landoj.

VIPE 2000 estis aranĝita en 11 kategorioj, kiuj ebligis bonan superrigardon de la eksponaĵoj. Jen iliaj titoloj:

Nuntempe por retpoŝto ne bezonatas poŝtmarkoj. Per poŝtelefonoj oni mesaĝas pli rapide ol, kiel oni ŝercas, per la flava “helika poŝto”. La filatelistaro maljuniĝas. La eldonkvanto de poŝtmarkoj malkreskas.

Ĉu filatelo estas mortanta ŝatokupo? Laŭ mi ne, kaj tamen valoras filatelumi. Se oni ne nur mekanike kolektas buntajn “paperetojn”, sed fake interesiĝas kaj okupiĝas pri historio, ekonomio, geografio, presmanieroj — tiu hobio vere povus pliriĉigi la vivon.

Walter KLAG

20-groŝa Esperanto-poŝtmarko aŭstra, 1949.

Aŭstra Centro, ejo de VIPE 2000.

Eksponaĵoj pri la sovetia poŝtcenzuro inter 1945 kaj 1953 en Aŭstrio.

Produktado de poŝtkartoj kun propra portreto.

Presigo de specialaj aŭtomatmarkoj

Plej rara poŝtmarko: Tre Skilling Banco, Svedio

Bordoza letero.

LITOVIO

Sobriga propono

En Vilnius, la ĉefurbo de Litovio, fermiĝis konata — kaj siatempe timata — institucio. Ne plu funkcias sobrigejo, kien policistoj venigis tiujn, kiuj pro trouzo de alkoholaĵoj perdis konscion aŭ — male — batalemis en publikaj lokoj.

Dum la soveta tempo estis milicistoj, kiuj arigis la ebriulojn kaj ilin akompanis al la sobrigejo; tiam oni informis ne nur la urban gazeton pri la nomoj de la “gastoj” en la sobrigejo sed ankaŭ ties laborejon. Tiuj, kiuj ne deziris tiel “famiĝi”, ofte pagis bonan poŝmonon al oficistoj ĉe la sobrigejo.

Ceremonio

Ĉesis la sobrigejo pro manko de mono. Pasintjare ĝi kostis ĉ. 200 000 eŭrojn (kaj sobrigis pli ol 2500 “klientojn”). La lastaj loĝantoj de la sobrigejo forlasis ĝin dum eta ceremonio, kun muziko kaj aplaŭdoj: surprizigite, ili forkuris, provante kaŝi siajn vizaĝojn.

Tiam aktoroj salutis la fifaman ejon. Unu, rolante kiel ebriulo-edzino, plendis, ke ŝi ne plu scios, kie serĉi sian edzon. Kaj vere: ekde nun la ebriuloj estos veturigitaj aŭ al policejoj aŭ al malsanulejoj. Kaj kion pri la iama sobrigejo? La aktoroj proponis, ke ĝi fariĝu monaĥejo — propono, kiu tre verŝajne ne realiĝos.

Antanas GRINCEVIĈIUS

Skii sen neĝo — tion provis 80 entuziasmuloj pri vintra sporto meze de la somero en la litova ĉefurbo Vilnius. Vestitaj per skikostumoj, foje kun peltaj ĉapeloj, la ski-amantoj “atakis” kelkcentmetran distancon. La evento estis aranĝita kadre de la Jaro de la Junularo.

LAST

Partoprenis konkurson en la litova ĉefurbo Vilnius 12 virinoj por trovi tiun, kiu plej similas al la aktorino Marilyn Monroe (mortinta en 1962). Venkis 19-jaraĝa Laura Kukarenaite (fotite). La konkurso okazis la unuan de junio datrevene de la naskiĝotago de Monroe, kies adorantoj tra la tuta mondo ankoraŭ konservas ŝian memoron.

LAST

DISKOJ

Enkonduko al la arto trubadura

Naŭ-kataluna ensemblo, Kaj Tiel Plu, prezentas naŭ kantojn flute kaj mandoline, perkute kaj violone, violonĉele kaj, evidente, voĉe. Temas pri kantoj grandparte mez-epokaj, el la tempo trobadora aŭ trubadura, ĉefe katalunaj kaj okcitanaj, sed ankaŭ po unu kastilia, sefarda kaj judkataluna, kaj eĉ unu popolkanto el la hispana interfrata milito (1936-1939). Korteza amo estas la komuna temo, kaj sendube tiu ĉi disko tre taŭgas kiel esperanta enkonduko al tia kaj tiama muziko por personoj, kiuj ĝin ne konas. Apud la kantata esperantigo, en la kajero legeblas la tekstoj en la originalaj lingvoj. Videblas, ke foje oni tradukis maltro fidele kaj tro rapide (ekzemple, “paflineo” anstataŭ “paflinio”, aŭ versfina apostrofita akuzativo).

Jorge CAMACHO

Estimataj gelegantoj,

kiel redaktoron de ĵurnalo atingas min ĉiutage multaj teruraj kaj ŝokaj informoj, kiuj priskribas suferojn kaj ofte mortojn de homoj. Vi mem scias bone, ke la tero ne estas la plej paca planedo. Por iel majstri tiajn ĉiutagajn afliktojn, ni redaktoroj tre ofte fuĝas en cinikan pozon, ŝajnigante, ke ĉio tio ne multe afliktas nin — raporti pri ĉiuspecaj teruraĵoj, militoj kaj kruelaĵoj estas simple nia ĉiutaga laboro, ĉu ne? Ni scias pri la konstanta detruo de homoj fare de homoj. Tamen jen kaj jen la ŝoko estas eksterordinara. Tiel okazis al mi, kiam antaŭ kelka tempo alvenis oficiala raporto de Unicef, la por-infana organizaĵo de UN, pri suferoj de virinoj. En ĝi oni povas legi, ke sole en Barato ĉiujare 10 000 knabinoj estas murdataj tuj post naskiĝo nur pro la fakto, ke la beboj estas inaj kaj ne viraj, kontraste al la deziro de l’ gepatroj. Samlande laŭ tiu ĉi studaĵo oni murdas jare 5000 virinojn, ĉar ili ne alportas la deziratan doton. En suda Azio, informas la raporto, ĉiujare estas murdataj unu miliono da infanoj nur pro tio, ke ili estas inaj. En la studaĵo oni, kompreneble, listigas multajn aliajn teruraĵojn, sed la vere ŝoka konstato estas, ke la plej multaj krimoj kontraŭ virinaj homoj okazas ene de la familioj. Same ŝoke estas, ke la studaĵon oni ellaboris por kunveno, kiu bilancu la rezultojn post la monda privirina konferenco en Pekino antaŭ kvin jaroj — kaj rezignacie devas konfirmi, ke nenio pliboniĝis. Kiel konsoli min kaj nin?

Sincere via Stefan Maul

IRLANDO

Radio por unu mondo

Ĝis preskaŭ la fino de la 20a jarcento, la ŝtata radio de la Irlanda Respubliko — RTÉ — neniam regule dissendis fremdlingvajn programojn. Eĉ post aliĝo al Eŭropa Komunumo (nun Eŭropa Unio) aŭdiĝis nur anglalingvaj aŭ gaellingvaj programoj. La nacia radio restis paroĥa kaj provinca, kaj irlandanoj malofte aŭskultis fremdajn lingvojn. Malmultaj provis lerni aŭ uzi ilin. La proporcio de irlandanoj, kiuj komprenis lingvojn kiel la francan, la germanan aŭ la hispanan, estis (kaj estas) plendinde malgranda.

La plej granda ŝanĝo en la lingva politiko de RTÉ, tamen, okazis ne pro subita konscio pri la rolo de Irlando en multlingva monda komunumo, sed pro alveno al Irlando de rifuĝintoj kaj azilpetantoj el Bosnio kaj Kosovo. Laŭraporte, balkanaj azilpetantoj deziris radio-programojn en siaj lingvoj, precipe por ricevi en Irlando novaĵojn el la hejmlando. RTÉ akceptis la proponon dissendi apartajn programojn por tiuj novalvenintoj, kaj la afero evoluis al plurlingva servo por eksterlandanoj el aliaj, nebalkanaj landoj.

Idiomoj

Hodiaŭ la nova servo — “Radio One World” (Radio Unu Mondo) — dissendas en jenaj lingvoj: rusa, albana, vjetnama, rumana, bosnia, alĝeria araba, ĉina, pola, kaj en idiomoj de Barato, Kongo kaj Niĝerio. La programoj aŭdiĝas de lundo ĝis vendredo de la 19a horo ĝis la 9a en 612 kaj 1278 kHz. Ankoraŭ estas neniu konstanta dissendo en lingvoj de la Eŭropa Unio, krom la angla kaj la irlanda.

Bedaŭrinde, tiu oficiala rekono de la bezonoj de eksterlandaj komunumoj en la Respubliko ne pozitive efikis sur la huliganojn kaj ksenofobojn, kiuj insultas kaj jam kelkfoje korpe atakas eksterlandanojn, precipe tiujn de malhela haŭtkoloro. Kanajloj brutale atakis kaj mortigis blankhaŭtan anglan vizitanton, kiu promenis laŭ dublina strato kun sia afrikdevena edzino, supozeble ĉar ili ne aprobis kuniĝon de blankulo kaj neblankulino.

Garbhan MACAOIDH

INFANOJ

Plej senhelpaj viktimoj

Ĉi-momente, rezulte de militoj kaj konfliktoj, 13 milionoj da infanoj estas senhejmaj. Tion raportas la internacia humana organizaĵo “Savu la infanojn”, kiu sin turnas al registaroj, al ribelaj unuiĝoj kaj al Unuiĝintaj Nacioj (UN) kun alvoko defendi la rajtojn de tiuj, kiujn ĝi nomas la plej senhelpaj viktimoj de konfliktoj.

Infanoj, laŭ la organizaĵo, kiuj rezulte de militoj fuĝas ene de la propra lando, fariĝas senhelpaj pro malsanoj kaj malsato. Internacia helpo malofte atingas ilin. Ekzemple: pleje suferas infanoj en Siera-Leono, kie multaj infanoj pereis aŭ estas serioze vunditaj. Plue oni devigas ilin ekmiliti.

Murditaj

Ankaŭ en Sri-Lanko, kie la separatisma grupo “Tigroj de la Liberiĝo” militas kontraŭ registaraj trupoj, pli ol 250 000 infanoj estas foje devigitaj forlasi siajn naskiĝlokojn — kelkaj jam ses fojojn fuĝis. En Kolumbio oftas murdoj: infanoj estas murditaj aŭ ili atestas la murdojn de siaj gepatroj.

En Angolo, notas “Savu la infanojn”, 30 jaroj da milito senhejmigis pli ol milionon da infanoj, kiuj estas konstante pripafataj kaj bombardataj. Multaj viktimiĝas pro kontraŭinfanteriaj minoj kaj pro malsanoj. Meza aĝo de senhejma infano: ses jaroj. Tiuj infanoj, avertas “Savu la infanojn”, fariĝos morgaŭ elĵetitoj el la socio.

Evgeni GEORGIEV

KOMUNISMO

Ĉu finfine kompenso?

Okazis en Litovio internacia kongreso “Pritakso de Komunismaj Krimoj”. Partoprenis reprezentantoj el 23 landoj kaj estis diskutataj 53 raportoj, kies aŭtoroj pritraktis la danĝerojn de komunismo por la hodiaŭa mondo kaj la riskojn por ekskomunismaj landoj.

Turnis sin delegitoj al Unuiĝintaj Nacioj kaj al registaroj de demokrataj landoj por fondi internacian tribunalon: tiu procesu kontraŭ komunistaj krimuloj. Laŭ la kongresaj aktoj: “Naziismo antaŭ delonge estas kondamnita kaj nazioj punitaj. Tian pravan kompenson devus sperti ankaŭ komunistaj krimuloj. Ili estu tuj transdonitaj al la ŝtatoj, kie ili krimis, cele al internacia juĝo.”

Malliberejoj

Ekzemple, dum soveta okupacio Litovio perdis ĉirkaŭ 800 000 homojn. Ĉirkaŭ 300 000 personoj spertis teruron de komunisma reĝimo — malliberejojn, ekzilon en Siberio kaj ekstrema nordo. Ĉiu tria arestito mortis pro torturoj, malsato aŭ pro sovaĝa klimato. Pli ol 30 000 homoj mortis en Litovio pro la okupantoj; pliaj 440 000 fuĝis.

Kongresanoj akceptis rezolucion pri “genocido”. Oni proponis larĝigi ties sencon por inkludi ekstermon ne nur de gentoj, sed ankaŭ de politikaj kaj sociaj grupoj. Akceptitaj estis rezolucioj ankaŭ pri kompenso pro damaĝo farita de okupaciaj reĝimoj kaj pri internacia esplorado kaj jura pritakso de komunistaj krimoj.

LAST

HOMAJ RAJTOJ

Al pli justa mondo

Defendi homajn rajtojn, persekuti kaj persekutigi tiujn, kiuj kulpas pri torturoj kaj mortigoj, estas sendube nobla tasko. Aliflanke ne subtaksendas, ke en tia honeste justema agado ofte intermiksiĝas venĝemaj sentoj de tiuj, kiuj suferis psikajn traŭmatojn aŭ eĉ perdis proksimulojn. Sed altvalora strebado pri homara justeco devas konservi sian ĝustan prestiĝon. Tial ĝi meritas zorgan analizon.

Tie, kie diabla malamo aŭ malica detruemo okazigas kruelaĵojn, forta kondamno certe pravas. Sed juĝisto, en sekura persona kaj profesia pozicio, nur malfacile povas kompreni la sintenon de homo, kiu agas en ekstrema zorgo pri siaj vivo kaj postvivo. Ankaŭ la obsedo de religia, politika aŭ iel utopia aspiro kelkfoje pelas homojn al fanatikaj ekscesoj. La ĉi-rilataj verdiktoj ne ignoru la fonon de tiaj misfaroj. Justeco, por konservi sian bone meritan respekton, ĉiuflanke bezonas daŭre profundan komprenemon.

Paco sen perforto

Noblaj intencoj ne apartiĝu de realaj situacioj. Alie ili fiaskos. Tia danĝero minacas la belan strebadon al homaro, kiu vivu en paco sen perforto. Ĉu oni kredas, ke eblas senperforte konvinki tiajn personojn, kiel Ĝingis-Ĥano, Stalin kaj Hitler? Tiaj klopodoj antaŭ nelonge tute fiaskis en Jugoslavio, Irako, Indonezio. Ŝajnas tre bedaŭrinde, ke en iuj okazoj nur perforto sukcesas haltigi brutalecon kaj kruelon. Aliflanke tiu ĉi fakto estas fojfoje uzata de tiranoj por pravigi siajn misfarojn. El tio eblas konkludi, ke ofte malfacilas konstati, kie troviĝas la vere porhomara starpunkto.

Alia problemo de homaj rajtoj fontas el ties limigita aplikeblo. Prezentiĝas la demando, ĉu ĉiam kaj senkondiĉe oni insistu pri puno de kontraŭhomaraj krimoj, eĉ se tio riskas ruinigi malfacilan pacon aŭ sanan evoluon al demokratio. Krome konstateblas, ke milite venkintaj ŝtatoj hezitas kondamni siajn proprajn militistojn pro kontraŭhomaj krimoj. Oni nur malofte aŭdis kritikon kontraŭ bombardoj de ne-militistaj celobjektoj dum la dua mondmilito, aŭ pri koncentrejoj kaj masakroj en Sovetio.

Tiaj pensoj estas konsiderindaj rilate al trafa apliko de homaj rajtoj. Tio favoros sinceran strebadon al pli justa, pli nobla nivelo de la homaro.

Werner SCHAD

IRLANDO

Paŝoj al purigado

Pli kaj pli la irlanda publiko konscias pri korupto kore de la socio kaj pri skandaloj, kiuj tuŝas la plej influhavajn politikistojn, entreprenistojn kaj funkciulojn. Tribunaloj en Dublino jam de kelkaj monatoj esploras tiujn skandalojn: ordinaraj civitanoj, kiuj amase okupas la publikajn galeriojn, aŭdas kun mirego kaj ĉiam kreskanta indigno atestaĵojn pri korupto, kompliceco kaj kaŝado de misa kaj fia konduto fare de individuoj kaj korporacioj.

Unu el tiuj tribunaloj okupas sin pri la fuŝaĵo farita de la nacia sangotransfuza servo, kiu pro sangoproduktaĵoj importitaj el Usono infektigis 221 hemofiliulojn per hepatito C kaj per aidoso. Oni povus argumenti, ke ne kulpas la transfuza servo kaj ties kuracistoj, se poste la suferantoj estus humane traktataj kaj ricevus kompenson. Tio tamen ofte ne okazis.

Kelkaj eĉ ne estis informitaj pri sia sanstato, kaj pro tio estis infektitaj edz(in)oj, kunul(in)oj kaj infanoj. La registaraj kaj prisanaj instancoj apenaŭ, aŭ tute ne, morale aŭ finance apogis la viktimojn. Pluraj aidoso-suferantoj iĝis parioj inter siaj najbaroj, kiuj senbaze kulpigis ilin pri ilia malsano, supozante, ke ili estas fidroguloj aŭ samseksemuloj. Neniu instanco ekrespondecis pri la afero. Ĝis nun mortis 74 hemofiliuloj.

Sensaciaj konstatoj

Sed eble la plej sensaciaj konstatoj devenas de alia tribunalo esploranta la tiel nomatan “rezonigon” en la dublina urba regiono. La instanco responsa pri urba planado fiksas zonojn ekzemple por industrio, agrikulturo, loĝado aŭ por parkumado, sporto, ktp. La zonoj povas esti ŝanĝitaj nur per majoritata voĉdonado en lokaj konsilantaroj (magistratoj) aŭ en la nacia parlamento.

Atestanto — iama registara funkciulo — malkaŝis, ke li estis administranto de fonduso establita de nenomitaj entreprenistoj por “aĉeti” la voĉojn (aŭ sindetenon) de magistratanoj. Tiel entreprenistoj kaj privatuloj sukcesis konstrui privatajn vilaojn kaj butikumajn centrojn — kontraŭ granda privata profito — sur terenoj bezonataj por socialaj loĝejoj aŭ por alia publika uzo.

Irlanda parlamento

Alia atestanto, prezidinto de la dublina magistrato, konfesis, ke li subaĉetis, aŭ provis subaĉeti, ne nur konsilantojn sed ankaŭ membrojn de la irlanda parlamento. Li donis al la juĝisto nomojn de tiuj, al kiuj li distribuis monon, pretekstante, ke tiuj sumoj estas kontribuaĵoj al elektokampanjaj elspezoj.

Aldone al fruaj skandaloj, pri kiuj estis akuzitaj eksa ĉefministro, pluraj aliaj ministroj kaj politikistoj, kune kun apogantoj aŭ membroj de la du pli grandaj (dekstrulaj) partioj, oni sendube rajtas demandi, kiel povas taŭge funkcii demokratio en lando, kie estas tiom da korupto kaj malhonesteco. Espereble la finaj decidoj de la tribunaloj estos unua paŝo al purigado.

Garbhan MACAOIDH

IRLANDO

Ho, tempoj! Ho, moroj!

Pro historiaj kialoj, kiuj ne koncernas nin, preskaŭ ĉiu strato en nia urbo havas du nomojn. Eble ne la plej prestiĝa, sed certe unu el la plej allogaj estas Nova Strato, alinome “Promenejo de la Fraŭloj”, kiu etendiĝas laŭ malpli ol unu kilometro de la eksa juĝista domo ĝis la trafikcirklo ĉe la enirejo de la urbo. Je la fino, sur la horizonto, vidiĝas Crochan [kroĥan], la sola vere elstaranta monteto en la ĉirkaŭaĵo.

Ĉiuflanke de Nova Strato, malantaŭ japanaj sakuraj arboj, kiuj portas siajn belajn florojn dum tro mallonga tempo, estas vico de elegantaj loĝdomoj. Tie troviĝas malgrandaj vilaoj kaj la familiaj domoj ŝatataj de angla kaj irlanda burĝaro, nomataj bangaloj, kvankam ili malmulte similas la kabanojn bangladeŝajn, kiuj originale sugestis tiun nomon.

Nur kelkajn metrojn for de la trafikcirkla ekstremaĵo de tiu agrabla vojo, la entrepreno McDonald’s decidis konstrui novan manĝejon kaj tiel enkonduki nordamerikajn frandaĵojn en nian senofendan komunumon. La matenon post ties malfermo mi piediris laŭ Nova Strato, kaj konsternite konstatis, ke la tuta vojo estas kovrita de pakaĵoj, plastaj manĝilaroj kaj kartonaj tasoj portantaj la M-simbolon de la firmao.

Putriĝintaj restaĵoj

Nun, en nia malgranda kampara urbeto, ekzistas ne malpli ol ses “krak-” aŭ “rapid”-manĝejoj, do elĵetaĵoj sur la stratoj konstante multiĝas. En ĉiuj heĝoj kaj ĝardenoj vidiĝas plastaj, paperaj kaj kartonaj ujoj enhavantaj putriĝintajn restaĵojn de transatlantika nutraĵo.

Ne nur en nia urbo, tamen, sed en ĉiu urbego, urbo aŭ vilaĝo, kie estas pavimo, ŝtona trotuaro aŭ teraso, la tuta surfaco estas makulita de milionoj da tretitaj pecetoj da maĉgumo, kiuj ne estas forigeblaj krom per specialaj maŝinoj. Tia forigo — kiu pro manko de taŭgaj maŝinoj neniam okazas en nia urbo — ne povas esti pli ol momenta, ĉar la malaperinta maĉgumo estas tuj anstataŭigita de novaj elkraĉitaj buŝaĵoj.

Ĉie, amasoj da infanoj kaj junuloj — tiuj, kiuj ne jam sidas manĝante en la rapidmanĝejoj aŭ krakmaĉante usonan krevmaizon en kinejoj ekskluzive prezentantaj usonajn filmojn — kuniĝas en parkoj, sur razenoj kaj ĉe stratanguloj. Ili portas bazopilkajn ĉapojn kaj blankajn palmopied-similajn tolŝuojn: kiel sencerbaj anasoj ili aspektas. Ilia parolado estas miksaĵo de loka dialekto kaj usonangla slango. Multaj aŭskultas rokmuzikon eligatan de grandegaj, apenaŭ porteblaj radio-aparatoj nomataj “getto-frakasiloj”.

Importita malkulturo

Tiel nia eŭropa civilizacio, nepo de la gloraj kulturoj de Grekio kaj Romo, ido de Renesanco, lulilo de grandaj pentristoj, poetoj, komponistoj, filozofoj, arkitektoj kaj verkistoj, iom post iom sinkas en ŝlimejon de importita malkulturo kaj malcivilizo.

La nacio kreita de la t.n. pilgrim-patroj, kiuj surteriĝis en hodiaŭa Nova Anglio, estas bazita sur noblaj idealoj kaj fervoraj esperoj. Domaĝe, ke ne nur Eŭropo sed ankaŭ ĉiu parto de nia mondo entuziasme kaj senkritike malfermas siajn pordojn al la plej banalaj, trivialaj, strasaj, pucaj, kiĉaj kaj malutilaj elementoj de tiu iam esperplena nova mondo.

Garbhan MACAOIDH

HUNGARIO

Servico de Sevso

Procesas tri ŝtatoj en Usono por arkeologia trezoro, kiu originis en Hungario, kaj kiu aperis lastatempe en la nigra merkato. Temas pri arĝenta servico konsistanta el kruĉoj, vazoj, ujoj kaj teleroj. La origina posedanto estis Sevso [seuso], romia riĉulo loĝanta ĉe la lago Balatono. Lia nomo estas surskribita sur telero. Ĉiu ero estas majstraĵo kun apenaŭ taksebla valoro. Kelkaj hungaroj diras, ke la servico valoras pli ol la hungara ora krono.

Ŝajnas, ke en 1975 juna amatora arkeologo trovis la servicon ĉe Balatono sed ne taksis ĝin valora. Li kontaktiĝis kun cigano, kiu supozis la trezorojn stano kaj interesiĝis nur pri la kupra kaldrono, en kiu la servico troviĝis. Poste, iom mistere, la junulo mortis. Laŭ polica raporto okazis sinmortigo: nun oni kredas la junulon murdita.

Brita lordo

Lastatempe kelkaj arĝentaĵoj aperis ĉe la aŭkciista firmao Sotheby en Londono, kie ilin akiris brita lordo. Tiu aĉetis la valoraĵojn surbaze de dokumentoj originintaj en Libano kaj laŭŝajne legitimantaj posedorajton. Intertempe Kroatio kredigis, ke la trezoroj troviĝis en domo de la iama prezidanto Tito.

Do en Nov-Jorko komenciĝis jur-proceso inter Hungario, Libano kaj Kroatio por decidi pri aparteneco. Aktuale la servico, gardata en banko, estas nenies. Sendube Hungario pagus grandan sumon por akiri la restantajn servicerojn, kiuj verŝajne ankoraŭ cirkulas en la nigra merkato.

Karlo JUHÁSZ

Gramatiko detala kaj tradicia

Ĝenerale, ĉi tiu Gramatiko de Esperanto povus servi kiel konciza esprimo de la vidpunktoj jam vaste popularigitaj en Plena Analiza Gramatiko, kvankam ne centelcente, kompreneble, ĉar ja temas pri alia aŭtoro. La enhavo estas malnovskola prezento de gramatikaj temoj, uzanta la terminologion kaj aranĝon grek-latinajn, popularajn dum la 19a jarcento kaj la frua parto de la 20a jarcento. Tio havas la avantaĝon, ke ĝin komprenas kaj trovas utila personoj edukitaj laŭ tiu gramatika sistemo. La malavantaĝoj estas, ke ĝi plene ignoras la lingvistikon de la pasintaj preskaŭ cent jaroj, kaj ankaŭ, miaopinie, grave miskomprenas kaj misprezentas la karakteron kaj naturon de la gramatiko de Esperanto.

Kiu do familiaras kun subjunkcio, modaj helpvortoj, volitivo, lokaj adjektoj, tempaj adjektoj, stataj adjektoj, modalaj adjektoj kc., kc., kc., kaj emas distingi inter verboj de daŭro sen rezulto, verboj de rezulto sen daŭro, verboj de daŭro kun rezulto, verboj hibridaj aŭ voĉoj aktiva, pasiva, mediala, sendube ĝuos la verkon; aliaj personoj, kia mi, eble, trovos tiajn distingojn sencelaj, senutilaj, kaj ofte erarigaj.

Kontraste al Geraldo Mattos (en sia samtempe eldonita libro Apartaj mondoj: verboj kaj participoj), Malovec plu konsideras la participojn kiel verboformojn. Verŝajne, tio klarigas, parte, la vastan distingaron inter specoj de verboj, ĉar tia distingado estis necesa laŭ almenaŭ la plej severa aspektisma skolo de la iama IT-ista feŭdo antaŭ kelkaj jardekoj. Sed por nuntempulo vivanta sur la sojlo de la 21a jarcento, tia distingado multe pli konfuzas ol helpas, kaj ŝajnas tre subjektiva.

Aliflanke, la diskuto pri la origino kaj naturo de la ATA/ITA-disputo estas majstre verkita de Malovec, kaj klere prezentas la miskomprenojn, kiuj abundis ĉe ambaŭ skoloj, klare komprenigante la vidpunktojn ambaŭflankajn.

La neatendita sed konvinke pruvita deklaro de Malovec estas, ke ambaŭ skoloj pravis! Se vi ne kredas, do legu lian diskuton senpartian kaj senantaŭjuĝan. Se nur pro tiu diskuto, ĉi tiu libro valoras por la studanto de la historio de la gramatiko de Esperanto.

Ke la nuna, dua, eldono estas efektive plilarĝigita, mi tre dubas, ĉar la paĝoj estas relative negrandformataj, kaj neniel larĝaj. Sed, verŝajne, la eldoninto celis diri, ke la libro estas pligrandigita, aŭ, eĉ pli verŝajne, plidetaligita, kaj ni ne kulpigu la aŭtoron pro tiu vort-misuzo; plejparte Malovec mem tre bone uzas la vortprovizon de Esperanto en sia libro.

Tamen, kiu detale studis la originajn diskutojn de Zamenhof pri la naturo de Esperanto kaj liajn celojn rilate al ĝia gramatiko — precipe pri la fakto, ke la gramatiko de Esperanto estas sendependa de la tradiciaj kategorioj kaj analizaj sistemoj grek-latin-bazitaj — tiu persono trovos ĉi tiun verkon de Malovec malkontentiga.

Estas dezirinde kontrasti ĉi tiun verkon kun PMEG (Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko) de Bertilo Wennergren. PMEG estas lingvisme aktuala, fidinda, refreŝige senĵargona, kaj ne strebas trudŝovi Esperanton en la rigidajn vitrajn ŝuojn de la grek-latinaj gramatikaj kategorioj. Problemo por ne-retuzantoj, kompreneble, estas, ke PMEG haveblas nur per Interreto. Tamen, kiel fidindan kaj facile uzeblan gvidlibron pri la gramatiko de Esperanto mi multege preferas ĝin. Sendube, multaj esperantistoj malakordos kun mi pri tio; sed mi preferas la Esperanton de Wennergren al tiu de Malovec.

Donald BROADRIBB

Miroslav Malovec: Gramatiko de Esperanto. Dua eldono plilarĝigita. Eld. Kava-Pech, Dobrichovice (Prago), 2000. 135 paĝoj, broŝurita. Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

Inter la dek plej bonaj romanoj

Ĉi tiu estas rimarkinde interesa romano de rimarkinda verktalentulo. Ĝis nun la (pseŭdo)nomo Serĝo Elgo ne multe rolas en nia literaturo, sed ĉi tiu romano pruvas, ke li nepre meritas lokon apud, nu, se ne apud Trevor Steele, tamen tre proksime al li.

“Surklifa” estas dektektivromano, sed tio ne timigu neamantojn de tiu literatura ĝenro, ĉar la detektivo, Inspektoro Kramer, rolas nur kiel preteksto por reliefigi la verajn ĉefrolantojn en la romano. Efektive, li detektas nenion — eĉ ne estas certe, ĉu estas io detektinda, ĝis la plej lastaj paĝoj de la romano, kiam tiu demando trovas respondon.

“Surklifa” estas tre trafa priskribo de aro da rolantoj; ĉiu havas propran karakteron, neniu el ili estas kliŝa kartonaĵo kiel tre ofte okazas en krimromanoj. Leginte la libron, oni sentas koni plurajn tre verajn personojn, oni konas la internon de ilia psiko, iliajn emojn, iliajn timojn, iliajn idiosinkraziojn. Estas malfacile kredi, ke ili estas nur imagaĵoj, venintaj el la menso de la aŭtoro. Nepre ili ja ekzistis, ĉu ne? — Nu, verŝajne ne. Sed la aŭtoro tre bone konas la homan specion kaj ĝiajn detalojn.

Teme, la romano unue aspektas relative simpla. Okazas aŭtoakcidento, iu ne-tre-grav-ulo mortas. Ĉar la detaloj de la evento estas tre malklaraj, la polico devas rutine enketi.

Kio plej impresas, estas ke la aŭtoakcidento identas kun tia akcidento en precize la sama loko antaŭ kelka tempo. Ĉu nur hazarde? Se ne, do kial ne?

La unua mortinto estis la unua edzo de la relative juna virino Anna, kiu nun estas la edzino de la posedanto de Surklifa, eleganta domo, kiu situas, kompreneble, sur alta klifo. La vojo de tiu domo al la publika ŝoseo estas tre malbonstata privata vojo, kaj la pereintaj veturigantoj de la aŭtoj ŝajne perdis regon de la aŭtoj; la aŭtoj veturis trans la randon de la klifo, eksplodis; mortis la veturigantoj. La unua mortinto estis la edzo de Anna. La dua mortinto estis vizitinta Annan.

Eble, ŝi povas informi, ĉu la vizitinto tro drinkis, ĉu li estis moroza, distrita, aŭ ĉu eble li simple trorapide veturigis la aŭton sur la ĝiroplena vojo?

Anna povas doni nenian utilan informon. Ŝia nuna edzo tradormis la tutan eventon, do ankaŭ li nenion scias. Kelkaj klaĉuloj en najbara vilaĝo volonte donas detalojn, plejparte (aŭ eble tute?) elpensitajn.

Ni renkontas ankaŭ la fraton de Anna, Ivan, kiu ege malsimilas al ŝi aspekte. Ĉu eble li kaj lia fratino amoradis, kaj temas pri incesto? Ĉu eble tio estis la fono de la du akcidentoj? Se jes, kiel? Necesas koni la animojn de ambaŭ. La respondo estas interesa.

La klaĉemuloj en la vilaĝo ankaŭ estas bone priskribitaj. Ni legas pri unu el ili tre detale, viro kromnomata Belkrura (ĉar li perdis ambaŭ krurojn, kompreneble). Li fascinas inspektoron Kramer, kaj ankaŭ nin. Ankaŭ lian animon ni profunde ekkonas. Nu, li ne rolis en la akcidentoj; sed liaj klaĉaĵoj estas tre interesaj, kaj neanticipite utilaj.

Sufiĉe pri la temo de la romano. Por vere koni ĝin, necesas legi la romanon. Tio estos plezuriga por vi, ĉar ĝi rangas inter la dek plej bonaj originalaj romanoj de nia Esperanta literaturo. Do legu, kaj ĝuu.

Donald BROADRIBB

Serĝo Elgo: Surklifa. Originala romano. Eld. Internacia Esperanto-Muzeo, Vieno, 2000. 210 paĝoj fortike binditaj. Prezo ĉe FEL: 13,50 eŭroj + afranko.

La flandra en Kongo

Parto de frazo en la teksto “Lingvo kaj politika povo” (MONATO, 2000/5, p. 13) pri la lingva situacio en Kongo (la iama Zairio) lasis min perpleksa: “La plimulto de la misiistoj tamen venis el Flandrujo, predikis la evangelion kaj instruis en elementaj lernejoj en la flandra.” Ĉu? — Kvankam mi dum pli ol 50 jaroj multon legis kaj aŭdis pri Kongo-Zairio (mia frato estis kuracisto tie, kvankam mi mem pasigis unu jaron en la tiama Belga Kongo instruante tie), kvankam mi en 1987 revizitis la landon, tamen mi neniam estas spertinta tiun strangan aserton, eĉ neniam aŭdis ion tian.

Mi povas akcepti ke la verkinto de la teksto skribis ion, kion oni instruis al li, kaj ke li respondos tiusence (kiel li faris en MONATO 1999/12, kiam li asertis ke li “studis la zairan historion, kiel la belgoj ĝin surpaperigis”). Sed volonte mi vidos tekstojn, kiuj certigas tiun nekredeblan instruadon en la flandra en elementaj lernejoj de la iama Belga Kongo (kaj eble tiaj tekstoj ekzistas, ĉar en la tempo de la mobutismo oni inventis kion ajn por falsi la historion).

Kiel ajn, mi denove faras al mi la demandon ĉu la fiera aserto de MONATO, ke ĝi pli bone informas la leganton danke al la fakto ke ĝi havas siajn informantojn surloke, estas pravigebla. Ĉar kiu ajn informanto estas influata de la socia aŭ politika tendenco kiun li/ŝi preferas aŭ subiras. La diversaj vidpunktoj pri la stato en Kosovo, esprimitaj en tiu ĉi magazino, estas bona ekzemplo.

Wim M.A. De SMET, Belgio

Vidinda Bretonio

S-ino Ducloyer pravas reklami por Quimper kaj Bretonio, kiuj estas vidindaj lokoj en Francio (MONATO, 2000/5, p. 16). Sed estas eraro diri, ke la duoninsuloj de Crozon kaj de Cap Sizum estas ekstremaĵoj de okcidenta Eŭropo. Eĉ ne menciante Islandon, la plej okcidentaj regionoj en Eŭropo estas en Irlando, Hispanio kaj Portugalio.

Jean CRUCHON, Francio

Komputiko kaj Esperanto

Mi legis la artikolon de G. Ledon pri la bug(rad)o de la jarmilo (MONATO 2000/5, p. 5). Mi tute samopinias, ke la gigadolaroj elspezitaj por la insekteto estintus pli utile uzataj alimaniere (ekzemple por plibonigi la sekurecon de ŝipoj), kaj mi komprenas lian elreviĝon pri komputiloj. Ne nur komputiloj pli kaj pli sklavigas nin, sed tiun evoluon la komputila kaj programara industrio decidis mem.

Oni iam esperis, ke danke al komputiloj ripetaj kaj tedaj taskoj iom post iom malaperos. Oni ekzemple kredis, ke tajpistinoj iĝos programistoj. Bedaŭrinde, nur la malo okazis, kaj la tedaj taskoj truditaj de la komputilo multobliĝis, devigante inĝenierojn roli kiel — malspertaj — tajpistinoj.

Antaŭe, eblis verki programojn per familia komputilo kaj la programadlingvo Basic. Estis bezonata nur koni kelkajn principojn pri programado. Ĉiuj povis krei programojn. Nun tiu eblo estas, kiam ne ŝlosita, almenaŭ ege malfacila kaj kosta.

Kiel profesia komputilisto, mi ankaŭ uzis pli fakecan, sed pli potencan lingvon: ĝi nomiĝis APL, kreita de Ken Iverson, kaj ebligis verki programon en kelkaj horoj. Du aŭ tri linioj sufiĉis por skribi programon, kiu faras la samon kiel tuta paĝo da C aŭ Basic. Sed bedaŭrinde, ĝi preskaŭ ne plu estas uzata. Interalie, ĉar ĝi bezonas specialajn literojn kaj (esperantistoj ja bone konas la problemon ...) necesas adapti klavarojn, printilojn, tekstprilaborilojn, ktp ... kaj malfacilas kuri post la progreso ...

Hodiaŭ la plej riĉa firmao vendas programojn ne speciale bonajn (eĉ malbonajn kiel multaj fakuloj asertas), sed normajn — almenaŭ en la menso de la mastrumantoj. 90 % de ilia valoro estas ne la laboro por krei ilin, sed por kredigi al la uzantoj, ke ili estas normaj (eĉ se ili ne estas kongruaj de unu versio al la alia!). Meditinda por esperantistoj, ĉu ne?

J.S. BRILLEAUD, Francio

Pedante

Mi volas klaĉi ne super konjako sed pri la eseo iom pedante tribunata de Yamasaki Seikô (MONATO, 2000/6, p. 26). Mi komprenas ke la aŭtoro bone posedas la francan lingvon kaj la modernan historion de Eŭropo, sed ke li malbone posedas profundan kontempladon pri la aktuala Japanio. Li diras,“Kiuj legas Kurt Tucholsky [tuĥolski] pensus ke la tiama Germanio fotografie similas al la aktuala Japanio.” S-ro Yamasaki aludas ke la nuntempa Japanio similas al la Germanio post la fino de la unua mondmilito, kiu pavimis la vojon por Hitler. Li malpravas! La vero estas ke en Japanio post la fino de la dua mondmilito diskursoj nevideblaj en eŭropaj landoj dominadis en la politika klaso kaj en sensacia ĵurnalismo. Tiuj diskursoj instruadis la postmilitan japanan popolon pri “brutalaĵoj” fare de la “koloniisma” kaj “militarisma” Japanio. La aktualaj japanoj nun ekrimarkas pere de saĝa ĵurnalismo ke tiuj diskursoj deflankiĝas. Ĉu Yamasaki Seikô kuraĝas min etikedi “ekstrem-dekstrulo”, same kiel EU-registaroj la aŭstran Haider?

IGARASI Takeo, Japanio

Prezidanto de du landoj

En artikolo pri Kroatio (MONATO 4/2000, p. 10), Zlatko Tišljar diras ke Stipe Mesić “estas verŝajne la sola persono en la mondo, kiu estis prezidanto de du diversaj ŝtatoj.” Tamen, estas minimume unu alia tia persono: la nuna ĉeĥa prezidanto Vaćlav Havel estis antaŭe prezidanto de Ĉeĥoslovakio.

André RUYSSCHAERT, Luksemburgio

Absurda logiko

Laŭ du reagoj (MONATO, 1999/11, p. 16) plimulto de la latinalfabetaj lingvoj uzas supersignojn (nur la angla kaj 33 aliaj ne). Unu reaginto faras la retorikan demandon: “Pro kiu diabla kaŭzo la afero estus malsama en Esperanto?” La alia konkludas: “Do, Esperanto ... estas en bona lingva kompanio.” El tio logike sekvas: Esperanto devas havi ne nur supersignojn, sed ankaŭ komplikajn gramatikon kaj vortaron, ja pro kiu diabla kaŭzo la afero estu malsama en Esperanto, kaj kial Esperanto ne estu tute samkaraktera membro en tiu bona kompanio?

Otto HASZPRA, Hungario

HUNGARA

Lingvo agonianta

Nuntempe aŭtoroj ofte aludas la hungaran lingvon, kie temas pri supersignitaj literoj. Tial mi skizas la nunan staton.

Dekomence la hungaroj uzis runan skribon kaj post la ŝtatiĝo la latinajn literojn. Sed iom da literoj mankis en la aboco. Tial oni uzis la ipsilonon, kiel modifan helpliteron, kaj digramojn (sz, cs). La vokaloj laŭbezone ricevis diversajn supersignojn. Post invento de la presado la lingvo ricevis la unuan difekton. La hungaraj presejoj ja havis ĉiujn supersignojn, sed la eksterlandaj ne. La morsa kodo uzis simbolojn diftongajn, sed oni malfacile deĉifras formojn kiel aa, ooe ktp.

La skribmaŝino estis vera plago. Ĝenerale oni aplikis nur la oftajn supersignitajn vokalojn (a, e). Sen tio la teksto estus nelegebla. La komputila erao kaŭzis veran danĝeron. Ekzistas komputiloj kun hungara klavaro, sed la uzado ne estas ofta. Eĉ en la plej elstara ĵurnalo oni ofte trovas vortojn erare dividitajn. La nova generacio nur koncentriĝas sur la komputilon, preterlasante la ortografion kaj la supersignojn. Sed ĝuste tio donus al la lingvo belsonon, ritmon, melodion. La senĉapelita teksto minacas la hungaran lingvon.

Karlo JUHÁSZ

SONĜO

Mirinda dimensio de nia vivo

Ĉu sonĝoj estas strangaj, misteraj kaj hazardaj fenomenoj, kiuj spontanee okazas ĉiu-nokte? Aŭ ĉu ekzistas iu pli profunda signifo malantaŭ tiu ĉi universala sperto?

Historie

Tra la registrita historio, la homaro ĉiam estimis la sonĝon. Sonĝoj, kiel komuna sperto por ni ĉiuj, estas fonto de gvido, inspirado, prognozo kaj problem-solvo. Ili konas neniun distingon inter junulo kaj maljunulo, riĉulo kaj malriĉulo, rasoj kaj naciecoj, kaj en ĉiuj kulturoj estas similaj esprimoj pri sonĝo. Biblio, Korano kaj aliaj antikvaj tekstoj estas plenaj je ekzemploj pri tio ke sonĝoj havis gravan rolon en la vivo de la popoloj.

Sonĝo-interpretistoj en kortegoj

Dum la Persa Imperio, en Irano ĉiam la reĝoj havis sonĝo-interpretistojn (ofte du, por konfirmo) kaj ĉiumatene, vokinte ilin, la reĝoj rakontis siajn pasint-noktajn sonĝojn kaj laŭ klarigo de la interpretistoj faris decidojn, foje tre gravajn, ekzemple pri dato kaj faro aŭ ne faro de atako kontraŭ iu lando. Foje interpretisto perdis sian vivon, pro tio ke la alia interpretisto estis kontraŭ la forta deziro kaj kredo de iu reĝo pri iu decido. Unu el tiuj interpretistoj nomiĝis dekstra (pli veterana kaj sperta), kaj la alia maldekstra!

Ankoraŭ nun en Irano oni fojfoje reeldonas novan version de iu fama, kaj tamen tre malnova libro, kiu ĉefe funkcias kiel vortaro pri sonĝoj.

Oni diras ke la eltrovinto de la korea fama tizano Ĝinsen sonĝe informiĝis pri la loko de tiu planto en iu monto kaj poste iris tien kaj trovis ĝin. Ĝuste laŭ tiu rakonto en japana lingvo oni havas la esprimon “aĉeti sonĝon”, kiu venas de tiu korea afero, ĉar tiu koreo vendinte sian trovaĵon riĉiĝis, kaj tiel aperis tiu esprimo.

Famuloj inspiritaj sonĝe

Ni foje renkontas homojn, kiuj ricevis grandan inspiron, aŭ solvon al sia iniciato aŭ problemo, tuj post vekiĝo matene. Tio fakte estas la rezulto de la sonĝo, kiun tiu homo havis dum dormo, kiun foje oni memoras kaj foje ne, kaj tamen la rezulton oni kaptas.

Inter famaj homoj, kiuj foje menciis pri sonĝo kaj ricevis inspiron de ĝi, troviĝas la japana nobel-premiito pri fiziko S-ro Yukawa Hideki, kiu sonĝe ricevis respondon kaj inspiron pri fizika demando.

Cetere, la japana fama literatura verko “Taglibro de Sarasina” (Sarasina Nikki) plenas je sonĝ-rakontoj, kiujn la aŭtoro (konata kiel Lady Sarasina) ofte ŝovas en sian libron. Tiuj sonĝoj foje estis tre signifo-plenaj por ŝi kaj inspiraj. La libro angle estis tradukita “Kiam mi pasis la ponton de sonĝo”, eble ĝuste pro graveco de sonĝoj en tiu libro.

La japana bonzo Myoe (1173-1232) ĉe la templo Kozan-ĝi en Kioto registradis siajn sonĝojn dum la jaroj 1191-1231. Tia longdaŭra registrado de sonĝoj estas malofta tra la mondo. Estas kelkaj libroj pri tiuj sonĝoj kaj unu el ili estas tradukita al la angla lingvo sub la titolo “The Buddhist Priest Myoe: A Life of Dreams”.

Rolo de Sigmund Freud

Do, kio estas tiu ĉi mirinda dimensio, kiu estas tiel proksima al ni kaj ankoraŭ tiel malproksima? Por kompreni la realan signifon de sonĝoj, ni devas fosi suben de la surfaco por atingi entute al ĝia celo. Kial ni estas en tiu ĉi mondo? Kaj kiel ni povas respondi al tiu ĉi malnova demando: Kiu mi estas? Specialistoj pri sonĝo kredas ke niaj sonĝoj havas trafajn respondojn al tio.

Simple dirite, sonĝoj estas reagoj al niaj ĉiu-tagaj okazaĵoj, kaj ili provizas pordon al nia superkonscio por kompreno, problem-solvo kaj instruoj.

Sigmund Freud, aŭstra psikologo kaj fondinto de psikanalizo, enkondukis sonĝojn en modernan psikologion kaj donis gravan atenton al ĝi.

Sonĝo-klinikoj

Nuntempe, en iuj landoj, ĉefe Usono, estas klinikoj, kie oni kuracas diversajn malsanojn (ne nur) psikologiajn per helpo de sonĝoj. Ankaŭ en Japanio troviĝas tiaj klinikoj. Kuracistoj, interparolante kun pacientoj kaj demand-respondante pri iliaj sonĝoj, eniras al la kerno kaj radiko de problemo kaj tiel fine kuracas malsanojn.

Unu el tiuj famaj kuracistoj, kiu gvidas multajn tiajn klinikojn en Usono, estas S-ino Bethy Bethard, kiu verkis “Libro de Sonĝo” (tradukita ankaŭ al la japana lingvo). Ŝi ĝis nun kuracis milojn da pacientoj, simple interparolante kun ili kaj donante instrukciojn, kiel demandi al sia sonĝo pri solvo de iu problemo.

Kiel memori sonĝon

Fakte, estas teknikoj diversaj pri tio, kaj jen la plej simpla: Antaŭ dormo, sidu apud via lito, metante viajn manojn sur la genuojn. Elspiru kaj enspiru profunde dum unu/du minutoj. Poste, meditu kelkajn minutojn, pensante pri nenio aŭ pri nur unu afero aŭ bildo aŭ simile. Sekve, diru al vi mem: mi deziras memori mian sonĝon, kiam mi vekiĝos morgaŭ matene. Praktikante tiun teknikon, preskaŭ ĉiu povas parte aŭ tute memori pri sia sonĝo. Grava afero estas noti la enhavon de la sonĝo tuj post vekiĝo, ĉu matene aŭ noktomeze. Do, ĉiam havi paperon kaj skribilon apud la lito.

Lertiĝante pri tio, oni povas komenci demandadon al sia sonĝo pri solvo de iuj problemoj antaŭ dormo, kaj post kelkaj tagoj aperos iu respondo. Sed tiuj respondoj ofte estas ne rektaj, sed simbolaj.

Vortaro pri sonĝo

Estas multaj libroj pri sonĝo kaj i.a. vortaroj pri signifoj de la aferoj, kiujn oni vidas sonĝe. Ankaŭ fine de la laste menciita libro estas tia vortaro. La interpreto povas diferenci laŭ interpretanto, sed ĝenerale la simboloj aperantaj en sonĝo estas universalaj.

Entute ne ekzistas malbona aŭ bona sonĝo, sed simple ĉiu okazaĵo en sonĝo havas iun mesaĝon aŭ averton pri nia ĉiutaga vivo(-maniero). Cetere, se ekzemple oni sonĝas pri korpa rilato kun iu viro aŭ virino, aŭ propra proksimulo (krom edzo/edzino, ekz. patr/in/o aŭ fil/in/o) oni tute ne devas zorgi kaj timi, ĉar ili ofte havas simbolan signifon, kiu temas pri aferoj tute aliaj ol sekso.

Jen kelkaj ekzemploj kun iliaj signifoj:

Abismo: Alfronti sian vantecon. Vi jam forigis iun negativan aferon, sed devas anstataŭigi ĝin per io pozitiva.

Ambulanco: Urĝa okazaĵo. Haltu kaj atentu al la nuna situacio, en kiu io grava atendas vian atenton.

Aŭtoro: Vi estas verkanto de via propra viv-scenaro. Vi povas faciligi aŭ malfaciligi ĝin.

Aviadilo: Fluganta aviadilo indikas spiritan vekiĝon kaj flugon al nova altaĵo. Notu ĉu la aviadilo estas sur tero, en aero, ekfluganta aŭ surteriĝanta: tiu pozicio reflektas la spiritan konscion aŭ percepton koncerne iun problemon aŭ situacion.

Bebo: Nova naskiĝo en via memo; novaj aspektoj naskiĝas; nova komenco.

Banejo: Purigado; ankaŭ signifas ke nun estas tempo por malstreĉiĝo kaj iom da memindulgenco

Jako: Varmo kaj protekto; ankaŭ povas signifi ke vi kaŝas viajn emociojn, ne permesante homojn vidi kia vi reale estas.

Kaĝo: Mem-kreita malliberejo; timo pro kaptiĝo per viaj propraj limigoj. Timo pri memesprimo. Neniam la pordo de tia kaĝo estas fermita, kaj vi estas libera forlasi ĝin. Generale temas pri libereco kaj mem-konscio.

Kartoj (ludaj): Rigardi vivon kiel ludon kaj veton. Fokusiĝo sur venko kaj perdo, anstataŭ kreskado; konkurenco anstataŭ kreado. Se vi vidas ke sorto-divenisto legas viajn kartojn, tio signifas ke vi serĉas vian destinon de ekstere, anstataŭ de viaj internaj fontoj.

Malsupren: Ĝenerale, se en sonĝo oni malsupreniras (monton, ŝtuparon aŭ simile) tio signifas ke pri la koncerna afero (aŭ la afero kiu lastatempe prenas atenton kaj energion) oni iras malĝustan vojon; kaj inverse se oni grimpas aŭ supreniras, tio signifas iron en ĝustan direkton kaj vojon.

Ponto: Transiro, forlaso de malnova kaj eniro al nova. Nova oportuno por kresko kaj ŝanĝo.

Veka stato: Se en sonĝo vi vidas ke vi estas veka kaj konscia ke vi estas sonĝanta, tio signifas ke vi estas gajnanta pli altan nivelon pri kontrolo de via sonĝa stato. Nova kompreno, konscio.

Mia sperto

Mi mem uzis tiun teknikon kaj havis bonajn rezultojn; nun mi havas kelkajn notlibretojn, en kiuj mi notis kaj plu notas miajn sonĝojn, foje kun noto pri konkludo aŭ signifo, kiun tiu sonĝo havis por mi. Interesa afero por mi estas tio, ke persone mi neniam zorgas, ĉu aliaj legus mian sonĝ-libron (en kiu foje aperas strangaj rakontoj, aŭ eble iom hontindaj), sed mi ne kuraĝas ekzemple montri mian tag-libron al aliaj!

Fine mi nur volas aldoni ke sonĝoj estas parto de nia ĉiutaga vivo, kiu okazas dum ni dormas (dum triono de nia vivo!), kaj do ili estas iel kaj iusence gravaj, signifaj kaj mesaĝ-donaj. Estus bone, se ni atentus pri ili kaj donus iom da nia ĉiutaga tempo por pensi pri ili.

Bonan sonĝon al ĉiuj!

Reza KHEIR-KHAH

Du rusoj sur Marso

La verkinton de Aelita, Aleksej Nikolajeviĉ Tolstoj (1882-1945), oni ne konfuzu i.a. kun Lev Nikolajeviĉ Tolstoj (1828-1910), aŭtoro de monde konataj romanoj.

Aelita, verkita en 1922, rakontas pri vojaĝo al Marso (aŭ, kiel diras la subtitolo, al “la Marso formortanta”) fare de du rusoj, Losj kaj Gusev, respektive kliŝa sciencisto kaj des pli kliŝa armeulo. “Aelita” mem estas la nomo de marsanino, kiu tamen ludas nur akcesoran rolon en la romaneto, por ke la aŭtoro enŝovu jen kaj jen predikojn pri Amo eterna kaj kosma.

Literaturan valoron la verko ne havas. Kiel aventura aŭ kiel fantasta romano, apenaŭ. A. N. Tolstoj simple refritis amason da ŝablonoj jam gurditaj tiutempe: agonianta Marso, idoj de Atlantido, ktp. Sed la Marso de Aelita marsas nur laŭnome, same kiel ĝiaj marsanoj: nur blueta haŭto kaj malalteco distingas ilin de ni, teranoj. Amantoj de sciencfikcio ne trovos ĉi tie la kalejdoskopan batalmondon de Princino de Marso de Burroughs, nek la silentan minacon de Milito de l’ mondoj de Wells, nek la surprizajn kaj vivajn Marsojn de Stapledon aŭ de Bradbury.

La eldonistoj decidis represi (kaj rekomposti) la esperantigon publikigitan en Kolonjo en 1928. Sed la plumpa Esperanto de Pill ne meritas tian respekton, ke oni lasu ĝin senŝanĝa. Ekzemple, lian artikoladon de la nomo “Marso” tra la tuta traduko, iritan kaj agacan, oni devintus elimini. Kaj, cetere, oni povintus forigi grandan parton ne nur de liaj klarigaj notoj, sed ankaŭ de la tro abundaj pres-eraroj en ĉi modesta libreto.

Jorge CAMACHO

A. N. Tolstoj: Aelita. El la rusa tradukis E. Pill. Eld. Akileo, Niĵnij Novgorod, 2000. 144 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

Ĉu ni mortu miskomprene?

Ĉi tiun titolon ni ankoraŭ ne vidis el la plumo de verkisto Claude Piron, nia fama Johán Valano. Verdire tio ne plu apartenas al fikcio, ĉar laŭ informoj 11% el la kraŝoj, preskaŭ-kraŝoj kaj pliaj gravaj akcidentoj aŭ incidentoj okazas pro miskompreno en lingvaj uzadoj ĉe la aviadaj agadoj.

Informoj kaj faktoj

Hispana ĵurnalisto Carlos Luiz Alvarez skribis en “Kuriero de Unesko”: “La informoj ne okazas, ili estas kreitaj. Se ne estus ĵurnalistoj, ili ne estus informoj. Ili simple estus faktoj.” Pli ol ie ajn, en aviado informoj kaj faktoj estas intime ligitaj, aparte inter registoj aŭ kontrolistoj ĉe aerodromoj kaj pilotoj de avioj. La informoj tuj iĝas faktoj, tial miskomprenoj ne devas okazi; tio postulas klaran komunikadon, fonetikan, koncizan, precizan, simplan lingvon.

La plej katastrofa akcidento, en kiu mortis 583 homoj, okazis pro nederlanda piloto kiu miskomprenis la anglalingvajn informojn de aerodroma registo. La informo (misinformo pro miskompreno) provokis la teruran fakton!

Sagacaj pioniroj — stultaj hegemonioj

Jam antaŭ 1910, Ernest Archdeacon [arŝdekon] kaj Henri Farman, du grandaj pioniroj por aviado kaj Esperanto, lernis la lingvon kaj deklaris, ke nia mondo ne povas postvivi sen tutmonda lingvo de komunikado, sen Esperanto. Tiel rezonas sagacaj, inteligentaj homoj kiuj progresigas la mondon. Bedaŭrinde tiuj, kiuj regas tiun saman mondon, estas stultuloj kun konservativaj, ksenofobiaj, parti-politikaj principoj, kio bremsas la progreson.

En 1951, trude, sen iu ajn scienca pravigo, sed kun hegemoniaj intencoj FAA, la usona instanco pri aviado (Federal Aviation Administration) oficialigis la anglan lingvon, kiel tutmondan komunikilon por aviado.

Tiam la pasaĝeraj avioj, kiuj funkciis per helicoj, estis relative malrapidaj, malgrandaj kaj ne multnombraj. La komunikadoj ne bezonis esti tre rapidaj, tiel la angla lingvo povis funkcii relative bone, kun ripetado de instrukcioj en la naciaj lingvoj de la respektivaj landoj.

Nun, 50 jarojn poste, la aerodromoj estas saturitaj de rapidegaj, gigantaj jetoj. La komunikadoj devas esti rapidaj kaj sekuraj per precizaj kaj koncizaj informoj. La instrukcioj senhezite devas esti komprenataj de ĉiuj aviadistoj el la tuta mondo, sendepende de la gepatraj lingvoj de la pilotoj. Ĉiuj raciaj, ne stultaj homoj konkordas, ke lingvo internacia, tutmonda, kiom eble plej klara, fonetika, relative facila kaj simpla estas nepre bezonata. La lingvo kiu plej respondas al tiuj kondiĉoj estas Esperanto, eĉ sen paroli pri ties neŭtraleco, senhegemonieco kaj pliaj kvalitoj.

Angla lingvo ne taŭgas

Kial la angla lingvo ne taŭgas por tutmonda komunikado en aviado? La angla lingvo ne estas fonetika, per 26 literoj ĝi transdonas 42 sonojn, kiuj estas transskribeblaj laŭ 456 manieroj. Simpla lingvo ne povas havi esceptojn, la angla havas 165 neregulajn verbojn. Preciza lingvo devas havi klarajn esprimojn, la angla posedas 6000 idiomajn esprimojn kaj averaĝe 5 signifojn por ĉiu vorto aŭ inverse 5 vortojn por ĉiu signifo. La angla lingvo ne nur danĝere , detrue poluas ĉiujn lingvojn de nia planedo, sed mem dialektiĝis en 38 anglajn apartajn nuancojn ene de 8 ĉefaj lingvaj grupoj, do kiun anglan lingvon adopti?

Ĵurnalistoj informas

Ĵurnalistoj de usona televizio NBC raportis pri 345 miskomprenoj, kraŝoj kaj preskaŭ-kraŝoj pro lingvaj problemoj ekde 1988, koncerne la usonajn pilotojn mem. El tiu cifero 95 incidentoj okazis en Usono kaj 250 en aliaj landoj. Oni ankoraŭ ne havas statistikojn pri la cetera 95%-a mondo, kiu ne scipovas la anglan lingvon sed devige uzas ĝin.

En tiuj lastaj semajnoj pro la provo uzi efektive la anglan fare de Air France, en la franca flughaveno Charles de Gaulle kaj pro la fiasko, reaperis la amuza anekdoto “Keskidi” (qu’est-ce qu’il dit), “kion li diras” ... ĉar evidente elstaras inter la pilotoj kaj aerodromaj registoj konstanta miskompreno pro la lingva obstaklo.

Tial la “utopiulo” (ĉu utopio?) Kent Jones

iniciatis premon, eĉ tutmondan premgrupon por konvinki la “utilajn idiotojn” de la sistemo kaj de aviado aparte, konsideri tiun danĝeregan problemon de lingva interkomprenado, por venigi racian solvon. Ĉiuj klarvidaj legantoj de MONATO, kiuj praktike uzas Esperanton kaj volas helpi en tiu serioza, politika entrepreno, bonvolu kontakti Jones.

Aŭ ĉu ni mortu miskomprene?

Gilbert LEDON

PS: Aliflanke, alia utopiulo, kiu estas la aŭtoro, eksa, amatora piloto, akceptis la taskon kompili aktualan aviadan terminaron. Ĉiuj pilotoj kaj aerodromaj registoj aŭ kontrolistoj, kiuj bone konas la frazeologion inter tero kaj avioj, bonvolu kontakti min prefere nur en portugala, franca aŭ esperanta lingvoj.

Kanajlo-ŝtatoj

Ĉu ŝtato povas esti kanajlo? Jes, se ĝi posedas atomraketojn minacantajn Usonon. Tial la potencega nordamerika ŝtato planas denove stel-militon, simile kiel eksa usona prezidanto Ronald Reagan; li nomis ikon “regno de malbono”, kiam li prezentis la grandiozan ideon, per detruiloj en la kosmo protekti sin kontraŭ la kanajloj en Kremlo. Tiu stelmilito ne realiĝis, ĉar la tekniko nur parte funkciis kaj estis tro kosta.

Malvarma milito denove?

Tempoj (de malvarma milito) pasis, sed la ideo ne mortis. Nun en Usono estas elektokampanjoj por nova prezidanto, kaj en usonaj elektokampanjoj ŝajne oni ĉiam bezonas aparte tiklajn temojn, por logi elektontojn. Do oni revivigis la stelmiliton, en iom malpli grandioza dimensio kaj kun novaj celoj. Nun usonaj militistoj pensas pri protektado de usonaj civitanoj per malmultaj raketoj, kaj la malamiko timata estas ne plu Sovetio (nuna Ruslando) sed la menciitaj kanajloŝtatoj. En la listo estis ekzemple Norda Koreio, Irako, Irano, Libio, tamen ne Ĉinio, kun kiu Usono volas negocadi.

Ruslanda rifuzo

Aliaj demokrataj ŝtatoj, precipe eŭropaj, ne volis sekvi la usonan karakterizon kaj preferis paroli pri riskoŝtatoj, kaj, krome, ne emis retroiri en malvarman militon. Ruslando, pli severe kaj rifuze, avertis, ke la usonaj planoj minacas ne nur Moskvon, sed ankaŭ kontraktojn pri malarmado subskribitajn de ambaŭ ŝtatoj. Kaj deklaris, ke Ruslando devus reagi per propra armado, se Usono realigus siajn planojn. Pri tia nova vetarmado avertis ankaŭ eŭropaj registaroj.

Kaj okazis, ke subite norda kaj suda Koreioj dum pinta kunveno de ties prezidantoj prikantis pacemon, ke la nord-korea kanajlo montriĝis ĉarma kaj ĝentila kaj afabla registo — la malo de kanajlo. Do Vaŝingtono vole-nevole devis forstreki Nordan Koreion el la listo de kanajloŝtatoj. Kaj okazis, ke usona ministrino pri eksterlandaj aferoj pro protestoj modifis la karakterizan terminologion. Nun ŝi ne plu parolas pri kanajloŝtatoj, sed pri problemŝtatoj (ĉu vi memoras la eŭropan terminon “riskoŝtatoj”?).

Utopio tre kosta

Kaj okazis, ke ekspertizo por la usona parlamento pri la planata raketprotekto konkludas, ke la sistemo ne funkcias, ke testoj fiaskis, kaj ke pro teknikaj problemoj la evoluigo daŭros pli longe, kaj la kostoj povos esti gigantaj, tro gigantaj. Krome oni tute ne povas scii, kiujn kontraŭrimedojn ellaborus la celataj kanajlo — ho pardonu! — problemŝtatoj. Ĉu vi memoras, kial tiama usona prezidanto Reagan fine rezignis pri sia utopia stelmilito?

Restas la demando pri kanajloŝtatoj. Se ni akceptas, ke ŝtato mem povas esti kanajla kaj ne nur pro la fakto, ke kanajlo regas ĝin, ni povas trovi multajn faktojn, pro kiuj ŝtato prave estas nomata kanajla, ekzemple, kiam temas pri homaj rajtoj. Unu el la gravaj kriterioj sendube estas mortpuno, kiu estas praktikata en supozeble ĉiuj landoj, kiujn listigas Usono kiel problemŝtatojn. Inter la demokrataj ŝtatoj tamen estas malmultaj, kiuj ankoraŭ ekzekutas (legu: murdas) homojn tiel fervore kiel Usono, kaj precipe ties kandidato por prezidanteco George Bush [ĝorĝ buŝ] la pli juna. Ĉu do ni rajtas nomi ankaŭ Usonon kanajloŝtato?

Eble nur fantomo

Sed ni revenu al la raketoj. Ĉu ne estus multe pli bone, se ĉiuj klarvidaj registoj investus tutan sian energion kaj politikajn kapablojn por forigi atomarmilojn tutmonde, anstataŭ kontraŭbatali ilin per novaj raketoj? La minaco fare de kanajloj estus multe malpli granda, se ne ekzistus atombomboj. Sed Usono preferas nervozigi kaj konfuzi per siaj planoj eĉ amikajn ŝtatojn, kiuj ne scias, kiel plej bone reagi sen ofendi Vaŝingtonon.

Aliflanke, ni povas atendi, ke simile al Reagan ankaŭ la nova usona prezidanto, elektita, entombigos la planon, kiun oni lanĉis — eble ja nur — por la elektokampanjo. Estas konata kaj ofta metodo, krei fantoman eksteran malamikon por gajni voĉdonojn de patriotaj civitanoj. Venkinte, elektitoj povas rezigni pri sia fantomo. Tiuterene la ruslanda prezidanto Putin estis pli bonŝanca: li povis prezenti realan malamikon, ĉeĉenajn “teroristojn” kaj ties kanajloŝtaton, al sia patriota elektopopolo. Usono ne disponas pri tia propralanda malamiko. Ni kompatu ĝin.

Stefan Maul

Du patroj interparolas.

“Nia Marinjo vojaĝis al Usono por studi. Ho ve! Nun, legante ŝian leteron ni tuj bezonas vortaron.” “Ne plendu!” respondas la alia patro. “Ankaŭ nia Karlo forvojaĝis al Usono. Se li skribas leteron al ni, ni tuj bezonas nian banklibreton.”

En trinkejo

“Vi aspektas laca, Janoso. Ĉu vi ne bone dormis?” “Sincere dirite, ne! Post la transloĝiĝo de mia edzino mi maldormas ĉiunokte.” “Mi kompatas vin, Janoso, sed ŝin mi neniam trovis aminda. Forgesu ŝin!” “Ne eblas. Tiu virinaĉo forportigis mian ununuran komfortan liton.”

Inter geamikoj

Mi aŭdis, ke ĉiu kvara homo suferas pro mensaj perturboj. Miaj tri geamikoj estas tute sanaj. Ĉu mi nun konsultu kuraciston?

El redakcia leterkesto:

“Kial mia fianĉo ĉiam fermas siajn okulojn, kiam li kisas min?” “Se vi sendos vian foton al la redakcio, ni pli facile povos respondi la demandon.”

Ĉe floristo

“Ĉu vi havas karnovorajn plantojn?” “Certe. Kiom grandan vi deziras?” “Hm, ĝi estos donaco al mia bopatrino, kiu pezas ĉirkaŭ 85 kg.”

Hejme

La edzo fiere vokas sian edzinon, kiu kutimas riproĉi lin pro mallerteco en praktikaj laboroj: “Venu vidi, kiom bele aspektas la nova murpapero en la salono! Vi devas agnoski, ke mi sukcesis surglui ĝin sen eĉ unu faldeto, ĉu ne?” La edzino longe rigardas ĉirkaŭ si kaj poste rimarkigas: “Jes, vere, sed mi ne plu vidas la pordon de la dormoĉambro. Antaŭe ĝi estis tie.”

Rekordo

Tri maristoj parolas pri siaj amikinoj “Mi havas karulinon en ĉiu havenurbo”, diras la unua. “Kaj mi sur ĉiu kajo”, fanfaronas la dua. “Ankaŭ mi, kaj miaj amantinoj naĝas renkonte al mi, kiam ili ekvidas mian ŝipon”, aldonas la tria.

En kongresurba parko

Maljuna vira kongresano sidas sur verda benko kaj larmegoj fluadas laŭ lia blanka barbo. Alproksimiĝas samideano kaj ĝentile demandas, kial li ploregas. “Ho! Hieraŭ dum la balo okazis miraklo. Juna belulino fulme enamiĝis al mi kaj ni decidis kune ekskursi kaj geedziĝi poste.” “Gratulon, sinjoro, sed kial vi nun ploras? Ĉu vi subite malsaniĝis?” “Ne, ne, sed mi ne povas memori, kiun ekskurson ni elektis, kaj mi eĉ ne demandis ŝian naciecon aŭ kongresan numeron!”

Pastro en la sakristio:

“Mi ĉiam esperis, ke ankaŭ la malriĉuloj venos al la meso. Enrigardante la almozosakon mi rimarkas, ke nur ili venadas.”

Dum matenmanĝo

“Ĉu vi ion diris, kara?” “Jes. Antaŭ du tagoj.”

En lernejo

Petro revenas al la klaso post malsano kaj la instruisto demandas, kiom longe li forestis. Petro respondas: “Ekde la dua mondmilito.”

En aŭtobuso

Emerita instruisto demandas etulinon, ĉu ŝi jam frekventas la lernejon. “Jes. De du jaroj”, respondas la knabineto. “Kaj mi frekventadis la lernejon dum 30 jaroj”, aldonas la eksinstruisto kun fiero. “Certe vi estas stulta”, serioze konkludas la etulino.

NOV-ZELANDO

Ŝanĝiĝas la direkto

“Fermi la breĉojn” inter havuloj kaj nehavuloj: tion celas per sia unua buĝeto la nov-zelanda ministro pri financo Michael Cullen [majkl kalin]. Tiel estos helpataj tiuj, kiuj antaŭe estis neglektataj: senlaboruloj, malsanuloj, infanoj kaj maljunuloj; ankaŭ maorioj kaj aliaj polinezianoj.

Inter la diversaj proponoj notindas kampanjo por ĉesigi fumadon inter maorioj, kiuj montras monde unu el la plej altaj mortostatistikoj pro tabak-uzo. Tamen unu maoria grupo lanĉis jurproceson, argumentante, ke dum la lastaj 160 jaroj sinsekvaj registaroj kuraĝigis ilin fumi kaj ke nunaj planoj tro malmultas, tro malfruas. Spertuloj samopinias. Aliaj projektoj koncernas maoriajn lingvon kaj edukadon: estos trejnataj pli da maoriaj instruistoj. Laŭ la ministro: “Ni ne povas festi nian identecon, se ni estas fremduloj en la propra lando”.

Klasĉambroj

La buĝeto helpos ankaŭ universitatojn — kondiĉe, ke ili ne altigos studkostojn — kaj lernejojn, kiuj disponos pri monrimedoj por konstrui novajn klasĉambrojn kaj por plibonigi ekzistantajn. Komercistoj, plendinte, ke la registaro ilin neglektas, profitos de fonduso por esplori kaj evoluigi novajn industriojn.

Opoziciaj partiestroj kritikis la buĝeton, dirante, ke ĝi ne sekvas la politikon de la antaŭa registaro. Tiu preferis redukti impostojn kaj rekte ŝarĝi homojn per la kromaj kostoj de servoj ne plu registare provizataj. Tamen bonfaraj organizaĵoj kaj sindikatoj bonvenigis la buĝeton, ĉar ĝi faciligos aferojn por malriĉuloj.

Forsta industrio

Dum la unua kvaronjaro post la baloto (novembro 1999), la nova registaro tre popularis. Sed ĝi rikoltis malaprobon de la forsta industrio, kiam ĝi decidis ne plu ekspluati la indiĝenajn arbarojn ĉe la okcidenta marbordo de Sudinsulo. Tamen laŭ medioprotektantoj la registaro ne sufiĉe rapide agis: nur post du jaroj ĉesos la arbo-faligo. La registaro promesis kompensi perdojn al la koncernaj regionoj por altiri tien aliajn industriojn.

Problemo evidentiĝis por la registaro, kiam tuj post la buĝeto la ministro pri maoriaj aferoj implikiĝis en seks-skandalo okazinta antaŭ 15 jaroj, en kiu enplektiĝis knabino neplenaĝa. La ĉefministro Helen Clark [klak] elpostenigis la ministron, ne volante, ke ŝia programo por helpi la plej vundeblajn homojn en la socio elreliĝu. Laŭ Clark, la buĝeto temas pri justeco, sekureco kaj eblecoj. “Lastan novembron”, ŝi diris, “Nov-Zelando voĉdonis por direkto-ŝanĝoj ekonomia kaj socia. Per la buĝeto, tiu ŝanĝo bone komenciĝis.”

Donald ROGERS

MONDAJ FINANCOJ

Internacia kunsido de financistoj en Prago

Kunsido de Internacia Mona Fonduso (IMF) kaj de Monda Banko (MB) okazos en Prago de la 18a ĝis la 30a de septembro 2000. Oni antaŭvidas ke en la kongresejo (kie okazis la UK de Esperanto en 1996) kunvenos preskaŭ 20 000 financistoj el la tuta mondo. Sed samtempe estas atendataj ĝis 30 000 kontraŭuloj de la kunsido, kiuj venos el la tuta Eŭropo por manifestacii kontraŭ la ekonomia tutmondiĝo.

Post la malsukceso de la konferenco de Monda Organizaĵo pri Komerco (MOK) pasintjare en Seattle (MONATO 2000/2, p. 10), kaj post la strataj interbatiĝoj en Vaŝingtono en la ĉi-jara printempa kunsido de MOK kaj MB, estas farataj grandaj preparoj por malebligi similajn ekscesojn en Prago. La planadon de prevento de teroristaj atencoj partoprenas ankaŭ spertuloj de la usona FBI.

La kostoj de sekureco

Laŭ pritakso de la ministrejo pri internaj aferoj, por garantii la sekurecon de la kunsido estos necesaj elspezoj je preskaŭ 250 milionoj da kronoj, sed la ŝtata buĝeto disponas nur pri 98 milionoj (39 ĉeĥaj kronoj proksimume egalas al 1 usona dolaro).

“La sekurigaj aranĝoj estas garantiataj kaj por la ministrejo pri internaj aferoj ili prezentas absolutan prioritaton. Se la registaro ne disponigas la necesajn financojn, tiam havigos ilin la ministrejo mem el siaj propraj fontoj. Sed estas evidente, ke tiu mono poste mankos aliloke,” diris la porparolanto de la ministrejo. La ministro pri financoj, Pavel Mertlík, konstatis ke Prago estas tre bone preparita por la kunsido de IMF.

Ke ekzistas problemoj kun la financado de la sekureco koncedis ankaŭ la polica vicprezidanto: “Por tiuj ĉi aferoj ni devis disponigi 96 milionojn da kronoj el niaj propraj rimedoj, sekve nun ni devas redukti elspezojn en la granda plimulto de ceteraj sferoj.” Li rifuzis la opinion, ke pro la ŝparigaj dispozicioj estas limigita la agopovo de la polico. “Ni aĉetas la teknikan ekipaĵon, kiun ni ĉiuokaze devus havigi al ni, kvankam eble en pli longa tempo-horizonto.”

La ministro pri internaj aferoj postulis de la registaro, ke lige kun la kunsido de IMF ĝi disponigu parton de la rimedoj de la ŝtata buĝeta rezervo, kiu egalas al 140 milionoj da kronoj. Tiu sumo estus dividenda inter la ministrejoj pri internaj aferoj, pri defendo kaj pri financoj.

Samtempe la magistrato de la ĉefurbo Prago postulas subvencion el la ŝtata buĝeto je 40 milionoj da kronoj por kovri la kromajn kostojn de deĵoroj de la urbaj policanoj, fajrobrigadanoj kaj sanitaristoj.

Prefere dialogi ol stratbatali

Tamen, sociologoj, psikologoj kaj aliaj fakuloj opinias, ke pli bone estus dialogi kun la kontraŭuloj de la kunsido ol batali kontraŭ ili. Por multaj el ili la problemo de la tutmondiĝo estas nur substitua problemo. En ilia protesto evidentiĝas ilia radikalismo kaj la ĝenerala malkontento de junaj homoj, kiuj de la postkomunismaj ŝanĝoj atendis ion alian, pli promesdonan kaj pli gravan por ili, ankaŭ laŭ la sociala vidpunkto, kie troviĝas la problemoj de laboro, loĝejoj, ktp. Ĝuste tiuj ĉi junuloj estos en la estonteco signifoplenaj politikaj agantoj.

Pro tio prezidento Václav Havel esprimis sian intencon inviti 250 subtenantojn kaj kontraŭulojn de la tutmondiĝo al komuna renkontiĝo kaj diskuto en la praga kastelo. Tiun ĉi iniciaton bonvenigis ankaŭ la prezidanto de MB, James Wolfensohn: “Se ni havos bonan volon reciproke aŭskulti nin kaj lerni unu de la alia, tiam ni havos pli grandan ŝancon plibonigi la mondon.” Havel ne kontraŭus, ke la kunsidon akompanu senbruaj manifestacioj, dancamuzoj kaj koncertoj.

Ĉeĥaj politikistoj havas malsamajn opiniojn pri traktadoj kun la radikaluloj. Ekzemple social-demokrata deputito opinias, ke radikaluloj estas radikalaj ĝuste pro tio, ke ili rifuzas trakti kaj preferas protesti. Laŭ deputito de la dekstrema Liberec-unio radikaluloj havas purajn intencojn, sed malbone vidigas ilin. Ili ĵetas ŝtonojn, kiam atakas ilin polico. Sed, se ili estos invititaj kaj diskutos, kial ili ĵetus ŝtonojn? Alia dekstrema deputito de la Civitan-demokrata partio opinias ke tiuj, kiuj intencas en septembro veni en Pragon, ne volas diskuti. Ili volas provoki tumultojn.

Por malebligi manifestaciojn de ekstremistoj, la praga filio de la Civitan-demokrata partio luis de la 18a ĝis la 21a de septembro la Malnovurban kaj Venceslaan placojn kaj intencas tie organizi proprajn aranĝojn por apogi la tutmondiĝon kaj la kunsidojn de IMF kaj MB en Prago. Ĉu per tio oni malhelpos aranĝojn de ekstremistoj, aŭ ĉu oni kuraĝigos ilin, estas dume nerespondebla demando.

jpa

Memmortiga senperforto

Respekti ĉiun vivon, dividi kun aliaj, aŭskulti por kompreni, konservi la planedon, flegi solidarecon estas certe noblaj tendencoj dignaj, eĉ devigaj por ĉiu civilizita homo. Tamen entute rifuzi perforton garantius la superregadon de la plej brutalaj perfortemuloj, kiuj primokas tian emon kaj profitas ĝin. Ĉu vere iu kredas ke oni povos konvinki tiajn homojn per virta ekzemplo kaj amikemaj vortoj? Pie belaj iluzioj ofte favoras la intencojn de potencavidaj sovaĝuloj, kiuj neniel interesiĝas pri paco aŭ harmonia kunvivado. Do, bonintencaj homaranoj devas konservi, flegi kaj estigi fortan kapablon por defendi energie vivon kaj bonfarton de tiuj, kiuj volas vivi pace, feliĉe kaj digne kun respekto por aliuloj. Belaj revoj estas tre ŝatindaj. Tamen ili neniel detruu la kapablon rekoni aspektojn de realo, nek la bonfarton de pacamaj mortidevuloj! Bona intenco sen sana prudento, nek konscio pri realeco, ne bonfartigos la homaron.

Werner SCHAD, Aŭstrio

POLLANDO

Landlimoj sen limoj

En mondo, en kiu daŭre regas ŝovinismo kaj naciismo, tamen laboras homoj por krei pli harmonian, pli pacan ekziston. Tian gravan, edukan kaj artan celon evidentigas i.a. la fondaĵo Pogranicze (Landlimeco) en la urbeto Sejny, Pollando. Tie ĉi loĝas homoj de diversaj naciecoj, kutimoj, religioj, rekonante la rajton al alieco de ĉiu kunloĝanto.

Pogranicze estas fondita antaŭ 10 jaroj de kvar personoj sur terpeco apud la landlimo pol-litova-belorusia. La urbeton Sejny oni ne hazarde elektis: ĝi liveris plurajn atestojn de kunvivado de pluraj etnoj. La arkitekturo estas multdira: sinagogo, evangelia preĝejeto, katolika baziliko kaj eta tombejo de raskolnikoj — movado soci-religia de la 17a jarcento kontraŭanta la oficialan ortodoksan religion — indikas buntan, plurkulturan miksaĵon.

Spektakloj

Ĉio komenciĝis modeste, sed baldaŭ, pro la graveco de la programo, la iniciatintoj ricevis financan subtenon de la ministrejo pri kulturo. Baldaŭ la fondaĵo ekuzis du postjudajn konstruaĵojn, la Blankan Sinagogon kaj “jeŝiva”, la iaman lernejon. En la sinagogo okazas teatraj spektakloj kaj koncertoj, ekzemple de orkestro prezentanta judan muzikon.

Plej grava laboro celas la junularon. Per la programo “Landlimeca lernejo” diverskulture edukiĝas junaj homoj. Realiĝas ankaŭ art-edukaj seminarioj kun infanoj. Ekzemple, “Memoro pri pasinteco” celis respondi la demandon: Kiamaniere kultura heredaĵo povas fariĝi vivoplena por juna generacio? Minoritatoj kiaj ciganoj ne neglektiĝis: la aranĝo “Cigana Vilaĝeto” provis forigi kliŝojn pri tiu ĉi popolo.

Filmisto

En 1994 la fondaĵo komencis eldoni verkojn pri la temoj harmonio kaj paco. Ĝia kvaronjara revuo “Krasnogruda”, laŭ la nomo de apuda vilaĝo, ricevis prestiĝan premion de pariza-pola kultura asocio. Cetere la laboron de la fondaĵo subtenas la pola filmisto Andrzej Wajda [andĵej vajda], ĉi-jare distingita per premio “Oscar”, kaj la verkistoj Ryszard Kapuściński [reŝart kapuŝcinjski] kaj Jerzy Ficowski [jeĵe ficovski].

Ficowski — kies patro Tadeusz estis esperantisto kaj dramo-tradukinto — ricevis ĉi-jare la titolon “Homo de Landlimeco”. La ekspozicio dediĉita al la verkisto — poeto kaj konato de la cigana lingvo kaj kulturo — vekis intereson de multaj.

Zofia BANET-FORNALOWA/pg

En la iama juda lernejo en Sejny situas la dokumento-centro de fondaĵo Pogranicze.

Poeto Jerzy Ficowski (dekstre) ricevas premion “Homo de Landlimeco”.

Sejny: urbeto transpontanta kulturojn.

IRLANDO

Ekskapo eskapas

Antaŭe ŝatata kaj respektata, nun mokata kiel “Houdini” (laŭ la usona senkatenigisto kaj eskapisto): jen la sorto de la iama irlanda ĉefministro Charles Haughey [ĉalz hoĥe]. Tiu, laŭ esploroj de registara tribunalo, kulpas pri kontraŭleĝaj agoj plenumitaj, kiam li estis ministro. Poste, juĝisto akuzis lin eĉ pri ĵurrompo kaj pri obstrukco de la tribunala laboro.

Tamen, kiam Haughey devis aperi antaŭ kriminala kortumo, la tiea juĝisto akceptis pledon de la defenda advokato, ke la akuzato frontos al maljusteco. Kialo: en parlamenta debato la vic-ĉefministro Mary Harney deklaris, ke malhonestaj politikistoj estu punitaj. Ĉi aserto, laŭ la advokato de Haughey, povus negative influi ĵurianojn.

Manifestacio

Plue, kaj ĉefe, publikaj manifestacioj, ankaŭ afiŝoj kaj flugfolioj presitaj de la partio de socialistaj laboristoj kaj distribuitaj tra Dublino, estis interpretataj de la juĝisto kiel personaj atakoj kontraŭ Haughey, kiuj same minacus justan verdikton. Decidite estis prokrasti la proceson ĝis ankoraŭ nefiksita dato.

Intertempe la ŝtata prokuroro deklaris la decidon kontraŭleĝa kaj neracia. Eblas argumenti, ke se oni akceptus la decidon, la konsekvencoj neimageble damaĝus justecon en Irlando. Teorie, iu ajn krimulo povus ruze instigi influhavajn personojn insulti lin kaj postuli punon, por ke poste la akuzato pledu, ke la asertoj fias kaj implikus proceson.

Jen ne la unua fojo, ke “Houdini”-Haughey eskapis sian punon. Ĉu tamen la reganta koalicio “eskapos” sian sorton, dubendas: la publiko forte kritikis vic-ĉefministron Harney, membron de la plej malgranda koalicia partio, pro ŝia rolo en la afero.

IRL/pg

KONKURSO

Per malnovaj aŭtoj ĉirkaŭ Balta Maro

Cent aŭtoj startis en Nederlando meze de junio kaj post tri tagoj enveturis la litovan ĉefurbon Vilnius. Vere Litovion atingis ne ĉiuj startintaj aŭtoj — tridek el ili paneis sur polaj vojoj, kaj unu en Litovio.

En la konkurso “Malnovaj aŭtoj al la arkta cirklo kaj reen” rajtis partopreni nur aŭtoj produktitaj antaŭ la jaro 1967. La plej malnova estis “Simplex” de la jaro 1916. La aŭtoj estis dividitaj laŭ konstrujaro en du kategoriojn: produktitaj antaŭ 1949 kaj antaŭ 1967.

Dum 20-taga rondveturo ĉirkaŭ Balta Maro oni traveturis 9000 kilometrojn. La aŭtojn stiris nederlandanoj, argentinanoj, belgoj, kanadanoj, germanoj, britoj, italoj, aŭstroj, skandinavoj, svisoj, rusoj kaj usonanoj, reprezentantoj de Sud-Afriko. En la konkurso oni luktis por du specialaj premioj — “Pokalo de nacioj” kaj “Pokalo de damoj”.

El Litovio la aŭtoj direktiĝis al maŝina muzeo en latva ĉefurbo Rigo. Poste sekvis Estonio, Finnlando, Svedio kaj la finalo estis en norvega ĉefurbo Oslo.

Laimius STRAZNICKAS

Multaj eksterordinaraj aŭtoj en la centro de la ĉefurbo Vilnius.

Multaj stiristoj de malnovaj aŭtoj en paradaj kostumoj.

Vilniusanojn allogis “Bentley” de 1929.

FILATELO

Nova aŭstra poŝtmarko

Aperis poŝtmarko pri okazaĵo en Malsupra Aŭstrio. Tie malsatega metilernanto iam ŝtelis panon ĉe iu posedanto, kiu estis kamparano aŭ bakisto. Tiu lasta koleriĝis, prenis duan panbulon kaj ĵetis ĝin sur la forkurantan knabon. Li trafis la junulon tiom malbone, ke tiu mortis. Ĉar la murdinto estis respektata viro, li ne estis severe punita, sed nur devigita starigi kolonon kun priskribo de tiu fiago. Tiun kolonon oni nomas germane Marterl kaj ĝi devenas de la latina vorto martyrium (martireco). Sur ĝi la jarindiko ne plu bone legeblas — 1301 aŭ 1501. La aŭstra poŝtmarko pri tiu okazaĵo aperis en junio 2000 kaj havas valoron de 23 ŝilingoj (1,67 eŭroj). Ĝi estas unu el la lastaj kun nur ŝilinga valorindiko. Ekde 2001 la aŭstraj poŝtmarkoj indikos la valoron en ŝilingoj kaj eŭroj, kaj ekde 2002 nur en eŭroj.

WALTER KLAG

JAPANIO

Koalicio kontuzita

Fine de junio elektiĝis 480 parlamentanoj al la Ĉambro de Deputitoj — japane shugi-in — unu el la du ĉambroj de la japana parlamento (kokkai). Suferis la reganta koalicio: la Liberala Demokratia Partio (LDP) perdis seĝojn, sed restas la plej granda partio. Ankaŭ koaliciaj partneroj de LDP spertis malvenkojn.

Tamen malgraŭ opoziciaj gajnoj, registritaj ĉefe de la Demokratia Partio de Japanio, la prezidanto de LDP, Mori Yoshiro, konservis sian ĉefministran postenon. Do la regantaj partioj retenis sian povon.

Dinastioj

La balotoj plenumiĝis laŭ kombino de rekta elektado kaj proporcia reprezentado: 300 deputitoj estas elektitaj en siaj distriktoj kaj 180 laŭ partiaj voĉoj. Voĉdonanto ricevis du balotilojn por indiki kandidaton kaj partion. Interesa fenomeno: travivo de politikaj dinastioj. Gefiloj heredas la seĝojn de siaj patroj: ekz. Obuchi Yuko, filino de mortinta eks-ĉefministro Obuchi Keizo, transprenis lian seĝon.

    Jenas partioj en la Ĉambro de Deputitoj:

  • Liberala Demokratia Partio 233
  • Demokratia Partio de Japanio 127
  • Nova Komeito 31
  • Liberala Partio 22
  • Japana Komunista Partio 20
  • Socialista Demokratia Partio 19
  • Nova Konservativa Partio 7
  • Sendependuloj kaj aliaj 21

IGARASI Takeo / pg

ORIENTA EŬROPO

Kiu sukcesis, kiu postrestis?

Dek jaroj pasis post la revolucioj en orienta Eŭropo, pacaj kaj sangaj, kiuj kaŭzis la malaperon de la socialisma landaro. Nun la diferencoj en la unuopaj ekonomiaj sistemoj komencis manifestiĝi ĉiam pli klare. Ĝenerale, la landoj en meza Eŭropo havas ioman ekonomian kreskon, la balkanaj havas nereguligitan mastrumadon, kaj la plimulto de eksaj respublikoj de Sovetio ekonomie postrestas, ankaŭ inkluzive kaj kompare kun la propraj sukcesoj antaŭ nemultaj jaroj.

La komparo de la malneta enlanda produkto (MEP) de diversaj landoj inter 1989 kaj 1999 restas la sola plej certa indikaĵo de progreso aŭ de ties manko. Cetere ankaŭ tiu valoro devus esti konceptata je la fono de komenca transiro de la eksaj socialismaj landoj el centra plana al merkata ekonomio. Tiu transiro en multaj kazoj kaŭzis pli ol 50-procentan redukton de la produktado.

La ciferoj, kiujn publikigis Eŭropa Banko por Rekonstruo kaj Evoluigo (EBRE) indikas grandan diferencon inter Pollando, kie la kresko de MEP konsistigis 22 %, kaj Moldavio, kies ekonomio reduktiĝis je 69 %. Nur en unu lando — Slovenio — estas observata absoluta kresko de po 8 % jare. Kelkaj landoj — Albanio, Estonio, Hungario kaj Slovakio post 10 jaroj venis al la sama rezulto, ekde kiu ili komencis — la indicoj de MEP restas la antaŭaj. La produktado de Bulgario kaj Rumanio reduktiĝis je 25-30 procentoj, en Rusio kaj Ukrainio — respektive je 50 kaj 60 procentoj.

Certe tiuj ciferoj prezentas tre tristan bildon. Unue, gigantaj sektoroj de la socialisma ekonomio estis destinitaj por militproduktado kaj sekve ne alportis profiton al la loka loĝantaro. Due, la produktado de varoj por civilaj bezonoj ofte estis malnova, damaĝa por la naturmedio kaj estis praktikata kun granda konsumo de krudaĵoj. Trie, en la oficialaj donitaĵoj de la postsocialisma tempo mankis ciferoj pri la produktado en branĉoj de la tiel nomata “griza ekonomio”, kies partoprenantaj firmaoj ne emas sciigi siajn enspezojn.

Tamen la kontrasto inter meza Eŭropo kaj la cetera parto de la eksa socialisma landaro evidentas. Ĉu tio signifas, ke venis tempo, ke Eŭropo rezignu pri la subteno al la plej sukcesaj landoj kiel Pollando kaj Ĉeĥio kaj apartigu pli da atento al la balkanaj landoj kaj respublikoj de la eksa Sovetio? Miklos Nemeth [mikloŝ nemet], eksa vicprezidanto de EBRE, respondas per “jes” kaj “ne”. Li opinias, ke la loĝantaro de tiu regiono devus esti preta por la momento, kiam ĝi devos apogi sin sur sin mem kaj esti en egala pozicio kun la partneroj de Eŭropa Unio. Tial oni devus nun rezigni pri la helpo.

Tiu opinio supozigas, ke la statuto de la Eŭropa Banko por Rekonstruo kaj Evoluigo, kiu estis fondita por starigi kaj evoluigi la merkatan ekonomion en la landoj de orienta Eŭropo, devus esti ŝanĝita. Nemeth substrekis, ke en la nuna situacio estas certa ironio: la plej progresintaj landoj de orienta Eŭropo nun devas ĉefe turni pli da atento al la sociale orientitaj sektoroj de sia ekonomio kaj ŝtata agado, dum por la postrestintaj plu gravas liberigi la ekonomion de la tro granda ŝtata partopreno kaj fortikigi la “merkatajn muskolojn”.

Dek jarojn post la ruiniĝo de komunismo, orienta Eŭropo demonstras tre kontraŭajn ekonomiajn rezultojn: iuloke la ekonomia kresko daŭras jam ses-sep jaroj, aliloke ĝi apenaŭ nun komenciĝas kaj la supreniĝo restas nur revo. Tamen jam nun oni povus diri kun relativa certeco, ke en la plimulto de tiuj ŝtatoj la internaciaj kreditoroj elspezis sufiĉe multe da mono, kaj la demando pri la sukceso aŭ fiasko estis difinata ĉefe de enlandaj faktoroj.

Evgeni GEORGIEV

EMERITIĜO

Pensoj pensiaj

Okazis fine de junio la unua fervojista striko en Aŭstrio ekde 35 jaroj. Inter la 11a kaj 12a horoj 250 trajnoj ne veturis kaj en Vieno funkciis publikaj trafikiloj nur ekde la 7a horo matene.

Fervojistoj protestis kontraŭ altigo de la pensio-aĝo. En Aŭstrio viro pensiuliĝas je 60 jaroj, virino je 55. Dum la lastaj jardekoj draste kreskis la nombro de pensiuloj. Nek la ŝtato nek la asekuraj kompanioj havas sufiĉe da mono por pagi tiom da pensioj. Tial la registaro decidis altigi la aĝojn je 18 monatoj. Protestis la fervojista sindikato. Obstinis la registaro. Sekvis striketo.

En Vieno forestis trafika fiasko. Matene oni vidis pli da biciklantoj ol kutime. Kelkaj eklaboris pli malfrue kaj kelkaj ope uzis aŭton. Traktadoj inter registaro kaj sindikato daŭras.

WALTER KLAG

Vienanoj devis rezigni pri tramoj dum la unua fervojista striko dum 35 jaroj.

TRANSPORTO

Protestas naj-baroj

Sudan Germanion kaj nordan Italion interligas la aŭtoŝoseo “Brenner”, kiu kondukas tra la aŭstria federacia regiono Tirolo. La plej grava konstruaĵo estas la 820 metrojn longa Eŭropa Ponto sude de Innsbruck [insbruk]; pro sia 180-metra alteco ĝi estas la plej alta piliera ponto en Eŭropo.

En 1960, kiam estis konstruita la ponto, oni fieris pri tiu ĉi teknika miraklo. Intertempe beno iĝis malbeno. Kreskadas venenaj gas-eligoj kaj bruo. En 1990 okazis jam 900 000 kamion-veturoj sur la ŝoseo, en 1999 pli ol 1,68 milionoj — 75 000 pli ol permesas kontrakto inter Eŭropa Unio (EU) kaj Aŭstrio. Do fine de junio kelkmil tirolanoj baris dum 30 horoj la ŝoseon. Ŝoforoj, antaŭe avertitaj, ne suferis pro gravaj ŝtopiĝoj.

La aŭstra registaro volas procesi kontraŭ EU, se tiu ne reduktos kamion-veturojn laŭ la kontrakto; krome, naturprotektaj asocioj anoncis pliajn baradojn. Kontraŭas ĉiujn manifestaciojn la germana trafikministro, kiu postulis liberan interŝanĝon de varoj. Kritikis ankaŭ sudtirolaj politikistoj, timante, ke forestos turistoj el Germanio.

Fervoja tunelo 50 km longa sub la Brenner-montopasejo solvus la problemon. Tamen por tunelo mankas mono.

WALTER KLAG

Konstruita estas Eŭropa Ponto en 1960; eldonita la poŝtmarko en 1971.

AŬSTRALIO

Paŝoj al amikeco

Antaŭ kelkaj jaroj oni starigis komisionon en Aŭstralio por rekomendi kiel reamikigi aborigenojn kaj setlintojn. La komisiono konsideris plurajn aspektojn de la vivo de la aborigenoj — ĉ. 250 000 homoj — inkluzive de ter-rajtoj, edukado kaj diferencoj inter aborigenaj tradicioj kaj nacia, ĉefe angla juro. Aparta problemo koncernis duon-indiĝenajn infanojn “ŝtelitajn” el siaj familioj kaj edukitaj en religiaj institucioj.

Finfine prezentis komisionanoj al la registaro t.n. deklaracion, kiu eble kondukos al reamikigo. Samtempe oni organizis tra la tuta lando manifestaciojn por montri la subtenon de la popolo por tiu ĉi paŝo al amikeco. Ekzemple en Sidnejo partoprenis ĉ. 200 000 homoj en tiel nomata koroborio, socia kaj religia aborigena festo, dum kiu ili promenis trans la havenponton por esprimi sian pretecon amikiĝi. Dume aviadilo “skribis” en la aero la vorton “pardonon”: tiel esprimis ordinaraj aŭstralianoj sian bedaŭron pro iamaj misagoj kontraŭ aborigenoj. La registaro, tamen, rifuzas pardonpeti: ĝi ne volas iel agnoski kulpon kaj tiel esti devigata kompensi aborigenojn.

Sendependaj

Kelkaj aborigenaj eminentuloj kaptis la okazon por postuli “traktaton” inter aborigenoj kaj la ŝtato. Ankaŭ tion ne akceptas la registaro: aborigenoj ne estu konsiderataj iel apartaj aŭ sendependaj. Juristoj subtenas interkonsenton tian — aŭ pakton — inter ĉiuj etnaj grupoj por tiel registri la celojn de la tuta aŭstralia komunumo.

Evidentiĝos la spirito de reamikigo dum la Olimpikaj Ludoj. Oni jam akceptis la olimpikan flamon ĉe Uluru, rokego en la centro de la kontinento kaj sanktejo por aborigena kulturo. Aborigenaj sportistoj estis inter la unuaj portantoj de la flamo. Antaŭvideblas pliaj koroborio-j kaj manifestacioj pri la temo “reamikigo”.

Ralph HARRY/pg

Per tramo tra nia planeda sistemo

La Scienca Semajno, okazigita en 2000 en multaj aŭstraj urboj, allogis milojn da interesitoj. Multfacetaj estis la aranĝoj: “Ne timu teknikon”, “Ĉu vi bone aŭdas?”, “Turkoj en Vieno”, “Lingvo kaj humoro” kaj 350 aliaj. Ne malpli ol 1000 sciencistoj montris, ke scienco estas nek “seka”, nek vivofremda. Plej originalan ideon havis la astronomoj, kiuj montris modelon de nia planeda sistemo en skalo 1 : 2 400 000 000. En la urbocentro, je la finhaltejo de la tramo 41 videblis tabuloj kun informoj pri nia Suno kaj la sunproksimaj planedoj, je la sinsekvaj haltejoj tabuloj pri Jupitero, Saturno, Urano, Neptuno kaj Plutono. Do oni povis veturi trame tra la planeda sistemo, sed kvazaŭ je 30-obla lumrapideco, kio fizike ne eblas. Tiel oni vidis, kiel malgrandaj estas la planedoj rilate al la distancoj: en tiu modelo la diametro de nia Tero estas nur 6 milimetroj, sed la distanco al la proksimaj Venuso aŭ Marso estas unu tramhaltejo, do preskaŭ unu kilometro!

WALTER KLAG

Astronomia stando antaŭ la viena universitato. Per teleskopo eblis observadi la sunmakulojn.

“Kosma tramo” 41

Haltejo Jupitero

TRAMOJ

Publikaltira teknika ekspozicio

Pli ol dek mil interesatojn allogis la “Viena Tramotago” lastjare en la remizo Erdberg. Multfaceta estis la programo: pregado de medaloj, speciala poŝtejo, ekspozicio de specialaj surrelaj veturiloj, ŝminkado por infanoj. Fortuloj estis invitataj tiri tutan metrovagonon. En pulbazaro oni povis aĉeti malnovajn ŝildojn de tramoj indikantajn la lininumeron aŭ finhaltejon.

Ĉiun duonan horon veturis speciala metrotrajno de la haltejo Erdberg al Simmering laŭ la plilongigo de linio U3 inaŭgurota en decembro 2000.

Pro la kreskanta metrotrafiko — ja samtempe estas konstruataj la plilongigoj de la linioj U1, U2 kaj U3 — necesas pliaj trajnoj. Dum la tramotago eblis admiri kaj trairi prototipon de la nova metrotrajno de tipo “V”. Kooperativo el tri firmaoj liveros dum la periodo 2000 ĝis 2006 entute 61 sespartajn trajnojn, kiuj kostos 384 milionojn da eŭroj. Tiuj novaj trafikiloj estas pli bonaj ol la nunaj jam 25-jaraĝaj en la sekvaj rilatoj:

— trairebleco tra la tuta trajno;

— klimatizitaj vagonoj kaj stiristaj kupeoj;

— tute ebenaj enirejoj inter la samnivelaj perono kaj vagonplanko;

— minimuma fendo inter kajo kaj veturilo;

— kupeoj por rulseĝoj kaj infanĉaroj;

— fascina aspekto konceptita de artisto;

— plibonigita informsistemo por la pasaĝeroj.

La 163-tunaj trajnoj konsistas el kvar motorvagonoj en la mezo kaj po unu stirvagono kun stiristaj kupeoj ĉe la antaŭo kaj malantaŭo de la trajno. La trajnoj longas entute 111 m, disponas pri 260 sid- kaj 1100 star-lokoj. Pro la malgranda distanco de la haltejoj la maksimuma rapido estas nur 80 km/h, la akcelo 1,2 m/s2. Ĉar Vieno estas monteta urbo, la kuna povumo de la motoroj estas relative granda: 2560 kW. Tiel la trajnoj kapablas facile suprenveturi laŭ 45-promila deklivo.

Walter KLAG

La nova viena metrotrajno tipo “V” de ekstere ...

... kaj de interne.

Ĉarmaj kantoj por infanoj

Kantojn por infanoj karakterizas verŝajne la samaj ecoj ĉie en la mondo: la melodio estas relative simpla, la ritmo danc-instiga, kaj koncerne la tekston, ĝia sonkvalito gravas pli ol la enhavo. Ne mirindas ke ankaŭ la kantoj de “Ni dancu en la rondo” respondas tiujn ĉi antaŭkondiĉojn. La temoj estas same universalaj: pri kverelo, puno, reamikiĝo (“Vergon ĵetis mi, Ĉe mi Bitu’”), pri muzikiloj (“La vendejo de sinjor’ André”), amkantoj (“Bufo Kururu’” “Al Tororo’”, “Dronis la boato”, Sur ĉi strato”); ankaŭ militista kanto (“Marŝu soldato”) kaj preĝeto (“Ho fratineto”) ne mankas. Konata melodio en Flandrio kaj Nederlando estas tiu de la kanto “La bela Rozo junulin’”, kvankam la teksto estas tute malsama — ĉu eble temas pri internacia/universala melodio?

Tio pruvas ke ankaŭ la muziko respondas la tipajn porinfanajn ecojn. Sian propran karakteron la kantoj de tiu ĉi disko tamen ankaŭ kunportas, fojfoje la muziko estas vigla, foje iom trena — laŭ brazila stilo. Iom ĝena tamen estas la tro stereotipa aŭtomata akompanado helpe de modernaj teknikaĵoj, ne muzikiloj sed sonsinteziloj.

La tekstlibreto estas bele prizorgita kun desegnaĵetoj en la fono de la tekstoj kaj indikoj pri la akompanaj agordoj. Konklude ni povas prijuĝi la KD-on jene: kompakta disko kun kantoj por infanoj ĝis, ni diru, sesjaraĝaj. Ĝia nivelo estas komparebla al tiu de samspecaj nacilingvaj (almenaŭ flandraj/nederlandaj) kasedoj aŭ diskoj. Ĝi do estas riĉigo de la stoko de porinfanaj lingvaj amuziloj.

Guido VAN DAMME

Ni dancu en la rondo. Brazilaj kantoj por infanoj. Tradukis Jorge Teles; kantas Flávio Fonseca kaj Cristina Pancieri. Eldonis: Brazila Esperanto-Ligo. Prezo ĉe FEL: EUR 16,00 + sendokostoj.

Libro leg-enda pri tempo legend-a

Unu post la alia aperis du sufiĉe diversaj eldonoj de la libro de Mikaelo Bronŝtejn Legendoj pri SEJM (tiu Mikaelo, kiu furoris dum la telaviva Universala Kongreso per du aŭtoraj koncertoj, prelego kaj senvorta aktorado en teatraĵo). La aŭtoro uzis sian verkistan talenton por jen nostalgie, jen humure rakonti diversajn epizodojn pri la legendeca SEJM (Sovetia Esperantista Junulara Movado), kiu en la post-stalina periodo fariĝis alloga centro por miloj da junaj (kaj ne nur junaj) homoj.

En la jaro 1999 la iam juna Mikaelo iĝis 50-jarulo, kaj la eldonejo “Impeto” petis Vladimir Samodaj, kunfondinton de SEJM kaj la aŭtoron de ĝia nomo, verki libron donace al Mikaelo. Vladimir Samodaj verkis pri la sama temo, sed malsame, iom pli sistemece, jen aldonante multajn novajn epizodojn, jen iom polemikante.

Parolante pri la Esperanto-mondo, la aŭtoro ne limigas sin je SEJM, sed rakontas ankaŭ pri la altruda “patronado” (fakte kontrolado kaj premado) de la movado fare de burokratecaj kaj sekurecaj organoj en Sovet-Unio en la 60aj-80aj jaroj. Tiele oni fakte ekscias, kio longe estis ŝtataj sekretoj. Unuafoje aperas la “absolute sekretaj” dokumentoj de Centra Komitato de Komunista Partio de Sovet-Unio pri la esperanta movado, akceptitaj en la jaro 1978. Tio estas vere legenda!

Kvar ĉapitroj rakontas pri la elstaraj esperantistoj kaj ĉarmaj homoj, pliaĝaj amikoj de la aŭtoro (kiujn ankaŭ mi bone konis), Aleksej Verŝinin, Nikolaj Blaĵkov (ĉu vi scias pri lia busto de Zamenhof, troviĝanta en la urbocentro de Odeso?), Sergej Rublov (jes, tiu elstara tradukinto de fabloj de Ivan Krilov — sed ne nur!), Konstantin Gusev (majstro de poezia verkado kaj tradukado).

Speciale interesaj estas la ĉapitroj pri la aŭtoro kiel redaktoro de multaj esperantaj eldonaĵoj kaj partopreninto de Universalaj Kongresoj de Esperanto.

La libro parolas ankaŭ pri la ekstermovada vivo de la aŭtoro-tradukisto en pluraj arabaj landoj, redaktoro de la araba versio de la populara gazeto “Moskvaj novaĵoj” (ĉu vi memoras esperantajn suplementojn al tiu gazeto? Ilin redaktis kaj preparis Vladimir Samodaj).

Tra la tuta libro dise aperas belaj lirikaj (ne politikaj kaj ne movadaj!) poemoj de Vladimir Samodaj: li ja estas ankaŭ bona poeto, verkanta en klara (zamenhofeca) stilo (vidu, por ekzemplo, liajn versaĵojn en “Esperanta antologio” kaj “Vojaĝo en Esperanto-lando”).

Jen pecetoj el lia nova poemo “Aŭtuno venis”:

Aŭtuno venis. Jam la sesdek tria... Vegetas mi, nek sobra, nek ebria, Ĉar sobri mankas la kialo, Ebrii — mankas la dezir’. Zigzagas plue mia viv-realo... Ĉu longe daŭros ĝia kurba ir’? .................................. Plu vivas mi, pro lac’ duonebria... Aŭtuno venis. Nur la sesdek tria...

Ricevinte la libron, mi tuj tralegis ĝin unuspire dum kvar horoj. La saman plezuron mi deziras al ĉiuj.

Boris KOLKER

Vladimir Samodaj: Ne nur legendoj, ne nur pri SEJM. Homoj kaj epizodoj. Eld. Impeto, Moskvo, 1999. 176 paĝoj kudre binditaj. ISBN 5-7161-0061-9. Prezo ĉe FEL: 9,10 eŭroj + afranko.

Ne nur pri vortuzado

Ĉi tiu estas tre bonvena stud- kaj ekzerco-libro por progresantoj. Kiel diras la titolo, temas plejparte pri vortuzado. Ĉi tiu dua volumo inkluzivas sekcion 4 La socia vivo, en kiu estas la partoj: Ĉu vi estas soci(et)an(in)o?; La familio; La laboro; La ludo; Socia vivo en Esperantujo; La komunikiloj; La politiko; La ekonomio.

Per ludoj, multaj grafikaĵoj, informtekstoj, enigmoj, kaj semantikaj eksplikoj, la aŭtoroj helpas la progresanton ekkoni la nuancojn de multaj esperantaj vortoj kaj ilin uzi ĝuste. Multaj el la tekstoj estas tre interesaj pro siaj informoj, tiel ke la libro edukas ne nur pri vortuzado.

La stilo estas klara, la teksto estas bone polurita, ĉiam gramatike ĝusta, kaj tre zorge korektita, tiel ke oni malofte trovas komposterarojn. Ĉiurilate, modela verko.

Mi tre varme rekomendas al studantoj kaj instruantoj ĉi tiun verkon por hejmstudado, kaj ankaŭ kiel studlibron uzeblan en klasoj.

Donald BROADRIBB

Christiane De Vleminck kaj Emile Van Damme: Leksikaj ekskursoj, dua volumo. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2000. 240 paĝoj, kudre binditaj. ISBN 90-71205-69 X. Prezo ĉe FEL: 14,00 eŭroj + afranko.

PROGRAMOJ

Gaja lernilo

Certe pluraj inter ni ofte haltis en la vendejo antaŭ iu interesa, belaspekta, plurkolora lernolibro pensante: se ni havus ion similan en Esperanto! La samo okazas antaŭ la bretoj kun aliaj iloj, kiuj plifaciligas lernadon de lingvoj. Hodiaŭ apenaŭ ekzistas moderna lingvo, kies bazajn sciojn oni ne povas lerni aŭ ekzerci per komputila KD.

Ĉu eblas io tia ankaŭ en Esperantujo? Jes, certe. Ĉi-foje ni prezentas al vi unu tian provon, kiun inventis Ĝorlo, Nuba kaj Rava — membroj de ĉina esperanta familio.

La KD havas la titolon Gaja lernado en Esperantujo 1, kun subtitolo Bonvenon en nia paca lando: la enkondukajn motivojn el la praktika Esperanto-movado akompanas la himno. La enhavo de la KD estas dividita en dek “ĉapitroj”: la alfabeto, kantoj (interalie La espero, Ruĝa pomo, Dancu, dancu, lulkanto), rakontanta domo (kvar ĉarmaj rakontetoj), poemoj (kvin poretulaj poemoj facile lerneblaj), dialogo (tri dialogoj prezentas bazan konversacion), numeroj, la animaloj (bestoj vivantaj en zoo kaj akvo), la korpo, la familianoj, koloroj.

Malantaŭ ĉiuj el la supre listigitaj ĉapitroj troviĝas ĉarmaj, klarkoloraj, tre alkvalite prilaboritaj virtualaj bildoj. Oni trovas vortojn el la ĉiutaga vivo.

Pluraj ĉapitroj enhavas ludojn: ekzemple ĉe la alfabeto ĝusta kunligo de la literoj donas belan marbesteton. Ĉe koloroj oni ligas diversajn objektojn kun la koloroj; ĉe bestoj troviĝas memorludo, en kiu oni devas dum 20 sekundoj kunligi nomojn kun la bildetoj (ĉe rea ludado la ordo estas nova). Ĉe la korpo oni devas redoni al la elefanteto ĝiajn korpopartojn. Familianojn oni devas parigi.

Aparte laŭdinda estas tio, ke ĉiujn vortojn, dialogojn, kantojn, poemojn, rakontojn oni povas aŭskulti kaj ofte legi samtempe. Meze de la unuopaj bildoj troveblas granda libro, en kiu oni povas “trafoliumi” ne nur vortojn kaj dialogojn de la koncerna “ĉapitro”, sed ankaŭ de aliaj. La valoro de tiu skriba parto estas eĉ pli grava, se oni celas ĝustan lernadon.

Certe neintence, ĉe la elparolo oni foje apenaŭ aŭdas la finan -n de la akuzativo. Plie, elparolata “p” ofte transformiĝas al “b” (ekzemple, pupo iĝas bubo, jupo — jubo, kapo — kabo, korpo — korbo, ktp). Simile validas por la literparo “t-d”. Io, kio ĝenas, estas ofta uzado de “li” aŭ “ŝi” anstataŭ “ĝi” ĉe bestoj: ekzemple, en la rakonteto Bestidoj kaj liaj patrinoj, “ŝiaj flugiloj”. Foje ankaŭ superfluas “la”, ekzemple en “araneo sidas sur la sia reto”.

Malgraŭ la ĵus listigitaj mankoj, ĉi tiu KD certe prezentas valoran modernan helpilon. Espereble ĝi trovos sian lokon en pluraj Esperanto-societoj kaj Esperanto-parolantaj familioj, ĉar ĝi vere povus lernigi kaj etajn infanojn kaj junulojn, sed same amuzi pliaĝulojn.

Bazaj kondiĉoj por funkciigo de la KD: persona komputilo kun procesoro Pentium, Vindozo 95, 98 aŭ NT, KD-legilo kun rapido minimume 8X, mimimume 16 MB da memoro (prefere), 256 kolorojn. Se oni metas la diskon en la KD-legilon, ĝi aŭtomate ekas.

Marija BELOŠEVIĆ

Belnuba Liu: Gaja lernado de Esperanto, lumdisko por Vindozo. Eldonis Xi’an-a Esperanto-Asocio, Xi’an. Prezo ĉe FEL: 15 eŭroj + afranko.

Atentokapta sed ruĝkrajoninda

Strange, strange, strange. La sola aŭtoro el ĉiuj, kapablinta por la Adelajda Kongresa Universitato liveri manuskripton lingve seneraran kaj stile neriproĉeblan, liveras al ni nun libron, en kiu la presdiabletoj strange abundas kaj la lingvaĵo abunde strangas. Tiom pli domaĝe, ĉar la rakontofadeno meritus vere iomete pli da metia kvalito kaj lingvaĵa prudento, ol oni ĉi-verke prezentas al ni.

La intrigo

Temas pri historio, baziĝanta sur veraj okazaĵoj en Germanio fine de la sesdekaj jaroj. La protagonisto estas juna brito, kies taglibro — laŭ aŭtora aserto — fundamentis la rakonton. Okaze de estado en Germanio por perfektigi siajn lingvajn sciojn, tiu brito iomete hazarde kaj preskaŭ kontraŭvole iĝas provizora hejmestro en hejmo por mizeruloj. Tamen tiuj ĉi mizeruloj estas tre specialaj. Temas senescepte pri ne-germanaj viktimoj de naziaj abomenaĵoj. Tiuj kompatindaj homoj, psiĥe frakasitaj, poste en civila Germanio iel ne sukcesis reordigi sian vivon kaj pro diversaj krimoj aŭ krimegoj trafis en malliberejon. Post ilia liberigo, ĝuste tiu ĉi hejmo — speco de rifuĝejo — pretis akcepti ilin, pro tio, ke la sufiĉe mistermotiva brita hejmfondintino traktis ilin eksaliancanoj en la tiama milito. Ŝi tute malkaŝe malamas germanojn kaj ĉion germanan. Tiu ĉi frenezeta fondintino, same kiel ŝiaj frenezegaj ŝafidoj, vivas ankoraŭ en epoko pasinta, kvazaŭ la nazioj aktuale plu rabus kaj rabius.

Malvolviĝas ege stranga kaj interesa rakonto en religia karitata socialhelpa medio. Sed oni ne mistaksu. Ĝi entenas ĉiujn ingrediencojn por kapti kaj teni la atenton de la leganto. Kvankam la komenco iomete stagnas, la rakonto malrapide akiras impeton kaj baldaŭ oni ne plu povas elmanigi la libron. Ĝi komence tre subtile allogas al plulegado, ne pro iuj sensacioj, sed simple pro tio, ke oni volas scii pri la plua evoluo de la vivo de tiuj strangaj loĝantoj de la rifuĝejo. Oni sciemas pri iliaj fataloj kaj ties profundaĵoj. Dum la hejmestro laŭpove klopodas helpi tiujn frenezajn mensajn vrakojn, li pli kaj pli komprenas iliajn strangajn socie neakcepteblajn kondutojn. Meze de tiu terura teksaĵo el memoroj pri hororaj okazintaĵoj en la tiamaj koncentrejoj kaj la frenezaj agadoj de la hejmanoj, ekfloras unua amo, kvazaŭ misloka rozo rekte apud la sterkejo. Pri la iomete nekutima sufiĉe suka am-akompana amoro, nu, pri tiu prefere legu ĉiu mem.

En la romano ĉiuj fonaĵoj pri tiama post-postmilita Okcidenta Germanio kaj ĝia socio estas precizaj. La etoso aŭtentas kaj pluraj okazaĵoj rilate la tiamajn studentajn ribeladojn en Germanio kredinde kunrolas. Aldone en la libro religiaj demandoj temiĝas. La parte vivrandaj roluloj havas tre malsamajn opiniojn pri metafizikaj aferoj kaj la ebla morala kodo, laŭ kiu homo teniĝu. Iel pio kaj fio, same kiel kulpo kaj senkulpo, iĝas malfacile malnodeblaj.

Kure de la libro la rakonta fluo pli kaj pli kirliĝas, kvazaŭ rapidiĝanta akvo survoje al falego. Kvankam la neevitebla klimakso forsuĉas de oni la spiron, la vera kulmino montriĝas unue epiloge. Finlege oni postlasiĝas plurfacete enpensiĝinta.

Fuŝoj

Nedefendeble estas, ke tra tuta libro ĉiuj propraj nomoj hazarde komenciĝantaj per majuskla litero K fakte presiĝas kun komenca minuskla litero k. Je ducerba diplodoko! Ĝuste al kiu el la tri simioj — nevida, neaŭda kaj neparola — oni komisiis por kontroli la provpresaĵon? Aŭ ĉu oni komisiis tion al absolute neniu?

Plue estas probable, ke ĉiu el la tri brunfelaj bonuloj, malgraŭ sia specie iomete limigita inteligento, konsiderinde pli bone sukcesus pri linifalda vortodividado ol la nekonata ilaĉo, kiu ĉi-libre tumultis ĉe ĉiuj maldekstraj marĝenoj. Nome ĝi regule distranĉis la vortojn ĝisatinge de maksimuma mistifiko. Tricentpaĝaj romanoj — kaj pri tia temas — certe ne estiĝas dum la preterpaso de unu nokto aŭ en la tempodaŭreto inter barbrazado kaj ekboligo de matenmanĝa ovo. Do tiom pli skandale kaj nepardoneble estas antaŭprese fajfi pri rigora kontrolado de la presotaĵo. Jam postulas simpla deco, ke oni provlege adekvate laŭu la penon de la aŭtoro verki tian ampleksan romanon.

La unua lingvaĵa manko rilatas al nomoj. Konate, la opinioj iomete diverĝas pri tio, ĉu oni esperantigu nomojn aŭ ne. Sed, ke iu ne esperantigas kaj, aldone al tio, tute ne uzas akuzativon ĉe nomoj, tio estas rekte kontraŭ la konsiloj kaj modeloj donitaj de Zamenhofo.

Aldone, kombine kun la aĉa vortodividado kaj la minusklaj k-oj, la tuta noma afero — ja fremdortografia — iĝas ne plu eltenebla ĉiupaĝa incito.

Sed la lingvaĵo estas aldone kritikinda. Abundas anglismoj — ĉu vortplurope, ĉu vortunuope. Tipe la aŭtoro elektas radikon uzatan nur science en Esperanto, kaj plene mise donas al ĝi ĉiutagan signifon laŭ la angla. Iugrade la samo estas konstatebla rilate kelkajn uzatajn germanismojn. Simile malmankas poeziaj neologismoj, neniel apartenantaj al teksto proza. Ĉiun fojon tio okazas sen nur ombro da neceso. Aldone estas pluraj aliaj strangaj stilaĵoj — ekzemple, la senescepta enteksta uzo de “ptm” anstataŭ “posttagmeze”, aŭ “pretervivi” anstataŭ “transvivi”. Kaj pri tio, kion signifu “blanka mensogo”, multaj ne-angloj certe senfine cerbumos. Tamen por nun ne tro tedi, la recenzanto rezignas pri longega pruvlisto de tiaj misuzoj.

Plene fiaskis ankaŭ la klopodo de la aŭtoro plurloke en sia romano redoni en la dialogoj de la agantoj germanajn dialektojn aŭ eksterlandulajn misprononcojn de la germana. Konsentite, jen sufiĉe malfacila traduktasko, kiu eble principe ĉiam devos fiaski en Esperanto.

La romano estas skribata en la mi-formo. Ĉi-romane troviĝas tamen du malsamaj mioj. Unue temas pri la aŭtoro mem, kiu rolas kiel kronikisto raportanta pri siaj dumintervjuaj spertoj ĉe la kolektado de la romana materialo, due temas pri la protagonisto de la romano. La saltoj inter la du mioj estas abruptaj kaj sen tipografia averto. Plurfoje oni plene konfuziĝas — ĉu nun temu pri sceno, pri kiu rakontas la aŭtoro, aŭ pri sceno, pri kiu rakontas lia protagonisto. La leganto ne povas ne konfuziĝi. Li simple ne plu kapablas kun certo identigi la respektivan mion. Bedaŭrinde, tiuj senindikaj saltoj okazas tre ofte tra la tuta libro.

Konklude

Kion diri? Malgraŭ la nepretervideblaj neperfektaĵoj — kaj la spaco ege ne sufiĉis por detaleme trapingli ilin, — tiu ĉi verko estas nepre leginda. Memkompreneble, estas ĉagrene, ke mankis la necesa ruĝa krajono de rigora revizianto. Sed Esperantuje oni ne tro postulu. Ĝuste ĉi-lande la trolaŭdataj “bonaj aŭtoroj” plej ofte preskaŭ paranoje reagas al ruĝaj krajonoj. Sekve, ke en esperanta libro kaj la enhavo kaj la prezentado perfektos, tion almenaŭ tiu ĉi recenzanto ne plu vere esperas ankoraŭ ĝisvivi. Alivorte, estas supozeble, ke niamonde pli leginda originala romano ne tre baldaŭ aĉeteblos.

PEJNO Simono

Trevor Steele: Neniu ajn papilio. Eld. H. Mayer, Vieno, 2000. 337 paĝoj. ISBN 3-901752-21-8. Prezo ĉe FEL: 16,50 eŭroj + afranko.

TER-RAJTOJ

Kla(ŭ)nado inter la montoj

En Skotlando — konsistanta el 7,6 milionoj da hektaroj — vivas kvin milionoj da homoj. Posedas tamen du trionojn de la kamparo nur 1 252 homoj. Efektive kvaronon de la tero posedas nur 66 homoj havantaj bienojn de pli ol 12 000 hektaroj.

Tiel troviĝas Skotlando en stranga situacio. Ĝi estas la lasta lando en la evoluinta mondo, kie regas feŭdismo. La brita parlamento neniam reformis la tiean ter-problemon, ĉar la supera ĉambro — la Ĉambro de Lordoj — ĉiam kontraŭis reformojn proponitajn kaj de liberalaj kaj de laboristaj registaroj en la unua duono de la 20a jarcento. Sed nun funkcias skota parlamento, kaj la supera ĉambro ne povas nuligi ĝiajn proponojn.

Impostado

Verdire la enspezo, ricevata de privatuloj pro la naturaj riĉaĵoj kaj rimedoj de la kamparo, apartenu al la komunumoj, kies laboristoj prilaboras la teron kaj kreas ties valoron. Se validus tervalora impostado, grandbienistoj ne plu povus toleri la elspezon teni neuzitaj milojn da hektaroj. Okazus do dispecigo de la grandaj bienoj, kiuj kuŝas kerne de la skota problemo.

Trafan ekzemplon provizas montetoj sur la insulo Skye [skaj], parto de la skota heredaĵo. Jam delonge oni kredis, ke la montetoj apartenas al la publiko. Sed senaverte iu s-ro John MacLeod de MacLeod [ĝon maklaŭd] anoncis, ke la montetojn li intencas vendi kontraŭ minimume 10 milionoj da britaj pundoj, ĉar la montetojn posedas li.

Baronoj

Kolere reagis i.a. pastro, profesoro Donald MacLeod, pri la alproprigo de la tero de sia klano: “Tio estas malĉastaĵo. Ni povas vidi, kiaj estas la klanestroj: rabemaj, oportunismaj feŭdaj baronoj, kiuj prostituas siajn plej proksimajn keltajn parencojn por ŝveligi siajn egoojn kaj bank-kontojn.”

Asertis John MacLeod: “Mi ne devas pruvi, ke mi posedas la montetojn. Miaparte, ili apartenas al miaj prapatroj ekde la komenco de la historio.”

Ŝajnas esti ridinde, ke li vere kredas, ke li rajtas posedi ion, kio estas nature kreita antaŭ jarmiloj. Kia koncepto pri posedeco!

W. H. SIMCOCK

FERVOJOJ

Virbovo-tirpovo

La germana firmao Siemens [simens] ĝojas pri la plej granda lokomotivo-kontrakto en sia historio: la Aŭstria Ŝtata Fervojo mendis 400 ekzemplerojn de la plej forta lokomotivo en Eŭropo, de la tipo Taurus (taŭro = virbovo).

Ĉiu lokomotivo kostas 2 600 000 eŭrojn kaj kapablas akceli en 9 sekundoj de nul al 100 km/h, en 27 sekundoj al 200 km/h. Pro la granda povumo — 6400 kilovatoj — ĝi povas tiri 1600-tunan varo-trajnon je 160 km/h kaj pasaĝero-trajnon je 230 km/h. Tiel oni veturos unu horon de Vieno al Linz [linc], du horojn al Salzburg [salcburg] kaj tri horojn al Munkeno.

Aluminio

Taurus longas 19,28 metrojn kaj deĵoros ĉefe en Germanio, Aŭstrio kaj orienta Eŭropo. Tial ĝi devos funkcii kun du malsamaj elektraj frekvencoj: 50 kaj 16 2/3 hercoj. La tirpovo estas grandega: 300 000 neŭtonoj — tiel pezas 30-tuna maso sur la tero. Tamen la maso de Taurus mem estas relative malgranda: 85 tunoj. Tio eblas, ĉar la lokomotivo konsistas ne nur el ŝtalo sed ankaŭ el aluminio kaj GFK, speciala plasto fortigita per fibroj.

La germana fizikisto kaj inventisto Wernher von Siemens [vernher fon simens] (1816 – 1892) fondis la firmaon Siemens Akcia Kompanio en 1847. Ĝi konstruis en 1879 la unuan elektran lokomotivon, en 1880 la unuan elektran lifton kaj en 1881 la unuan elektran tramon. Hodiaŭ simenso estas la mezur-unuo de elektra konduktanco.

WALTER KLAG

Financas la konstruon de la “taŭroj” usonaj kaj kanadaj entreprenistoj, kiuj poste luigos la lokomotivojn al la fervojoj.

AŬSTRIO

Serĉi la perditan paradizon

Ĉi-jare en la monaĥejo Melk, situanta okcidente de Vieno, okazas la jarekspozicio de la lando Malsupra Aŭstrio kun la temo “La serĉo je la perdita paradizo. Eŭropa kulturo en la spegulo de la monaĥejoj”. La ekspozicio pritraktas la sopiron de l’ homo al la paradizo. Unikaj kaj valoraj eksponaĵoj el 200 eŭropaj muzeoj kaj monaĥejoj atribuas al tiu granda aranĝo internacian karakteron.

En la “serĉo je la paradizo” la vizitantoj tramigras ne nur la belegajn kaj pompajn ejojn de la monaĥejo, sed ankaŭ la novan renovigitan barokan kelon kaj la ĝardenon. La lasta estis transformita en eden-ĝardenon.

Je dispono por la unua parto de la ekspozicio staras impona, ĵus renovigita volbaĵkelo de la monaĥejo. Ĉi tie estas eksponaĵoj, kiuj ĉefe traktas la kreon de la mondo, la paradizon kaj la forpelon de Adamo kaj Eva. Impone estas elmontritaj pentraĵoj, verkoj el muziko kaj literaturo, tiel ke la vizioj de la plej diversaj artistoj kongruas unu kun alia. La vizitantojn ravas pompe ilustritaj mezepokaj manskribaĵoj, “Dia Komedio” de Dante, pentraĵoj kaj gravuraĵoj de Pieter Brueghel, Marc ShagallRudolf Hausner, remburaĵoj, skulptaĵoj kaj multo alia. Ne lastloke estas serĉitaj imagoj, kiujn faris aliaj religioj kaj mitologioj pri la paradizo.

La dua parto de la ekspozicio temas pri la “serĉo je la paradizo”. La vivo kaj la agado de monaĥoj kaj monaĥinoj okupas ĉi tie centran lokon. Multaj homoj en la frua kristana epoko retiriĝis de la mondumo kaj fariĝis ermitoj. En la 3a jarcento post Kristo la ermitoj iris en la dezerton, ĉefe en Egiptio. Tio estas la radikoj de la kristana monaĥeco. Ekde tiam gemonaĥoj dediĉas sin al di-plaĉa vivo.

Pompaj artaĵoj, kiujn oni kreis omaĝe al Dio, estas eksponitaj en la imperiestraj ĉambroj kaj en la prelatejo. Ekzemple, abata bastono, kiun portis Sankta Bernhard de Clairvaŭ [klervó]; manskribaĵoj, en kiuj estas kolektitaj la astronomiaj scioj de la tempo ankoraŭ en la 9a jarcento en Sankt Gallen; aparatoj, kiuj trovis aplikon en monaĥejaj observatorioj; pentraĵoj de la baroktempo ĝis la moderno, de Franz Anton Maulbertsch [maŭlberĉ], Georg Raphael Donner aŭ de Max Ernst.

En la tria parto de la ekspozicio la vizitantoj mem “serĉas la paradizon”. La ĝardeno de la monaĥejo Melk, kiu kutime estas rezervita por la monaĥoj, en la jaro 2000 estas alirebla ankaŭ por vizitantoj. Dum la lastaj jaroj oni restaŭris ĝin laŭ malnovaj planoj, kiuj devenas parte de la epoko de la romantiko, parte de la baroktempo. La vizitantojn ĉi tie atendas travivaĵo por ĉiuj sensoj, plena je poezio kaj surprizoj. En tiu parto okazas ankaŭ ekspoziciaj programeroj: teatraĵoj, muziko kaj prelegoj. En unu antaŭ nelonge renovigita pavilono oni povas trarigardi imponajn freskojn de la aŭstria rokoko-pentristo Johann Bergl. Nova estas ĉi-loke paradiz-ĝardeneto monaĥa kun herboj, floroj kaj fruktarboj.

Evgeni GEORGIEV

TEKNIKO

Intel alfrontas konkurencon

Dum la pasinta jaro okazis grandaj ŝanĝoj en la merkato pri procesoroj kongruaj kun la x86-arkitekturo (oficiale nomata “IA-32” — 32-bita Intel-arkitekturo). Tiaj blatoj troviĝas ĉe la kerno de granda plimulto de personaj komputiloj.

Ĝis antaŭ nelonge, Intel, la inventinto de la arkitekturo, regis la merkaton, lasante al fabrikantoj de kongruaj procesoroj okupiĝi pri nur la plej malpotencaj procesoroj, kiuj estas ankaŭ, kompreneble, la plej malmultekostaj. Intel, farante grandan profiton per sia preskaŭa monopolo pri altrapidaj procesoroj, povis prezi siajn malrapidajn procesorojn, tiel ke la profitoj de la konkurantoj, kiuj celis nur tiun merkatodividaĵon, estis tre limigitaj.

Kutime la pli malmultekostaj procesoroj de Intel estis simple la pasinta generacio de procesoroj rabatita, aŭ iumaniere limigitaj versioj de la pli potencaj. Ekzemple, Celeron estas tute sama kiel samgeneracia Pentium (tio estas, Pentium II por la unuaj Celeron-oj kaj Pentium III por la nunaj) sen aŭ kun malpli granda staplo, aŭ kun malpli rapida buso, tiel ke ĝi komunikas malpli rapide kun la memoro kaj la cetero de la komputilo.

Konkurantoj rezignas

La atakoj de Intel kontraŭ siaj malfortaj konkurantoj estis relative sukcesaj. National Semiconductors, al kiu apartenis la procesoroj Cyrix, plene rezignis kaj rabate vendis la Cyrix-sekcion al la tajvana firmao Via, plej konata pro siaj ĉefkartaj blataroj (la integraj cirkvitoj, kiuj sidas ĉirkaŭ la procesoro). Antaŭ nelonge, Via mem rezignis pri la Cyrix-heredaĵo kaj pluvivigas nur la nomon.

La firmao IDT, fabrikanto de enaparataj MIPS-arkitekturaj procesoroj, konceptis x86-kongruan blaton “WinChip”, kiu estis teknike eleganta kaj energiŝpara, sed ja ne fulmrapida. Malkiel la aliaj Intel-konkurantoj, kiuj aspiris fari procesorojn ne multe malpli rapidajn ol tiuj de Intel, IDT aparte celis la malmultekostan merkaton. Tamen ankaŭ tiu firmao fine devis rezigni, kaj ĝi forvendis sian PC-procesoran sekcion, same rabate, al la sama tajvana firmao Via. La firmao Via nun pluvivigas la energiŝparan procesoron por la tre malmultekosta merkato (tiaj procesoroj, kiuj ne kostas pli ol mezuma komputila libro), ĝuste sub la nomo “Cyrix III”, tiel reuzante la iugrade bonan ŝparmerkatan reputacion de Cyrix.

Alia firmao, Rise, aperigis malmultekostan procesoron, sed ĝi mortnaskiĝis pro troa konkurenco en tiu merkatodividaĵo.

Sendube la ĉefa konkuranto de Intel estas AMD, kiu dum longa tempo sidis proksime al bankroto. AMD pli ol ĉiuj aliaj klopodis fabriki procesorojn por konkuri kun la plej rapidaj de Intel — sed ĝi ĉiam fiaskis, ĉu pro malfruo dum surmerkatigo, ĉu pro nesufiĉe bona konceptado, ĉu pro problemoj ĉe la fabrikado, kiam tro granda proporcio de la fabrikitaj procesoroj ne estis uzeblaj, kio tro altigis la produktokostojn: katastrofe, kiam pro la premo de Intel oni povas celi nur la malmultekostan merkaton.

AMD reviviĝas

Tamen, per eble sia lasta provo, AMD sukcesis reviviĝi. La procesoro Athlon aperis bontempe, kaj estis tute komparebla en kapablo kun la plej rapidaj procesoroj de Intel. Intel estas nun blokita: por premi al AMD per prezopolitiko, ĝi devas malaltigi la prezon de siaj ĉefaj profitodonaj produktoj! AMD tiom bone sukcesis, ke ĝiaj procesoroj iĝis la plej rapidaj haveblaj por personaj komputiloj. Fabrikado sekvis la bonajn teknikajn rezultojn, danke al duobligo de la konstrukapablo kun nova fabriko en Dresden, Germanio, kiu komplementas la usonan fabrikon en Austin. Nun AMD kaj Intel regule rekaptas kaj postkuras unu la alian: finfine reaperis vera konkurenco en la PC-procesora merkato, eĉ se kun nur du travivintoj.

Kio nun haveblas sur la merkato? La ĉefa elekto estas do inter Intel kaj AMD. Ambaŭ formoviĝas de procesoroj liveritaj sur kartetoj, sur kiuj estas la staplomemoro, kaj kiuj konektiĝas al la ĉefkarto per karta konektilo anstataŭ procesoringo, kaj revenas al klasikaj unublataj procesoroj. La apero de tiu karteta sistemo, antaŭ nur kelkaj jaroj, celis solvi problemon kun rapida staplomemoro sidanta ĉe la ĉefkarto. Intel unue provis fari du-blatan (procesoro kaj staplo) sed tradiciforman procesoron, “Pentium Pro”, sed tio tro kostis. Do, Intel difinis novan kartetan formaton kaj konektilon, “Slot 1”. AMD, por solvi la saman problemon, kreis samfunkcian, sed pro patentaj problemoj nekongruan sistemon, nomatan “Slot A”.

Intel unue ekmetis la staplomemoron en la saman blaton kun la procesoro, ĉe la malmultekosta Celeron, kiu fakte pro tio tiam tre proksimis en rapideco al la samfrekvenca, sed karteta Pentium II, malgraŭ la malpli granda staplo. Nun ĉiuj novaj procesoroj estas unu-blataj kaj ne plu kartetaj. Intel difinis la FC-PGA-procesoringon por lastgeneraciaj Pentium-oj kaj Celeron-oj. Ĝi estas pluevoluo de “Socket 370”, jam uzita por Celeron-procesoroj. AMD sekvis kun “Socket A”, la procesoringa versio de la konektilo “Slot A”. Ĉiuj lastatempaj procesoroj estas unu-blataj, do kun enblata staplo, kaj la kartetaj versioj post iom da tempo plene malaperos.

Unu gigaherco

Tiun movon al enblata staplomemoro ebligis progreso en fabrikorimedoj, kiuj ebligas meti pli da transistoroj en kvadrata milimetro sur la blato, kio ebligas aŭ redukti energiuzon, aŭ, kun la sama energiuzo, altigi la bazan frekvencon kaj do la rapidecon. Tiu progreso en fabrikorimedoj, pli ol progreso en la interna arkitekturo de la procesoroj, ebligas grandajn saltojn en rapideco. Hodiaŭ haveblas (kvankam ne tre grandkvante) procesoroj ĉe 1 GHz. Tio estas granda salto, kiam oni pripensas, ke la plej rapidaj procesoroj pintis ĉe 200 MHz antaŭ nur 4 jaroj. La enblatigo de la staplo, kiu same estas pli fabrikorimeda ol arkitektura antaŭeniro, kontribuas al la plia rapideco.

AMD kaj Intel havas ambaŭ nun po du ĉefajn familiojn de procesoroj, haveblaj inter 500 MHz kaj 1 GHz. Ĉe AMD, la plej rapida procesoro, unu-blata posteulo de la sukcesa Athlon, nomiĝas “Thunderbird”. Malmultekosta versio, kiu ruliĝas je 90 % de la rapideco de sia granda frato je sama baza frekvenco, nomiĝas “Duron”. Malkiel Duron, kiu estas parenca sed ne sama kiel Thunderbird, la malmultekosta oferto de Intel, daŭre kun la varnomo “Celeron”, estas tute sama kiel la plej rapida “Pentium III”, sed ĝi atingas nur inter 60 kaj 80 centonoj de la rapideco de la granda frato je sama baza frekvenco, ĉar parto de la staplo estas forigita, kaj la busorapido estas limigita al triono de tiu de Duron. Prezoj proksime sekvas unu la alian, se oni bone komparas familion kaj bazajn frekvencojn.

Duopa batalo

Procesoroj pli rapidaj ol 1 GHz haveblos estonte. En junio 2000 Intel anoncis la varnomon, “Pentium 4”, de siaj pli ol gigaherzaj procesoroj. La blatoj mem, tamen, venos nur poste. AMD mem preparas pli ol gigaherzajn versiojn, inkluzive de servila procesoro kun aparte granda staplomemoro, kiel la nuna “Xeon” de Intel.

Tiu duopa batalo en la Intel-kongrua procesora merkato ne plene senkuraĝigis aliajn provantojn. Via, kiel jam menciite, nun revivigas la WinChip-koncepton sub la nomo Cyrix III. Ĝi estas tre malmultekosta, sed havas ja proksimume nur duonon de la rapido de Celeron je la sama frekvenco. Via, mem tajvana firmao, oficiale diras, ke ĝi celas ĉefe industriiĝantajn landojn. Avantaĝo de Cyrix III estas la eblo uzi ĝin sen ventumilo, kun sufiĉe granda varmoradiilo. Tio estas utila en porteblaj aŭ “surtelevidilaj” komputiloj, kaj ioma ŝanĝo kompare kun la procesoroj de la ĉefaj provizistoj, kiuj bezonas por sia funkciado krom grandaj varmoradiiloj ankaŭ pli kaj pli potencajn ventumilojn.

Energiŝpara Crusoe

Eĉ pli draste energiŝparema estas la antaŭ nelonge aperinta procesoro Crusoe, anoncita en januaro 2000 de la firmao Transmeta, kies plej fama kunlaboranto sendube estas Linus Torvalds, la kreinto de Linukso. Produktoj uzantaj ĝian procesoron, kiu celas al porteblaj komputiloj kaj unufunkciaj aparatoj kiel retaliriloj aŭ surtelevidilaj skatoloj, ankoraŭ ne aperis en la merkato.

Transmeta kreis tute radikalan arkitekturon: ĝiaj procesoroj estas instrukcinivele paralelaj (VLIW), kiel la estonta Intel-arkitekturo, IA-64, kiu ne kongruas kun IA-32. La procesoro de Transmeta ŝajnigas la dudekjare malnovan IA-32 per programo, kiu krome estas enlegita de ekster la procesoro kaj pro tio estas facile ĝisdatigebla. Tiel la kerno de la procesoro estas simpligita; konsekvence, ĝi uzas malpli da transistoroj kaj malpli da energio. Tio estas pluevoluo de la kutima arkitekturo de aliaj Intel-kongruaj procesoroj, kiuj same ŝajnigas IA-32, sed laŭ la modelo de jam tradicia RISC (simpligita instrukciaro), kies ŝajnigoprogramo estas fiksita ene de la procesoro.

Tiaj novaj procesoroj kiel Crusoe, kie la energiŝparemo estas emfazita, eble montras iugradan formovon de la senĉesa postkuro de kreskanta rapideco ĉe PC-kongruaj procesoroj. Iĝas ja malfacile trovi aplikon por tiu potencego. La nunaj procesoroj jam pli ol sufiĉas por la tradiciaj aplikoj de komputiloj, kiel tekstoprilaborado, datenbankoj, aŭ retumado. Intel en siaj nunaj reklamokampanjoj emfazas al klientoj, ke “via infano bezonas procesoron Pentium III” — ĉar ludoj kun fajnaj kaj moviĝantaj tridimensiaj grafikaĵoj estas la ĉefaj aferoj, kiuj povas utiligi la potencon de novaj procesoroj.

Franck ARNAUD

TRANSPORTO

Forbloviĝas la nuboj danubaj

Revenos trafiko al rivero Danubo danke al Eŭropa Komisiono. Ĝi disponigos 22 milionojn da eŭroj — 85 % de la kostoj — por forigi la restaĵojn de tri pontoj ĉe la urbo Novi Sad, detruitaj dum bombardo fare de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO). Tiel denove navigeblos la rivero tra Jugoslavio. Intertempe kaj Jugoslavio kaj najbaraj landoj — ekz. Bulgario kaj Rumanio — suferas grandajn ekonomiajn perdojn pro manko de river-trafiko.

Forigo de la pontoruinoj kaj de restantaj minoj daŭros kelkajn monatojn. Lige al la projekto la prezidanto de Eŭropa Komisiono, Romano Prodi, volas, ke estu starigita internacia organizaĵo por respondeci pri la navigebleco de la rivero. Plue, membroj de la nuna Danuba Komisiono trovu la kromajn 15 % de la sumo por finance subteni la projekton.

Evgeni GEORGIEV

ALPISMO

Sir Edmund Hillary: Vivo dediĉe al la ŝerpoj

La novzelandano Sir Edmund Hillary [edmand hílari], kiu antaŭ 47 jaroj unua kun la ŝerpo Tenzing Norgay [norgaj] surgrimpis la plej altan supron en la mondo — Monto Everest, t.e. Qomolangma [ĉomolanma] en Himalajo, vizitis Aŭstrion. Celo de lia vizito estis la ĉi-momente en Aŭstrio okazantaj, plej granda ekspozicio pri alpismo tutmonde “La montaro vokas!” (ĝis 2001-11-04) en Altenmarkt ĉe Salzburg kaj internacia ĝardenekspozicio en Graz.

En Salzburg Hillary renkontis Wolfgang Nairz [nerc], kiu la 3an de majo 1978 kiel unua aŭstriano surgrimpis Evereston. Krome, Edmund Hillary transprenis en Graz la patronadon de unu ŝtupo en la kvar metrojn alta “Ŝtuparo al la ĉielo” en la Internacia Ĝardenekspozicio en Graz.

Dum sia trarigardo de la alpisma ekspozicio Hillary admiris la belegajn fotojn kaj filmojn pri ĉiuj plej grandaj montoj de l’ mondo. Lige kun tio li ne forgesis mencii, sub kiuj ekstreme malfacilaj kondiĉoj antaŭ 47 jaroj okazis la “konkero de la tria poluso” (Everesto). Li opinias, ke nuntempe en la alpismo ĉio iĝis multe pli facila el teknika vidpunkto, pliperfektiĝis la ekipaĵoj de alpistoj, kaj ili mem nun estas multe pli bone trejnitaj. Tamen lastatempe la ekspedicio-turismo en Himalajo fariĝis trista fenomeno. Hillary menciis ankaŭ la komercigon de la surgrimpoj de Everest en Himalajo, kie pagintajn homojn oni kvazaŭ “portas” ĝis la supro. Preskaŭ duonjarcenton post sia fama surgrimpo, li nun havas jenan vizion: “Mi deziras dediĉi la restajn jarojn de mia vivo al tiuj, al kiuj oni multon ŝuldas kaj ĉi-rilate mi, kompreneble, konsideras la ŝerpojn.”

Por realigi tiun sian celon Hillary ankoraŭ fine de la 50aj jaroj estigis fondaĵon “Himalaya Trust”, kiu havigis instruadon, medicinan priservon kaj socian asekuron al la ŝerpoj en Orient-Nepalo. Poste Hillary vojaĝis senlace ĉirkaŭ la mondo por kolekti monon por la fondaĵo.

Sukceso de Monto Everest

Ĉio komenciĝis en la fruaj 50aj jaroj. Tiam oni regule invitis ambaŭ novzelandanojn Edmund Hillary kaj lian amikon George Lowe [ĝoĝ leŭ] al britaj alpismaj ekspedicioj en Himalajo surbaze de iliaj bonegaj kapabloj kiel montgrimpantoj. En 1952 ili ambaŭ partoprenis en esplor-ekspedicio al himalaja supro Cho Oyo [ĉo oju] en Himalajo sub la gvido de Eric Shipton [erik ŝiptan], kies ĉefa atento tiutempe estis direktita al esploro de materialoj lige kun la planata unua surgrimpo de Monto Everest.

En 1953 ambaŭ novzelandanoj Hillary kaj Lowe partoprenis en la brita ekspedicio al montosupro Everest sub la gvido de kolonelo John Hunt [ĝon hant], angla profesia oficiro. Hunt agadis konforme al zorgeme pripensita plano kaj zorgis pri harmonia etoso en la teamo. Ekzemple li igis ŝerpon Tenzing Norgay, kiu jaron antaŭe enkadre de svisa alpista ekspedicio atingis 300 m antaŭ la supro mem, plena membro de la alpista teamo — granda diferenco disde la aliaj ekspedicioj, kiuj traktis la ŝerpojn nur kiel anojn de servista klaso.

La itinero de la unuaj surgrimpintoj de Everesto pasis tra glaciiĝinta akvofalo Khumbu, tra okcident-kaldronvalo, tra la Lhotse-muro ĝis la suda selo kaj de tie tra la sudsupro ĝis la ĉefsupro — poste nomata “normala vojo” al la montosupro Everest. La ekspedicianoj Charles Evans [ĉalz evanz] kaj Tom Bourdillon [tom burdilon] grimpis la 26an de majo de la suda montokresto ĝis la suda supro kaj observis la lastan eĝon al la supro Everest. Ili staris antaŭ la klasika dilemo: ĉu ataki la supron aŭ reveni? Surgrimpi la supron ili eble sukcesus, sed ĉu ili povus reveni? Fine ili decidis reveni. Poste provis surgrimpi Evereston Hillary kaj Tenzing. Ili ambaŭ starigis sian tendon en alteco de 8480 m kaj la sekvan matenon atingis la sudsupron je kelkaj horoj pli frue ol iliaj antaŭuloj. Hillary kaj Tenzing havis ankaŭ abunde da oksigeno je sia dispono. Post supervenko de montŝtupo, kiu poste estos nomata “Hillary-ŝtupo”, ili atingis la 29an de majo 1953 je la 11.30 horo la plej altan punkton de l’ tero, la supron de Monto Everest (8848 m).

“Himalaya Trust” de Sir Edmund Hillary

Sekve de sia sukceso surgrimpi Monton Everest, la naskita en 1919 en Auckland (Nov-Zelando) kaj laŭprofesie abelbredisto Edmund Persival Hillary ĝuis tutmonde plej altan popularecon. Li ricevis la britan nobelan titolon “Sir” (kavaliro). Kiel plua kulmino en lia vivo menciindas ankaŭ la unua post 1912 sukcesa ekspedicio al la suda poluso, okazinta en la periodo 1955 – 1958.

Hillary multe profitis sian popularecon por bonfaraj celoj. Li fondis ankoraŭ fine de la 50aj jaroj “Himalaya Trust”, mondampleksan organizaĵon kun celo stimuli projektojn el la sferoj instruado kaj sanprizorgado en la regiono Khumbu ĉe la piedoj de Everesto. Al la modela subteno de “Himalaya Trust” estas ŝuldata la nekomparebla plialtigo de la vivnivelo en Khumbu, Nepalo dum nur unu generacio. La konstruado de lernejoj, malsanulejoj kaj pontoj kondukis al la estigo de modesta bonstato kaj forta malpliiĝo de la tro alta infanmorteco.

La fondaĵo konstruigis du lernejojn, unu el ili en Khumjung je alteco de 3800 m super la marnivelo. Unu el la finstudintoj de la unua lerngrupo Ang Rita hodiaŭ estas direktoro de “Himalaya Trust” en Nepalo. Tiuj lernejoj estigis intertempe la fundamenton por ke multaj junaj homoj el Khumbu studu en Kathmandu aŭ eksterlande.

La du malsanulejoj de la fondaĵo estas gravaj apogiloj de la medicina prizorgado en la regiono. Ekzemple la malsanulejo en Khunde servas ankaŭ al ĉiuj alpistoj, bezonantaj medicinan priservadon rezulte de altecmalsano, vundiĝoj kaj aliaj suferoj.

Evgeni GEORGIEV

Simbolo de la alpisma ekspozicio “La montaro vokas!”

Sir Edmund Hillary.

Hillary manpremas kun Wolfgang Nairz, unua aŭstra konkerinto de la montpinto Everest (1978-05-03).

Hillary kaj la aŭstra ekstrem-paraŝutisto Felix Baumgartner.

Fantaziaj prononcindikoj (2)

La fonemo R apartenas al la likvidoj; la fonemo Ĥ al la velaroj. Estas nenia simileco inter ambaŭ. La franca lingvo konas la fonemon R, kiu estas tre ofta. Sed tute ne la fonemon Ĥ, kiun plejparte la franclingvanoj eĉ ne kapablas prononci. En mia artikolo “Sinjorino Le secrétaire” (MONATO, 2000/6, p. 16), ne mi, sed nur la redakcio de MONATO respondecas pri la fantaziaj misprononcoj Carrère [kaĥeĥ], Catherine [katĥin], Gérard [ĵeĥaĥ], kiuj havas nenian rilaton kun la veraj prononcoj. Ĉi tiuj estas [karér, katrín, ĵerár]. Ankaŭ Hélène estas [elén], kaj ne [helén]. Mi supozas ke germanoj ne konfuzus “Art” kun “acht”. Same en franca lingvo, krom tio, ke la prononco de “acht” (ok) ne povas ekzisti en franca.

André CHERPILLOD, Francio

Fantaziaj prononcindikoj (3)

Principe estas bone de MONATO fonetike redoni ekzemple nomojn de personoj. Tamen, mi volas, pro multjara sperto, akre protesti kontraŭ la prononcindiko pri la du lastaj literoj “-er” en germanlingvaj nomoj kiaj ekzemple Haider kaj Hundertwasser. Krom tiuj nomoj, mi ofte aŭdis kaj korekte prononcis la familian nomon Ernstberger aŭ la nomon de konata aktorino Senta Berger. Plue, la stratnomon Alsenberger laŭlonge de mia loĝdomo. Imagu, se mi elparolus tiujn nomojn laŭ la direktivoj en MONATO: Hajda, Hundertvasa (mi volas trinki vasa anstataŭ Wasser = akvo), Ernstberga, Berga, Alsenberga, ktp. — tiam la aŭskultantoj kapskue ridus. Absolute ĉiuj germanlingvaj nomoj kiuj finiĝas per la literoj “-er” estis kaj estas ĉiam prononcataj tutsimple kiel ili estas presitaj, nome kiel -er. Mi demandas, per kiu argumento iu volas ĉi-okaze defendi la literon [a] anstataŭ la objektive ĝustan [er] kiel prononcon? Fantazio estas bonega eco, sed ĉi-okaze temas pri fakto.

Bertil ENGLUND, Germanio

Kvankam laŭ norma prononco de la germana lingvo la menciitaj nomoj efektive finiĝas per -er, necesas konstati, ke en praktiko granda parto de la germanlingvanoj, precipe en Aŭstrio, elparolas ilin kun fina -a. (red.)

Fantaziaj prononcindikoj (1)

Kiu lastatempe decidis (MONATO 2000/7, p. 16), ke francan “-r” oni transskribu per [ĥ], tiel ke en la artikolo de André Cherpillod aperis i.a. [kaĥeĥ] por Carrère? Tia transskribo havas ian fonetikan logikon, sed ĝi ne taŭgas por la celoj de MONATO. Efektive multaj francoj prononcas “-r” laŭ velara maniero kaj tute ne kapablas distingi voĉan “r” disde senvoĉa “ĥ” — kiel atestas la multaj lastatempaj radioraportoj pri la irana prezidento Ratami. Sed la celo de niaj prononcindikoj ne estas instrui al la legantoj, kiel multaj francoj elparolas “-r”, sed montri, kiel oni elparolu nomon laŭ maksimume rekonebla maniero. Kaj ĉar ankaŭ multaj franclingvanoj elparolas “-r” laŭ “ro-eca” maniero, kaj ne laŭ la origine pariza maniero similanta al voĉhava “ĥ”, por niaj celoj la franca sono skribita per “-r” restu [r].

Brian MOON, Luksemburgo

Karesado

Fiere polo prezentas sian filon al hispano: “Jen mia filo Tomaŝ. Lia karesa nomo estas Tomek!” Demandas la hispano: “Kaj la malkaresa?” (vera rakonto el KCE)

Medicino

Bone, ke vi ne aŭdas tiujn vortojn de kirurgo, dum ŝi aŭ li operacias vin:

“Ne verŝu mian kafon sur la pacienton!”

“Tus! Tus! La purigisto ne faru tiom da polvo!”

“Denove tia stranga vermo...”

“Tiu nigra ŝlimo devas esti la reno!”

“Nebone, ke mi ĵus drinkis tiom da viskio!”

“Mi tiom ŝvitegas, ke daŭre falas gutoj en la ...”

“Fi-kato! Tuj reportu tion!”

“Ĉu vi sciis tion? Ĝis nun nur du homoj travivis tiun operacion!”

“Jam kvin minutojn mi serĉas la pinĉilon!”

“Fuŝ! Denove mi kunkudris la falsan!”

Werner KLAG

Malbona venko

Unu plian fojon mi devas konfesi ke mi malvenkis. Antaŭ kelka tempo, kiam oni oficialigis en 11 landoj de Eŭropa Unio (EU) komunan valuton kun la bela nomo “eŭro” (kaj monero “cendo”), iuj ĵurnalistoj komencis skribi kaj paroli pri “eŭrolando”, kaj estis kelkaj aŭtoroj de MONATO, kiuj sklave paŭsis tiun nacilingvan monstraĵon. Do mi atentigis niajn redaktorojn kaj reviziantojn, ke tiu nomo estas erara, argumentante ke ni ja havas en EU 11 eŭrolandojn, sed ke la tuto povas esti nur “eŭroregiono” aŭ io simila. Kaj mi asertis, ke — almenaŭ en Germanio — seriozaj gazetoj ne uzas tiun ĉi eraran nomon de ne ekzistanta lando.

Sed, ho ve! Intertempe mi devas konstati, ke nun ankaŭ seriozaj germanaj gazetoj skribas “eŭrolando”, kiam temas pri la 11-nombra landaro. Do, kiel dirite, mi malvenkis. Kaj tio pruvas, ke unu el miaj plej dorlotataj tezoj estas prava: “Ĉio povas iĝi nur ankoraŭ pli bona.” Tio estas eŭfemisma varianto de mia multe pli trafa tezo: “Malbono ĉiam venkas bonon.” Ne denuncu min pro tiu ĉi tezo pesimisto; simple mi estas sperta realisto.

Por la praveco de tiu ĉi mia funda tezo mi havas multajn evidentajn kaj ankaŭ por vi tuj ekkoneblajn pruvojn. Se ne estus tiel, ke io malpli bona aŭ eĉ malbono ĉiam kaj ĉie kaj ĉiel venkas super io pli bona, ne povus esti ke:

Makdonaldo superregas tutmonde super ĉiaj veraj kulinaraj manĝaĵoj, ekz. itala spageto aŭ franca fromaĝo;

Kokakolao superregas tutmonde super ĉiaj vere trinkindaj frandaĵoj, ekzemple bavara biero aŭ brazila kajpirinjo;

Mikrosofto kun sia katastrofa Vindozo tutmonde superruzis ĉiujn aliajn multe pli bonajn komputilajn programojn, ekz. de legenda Atari aŭ Makintoŝo;

Usonangla lingvo bele kripla superregas tutmonde kiel internacia lingvo, kvankam Esperanto estas la sola lingvo, kiu meritas la karakterizon de internacia, tutmonda lingvo;

Aŭtomobilo kun sia terura venenado de la medio kaj murdado de homoj tutmonde superregas, kvankam bicikloj estas la solaj vere hom- kaj medi-konvenaj veturiloj;

Religioj subpremas homojn (ekz. en Nord-Irlando, Afganio aŭ Balkanio) anstataŭ liberigi kaj feliĉigi ilin;

Regantoj estas Miloseviĉoj, Putinoj aŭ Mugaboj, sed ne Jesuoj, Franciskoj de Asizo aŭ Zamenhofoj;

Dolarolando superregas eŭrolandon — ĉu ne?

MAUL Stefan

Rideto

En pluraj civilizitaj landoj oni nun diskutas la problemon, ke medikamentoj estas tro multaj kaj tro kostaj. Jen, kiel solvi tiun ĉi problemon:

Mi vekiĝas en klinika ĉambro. Malbone mi dormis, la kapo doloras. Ekstere pluvegas, estas malvarme. Kvankam mi petis kroman lankovrilon, mi frostetas kaj havas malvarmajn piedojn. Same okazas al mia litonajbarino.

La eniranta flegisto montras acidan mienon. Malgaje li plenumas siajn devojn, nek deziras “bonan matenon” nek demandas ion. Strange! Kio okazis? Ĉu iu ĉagrenis lin? Eble lia edzino, eble la infanoj aŭ gekolegoj. Li, juna, belstatura, ŝercema, kutime afabla kaj bonhumora, ne estas rekonebla.

Envenas juna kuracisto. Hieraŭ li afable konsolis min, dirante ke dum la plej venontaj tagoj mi povos iri hejmen. Kaj nun? Same acida vizaĝo, nenia “bonan matenon”. Senparole li malaperas.

En la sama momento envenas juna flegistino. Ankaŭ nenia saluto, eĉ ne inter ili. Mute ŝi denove malaperas, sekvante la kuraciston. Kvar aliaj el la dungitaro same kondutas. Mia najbarino kaj mi silente okulumas: ĉu ni toleru tion?

Post unu horo malfermiĝas la pordo, videblas la profesoro. Li estas ne nur afabla kaj simpatia homo, li ankaŭ ridetante deziras al ni bonan matenon. En la sama momento heliĝas la ĉielo kaj la suno brilas en nian ĉambron. Ni ĝoje kaj kontente reciprokas lian deziron. Hodiaŭ ni ne plu bezonos medikamenton!

Mi decidas, ne toleri tian konduton. Gunter, la flegisto, estas mia unua viktimo. Mirigite li rigardas min kaj hontante neas malbonan humoron. Verŝajne li tuj informas la gekolegojn. Unu post alia ridetante petas komprenon kaj pardonon.

Hodiaŭ estas dimanĉo, mia lasta tago en la kliniko. La suno brilas, sed ankaŭ brilas la vizaĝoj ĉirkaŭ ni. Ni ne povas plendi, ĉiuj komprenis la lecionon, ke ridetoj estas plej bonaj medikamentoj. Dankon, gekaruloj.

La supon, kiu estas iom tro salita, mi tamen manĝas kun rideto.

Elfriede KRUSE (ĉambro 331)

GENTEKNOLOGIO

Defio aŭ devio de politiko

Nun ni do konas la kompletan kodaron de la homaj genoj, la scienco povas “legi” ilin — kaj ekspluati. Entuziasme oni festis tiun ĉi sukceson de la 26a de junio 2000 kiel daton historian, histerie parolis pri revolucio, kiu tiom drastege ŝanĝos sciencon kaj ekonomion, ke moralaj skrupuloj kaj ties protagonistoj perdos spirpovon. Ĉiuj homaj genoj nun estas je dispono de scienco, sed precipe de tekniko kaj do ekonomio kaj komerco. Fine ja ne estis la lama “oficiala” scienco, kiu unua majstris tiun ĉi defion, sed sciencisto iĝinta komercisto, Craig [krejg] Venter kun sia eta firmao Celera — triumfo de privata entreprenemo.

Jen manifestiĝas tendenco, pri kiu jam delonge (plej malfrue ekde la sukcesaj eksperimentoj de klonado) avertas moralistoj: genoj ne tiom interesas sciencistojn kiom komercistojn, ĉar per gentekniko oni povos grandioze negocadi kaj gajni gigantajn profitojn, ekzemple per novaj medikamentoj kaj patentoj pri novaj metodoj en diversaj agrikulturaj kaj industriaj sekcioj. Oni tuj ankaŭ trovis loge afiŝeblan nomon por tio: nov-scienco. La mesaĝo estas klara: kiel per tiel nomata nov-komerco ankaŭ per nov-scienco vi povos gajni monon, monon, monon.

Hezitemo de borsoj

Do oni devis supozi, ke tuj la valoroj de akcioj de ĉiaj firmaoj, entreprenoj kaj kompanioj, kiuj en siaj nomoj havas la vortelementon “gen” aŭ “biotek” kaj simile, saltos supren ĝis ĉielo. Oni ja scias, ke financ-ĵonglistoj tutmonde jam longe antaŭe flaras estontajn tendencojn kaj scias, kio promesos novajn gajnojn. Sed, tute strange, la financmerkatoj spite al entuziasmo kaj histerio pri “nov-scienco” restis retenemaj, trankvilaj, preskaŭ ignoraj. La borsoj reagis treege modere.

Kio okazis? La historia dato estis iom nekonvena, ĉar oni ĵus estis pli kaj pli perdanta la fidon pri la alia granda espero de profitemuloj: la jam menciita “nov-komerco”. Kio ĝi estas? Per tiu ĉi moda termino oni priskribas ĉion ligitan al moderna komunikado, precipe interreto, kaj la grandiozaj ekonomiaj eblecoj, kiujn ĝi ofertas. Akcioj de ĉiaj tiuspecaj entreprenoj antaŭ kelka tempo saltegis supren, sed ĝuste nun ili falegas, kraŝas suben, la unuaj bankrotoj kaj ruiniĝoj okazis mallonge antaŭ la historia gen-dato.

Virtoj forgesitaj

Ĉu do temis nur pri iluzioj? Ne, sed en histeria entuziasmo pri nov-komerco oni perdis aŭ forgesis ekonomiajn virtojn, precipe ke bazo de bona komerco estas konvinka ideo. Ne sufiĉas, simple instali en interreto iun vendejon kun belsona nomo; necesas ankaŭ bonaj produktoj, kiujn homoj vere bezonas kaj do aĉetas. En nov-komerco nun do revenas la malnovaj, tradiciaj virtoj, kiaj la tute banalaj pacienco, respondeco, bona kvalito, solideco. Transvivos en Interreto tiuj komercistoj, kiuj negocas laŭ tiuj ĉi principoj.

La hezitemo pri gen-teknika komercado fontas tamen ne nur en tiu ĉi sperto pri tro furora kaj tro blinda fido al pridubinda nova ekonomia sekcio, sed ankaŭ en grava diferenco. Pri novkomerco ŝtataj instancoj povis esti relative liberalaj, eĉ indiferentaj — tia komercado estas tute privata risko, kiu ne tuŝas ŝtatajn interesojn, aŭ almenaŭ ne rekte. Sufiĉas starigi leĝajn aŭ eĉ nur preskribajn kadrojn, ene de kiuj povas evolui tia ekonomio.

Etika dimensio

Iom aliaj konsideroj validas por genteknologio kaj sekve do por “novscienco”. Ĝi enhavas riskojn, problemojn, angorojn kaj precipe etikan dimension, ĉar ĝi povus endanĝerigi homojn kaj homajn rajtojn, kiujn devas laŭdifine protekti ŝtatoj. Por ke ne okazu teruraj kaj terurigaj devioj en tiu ĉi nova sfero de homa vivo, ŝtatoj kaj superŝtataj instancoj devas zorgi kaj certigi, ke oni ne aplikas genteknikojn kontraŭ individuaj kaj kolektivaj interesoj de homoj.

Ne estas troigo, se oni komparas genteknologion kun atomenergio: ambaŭ povas alporti benojn, sed ankaŭ detruojn. Jen do granda defio de ŝtatoj, leĝdonantoj, internacia juro kaj multaj aliaj respondeculoj pri bonfarto de la homaro. Gen-tekniko sen gen-etiko povus konduki al katastrofo.

Problemoj de EU

Kiom malfacila kaj komplika estas la afero, montras la disputoj ekzemple inter Eŭropa Unio (EU) unuflanke kaj Usono kaj Monda Organizaĵo pri Komerco (MOK) aliflanke pri ŝajne malpli danĝeraj genteknike modifitaj produktoj, nome nutraĵoj. Nur 18 gen-produktoj ĝis nun estas permesitaj en EU, kvin EU-ŝtatoj krome haltigis importadon de jam permesitaj gen-produktoj. Laŭ freŝaj opinisondoj 60 % de la EU-civitanoj rifuzas manĝi genteknike manipulitajn nutraĵojn, kaj pli ol 80 % sentas sin ne bone informataj pri gentekniko.

Tio alarmis la EU-komisionanon pri protektado de konsumantoj, David Byrne [dejvid bern]. Kun sia kolegino respondeca pri mediprotektado, Margot Wallström [valstrem], li nun volas elmontri “politikan gvidoforton” kaj ellabori preskribojn, kiuj kontentigos kaj konsumantojn kaj industrion. Tio signifas, ke ili riskas konflikton kun pluraj EU-ŝtatoj kaj partoj de Eŭropa Parlamento, ĉar la komisionanoj volas plirapidigi la permes-proceduron ankaŭ sen novaj preskriboj, por tiel eviti daŭran konflikton kun Usono kaj MOK.

En tiom komplika situacio ne estas do mirige, ke pri “nov-scienco” hezitas ne nur moralistoj sed ankaŭ realismaj financ-ĵonglistoj.

MAUL Stefan

GERMANIO

Majstroverko, sed nur taktika

Fine Germanio reformas sian impost-leĝaron, kiu jam de multaj jaroj estis eksmoda, malekvilibra, ĥaosa, tro komplika kaj precipe nejusta. Tiun ĉi reformon oni dankas precipe al du politikistoj: financministro Hans Eichel [ajĥel] kaj kanceliero Gerhard Schröder [ŝredr]. Tamen, bedaŭrinde, ĝi ne estas unuavice majstroverko leĝdona sed nur taktika.

Pluraj fiaskoj

Reformi leĝojn pri impostoj urĝis jam de pli ol dek jaroj, sed en antaŭaj elektoperiodoj la partipolitika konstelacio ĉiam malhelpis realigon de tia reformo. Du antaŭuloj de Eichel estis kristansociala Theo Waigel [teo vajgl] kaj socialdemokrata Oskar Lafontaine [lafontén]. Waigel, kiun oni ankoraŭ bone memoras kiel ĉefan “motoron” por enkonduki solidan eŭron, fiaskis kun siaj reformproponoj kaj pro rezisto en la propraj koaliciaj partioj kaj pro rifuzo de la tiama opozicio socialdemokrata. Fakte lia projekto estis relative malbona kaj ne taŭgis por majstri la defiojn de nuna ekonomio. Simile Lafontaine fiaskis kun siaj planoj, ĉar ili estis tro “socialistaj” ne nur por granda parto de la nun reganta socialdemokrata partio sed precipe por ties kanceliero, ĉar Schröder estas tre favora al industrio. Lafontaine rezignaciis kaj, sen iu antaŭa averto, demisiis kaj kiel financministro kaj kiel ĉefo de la socialdemokrata partio.

La kanceliero vokis sur la vakan postenon de financministro Eichel, kiu ne havas la karismon de Lafontaine, sed estas bona fakulo. Ene de nur kelkaj monatoj li ellaboris sian reformprojekton kaj invitis la opoziciajn partiojn al komuna diskutado, bone sciante, ke li ne sukcesus realigi reformon sen la helpo de kristandemokrataj partioj, laŭ la nuna konstelacio en la du ĉambroj, federacia parlamento kun plimulto de regantaj partioj socialdemokrata kaj verdula kaj ĉambro de (federaciaj) landoj kun plimulto kristandemokrata.

Opozicio malforta

Sed ne estis la plej konvena momento por komuna kaj harmonia realigo de tia reformo, ĉar la kristandemokrata partio, skuita kaj skuata de skandalo pri la eksa partiestro Helmut Kohl [kol] kaj liaj kontraŭleĝaj kaŝaj kasoj, havis du tute novajn, parte nespertajn gvidantojn: partiestron Angela Merkel kaj ĉefon de la parlamenta frakcio Friedhelm Merz [fridhelm merc], kiu — kiel Eichel — estas kompetenta impostfakulo, sed havas nenian karismon kaj absolute ne oratoran talenton. Tamen ambaŭ, sciante pri sia forta pozicio en la reformbezono, volis gajni poentojn kaj do ne simple akceptis la proponojn de la ministro. Ili volis havi la triumfon, ke la ministro devos cedi al iliaj postuloj, kvankam la pozicioj de ambaŭ partioj ne estis tro disaj. Precipe Merz blokis ĉion kaj esperis, ke la ministro fiaskos en la dua ĉambro kaj post la someraj ferioj devos akcepti la modifproponojn de la opozicio.

Ruza marĉandado

En tiu ĉi situacio vekiĝis la potencinstinkto de la kanceliero, kaj per lerta kaj ruza marĉandado li sukcesis “subaĉeti” (kiel nun diras la opozicio) la registarojn de kvin federaciaj landoj, donante jen bombonon, jen miliardon, jen promeson — kaj la majstroverko de taktiko sukcesis: ankaŭ la dua ĉambro akceptis la reformproponon, kun la voĉdonoj de kelkaj kristandemokratoj. Ties gvidantoj Merkel kaj precipe Merz pro sia evidenta miskalkulado grandioze malvenkis kaj rikoltis mokon kaj kritikon. Ĉu ili elsaviĝos post tia sortobato, tio ne estas tute certa.

Tamen, eĉ se la reformo estas majstroverko de partipolitika taktiko, ĝi bedaŭrinde tute ne estas majstroverko kiel leĝo mem. Efektive, la opozicio havis plurajn pravajn obĵetojn, el kiuj kelkaj eniris la definitivan reformon — kaj tiel ja la registaro povis logi plurajn kristandemokratojn en la dua ĉambro. La leĝoj restas komplikaj, ne facile travideblaj kaj klaraj, burokrataj malhelpoj restas. Plibonigojn ĝuos tiuj, kiuj gajnas tre malaltajn salajrojn kaj, ĉe la alia ekstremo, la grandaj kompanioj. La plimulto de etaj kaj mezgrandaj entreprenoj kaj la metiistoj — spino de la germana ekonomio — ne ĝuos multajn avantaĝojn. Do oni jam povas antaŭvidi, ke post mallonga tempo oni denove “flikos” la impostleĝaron, por kaŝi truojn.

Aliflanke Germanio per tiu ĉi reformo regajnis reputacion, ankaŭ eksterlande, kaj estas pli bone preparata por la rapide kaj plene evoluanta tutmondiĝo. Kaj ĝia nuna registaro pruviĝis esti stabila kaj fidinda. Jen do granda kaj grava progreso kompare al la unua amatoreca jaro sub Schröder.

MAUL Stefan

AŬSTRIO

Sankcioj nesankciotaj

Se la sankcioj starigitaj de la Eŭropo Unio (EU) kontraŭ Aŭstrio — pro eniro en februaro de la ekstremdekstra Libereca Partio en la registaron — ne estos nuligitaj, okazos tutlanda referendumo pri la konduto de la EU. Laŭ la aŭstria kanceliero, Wolfgang Schüssel [volfgang ŝusl], la referendumo povus okazi aŭ la 20an de oktobro aŭ la 26an de novembro. La sankcioj rezultiĝis, kiam Schüssel estigis koalicion kun la Libereca Partio, internacie kulpigata pri ksenofobio kaj rasismo. Pro la sankcioj devis ĉesi EU-kontaktoj kun Aŭstrio je ministro-nivelo. Bojkotis la alpan respublikon ankaŭ turistoj kaj foje artistoj. Pro la negativaj efikoj de la sankcioj Schüssel, dum EU-renkontiĝo en Portugalio, petis, ke estu malfortigitaj la sankcioj, sed EU-ĉefoj indikis, ke almenaŭ ĝis januaro 2001 oni ne atendu ŝanĝojn. Homaj rajtoj

Intertempe la kanceliero deklaris, ke li intencas subteni EU-planon, ke al Aŭstrio estos senditaj tri inspektantoj (t.n. saĝula konsilio), kiuj esploros priobservon de homaj rajtoj en la lando. Tiu ĉi plano ne rilatas tamen al forigo de sankcioj. Subtenas la referendumon Jörg Haider [jorg hajder], kiu malgraŭ sia demisio kiel gvidanto de la Libereca Partio efektive restas ties ĉefo.

Haider opinias, ke referendumo pruvos al la aliaj EU-membroj, ke la aŭstria popolo kontraŭas la sankciojn. Krome Haider proponis, ke la registaro apliku sian vetoo-rajton por impliki decidojn de la EU. Kolere reagis la franca EU-prezidanteco kontraŭ “ĉantaĝa provo” malhelpi reformojn de eŭropaj institucioj kaj eventualan plivastigon de la EU.

Evgeni GEORGIEV/pg

1. Kanceliero Schuessel konsentis, ke t.n. saĝula konsilio esploru homajn rajtojn en Auŝtrio.

2. La eldiroj de Haider ne malhelpas lin komuniki kun judaj ĵurnalistoj.

IĈK-reguloj haveblaj al komercistoj

IĈK (Internacia Ĉambro de Komerco) eldonis, komence de ĉi tiu jaro, novan version de Inkotermoj. Tiu teksto estas regularo uzata en la tuta mondo de komercistoj, juristoj, transportistoj kaj asekuristoj por interkonsenti pri la samaj kondiĉoj en la kontraktoj subskribitaj.

Kiam iu firmao el Finnlando vendas siajn varojn al iu alia firmao el Brazilo, kiu pagas la transporton, la asekuron, kaj ĝis kie? Jen la demando, al kiu celas respondi Inkotermoj. Elektante unu el la 13 Inkotermoj, vendanto kaj aĉetanto certas pri ĉiuj kondiĉoj de la vendo.

Ekzistas kvar familioj de kondiĉoj, depende de la respondeco de la vendanto aŭ de la aĉetanto. La sola kondiĉo de la “E”-familio, “EXW”, precizigas la liveradon de la varoj fare de la vendanto en lia fabriko. La familio de “F”-kondiĉoj (FCA, FAS, FOB) postulas de la vendanto, ke li liveru la varojn al transportisto elektita de la aĉetanto. La familio de la “C”-kondiĉoj (CFR, CIF, CPT, CIP) precizigas, ke la vendanto devas zorgi pri la transporto dum la ĉefa vojaĝo, sed ne zorgas pri la asekuro de la varoj, nek pri la transporto post enŝipigo de la varoj en la ĉefan transportilon. Fine, la “D”-kondiĉoj (DAF, DES, DEQ, DDU, DDP) postulas de la vendanto, ke li pagu ĉiujn kostojn kaj portu ĉiujn riskojn pri perdiĝo de aŭ damaĝo al la varoj ĝis la lando de la aĉetanto.

En la revizio 2000 ne estas grandegaj ŝanĝoj. La lasta revizio, aperinta en 1990, kreis pli da novaĵoj.

La unua ĉefa ŝanĝo estas klarigo de la kondiĉo FCA: tiu, kiu ŝarĝas aŭ malŝarĝas la varojn, estas tiu, kiu posedas la taŭgan materialon kaj dungitaron por tio en la ejo antaŭvidita.

La dua rilatas al la dokumentoj. Tiu, kiu devas zorgi pri la administraj kaj doganaj formalaĵoj, estas tiu, kiu povas trakti tion plej facile: vendanto en sia lando, importisto en la sia (krom por EXW kaj DDP).

La tria grava ŝanĝo koncernas FOB, nun nur mara kondiĉo, kun transdono de la respondecoj “trans la pavezon de la ŝipo”. Jam FOB celis tiujn kondiĉojn antaŭe, sed multaj kontraktoj menciis malseriozajn tipojn de FOB (FOB fabriko, FOB iu enlanda punkto ktp.) Nun precizigoj estas sufiĉaj por eviti tion, espereble! Sed, malgraŭ la fameco kaj malnoveco de la principo de Inkotermoj, kelkaj eksportistoj aŭ transportistoj daŭre eraras kaj ne sekvas fidele la kondiĉojn menciitajn. Tiam povas okazi miskomprenoj, malfruoj kaj malkontento de la klientoj.

Tial kelkaj profesiuloj de internacia komerco konsilas preferi kelkajn kondiĉojn al aliaj, kutime malpli bone uzitaj. Ekzemple, oni preferu FCA fabriko al EXW, FCA flughaveno al CPT/CIP aŭ DDU, FCA deponejo de la ŝipkompanio al FOB aŭ CFR, DES al CIF. Tio ne signifas, ke tiuj Inkotermoj maltaŭgas, sed ke multaj misuzas ilin kaj tio povas kaŭzi problemojn dum la vojaĝo aŭ kun la kliento, se okazis miskompreno. La aliaj kondiĉoj proponitaj estas pli simplaj kaj malfacile konfuzeblaj. Dum la prilaboro de tiu ĉi revizio 2000, partoprenis unuafoje usonanoj kaj azianoj. Kampanjo por diskonigi Inkotermojn okazas nuntempe en Usono kaj ni povas esperi ke tiu ĉi versio estos vere uzata tutmonde.

Internacia, seppersona laborgrupo de IKEF (Internacia Komerca kaj Ekonomia Fakgrupo) en la printempo de 2000 tradukis la anglan/francan originalon esperanten. La mallongigoj de la kondiĉoj (FOB, CIF...) restis, ĉar temas pri internacie akceptitaj esprimoj. Kiel en la originalo, estas por ĉiu kondiĉo mallonga (proksimume duonpaĝa) difino. Apud tiu difino aperas ankaŭ la anglalingva difino. Tiel eblas kompari ambaŭ versiojn (kaj eble iom plibonigi sian lingvoscion). Post la difino sekvas dudek eroj (similstrukturaj por ĉiuj kondiĉoj), en kiuj la devoj de la vendanto kaj de la aĉetanto estas detale klarigitaj.

Bruno FLOCHON

Inkotermoj 2000. El la angla tradukis IKEF. Eld. IKEF, Bruĝo, 2000. FEL estas la ĉefa distribuanto. 128 vinktitaj paĝoj. ISBN 92-842-1199-9. Prezo ĉe FEL: 19 eŭroj + afranko.

ĈINIO

Escepto-recepto

Enhospitaliĝis la plej aĝa viro en la ĉina urbo Chengdu — 126-jaraĝa Zhao Bochuan. Kirurgoj ĉe la hospitalo unue ne volis operacii lin pri hernio, ĉar la paciento pezis malpli ol 45 kg kaj ne tre sanis. Finfine tamen ili konsentis, kaj la operacio sukcesis.

Laŭ sia legitimilo Zhao Bochuan naskiĝis en 1874. Vivante pli ol 100 jarojn kiel taoisto, li spertis tri malsamajn reĝimojn: la Qing-an imperion, la Respublikon de Ĉinio kaj la Popolan Respublikon de Ĉinio. Lia vivo-recepto: “Unue faru bonon al aliaj, due multe manĝu legomojn, trie trejnu vin por la sano.”

Sabeo FU/pg

IMPOSTOJ

Ĉu venos fino de la impostaj paradizoj?

La plej riĉaj landoj en la mondo urĝe postulis reformojn en 35 landoj kaj teritorioj, kiuj disponigas nepravigeblajn impostajn faciligojn.

Inter ili estas la britaj insuloj Guernsey [gensi] kaj Jersey [ĝesi] apud la franca marbordo kaj Man [men] ĉe la nordokcidenta marbordo de Britio.

En la listo estas ankaŭ landoj kiel Andoro, Monako kaj Panamo, britaj transmaraj teritorioj Ĝibraltaro kaj Montserato, kaj la troviĝantaj en la Brita Komunumo Bahamoj kaj Barbado. La ceteraj landoj havas asociajn ligojn kun Nederlando, Usono kaj Nov-Zelando.

Imposta konkurenco kaj malpura mono

La listo de landoj, kiuj disponigas favorajn impostojn, estas kunmetita de Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE). Kriterio estis aliro al la imposta konkurenco, kiu en tiuj landoj, laŭ opinio de OEKE, estas maljusta kaj nelojala: ili altiras tiamaniere homojn kaj kompaniojn, kiuj strebas ĉu forlavi “malpuran” monon, ĉu elturniĝi el la pagado de impostoj sur la ricevitaj enspezoj.

“Nia kampanjo celas certigi, ke la imposta pezo distribuiĝos juste, kaj ke la demandoj rilate al la imposta devontigo ne estiĝos ĉefloke dum la preno de decidoj”, tekstas la deklaro de OEKE. En tiu organizaĵo membras la plej bone evoluintaj industrilandoj de Eŭropo kaj Nord-Ameriko, kaj ankaŭ Japanio.

Al la landoj malobservantaj estas donita limdato ĝis la fino de la jaro 2000, por ke ili akceptu la de la OEKE proponitajn paŝojn, kiuj devas esti realigitaj ĝis la fino de la jaro 2005.

Sankcioj ankoraŭ nedifinitaj

Al tiuj, kiuj ne forigos la “damaĝajn trajtojn” el siaj leĝaj normoj, OEKE minacas uzi “defendajn paŝojn”. Kiaj estos tiuj paŝoj, en la deklaro ne estas menciite.

Unu el la landoj iniciatintaj la ofensivon kontraŭ la impostaj rifuĝejoj estas Francio. Ties registaro proponis enkonduki malpermeson de financaj operacioj kun la landoj, kiuj ne manifestos pretecon kunlabori en la batalo kontraŭ “forlavo” de malpura mono.

Dekomence la listo de la impostaj paradizoj estis multe pli longa, sed Bermudoj, Kajmanaj Insuloj, Kipro, Malto, Maŭricio kaj San-Marino antaŭ nelonge deklaris al OEKE, ke ili entreprenos ĉion necesan por meti finon al la damaĝa imposta praktiko.

Evgeni GEORGIEV

Ĝibraltaro estas en la nigra listo de OEKE

NOVAĴO

Pri la revizio de PIV

Proksimiĝas la fino de la laboro por la nova eldono de Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto. Preskaŭ finiĝis la unua vico de kompostkorektaĵoj, por kiuj laboras 37 volontuloj, kaj pretiĝas la nova prezento de la ilustraĵoj. Post la korektado de la tuto en la definitiva enpaĝigo, kiu estos farata dum la venontaj monatoj, povos komenciĝi la presado.

En la revizia laboro partoprenis ĉ. 80 fakaj kunlaborantoj. Diversajn korektojn, rimarkojn, kaj proponojn por plibonigi la enhavon de la vortaro sendis ĉ. 100 personoj. Tiu kolektiva laboro ebligos la publikigon de verko, kiu, surbaze de la neŝanĝita strukturo kaj leksikografiaj principoj, kiujn donis al ĝi G. Waringhien, prezentos multajn modifojn en la fakaj terminaroj, pliampleksigon de la vortprovizo kaj de la ekzemploj cele al pli fidela spegulado de la nuntempa lingvouzo, kaj ĝisdatigon de la enciklopediaj informoj.

Michel Duc GONINAZ

Ndlr: La redaktoro de PIV denove afablis kontribui al tiu ĉi rubriko raporton, la solan ekster la kadroj de SAT, pri la aktuala stato de la progreso de la reviziado de PIV.

Aŭtoro: Roland Rotsaert

EŬROPA UNIO

Junuloj kaj lingvoj

Dum la pasintaj tri jaroj la Komisiono de Eŭropa Unio (EU) ellaboris aron da indikiloj, kiuj helpos taksi la kvaliton de la instruado en EU kaj en la baldaŭ aliĝontaj landoj. La raporto kun la indikiloj estis prezentita en junio 2000 dum kunveno de EU-ministroj en Portugalio kaj dum konferenco de eŭropaj ministroj respondecaj pri instruado en Rumanio.

La raporto estas destinita al fakuloj, sed la ero pri lingvo-instruado povas interesi larĝan publikon.

Lingvoj estas timigaj

Estas paradokso, ke nun en EU varoj kaj kapitaloj tute libere cirkulas, sed homoj kaj ideoj multe malpli. Laŭ enketo el 1997, junaj eŭropanoj, kiuj intencas studi aŭ labori eksterlande, plej timas la lingvoproblemon. Post la pligrandiĝo de EU tiu problemo ankoraŭ iĝos pli grava. Jen unu kialo, kiu instigis la Komisionon proklami la jaron 2001 “Eŭropa jaro de fremdaj lingvoj”.

Farante la raporton, oni konstatis, ke apenaŭ ekzistas fidindaj informoj pri la lingvokono de junaj eŭropanoj. Tion oni baldaŭ esploros; por la raporto oni kontentigis sin per la rezultoj de enketo el la komenco de 1997. Tiam oni starigis jenajn demandojn al 9 400 junuloj 15- ĝis 24-jaraĝaj en la tuta EU: — Kiujn el jenaj lingvoj (krom via gepatra lingvo) vi regas sufiĉe bone por povi konversacii per ĝi? — Kiujn (se iujn) lingvojn vi dezirus lerni? Eblaj respondoj estis la 11 oficialaj lingvoj de EU kaj “alian”, “neniun”, “mi ne scias”.

La grafikaĵo montras, por ĉiu lando, la elcenton de junuloj, kiuj asertas paroli minimume unu fremdan lingvon, kaj la elcenton de junuloj, kiuj ne deziras lerni fremdan lingvon. Atentu, ke la respondo al la unua demando montras nur la opinion pri la propra lingvokapablo, ne la realan lingvoscion.

Estas rilato inter la nombro de parolantoj de lingvo kaj la deziro lerni alian lingvon. En landoj kun ne vaste parolata lingvo (ekzemple: Danio, Nederlando, Svedio kaj Finnlando) oni scias kaj emas lerni fremdajn lingvojn; Grekio estas escepto. En landoj, kiuj apartenas al grandaj EU-lingvoregionoj (Germanio, Aŭstrio, Francio, Irlando) la bezono je fremdaj lingvoj estas malpli granda; Britio montras ekstreman malemon.

Flandrio

La raporto ankaŭ donas aldonajn informojn pri lingvo-instruado en kelkaj landoj. Elstara estas la situacio en Flandrio, la regiono de Belgio kie oni parolas la nederlandan lingvon. Ne nur junuloj, sed ankaŭ civitanoj de ĉiuj aĝoj vizitas lingvokursojn. En la lernejoj subvenciataj de la ministrejo eblas lerni 18 lingvojn. Aldone du registaraj kaj multaj privataj institutoj proponas kursojn.

Roland ROTSAERT

La teksto de la raporto (en angla lingvo: European Report on the Quality of School Education) konsulteblas je http://www.europa.eu.int/comm/education/indic/ (pr. 600 KB).

Sinteno al lernado de fremdaj lingvoj kaj memtakso de lingvokono ĉe junuloj 15-24jaraĝaj, 1997

Konas fremdan lingvon (%)

Ne deziras lerni fremdan lingvon (%)

Edukaj gutoj

La plej alta akordo inter homaj rilatoj estas atingitaj en soldataj paradaj marŝoj.

Pli facile estas kapjesi per malplena kapo.

Nur spertuloj povas legi inter linioj kaj vidi, kio troviĝas inter tv-bildoj.

Vero estas kiel perdita kudrilo — malfacile trovebla.

Por nacia festotago sufiĉas ofte unu futbalgolo.

Interrompitaj homaj rilatoj estas plej streĉaj.

Prudenta voĉo ne estas aŭdebla en la bruo de babilantoj.

Historio instruas nin, ke la vojo de “maksimuma nacia intereso” gvidas popolon al la limo de ekzista minimumo.

Ju pli socio estas etne purigata, des pli ĝi estas etike malpurigata.

Oni devas ESTI por HAVI, sed estas bezone ion havi por esti.

Honesta ŝtelisto ŝtelas nur de pli grandaj ŝtelistoj

Dinko MATKOVIĈ

INTERRETO

Interreto senpage

Kvankam ankoraŭ ekzistas en Britio tradiciaj retservoj, kiuj postulas de siaj hejmaj uzantoj monatan kotizon — kiel ekzemple la veterano kaj iama pioniro Demon Internet (www.demon.net), kiu pagigas de siaj klientoj po 11,75 pundojn monate (ĉ. 19 eŭrojn) — hodiaŭ svarmas la “senpagaj” retservoj.

Iuj senpagaj retservoj pufigas sin kiel grandioze sukcesontaj interretfirmaoj de la “nova ekonomio” — kiel ekzemple Freeserve (www.freeserve.co.uk), kiu ekflosis kiel publika akcifirmao en julio kaj valoras nun 3 miliardojn da britaj pundoj (5 miliardojn da eŭroj) — sed multaj estas pli modestaj kaj celas pli precize difinitan publikon.

Inter la centoj da retservoj oni povas rekoni plurajn kategoriojn: lokaj retservoj, kiuj funkcias en nur unu urbo aŭ regiono kaj proponas lokajn informojn aŭ ian subtenon al la loka komunumo; kooperativaj retservoj, kiuj pretendas igi siajn uzantojn akcianoj kaj dividi kun ili eventualajn profitojn; retservoj lanĉitaj de vendejoj aŭ aliaj firmaoj kun konata nomo; retservoj, kiuj donas siajn profitojn al bonfaraj organizaĵoj. (Granda listo de ili estas ĉe www.net4now.com.)

Fakte la plej multaj retservoj simple revendas sub sia aparta nomo la servon de pli granda ret- aŭ telefon-firmao. Tial ne estas surprize, ke preskaŭ ĉiuj senpagaj retservoj proponas tre similan servon: oni ricevas retadreson, iom da TTT-spaco, kaj la eblon konektiĝi per telefonnumero, kies uzado kostas same kiel loka telefonalvoko. Kaj jen la ĉefa monfonto por la retservoj, ĉar la brita registaro (pere de sia telefonreguliga organizaĵo Oftel) fiksis proporcion de la prezo, kiun ĉiu telefonfirmao devas pludoni al la firmao, kiu proponas tian numeron: ĉiu retservo ricevas do 70 % de la telefonkostoj de siaj uzantoj, kaj tio sufiĉas por pagi la ĉiam falantajn kostojn de la bezonata aparataro, telefona kaj komputila.

Pagi per la telefonfakturo

Tiaj senpagaj retservoj ne estas do vere senpagaj: uzanto, kiu restas konektita al Interreto dum averaĝe unu horo tage, pagas por tio per sia telefonfakturo ĉirkaŭ 20 pundojn monate.

Tamen lastatempe la konkurenco en la plenŝtopita merkato, kaj eble ankaŭ la influo de Oftel kaj iuj premgrupoj (www.unmetered.org.uk), pelis kelkajn retservojn al eĉ pli alloga propono: la eblo konektiĝi per telefonnumero, kiu kostas neniom.

Kiel tio eblas, por la retservo? Estas pluraj respondoj. Iuj retservoj reenkondukis monatajn kotizojn: uzanto pagas fiksan sumon ĉiumonate, sed povas resti konektita dum laŭvole multe da tempo sen krompagi — alloga propono por tiuj, kiuj tre multe uzadas Interreton. Ĉe iuj retservoj la telefonado estas senpaga nur vespere aŭ semajnfine, kaj la firmao eble esperas, ke iuj uzantoj ne tro atentos pri tio kaj decidos legi siajn retpoŝtaĵojn ankaŭ en aliaj tempoj. Iuj retservoj esperas gajni monon per reklamado kaj per proporcio de la mono gajnata de retvendejoj, kiujn vizitas la klientoj. Kaj iuj retservoj estas proponataj de telefonfirmaoj, kiuj uzas Interreton por allogi klientojn al siaj aliaj komunikaj servoj: telefonado kaj kablotelevido.

Tute senpaga

En tiu lasta kategorio elstaras la firmao NTL, kiu proponas telefonadon kaj kablotelevidon en multaj partoj en Britio kaj en printempo 2000 surprizis la merkaton per sia anonco, ke ĝi proponos tute senpagan retservon (www.ntlworld.com): nenia monata kotizo kaj nenia pago por la telefonado.

Ne surprize, interesiĝo pri la servo estis tre forta, kaj NTL rikoltis kritikon pro tio, ke ĝi anoncis la servon longe antaŭ ol ĝi povis liveri ĝin al la plej multaj interesatoj. Interesatoj devas registriĝi ĉe la TTT-ejo de NTL kaj povas ekuzi la servon, nur kiam ili ricevas KD-on kun pasvorto. Multaj homoj, kiuj ŝanĝis sian telefonservon al NTL ĉefe aŭ nur pro la promeso pri senkosta retumado, amariĝis, kiam post multaj monatoj ili ankoraŭ ne ricevis sian KD-on. Tamen, inter tiuj, kiuj ricevis finfine sian KD-on, estas malmultaj plendoj: laŭ ĉiuj raportoj la servo funkcias tre bone — eble ĝuste pro tio, kiel oni asertas, ke NTL intence disvastigas la servon en paŝoj, por ke ĝi povu samtempe starigi la bezonatan retkapaciton.

Estos interese vidi, kiel fartos Freeserve kaj similaj firmaoj kontraŭ tia konkurenco. Investantoj iĝas pli kaj pli skeptikaj pri la kapablo de retservoj gajni monon per reklamado kaj retkomerco: nenio malhelpas aĉetanton iri rekte al la TTT-ejo de la fabrikanto, tiel ke la retservo ricevas nenion el la negoco. La akcivaloro de Freeserve jam falis de pli ol 920 en marto ĝis ĉirkaŭ 300 en aŭgusto, kaj la firmao ĵus anoncis jaran malprofiton de 61 milionoj da pundoj anstataŭ 27 milionoj, kiel planite. Dume, telefonfirmaoj kiel NTL havas enormajn rimedojn kaj la eblecon per siaj kabloretoj kombini la avantaĝojn de Interreto kaj televido por krei la estontajn vendokanalojn, kiuj verŝajne iam estos komerce multe pli gravaj ol Interreto.

Edmund GRIMLEY EVANS

IRLANDO

Kiam el fariĝas en ...

Jam de pli ol du jarcentoj Irlando estas konata kiel lando de elmigrantoj. En epokoj de malriĉeco, multegaj trovis novan hejmon en landoj de la “Nova Mondo”. Sed lastatempe elmigrado fariĝis enmigrado. Kiel aliaj membroj de Eŭropa Unio, Irlanda Respubliko prosperas. Pro tio, kaj pro konstante kreskanta nombro da rifuĝintoj, azilpetantoj kaj tiel nomataj “ekonomiaj migrantoj” el diversaj regionoj de la mondo, Irlando ricevas ĉiumonate proksimume 1 000 petojn por resti en la lando.

En multaj aliaj ŝtatoj tiu ĉi kvanto apenaŭ rimarkindus, sed en relative malgranda insulo kia Irlando, kies loĝantaro plejparte homogenas, ĝi iom timigas la publikon kaj embarasas la aŭtoritatojn. Sekve, preskaŭ ĉiutage raportas amas-komunikiloj pri negativa reago kaj ksenofobio kontraŭ eksterlandanoj, precipe kontraŭ tiuj, kies haŭtkoloro nigras aŭ iom malhelas, ekzemple afrikanoj aŭ rumanaj ciganoj.

Atencoj

Trafataj estas ne nur azilpetantoj kaj rifuĝintoj. Minacate, nigraj aktoroj el Anglio, rolantaj en teatraĵo en Dublino, devis forlasi sian loĝejon. Malgraŭ tio, ke multaj enmigrintoj informas, ke ili estas afable traktataj en Irlando, okazis atencoj kontraŭ turistoj kaj homoj el EU-landoj laborantaj aŭ studantaj en la Respubliko. Tamen laŭŝajne kelkaj atakoj okazas por ŝtelado kaj ne pro ksenofobio.

Decaj irlandanoj esperas, ke negativaj sintenoj iom post iom malaperos, kiam la publiko estos alkutimiĝinta al la ĉeesto de fremduloj. Ili ne volas, ke evoluu flanke de mallarĝmensuloj rekta rasismo, kiu neniam funde fenomenis en Irlando.

Garbhan MACAOIDH

Cent mil bonvenigoj: tiel irlandoj salutas en la gaela lingvo vizitantojn kaj turistojn. Sed ne ĉiam temas pri bonvenigoj.

IRLANDO

Malbona investo

Skandalon en Irlando kaŭzis la kandidatigo de iama juĝisto al la estraro de la Eŭropa Investobanko. La juĝisto, Hugh O’Flaherty [hju oflaherti], pasintjare eksiĝis kiel membro de la plej alta irlanda kortumo por eviti akuzojn, ke li kontraŭleĝe agis.

La juĝisto elprizonigis arkitekton kondamnitan al kvar jaroj en malliberejo pro trafik-akcidento. La arkitekto stiris sian novan sport-aŭton je 200 km/h tra laborista kvartalo, kiam li fatale trafis familion. La virino tuj mortis; ŝiaj filoj grave vundiĝis kaj ankaŭ ŝia edzo, kiu dum tri jaroj ne plu laboras kaj vivtenas sian familion per sociala monhelpo.

Sovaĝa

Dum neformala sesio de la kortumo O’Flaherty deklaris la punon “sovaĝa” (malgraŭ tio, ke li iam kondamnis junan heroin-dependulinon, kiu ŝtelis mansakon, al ses jaroj en malliberejo). La juĝisto aranĝis, ke la arkitekto — parenteze el riĉa, “bona” familio — estu liberigita post nur kvarono de la punperiodo.

Nun oni kampanjas por atentigi EU-parlamentanojn pri la netaŭgeco de O’Flaherty kiel irlanda reprezentanto ĉe la banko. Efektive pluraj membroj de la du regantaj partioj en la irlanda koalicio konsentas, ke la kandidatigo de O’Flaherty misas.

Garbhan MACAOIDH/pg

Iom tro predikema romano

Kiom mi scias, Tolstoj estas ĉefe konata kiel aŭtoro de du tre ampleksaj, epose rakontantaj romanoj: Milito kaj Paco kaj Anna Karenina. En ambaŭ verkoj grave rolas ankaŭ sociaj rilatoj kaj kondiĉoj. Ĉar tre profunde Tolstoj estas ne nura rakontanto, sed minimume same forte lin tuŝis, ekzemple, la sorto de la viktimoj de l’ napoleona milito. Tion mi ĉiam tre admiris ĉe li. Sed en Resurekto, miaopinie, li rekte troigas; la aŭtora kunsento (kaj precipe lia kunsentigo) kun siaj rolantoj fariĝas predikado al la publiko. Kaj ĝenre ne por tio taŭgas la romano.

La unua ero de Resurekto estas bonege verkita: temas pri nobelo Neĥludov, kiu kiel ĵuriano ĉe proceso pro murdo rekonas en unu el la akuzitoj sian iaman amatinon Maslova. Siatempe en junula pasio, sen vera enamiĝo, li gravedigis ŝin kaj eble eĉ ne rimarkinte tion, postlasis ŝin, forirante al “adolta” vivo en la urbo. Ŝi estis forpelita, kaj fariĝis amistino, ŝajne iom libere — i.a. en hoteloj — laboranta. Dum la ĵuria kunsido oni faras eraran vortigon, kio kaŭzas ke, kvankam absolvita pri la ĉefaj punktoj, ŝi, tamen, estos kondamnita al plurjara ekzilo en Siberio. Neĥludov konsciiĝas pri la maljusto farita al ŝi, kaj decidas “savi ŝin” per pentofara nupto. Sed Katjuŝa Maslova rifuzas edziniĝi al li.

La tuta romano efektive estas unu violenta J’accuse kontraŭ la maljusta justicosistemo de l’ carisma Ruslando. Tolstoj ĉiupaŝe kaj ĉiurimede pentras al ni la sensistemecon de l’ justico, la nekompetenton de la juĝistoj, la kruelecon de la plenumantoj de la punoj ktp. Elstaras en lia teksto ĉefe la senkulpe malliberigitaj viktimoj: foje simple erare kondamnitaj — pro hazarda preterdormo de l’ trafa momento dumprocesa fare de defendunta advokato, pro misatento de juĝisto, kiu jam anticipas la poste okazontan regalon ĉe amiko, pro kio ajn; foje temas pri homoj, kiujn oni laŭjure kondamnis, sed kiuj montriĝas esti eĉ pli senkulpaj viktimoj: homoj batalantaj por libereco de parolo, por la rajto kune legi la evangelion sen popoj, kiuj devige klarigas la malnovajn tekstojn en senco patrujame dezirata ktp. Precipe kolerigas Tolstoj-n la fakto, ke multe da tiaj maljustaĵoj estas farataj ĝuste nome de la evangelio: p. 111/112 estas citinda ekzemplo de tia prediko kontraŭ la tuta Ortodoksio.

Neĥludov mem restas strange senaga, kvazaŭ nura spektanto pri ĉio misa. Estas kvazaŭ Tolstoj, elektinte sian celon (akuzi kaj kondamni la misan justicosistemon) forgesis, ke en romano ankaŭ agado estas bonvena.

Kaj tamen mi tute ne opinias malŝparo de tempo legi ĉi verkon. Male: ĝia bildo pri la homa suferado, pri la misaĵoj mem kaj pri la homa vivo en si mem estas sufiĉe honesta por resti interesa ĝisfine, kaj bedaŭrinde, se juĝi laŭ tio, kion oni legas ĉe ni en la gazetaro de okcidenta Eŭropo, ankoraŭ ne sufiĉe pliboniĝis la situacio. Sed espereble pri tio malpravas la raportaĵoj.

Detaleto interesa min trafis je komparado de p. 19 kaj p. 72: ŝajnas, ke oni tie “tagmanĝas” ĉirkaŭ la 17:30; ĉe ni oni nomus tion vespermanĝo.

Mi ne povas preterlasi la okazon iom atentigi pri la uzita lingvaĵo. En Resurekto la postparolo, kiun promesas noteto je p. 2, bedaŭrinde mankas. Sed pli gravas kelkaj stilaj apartaĵoj, kiuj eble, je la unua renkontiĝo, efikas iom “ruseske”, sed ripetiĝante ĉiam kaj ĉie iĝas vere tedaj: la homoj iras “en ĉapelo”, “en kresposimilaj ĉapoj”, “en kaskedoj” — kial ili ne simple havu tiujn surkape? Ankaŭ plurfoje ĝenas la frazkonstruo, kiun ni konas kiel “slavismon”: ekzemple, p. 333: “Kvare, tiuj homoj estis perforte kunigataj kun ekstreme perversigitaj de la vivo (kaj precipe fare de malliberejoj mem) malĉastuloj, murdistoj kaj maliculoj, kiuj efikis, kiel gisto al pasto, al tiuj homoj ankoraŭ ne plene perversigitaj de la antaŭe aplikitaj rimedoj.” Tian frazon oni devas minimume dufoje relegi antaŭ ol tragluti ĝin. Temas pri “malĉastuloj ekstreme perversigitaj de la vivo...”.

Sed tiaj ĉi makuletoj ne retenu vin de plezura legado de tiu ĉi Resurekto!

Gerrit BERVELING

Lev Tolstoj: Resurekto. Eld. Sezonoj, Jekaterinburg, 2000. Prezo ĉe FEL: 26,20 eŭroj + afranko.

N

Mi volas reagi al la letero de Bertil Englund (MONATO, 2000/7, p. 4). Certe la eŭropanoj estis respektindaj tiam, kiam ili eniris siajn koloniojn, kvankam ili vaste sklavigis kaj buĉadis siajn gastigantojn, perfortis virinojn, rabis trezorojn ... Unu kialo de la nuna ekonomia situacio de azilpetantoj estas la longdaŭra ekspluatado fare de la okcidento.

La unuaj “gastoj” en Eŭropo estis lakeoj, kiujn la koloniistoj envenigis. Ilin oni bezonis por fari malnoblajn kaj malfacilajn laborojn. Tiam neniu malkonsentis ilian restadon. Poste la industriaj landoj kuraĝigis la enmigradon de neekspertaj laboristoj, kiujn bezonis la kreskantaj industrioj. Tiuj laboristoj ricevis nur malaltajn salajrojn. Ankaŭ tiam ne estis malkonsento.

Nur nun la okcidento alfrontas ondegon da senlaboruloj kaŭze de la industria aŭtomatiĝado. Ĝi ne plu bezonas neekspertajn laboristojn ... Do malriĉaj azilpetantoj iĝas krimuloj. La eŭropanoj preferas gastojn profitdonajn kaj cedemajn. Sed la historio ĉi tie ne finiĝas. Hodiaŭ la bonkoraj eŭropanoj invitas fakulojn de aliaj landoj. Ricevos vizojn teknikistoj pri informadiko. La celo estas altkvalitaj sciencistoj de Rusio, orienta Eŭropo kaj aliaj malriĉaj landoj.

Tiel okcidento forrabis preskaŭ ĉiujn rimedojn de la devenlandoj de siaj malhonestaj gastoj kaj nun ĝi celas iliajn lastajn esperojn.

Behrouz SOROUSHIAN, Francio

Malbona ekzemplo

Werner Schad en artikolo “Opinio” (MONATO, 2000/7, p. 7) metis demandon: “Kial UN ne disponas soldataron similan al ekzemple la franca Fremdula Legio por protekti senkulpulojn?” Ĉu s-ro Schad bone konas la militaĵojn de tiu regimento? Kiam kaj kie tiuj senkompataj dungitaj soldatoj “protektis senkulpulojn aŭ savis viktimojn?” Ĉu en Vjetnamio? En Alĝerio? Aliloke? Mi volas kredi, ke tiuj vortoj ne estas duba ŝerco ... Li aldonas: “Ne mankas aventuremaj solduloj por partopreni tian legion.” Mi ne dubas pri tio, sed, mi petegas, ni serĉu alian solvon.

Jacques DOUDY, Francio

Malklariga mallongigo

En mia artikolo “Korczak ridetante”, tre mallongigita (MONATO, 2000/7, p. 8), ekestis kelkaj neklaraĵoj. La dua alineo devus komenciĝi per: “Nun la Pola Asocio je la nomo de Janusz Korczak kaj la Fondaĵo “Shalom” esperas omaĝi ...”. La nomo “Pola Asocio”, kiu troviĝis en la teksto, ne diras, pri kiu asocio temas.

Ĉe la fino de la sama alineo, en la frazo: “La projekto estas energie subtenata interalie de Gołda Tencer ...” devus esti aldonite: “kaj de la prezidantino de Pola Asocio je la nomo de Janusz Korczak, profesorino Jadwiga Bińczycka. La iniciaton patronas la edzino de la prezidanto de Pola Respubliko, Jolanta Kwaśniewska, konata kaj tre alte aprezata pro sia sukcesa agado favore al pluraj noblaj celoj, aparte favoraj al infanoj.”

Zofia BANET-FORNALOWA, Pollando

MONATO — magazino sendependa?

La publika bedaŭro de la papo “pri la kruela morto de Johano Hus” provokis kontrastajn reagojn je la fino de la du artikoloj (MONATO, 2000/8, p. 19 kaj 22).

J. Patera skribis : “...pozitiva ekpaŝo de Vatikano kaj persone de papo Johano Paŭlo la dua”. G. Berveling kontraŭe en sia sekva komento, “Tro senkosta kompatemo”, atakis la papan rifuzon de la abortigo: “...fariĝi patrino! Kia manko de kompatemo!” Mi ne scias, kial Berveling — ŝanĝante la temon — volis reagi tiel negative? Verŝajne li nur malfacile (aŭ tute ne) toleras spiriton kristanan de la eklezio katolika — bedaŭrinde tipa sinteno de kelkaj kleraj kritikantoj en MONATO.

Se la pastoro Berveling ne povas priskribi almenaŭ neŭtrale kredon al sia kontraŭan, ĉu li prave respondecas pri la rubriko “Spirita vivo” en la magazino?

Josef FLIEGNER, Germanio

de Julian Modest

Vetiha

Vesperiĝis. Venis la kvieta horo, en kiu la naturo, laca de la taga varmo, preparis sin ekdormi en la friska ĉirkaŭbrako de la somera nokto. Mi kaj Karlo sidis en eta kafejo en vilaĝo Kiten kaj trinkis malvarman bieron. Dum tiu somero, kiam ni ripozis ĉe la maro, ni ŝatis antaŭvespere trinki bieron en iu silenta kafejo, kie ne estis multaj homoj kaj ni povis trankvile babili. Ni ambaŭ ŝatis la malvarman bieron kaj la dolĉan babiladon dum la pigraj someraj antaŭvesperoj. Preter la kafejo pasis multaj homoj. Alflugis diverslingvaj vortoj, sed ni babilis kaj preskaŭ neniun ni rimarkis. La kaftabloj estis ekstere, sub la ombro de olda vitlaŭbo. De la maro blovis leĝera sala vento kaj agrable estis sidi kaj trinki la malvarman bieron.

Karlo lante levis sian plenan glason. en la helbluaj okuloj ekbrilis rideto. Mi konjektis, ke li rakontos ion interesan, kion eble al neniu ĝis nun li konfesis. Li trinkis el la glaso, reveme rigardis al la maro kaj mallaŭte ekparolis:

Tio okazis dum la terura jaro, kiam la bulgara registaro decidis ŝanĝi la nomojn de la turkoj, kiuj loĝas en Bulgario. Mi ne sciis kies estis tiu ĉi ideo, sed dum mallonga tempo ĉiuj turkoj devis havi bulgarajn nomojn. Tiam mi loĝis en malgranda urbo en la norda Bulgario, kie multaj loĝantoj estis turkoj. Mi laboris kiel pentristo en fabriko por modaj vestoj. Kiam oni komencis ŝanĝi la nomojn de la turkoj, la eta kaj trankvila urbo eksimilis al abelujo, plena de ekscititaj kaj koleraj abeloj. La turkoj komencis protesti kaj kontraŭstari al la perforta ŝanĝo de la nomoj. La urba administrantaro entreprenis reprezaliojn. Komenciĝis strataj bataloj kaj venĝoj. La bulgaroj kaj turkoj, kiuj dum la jaroj loĝis en amikeco kaj paco, nun ekstaris unuj kontraŭ la aliaj, kaj jam nenio povis pacigi ilin. En la urbeto iĝis terure kaj malsekure. Disvastiĝis famoj, ke la turkoj komencis sin venĝi al la bulgaroj. Oni parolis, ke vespere la turkoj embuskis kontraŭ la bulgaroj kaj ĵetis ilin en la riveron. La bulgaroj ne permesis al la turkoj trapasi la ĉefan placon de la urbeto. La malamo kreskis kaj densiĝis kiel hajlonubo kaj neniu povis eviti ĝin.

En la fabriko turkoj kaj bulgaroj daŭre laboris kune, sed jam ne konversaciis unuj kun aliaj. Tie la kudristinoj estis turkaj, kvietaj laboremaj virinoj, sed post la eksplodo de la eventoj, ili ŝanĝiĝis. En iliaj klinitaj malsupren rigardoj mi vidis malamon kaj ofendon. Antaŭe ili malmulte parolis sed nun eĉ vorton ne diris. En iliaj rigardoj kaj gestoj estis frido. Nun, kiam ili konversaciis unu kun alia, ili parolis nur turke, kvankam ili bone sciis, ke en la fabriko oni severe malpermesis paroli la turkan. Kiam mi pasis preter tiuj ĉi virinoj, kiuj klinis kapojn al la kudromaŝinoj, mi sentis min kulpa. Antaŭ tagoj ili rilatis al mi gaje kaj amike, sed nun ili rigardis min malame, malestime, kvazaŭ mi kulpus pri la decido de la registaro. Neniu el ili eĉ vorton diris al mi, kaj en iliaj okuloj mi vidis profundan kaj amaran doloron. Ili estis humiligitaj, primokitaj. Dum kelkaj semajnoj ili devis ŝanĝi siajn nomojn, kiujn ili ricevis en la tagoj de siaj naskoj. Dudek, tridek aŭ kvindek jarojn ili nomiĝas Fariba, Fatemeh aŭ Svediye kaj nun ili devis nomiĝi Maria, AnnaViktoria. Por ili, por ilia kredo tio estis nekomprenebla, netolerebla, ofenda. Tiuj, kiuj rezignis ŝanĝi siajn nomojn, devis tuj forlasi Bulgarion, forveturi al Turkio kaj lasi ĉi tie siajn domojn, posedaĵojn, parencojn, konatojn. Ilia tragedio estis granda, sed per nenio mi povis helpi al ili. Silente mi observis ilin. Mi vidis iliajn turmentojn, sed mi ne kuraĝis eĉ unu bonan aŭ amikan vorton diri al ili, malgraŭ ke mi sciis, ke en tiu ĉi momento mi devis trovi forton kaj kuraĝon diri al ili nur unu varman vorton aŭ amike ekrideti kiel ĉiun matenon antaŭe, kiam, veninte en la fabrikon, mi ridete renkontis ilin.

Sed iun matenon okazis io, kio igis min ektremi. Mi eniris la ejon, kie laboris ĉirkaŭ dudek virinoj. Regis silento. Nur la kudromaŝinoj monotone krakis. Mi pasis preter la kudromaŝinoj kaj mi rigardis la robojn, kiujn la kudristinoj kudris nun. Neniu el la virinoj levis kapon por alrigardi min. Mi estis kvazaŭ nevidebla. Tamen, kiam mi atingis la lastan kudromaŝinon en la vico, mi rimarkis, ke la junulino, kiu kudris per ĝi iomete levis sian kapon kaj ekridetis al mi. Mi ne kredis, mi opiniis, ke nur tiel ŝajnas al mi, sed mi ne kuraĝis alrigardi ŝin. Mi sentis, ke la aliaj kudristinoj atente sekvas ĉiun mian paŝon kaj ĉiun mian movon, malgraŭ ke ŝajne ili ne rigardas min. Mi daŭre paŝis malrapide kaj mi meditis maltrankvile: ĉu tiu ĉi junulino vere ekridetis al mi? Mi bone konis ŝin. Ŝi nomiĝis Vetiha kaj en bulgara ŝia nomo signifas “kun multe da amo”. Vetiha eble estis dudekjara kaj nur antaŭ tri monatoj ŝi komencis labori en la fabriko. Ŝi estis gaja junulino kun kaŝtankoloraj haroj, malhelaj okuloj, similaj al du profundaj putoj. Io enigma kaj alloga estis en ŝia rideto kaj en ŝia mola varma rigardo. Antaŭe mi kutimis iom ŝerce babili kun ŝi, sed jam de monatoj mi ne kuraĝis eĉ alrigardi ŝin.

Dum la tuta tago nevole mi meditis pri ŝia subita enigma rideto kaj daŭre mi demandis min, ĉu ĝi estis hazarda. La sekvan tagon ĉio estis pli klara kaj nedubinda. Vetiha vere ekridetis al mi. Ŝi sola, inter ĉiuj inoj, kiuj laboris en la vasta ejo, kvazaŭ dezirus diri al mi, ke mi ne kulpas pri tio, kio okazis, kaj ni devas resti geamikoj kaj gekolegoj. Preskaŭ la samon mi dezirus diri al Vetiha, sed mi sciis, ke se mi alparolus ŝin, la aliaj virinoj forpelos ŝin el sia komunumo. Neniam ili pardonos ŝin, ke ŝi parolis kun bulgaro. Mi bone sciis, ke inter mi kaj Vetiha jam estis alta muro, kaj ne eblis ĝin neniigi.

La tagoj pasis, tamen la psikozo en la urbo ne ĉesis. Sur la stratoj videblis armitaj soldatoj kaj policanoj. Oni diris, ke la turkoj pafmortigis policanon. Tial en la urbon venis policanoj de aliaj urboj por zorgi pri la ordo kaj trankvilo ĉi tie. La pafmortigo de la policano estis nur famo, kiu celis veki en la bulgaroj malamon kontraŭ la turkoj.

La bulgaroj jam kutimis aĉeti de apartaj vendejoj, viziti apartajn kafejojn. La turkoj aĉetis de aliaj vendejoj kaj vizitis aliajn kafejojn en alia parto de la urbo. Oni ne permesis al la turkoj kolektiĝi kaj renkontiĝi sur la stratoj aŭ en la kafejoj.

De mateno ĝis vespero sur la stratoj videblis kamionoj kaj aŭtoj kun pakaĵoj, kun olduloj kaj infanoj, kiuj ekveturis al la suda limo de la lando. La turkaj familioj vendis malkare siajn domojn kaj forkuris. Multaj el ili ne prenis eĉ la plej necesajn aĵojn kaj lasis ĉi tie sian meblaron kaj ĉion, kion ili havis. La urbeto, kiu antaŭ monato estis trankvila kaj gaja, nun similis al dezerta urbo, tra kiu pasis pesto. De ĉie gvatis timo kaj prema senespero. La stratoj estis senhomaj, turpaj, la kafejoj malplenaj kaj neniu kuraĝis eniri en ilin, kvazaŭ tie eksplodus bombo.

En iu varma julia posttagmezo mi iris en la poŝtejon sendi leteron. Kiam mi eliris, iu rapide proksimiĝis al mi kaj eta ina mano ŝovis noteton en mian poŝon de la jako. Granda nigra tuko volvis la kapon de la virino. Videblis nur ŝiaj okuloj kaj laŭ la rapida irmaniero mi tuj devenis, ke ŝi estas Vetiha. Mi daŭrigis la vojon al mia domo sen elpreni la noteton, ĉar eblis, ke iu estis vidinta nin.

Nur kiam mi eniris la ĉambron, mi elprenis la noteton kaj tralegis ĝin: “Ĉi-vespere je la oka horo mi venos en vian domon. Atendu min.”

Mi ektremis. Neniam mi supozis, ke Vetiha kuraĝas tiel malprudente agi. Eĉ mi tute ne povis klarigi al mi kio igis ŝin fari tion. Ĉu ŝi kaŝe amis min? Vere mi estis juna, fraŭlo, sed mi havis fianĉinon, kiu loĝis kaj studis en la ĉefurbo kaj ĉiun sabaton kaj dimanĉon mi veturis al Sofio por esti kun ŝi.

La noteto de Vetiha ĝojigis kaj maltrankviligis min. Mi tre bone sciis kio okazos, se iu el la parencoj de Vetiha ekscius, ke ŝi kaŝe gastis al mi. Ŝia patro kaj fratoj certe tuj mortigos ŝin. Iliaj moralo kaj familiaj leĝoj permesis tion. Eĉ ili min mortigos. La venĝo trafos min sendepende de tio kie mi troviĝas. Mi ne povis esperi indulgon. Mi miris. Kia estis la kialo pro la freneziĝo de Vetiha? Ĉu nekonfesita amo?

Mi fermis min en la domo kaj maltrankvile atendis la proksimiĝon de la oka horo. Mi loĝis sola en eta domo, proksime al la gimnazio. Mi sidis en la ĉambro, kvazaŭ sur dornoj kaj ofte oftege gvatis tra la fenestro de kie videblis la korto, la korta pordo kaj la strato. Mi eĉ ne kuraĝis ŝalti la radioricevilon. En la tuta domo regis tombeja silento, kvazaŭ ĉiuj mebloj senmove atendis ion teruran. La minutoj ege malrapide pasis kaj la horloĝmontriloj apenaŭ proksimiĝis al la oka.

Ĝuste je la oka, kiam jam komencis iom krepuskiĝi, malhela ombro rapide enŝteliĝis tra la korta pordo. La pordo apenaŭ ekgrincis, la ombro kure trapasis la korton kaj post sekundoj mi aŭdis, ke la pordo de la domo, kiu ne estis ŝlosita, malfermiĝis.

Vetiha ekstaris antaŭ mi en la ĉambro. De la kapo ĝis la piedoj ŝi estis en nigraj vestoj. Nigra tuko volvis ŝian kapon kaj nur ŝiaj malhelaj okuloj videblis. Ŝi surhavis nigran sakpantalonon kaj neniu povis supozi, ke sub tiuj ĉi vestoj kaŝas sin junulino. Mi silentis kaj ne sciis kion fari. Per abrupta movo Vetiha forprenis la kaptukon kaj ĵetis ĝin sur la plankon. Kvazaŭ ŝi liberiĝus de io nenecesa, peza, kio ŝin sufokis. Ŝiaj grandaj humidaj okuloj fiksrigardis min kaj nesenteble mi dronis en ilia profundeco. Obtuze mi sukcesis ekflustri:

— “Vetiha... ”

Ŝi proksimiĝis al mi kaj diris:

— “Delonge mi devis veni. Miaj patro, frato kaj patrino rezignis ŝanĝi siajn nomojn... Post semajno ni forveturos al Turkio. Pentru min por rememoro.”

En ŝiaj vortoj estis peto, amaro kaj doloro.

­ “Kiam?” — mi demandis.

— “Nun.”

— “Tamen.”

— “Nun!” — ŝi ripetis firme.

Ŝia rigardo sparke brilis kaj mi ne povis kontraŭstari.

— “Bone” — mi konsentis. — “Sidiĝu ĉi tie, ĉe la tablo.”

Mi preparis la stativon, la paperon, la krajonojn kaj ekstaris antaŭ ŝi. Atente mi ekrigardis ŝian blankan kiel lakton vizaĝon. Ŝajnis al mi, ke nun unuan fojon mi vidas ŝin. Mi ne supozis, ke ŝi tiel belas. Ŝiaj vizaĝtrajtoj estis molaj kaj teneraj. Ŝiaj lipoj similis al framboj, maturaj, sukoplenaj. Se mi kisus ilin, ili tuj kreviĝus kaj sorĉa nektaro fluus el ili. Ŝiaj brovoj estis maldikaj, iom kurbigitaj. ili preskaŭ tanĝis unu la alian kaj similis al fajnaj filigranoj. Ŝia nazo estis eta kaj rekta. Talenta skulptisto kvazaŭ ĉizus ĝin. Tamen la plej allogaj estis ŝiaj okuloj, grandaj, malhelaj. Mi ne povis ŝiri mian rigardon de ili. Nun el ili radiis decidemo, kuraĝo, tenero, varmo kaj amo. Tiuj ĉi okuloj, kiuj eble longe kaj kaŝe observis min, nun havis kuraĝon alrigardi min rekte kaj klare. Tiuj ĉi okuloj aspiris min, deziris min. La krajono en miaj fingroj ektremis.

Mi rigardis ŝin, penetris en ĉiun ŝian vizaĝtrajton kaj arde deziris pentri la plej belan portreton en mia vivo. Mi deziris montri al Vetiha, ke mi estas vera pentristo, ke ŝia beleco ekvivos sur la papero kaj kiu vidos ŝian portreton restos ravita kiel mi nun, kiu staras antaŭ ŝi. Vetiha mirigis min per sia kuraĝo kaj decidemo. Mi neniam supozis, ke en tiu ĉi fragila tenera junulino estas tiom da forto kaj volo. Verŝajne mi mem neniam estos tiel kuraĝa kiel ŝi. En mia portreto mi deziris montri ŝian firmecon. Ja, Vetiha estis preta venki ĉiujn obstaklojn por realigi sian celon. En la portreto mi emfazis la kuraĝon de la fragila Vetiha. Mi pentris la faldetojn ĉe ŝiaj lipoj, kiuj montris ŝian obstinan karakteron. Mi pentris la fajrerojn en ŝiaj esprimplenaj okuloj.

Mi aspiris Vetihan per mia konscio kaj korpo. Mi sentis, ke post ŝia forveturo, mi ne povus plu vivi. Mi pentris kaj pli kaj pli profundiĝis en la pentrado. De tempo al tempo Vetiha alrigardis min esploreme. Ŝi sidis trankvile kaj aspektis iom revema. Eble ŝi meditis pri la estonteco, kiu ŝin atendis. Aŭ eble ŝi rememoris nian urbeton, kie ŝi naskiĝis kaj loĝis. Ĉi tie restos ŝiaj amikinoj kaj konatinoj. Ŝi adiaŭos siajn travivaĵojn kaj rememorojn.

Unu ludema buklo de ŝia kaŝtankolora hararo falis sur ŝian glatan frunton kaj ĵetis sur ĝin etan ombron. Nun mi pentris tiun ĉi buklon kaj la apenaŭ videblan ombron sur la frunto. La tempo pasis. Mi maltrankviliĝis, sed Vetiha aspektis kontenta kaj feliĉa. Malofte la feliĉo povus tiel lumigi la okulojn — meditis mi. Ankoraŭ iomete kaj la portreto estos preta. Mi faris la lastajn korektojn. Mi sentis min laca, kvazaŭ mi plenumus malfacilan pezan laboron.

— “Jen ĝi estas preta” — flustris mi.

Vetiha stariĝis malrapide de la seĝo, proksimiĝis al mi kaj alrigardis la portreton.

— “Mirinde” — diris ŝi.

Poste subite ŝi brakumis kaj kisis min. Ŝiaj lipoj bruligis min.

— “Mi amas vin, ĉiam mi amis vin...” — flustris ŝi.

El ŝiaj okuloj ruliĝis larmoj kiel pezaj pluvaj gutoj.

— “Vetiha, ankaŭ mi amas vin, sed vi komprenas... ne eblas...”

— “Jes” — ŝi alrigardas min.

La ĝojo, kiu brilis en ŝiaj okuloj, dum mi pentris ŝin, nun malheliĝis. ŝi bone komprenis: La amo inter ni ne estas ebla. Por ŝi alia vojo ne ekzistas. La sola vojo gvidis al Turkio. Vetiha denove brakumis min kaj singultis. 5 Ŝia kapo kuŝis sur mia ŝultro. Nenion mi povis diri al ŝi kaj mi nur ripetis:

— “Vetiha, Vetiha...”

Ŝi malrapide levis la kapon, viŝis la larmojn kaj gestis al la portreto.

— “Ne” — diris mi. — “Se vi prenos kaj portos ĝin hejme, via patro mortigos vin. Ĉu vi scias kio signifas tion? Via kredo ne permesas al fremda viro vidi viajn okulojn, kio okazos kiam via patro ekscios, ke iu pentris vin. La portreto restos ĉi tie. Ĝi kaj mi atendos vin reveni.”

Vetiha denove ekploris, sed mi estis firma. Ŝi volvis sian kapon per la longa nigra tuko kaj paŝis al la pordo.

— “Adiaŭ” — diris ŝi. Ĝi estis ŝia lasta vorto.

Vetiha eliris kiel ombro kaj fandiĝis en la mallumon, kvazaŭ neniam ŝi estus ĉi tie.

Karlo eksilentis. Jam tute vesperiĝis. En la kafejo, kie ni sidis, restis malmultaj homoj. La zumo de la strato delonge silentiĝis. De la maro alflugis friska, tikla vento, kiu odoris je salo, fiŝoj kaj algoj.

La jaroj pasis, sed plu nenion mi eksciis pri Vetiha. Nur la portreto restis por memorigi al mi, ke tio, okazis ne estas sonĝo.

Estimataj gelegantoj,

fojfoje nia revuo, kvankam nur monata, estas pli aktuala ol ĉiutagaj amaskomunikiloj. Ekzemple jam en MONATO 4/2000 ni aperigis detalan artikolon pri la multfaceta dekstra ekstremismo kaj koncernaj perfortoj kontraŭ eksterlandanoj en Germanio (“Brutalaj dekstruloj”, p. 6-7), sed tiun ĉi temon germanaj ĵurnalistoj (kaj sekve ankaŭ alilandaj komunikiloj) kaj politikistoj malkovris kaj vaste traktis nur en somero ĉi-jara. Kaj ankaŭ tio okazis precipe nur pro la fakto, ke ĉe unu el la multaj perfortaĵoj la viktimoj estis rusdevenaj judoj. Pro bombatenco juna gravedulino perdis sian naskotan infanon, ĉar bomberoj murdis ĝin en ŝia sino. Tio do finfine vekis ankaŭ abomenon en germanaj politikaj kaj sociaj medioj kaj rezultigis vastan raportadon en amaskomunikiloj, kiuj subite ĉiutage informis pri dekstrulaj perfortoj, kiaj okazis samnombre ankaŭ dum antaŭaj monatoj. Sed tiam oni eĉ ne registris ilin, ĉar viktimoj estis kutime ja “nur” nigruloj aŭ azianoj. Nun tamen temis pri judoj, do anoj de etno, kiun plej kruele persekutis germana naziismo. Ĉi-okaze socio kaj politiko en Germanio estas tre atentemaj kaj sentemaj, multe pli ol rilate al aliaj etnoj, persekutataj nun de dekstruloj. Sed povas esti, ke intertempe la ekscitoj jam pasis, ke la problemo jam malaperis el germanaj fraplinioj, kiam vi legas tiujn ĉi liniojn, ĉar fine germanojn tamen multe pli interesas problemoj pri impostoj kaj pensioj ol tiuj de angorantaj eksterlandanoj. Pri la viktimoj mem, cetere, oni diskutis nur malmulte.

Sincere via Stefan Maul

LITOVIO

In-forme

Bluokula blondulino, kiu aŭskultas klasikan muzikon kaj kanzonojn de Elton John [ĝon]: jen — laŭ enketo inter pli ol 300 virinoj inter 16 kaj 29 jaroj — tipa litova junulino. La plej maltipa estas cindrahara virino kun helgrizaj okuloj. La virinoj plejparte preferas nigrajn aŭ blankajn subvestaĵojn, kiujn ili elektas ĉefe laŭ stilo.

Laŭ 29 % de la virinoj plej kortuŝas klasika muziko. Ĉiu kvina virino elektis tamen rok- aŭ pop-muzikon, ĉiu deka ĵazon, bluson aŭ elektronikan dancmuzikon. Inter kantistoj elstaras Elton John, inter grupoj “Enigma”. Inter litovaj kantistoj menciiĝis Julio Iglesias.

LAST

Tipaj litovinoj estas bluokulaj blondulinoj, kiuj preferas aŭ nigrajn aŭ blankajn subvestaĵojn.

OPINIO

Ĉu ni mortu miskomprene? (2)

Juĝante laŭ la kvalito de la novdataj artikoloj “El mia vidpunkto”, kiuj nun regule aperas “neplume” de Stefan Maul, oni povus supozi, ke rilate esperantistojn la respondo al la supra demando evidente estu glata “jes” — almenaŭ se oni komprenas “miskomprene” kiel “miskomprenaj”. Nome la miskompreniga el-mia-vidpunkta artikolo de ĵusa aŭgusto provizore konsistigas la apenaŭ supereblan kulminon de la bedaŭrinda tiurubrika degenero, kaj ĝia enhavo vere neniel kontribuos al la antaŭmorta klerigo de iuj esperantistoj.

Antaŭepoke oni ricevis ĉi-loke ekskluzive tekstojn de ĵurnalisma profesiulo, eĉ se estantajn opiniecaj, ĉiam baziĝantajn sur faktoj kaj sanmensa argumentado. Tamen laŭŝajne nun cedas MONATO la scenejon al la misinformaj napokapaĵoj de ĵurnalismaj amatoroj fanatike delirantaj kontraŭ la angla lingvo. Ĉi-okaze la aŭtoro kulmine dum sia malplenbarela bruado publike riproĉas al ĉiuj registaroj de la mondo esti “stultuloj kun konservativaj, ksenofobiaj, partipolitikaj principoj”. Alivorte el platformo por fidindaj ĵurnalismaĵoj fariĝas speco de Hajd-Parka parolangulo por ĉiuj frenezuloj de la Esperanto-movado.

Fakĵargono

Unue tute ne estas tiel, ke en la aviado oni parolas la anglan. Ĝuste estas, ke oni parolas tre specialan fakĵargonon konsistantan el amaso da mallongigoj baziĝantaj sur aro da anglaj fakterminoj. Kaj verdire mezuma anglo aŭ usonano komprenus preskaŭ nenion de la tre formala plene regulkonforma radiofonia konversacio inter la regturo kaj alteriĝanta aŭ deteriĝanta aviadilo Boeing 747. Ĉi-sence tute ne temas pri la angla kun ĝia amaso da idiomaĵoj kaj neregulaĵoj: temas pri tre preciza kaj formuleca faklingvaĵo de preskaŭ liturgia litanieco.

Pretere, tre simile statas pri la “ŝipa angla”. Ambaŭ anglaj ĵargonoj — ŝipa kaj aviadila — havas vere nenion ajn komunan kun la angla literatura aŭ normalparola lingvaĵo. Cetere, la plej konata vorto el tiu fakĵargono estas la vorto “mayday”, kiu estas torditaĵo el la franca kaj tute ne angla.

Stultaĵo

Sed ankaŭ la liveritaj priskriboj de la normala angla plume de la aŭtoro estas je mejloj maltrafaj. Lia strangega aserto, ke estas averaĝe kvin signifoj por ĉiu angla vorto aŭ inverse kvin vortoj por ĉiu signifo, estas simpla matematika stultaĵo. Evidente la aŭtoro kapablas nek nombri nek kalkuli averaĝojn. Aldone estas rimarkinde, ke rilate la eviton de vortaj plursignifeco kaj samsignifeco Esperanto vere ne estas planlingve pinta. Nur unusola mallonga nazumo inter la folioj de hazarde malfermita PIV tre klare elmontras tion.

Aldone la aŭtoro prezentas al ni la nefonetikecon de la angla skribo kiel ĝenon por la aviado. Unue neniu ajn nacilingva skribmetodo estas “fonetika”: temas maksimume pri “fonemeco”. Due, kial ĝuste la historia ortografio de la angla iel ajn ĝenu en la aviada radiofonio — afero pure parolada — supozeble por ĉiam restos sekreto komprenata nur de la polemikanta aŭtoro. Ankaŭ ne estas tiel, ke la angla lingvo danĝere detruas ĉiujn aliajn lingvojn. Homoj simple elektas la vortojn, kiuj plej plaĉas al ili — ĉu anglajn, ĉu ne-anglajn. La angla lingvo per si detruas nenion. Tute male. Oni povus argumenti, ke ĝi konstruas, liverante en preskaŭ ĉiuj fakoj multe da tre utilaj terminoj, same kiel Latino tion faris en antaŭaj epokoj. Nenio nova sub la suno.

Misaserto

Kulmine sen aldono de fontoj mencias la aŭtoro statistikajn ciferojn, kies kvalito je neniomo superas la ĉe ni iugrade popularan misaserton, ke du milionoj da homoj flue parolas Esperanton. Neniu el la aŭtore donitaj nombroj estas kredinda, kaj neniu el la aŭtore donitaj nombroj estas en la artikolo fonte iel bazata.

La aŭtoro aludas pri la plej grava akcidento en la ĝisdata historio de aviado kaj asertas, ke temis pri lingva miskompreno, kiu supozeble estus evitebla, se oni uzus Esperanton. Laŭ la aŭtoro Esperanto estus eĉ pli necesa ekde la rezigno pri helicoj kaj la enkonduko de jetoj. Rilate la aluditan akcidenton ĉio ĉi tute ne estas vera. Ĝi okazis en la jaro 1977 sur la flughaveno de Tenerifo rekte sur la alteriĝejo kaj estis — post ĉeno de misaĵoj — la rezulto de radiofonia misfunkcio pro du samfrekvencaj elsendadoj. Tute ne temis pri lingva miskompreno. De la regista frazo — “OK ... standby for takeoff ... I will call you” — do “Bone ... pretu deteriĝi ... mi alvokos vin”, alvenis ĉe la deteriĝonta aviadilo nur la unua vorto — “OK”. La cetero perdiĝis. Sekve de tio la flugmaŝino komencis deteriĝi kaj kraŝis en alian flugmaŝinon, kiu tre malfeliĉe hazarde ankoraŭ baris la vojon, ĉar ĝi maltrafis sian regture ordonitan elveturejon. En la tuta afero Esperanto neniel helpus kaj eble eĉ aldone malhelpus.

Nefidindeco

La vera kaŭzo de tiu akcidento kun 583 viktimoj estis la principa nefidindeco de la flughavene uzata radiofonia sistemo. Aldoniĝis tamen iugrade ankaŭ terminologia problemo: kelkaj oficialaj interŝanĝaj formuloj estas tro similaj kaj okaze de misaŭdo aŭ, kiel en Tenerifo, okaze de ĝenata komunikada kanalo povas esti miskomprenataj.

Mencii ĉiujn detalojn de la 15-paĝa raporto legebla interrete1, certe tro pufigus tiujn komentojn, do mi menciu nur la konkludon. Oni trovis, ke nepre necesas enkonduki aldonajn ne-parolajn rimedojn por signali al atendanta aviadilo permeson deteriĝi, ĉar telefonia nepaketbaza radiofonia komunikado ne estas samnivele sekura kiel multaj alispecaj tre bone funkciantaj iomete malpli antikvaj teĥnikaj radiofoniaj komunikadoj kun aviadiloj. Homparola informtransporta kanalo estas simple tro facile ĝenebla. Do la ĉi-rilataj eldiroj en la artikolo estas plene malĝustaj.

Katastrofiga

Lastvice la planlingvo Esperanto vere ne multe pli bone taŭgus por aviado ol iu etna senplana lingvo. Ĝi entenas konsonantojn por multaj homoj parole malfacile prononceblajn kaj aŭde malfacile distingeblajn. Mi citu nur la serion “kazo”, “kaso”, “kaŝo”, “kaĉo”, “kaĝo”, “kaco”, “kato”. Ankaŭ vortparoj kiel agordi/akordi, drinki/trinki, spuro/ŝpuro kaj similaj ne speciale helpas. Kulmine la normalokaze ege utila esperanta prefikso “mal-” en atmosfere distordata radiofonia kanalo fariĝus rekte katastrofiga. Evidente, se piloto konfuzus nur pro dummomenta prefikstrafa fado “maldekstren” kun “dekstren” — ho ve!

Sume oni konstatu, ke iuj eble iugradaj tamen neniel ĝisdate pruvitaj avantaĝoj de la enkonduko de Esperanto en la aviadon, estus pli ol nur kompensitaj de la estiĝanta lingva ĥaoso dum la transira periodo. Efektive la aŭtoro per sia tiom senpripensa kiom entuziasma strebo ĉi-terene enkonduki Esperanton invitas la tutmondan pilotaron al speco de komuna kamikazo.

Nobel-premiitoj

Des pli malkonvene estus starigi iun priridindan politikan premgrupon pri ĉio ĉi. Cetere, ne malpli priridinda ol la primitivpropaganda eldiro de la aŭtoro, ke “ĉiuj raciaj, ne stultaj homoj konkordas, ke lingvo internacia, tutmonda, kiom eble plej klara, fonetika, relative facila kaj simpla estas nepre bezonata”. Fakto estas, ke la vere nepretervidebla plejmulto de la raciuloj de tiu ĉi mondo konkordas pri la preciza malo. Aŭ ĉu iu vere opinias, ke preskaŭ ĉiuj Nobel-premiitoj aŭtomate reenrubrikiĝu “stultaj” nur pro tio, ke ili hazarde opinias Esperanton nebezonata kaj la lingvon anglan internacie utila?

Ĉiuokaze, fronte al tiaj fanatikaj frapfrazoj kaj tuta amaso da misinformoj, oni rajtas demandi sin, kiu ĉi-rilate vere stultumas — la artikole atakataj anglemaj ne-esperantistoj aŭ la tiom feroce atakanta anglofobia aŭtoro. Laŭ mi la lasta tute urĝe bezonas buŝumon, antaŭ ol li per sia senbrida mordemo sukcesos neripareble damaĝi nian internacian reputacion.

PEJNO Simono

TRADICIOJ

Bierlando Belgio

En Belgio estas multaj bierspecoj. Eĉ tiom multaj, ke ĉiutage en la jaro oni povus trinki aliaspecan bieron, ĉiufoje en speciala bierglaso!

Kial Belgio havas pli da lokaj (regionaj, urbaj, abatejaj) bierspecoj ol la najbarlandoj? Kaŭzoj por tio estas la kompleksa intermiksiĝo de klimataj, historiaj, mikrobiologiaj kaj eĉ burgundiaj faktoroj.

En la malvarma nordo de okcidenta Eŭropo simple kreskas malmulte da vinberoj. Tial en Belgio oni ĉiam sin dediĉis al la kultivado de grenoj. Speciale hordeo kaj tritiko bone kreskas sub tiu klimato.

Historio

En la mezepoko biero estis likva pano: manĝaĵo kaj trinkaĵo samtempe. La virino bakis panon kaj faris bieron.

La unuaj tavernistoj en siaj farmbienoj-bierfarejoj mem produktis bieron por vojaĝantoj, kaj la restaĵoj rezulte de tio servis kiel furaĝo. Abatoj plenigis sian kason per la biervendado.

Trinki bieron estis pli sekure ol trinki akvon, ĉar la boligo mortigis la bakteriojn. Do, ekde la 17a jarcento bierfarejoj kaj distilejoj fondiĝis en “Liberaj urboj” kiel Hoegaarden [húgarden] kaj Lembeek, kie oni ne devis pagi akcizojn.

La origino de multaj belgaj bierspecoj kaj ilia gustvarieco venas de la jaro 1364, en kiu la germana imperiestro Karlo 4a deklaris novan bierleĝon, la “Novus Modus Fermentandi Cervisiam” (Nova maniero fermentigi bieron). Laŭ ĝi la uzado de lupolo iĝis deviga en Brabanto. Kontraste al tio en graflando Flandrio, kiu estis sub la regado de franca reĝo, la bierfaristoj estis devigitaj uzi aliajn herbojn ol lupolo.

La uzo de lupolo plibonigis la bierkvaliton. Antaŭe estis nur spontanea kaj miksa fermentado (altaj gistoj kun bakteria flaŭro). La bakterian kreskon kaj do ankaŭ la difektiĝon specife bremsas lupolon. Tiel la pura gistflaŭro povis superregi kaj sekve pliriĉigi la guston, pro kio la gistaj bierspecoj iĝis tipe brabanta specialaĵo.

Certaj regionoj en Belgio havas propran, lokan mikrobiologian medion. Speciale en la valo de la rivero Zenne koncentriĝas “sovaĝaj gistoj” en la aero, kiel “Brettanomyces lambicus”, kiuj interalie mildigas la acidan guston.

Burgundio

La prefero de belgo bone manĝi kaj trinki trovas sian originon en la “Ora” 17a jarcento de Flandrio. Tiam pro la gusto ĉiu urbo havis sian preferon rilate proprajn herbomiksaĵojn aŭ “grion” (en kiu enestis i.a. miriko, rosmareno, koriandro, junipero, cinamo, anizo, kariofilo, salvio, laŭro). Ĉiu bierfaristo estis devigata aĉeti herbojn en la loka “herbodomo”.

En Bruĝo oni povas daŭre viziti la tiel nomatan Gruuthuuze kiel ekzemplon de la kreskanta urba povo, interalie akirita danke al la ekstraj akcizoj (ĝis 60 aŭ 70 centonoj de la urbaj enspezoj). Urboj kaj lokaj biergildoj reguligis la vendoprezojn, ingrediencojn kaj preparmanieron. Tiel la urba bierarto pliperfektiĝis kaj urbaj bierspecoj ekestis. Ekzemple, en Bruĝo en la 16a jarcento funkciis bierfarejo ’t Hamerken (la marteleto) — nun De Gouden Boom (la ora arbo), — kiu produktis la urbobieron Brugse Tripel (bruĝa triobla, t.e. trioble forta).

La termino Tripel estis en Bruĝo ĉefe uzata por indiki kutime palan bieron de 6 ĝis 9 alkoholgradoj. Hodiaŭ, Brugse Tripel estas unu el la maloftaj bierspecoj, kiu 3 jarojn sinsekve estis honorata per ora medalo de Monde Sélection, kaj ankaŭ per la trofeo de alta internacia kvalito. Karakteriza estas ĝia kremeca malto kaj mieleca gusto, kaŭzata de multe da alkoholo (9,5%), kun refermentado post enboteligo.

Ĉi-supraj elementoj klarigas la evoluon de la diversaj belgaj lokaj (regionaj, urbaj, abatejaj) bierspecoj, inter kiuj multaj unikas en la mondo kaj pro tio estas parto de la homara heredaĵo.

Superrigardo

Ĉi-sube vi trovas superrigardon de la plej gravaj belgaj bierspecoj, ordigitaj laŭ la fermentadprocedo: alta (aŭ varma), malalta (aŭ malvarma), spontanea kaj miksa fermentado.

Malalta fermentado:

Pilsena biero

Unuafoje produktita en Pilsen (Ĉeĥoslovakio, 1842), la pilsena biero aperis en Belgio ĉirkaŭ 1928, ankaŭ danke al la progreso de fridtekniko. Post jarcentoj de malhelaj (varme fermentintaj) bierspecoj, tiu orkolora (malvarme fermentinta) biero kun averaĝe 5 alkoholgradoj gajnis popularecon pro tio, ke ĝi malpli pezis, pro siaj klareco kaj sensoifiga efiko. Kune kun lupolo, la malalta temperaturo bremsas la bakterian kreskadon, pro kio la biero iĝas pli klara.

Tamen la sukcesplena ekflorado de pilsena biero estis ja mallongdaŭra, mezurita laŭ historia skalo. Nur kvardek jarojn poste, ĉirkaŭ 1968, la pilsenbiera konsumado en la belga merkato kulminis je 90 procentoj (la ceteraj 10 procentoj konsistigis specialan bieron). Ekde 1968 (la studenta revolucio) la specialaj bierspecoj ĝuas restariĝon sub influo de la pli kritikema konsumanto, kiu en mondo de gusto- egaliĝo kaj industriiĝo sin turnas al la gustvarieco de la naturo. Dudek jarojn poste, la speciala biermerkato triobliĝis kaj atingis 30 procentojn: la reveno de burgundaj biergustoj fariĝis fakto kaj ekspansias al la najbarlandoj de Belgio. Ankaŭ malaperintaj bierspecoj kiel tritiko- kaj herbobieroj (blankaj bieroj) reakiras intereson.

Alta fermentado:

Tiu ĉi “supre flosanta” varma (aŭ alta) fermentado havas pli fruktecan aromon ol la biero de malalta fermentado kaj estigas pli kompletan, pli dolĉan guston. Kontraste al la pilsena biero, fridinstalaĵoj ĉi-kaze superfluas.

Speciala belga tipo

La nomo “Spéciale Belge” estis unuafoje uzata fine de la dudekaj jaroj de 20a jarcento dum la ekfuroro de pilsena biero, referencante al la belgaj alt-fermentadaj bierspecoj kun ĉirkaŭ 5 alkoholgradoj, leĝere lupolizita kaj farita el helkoloraj maltoj de apudmaraj hordeoj. Populare oni ankaŭ parolas pri ambrokoloraj bierspecoj, el kiuj “Palm” estas la plej populara. Produktita laŭ la infuzmetodo, ĝi havas plenbuŝan, amardolĉan guston de malto kaj fruktecan aromon. La dua fermentado (aŭ maturiĝprocedo) fajnigas la guston kaj atribuas pli da mildeco al la biero.

Blanka biero (tritikbiero)

La origino de blanka biero estas ĉirkaŭ la 14a jarcento en Orienta Brabanto. Tritiko, aveno kaj betoj estas de plej frua epoko tie kultivataj en la grandbienoj.

Tiu intensa kultivado postulis multe da fortoj de homoj kaj ĉevaloj, ambaŭ tre soifaj post longa tago da peza laboro. En la grandbieno oni faris la sensoifigan blankan bieron el ĉirkaŭ 50 procentoj da nemaltigita tritiko, pro tio estas ties lakteca, natura malklareco. Aldono de fortaj gustigaĵoj kiel koriandro kaj kuracao estigis al la tritikaj bierspecoj herban kaj freŝan, acid-dolĉan guston. La plej konataj markoj estas interalie Brugs Tarwebier kaj Hoegaarden.

Trapistaj, abatejaj kaj monaĥaj bieroj

Trapista biero devas esti farita ene de la muroj de trapista monaĥejo kiel en Westvleteren. La nomo estas laŭleĝe protektata kaj havas kiel etikedon “authentic Trappist product´´(aŭtentika trapista produkto), kiu ankaŭ protektas aliajn trapistajn produktojn kiel ekzemple fromaĝon.

Abateja biero estis produktata ekster la monaĥejaj muroj sub licenco de monaĥeja komunumo. Ĝi ne estigis apartan bierspecon, kutime havas altan alkoholenhavon inter 6 kaj 12 gradoj, kaj povas esti blonda aŭ malhela, refermentinta en botelo kun amardolĉa, milde rostita gusto.

Ekzistas nur 6 abatejoj, kiuj solaj en la mondo rajtas produkti trapistan bieron. Unu situas en Nederlando (La Trappe), kaj la kvin aliaj en Belgio: Westvleteren, Westmalle, Chimay, Orval kaj Rochefort.

Pezaj, blondaj bieroj

Karakteriza pri la blondaj bieroj de alta fermentado estas la alta alkohol-enhavo (pli ol 6 procentoj). Arto kaj lerto kulminas en la “virtuozaj” bieroj kiel “Duvel” (diablo, 8,5 procentoj), nesuperita en ĝia speco. “Duvel”, refermentinta en botelo, havas fajrere oran koloron kaj abundan ŝaŭmkolon. La ekvilibro inter fajna aromo kaj subtila amareco donas al tiu ĉi biero unikan lokon en la riĉa belga biertradicio.

Britaj bieroj

Sub influo de ambaŭ mondmilitoj, belgoj ankaŭ ekkonis la anglajn, skotajn kaj irlandajn bierspecojn (elojn). Tipa por la multaj britaj bierspecoj estas “dry hopping” (oni aldonas freŝan lupolon dum dua fermentado). Pale ale, stout kaj scotch ale estas la plej konataj specoj.

Sezonaj bieroj

Origine saisons (sezonaj bieroj) estas faritaj en la riĉaj farmbienoj-bierfarejoj de Henegovio dum la vintraj monatoj, por ke oni post la maturiĝo trinku ilin dum la rikoltmonatoj.

Tipa por la sezonaj bierspecoj estas la alta pastotemperaturo de la malto, pro kiu ekestas ekstra nefermentigebla sukero. Post la ĉefa fermentado tradicie venas la varma fermentado kaj “dry hopping”. Fermentado en la botelo zorgas pri pli multe da karbondioksida gaso, kio kaŭzas pli refreŝigan kaj pikan guston.

Spontanea fermentado:

Lambikaj, geŭzaj kaj fruktaj bierspecoj

La nomo Lambiko referencas al la loko Lembeek sude de Bruselo, en la valo de la rivero Zenne. Tie en la aero flugas sovaĝaj gistoj kiel Brettanomyces bruxellensis kaj lambicus. Ili spontanee ĝermas en la sukerita maltpasto en malferma, frida kuvo, kiu troviĝas sub vento-trablova tegmento. Jam en la 16a jarcento oni skribis, ke Lambiko devas esti farata per nemaltiĝinta tritiko, aveno kaj hordea malto, kun aldono de plurjara (malpli amara) lupolo. La kombino de la spontanea gisto kun la ingrediencoj estigas al la Lambiko acidecan guston, kiu fariĝas pli milda, se oni lasas la bieron maturiĝi en kverkaj bareloj dum du someroj. Lambiko estas farata nur vintre, ĉar la somera varmeco kaŭzas tro multe da acidiĝo. Lambiko estas la baza biero por la produktado de geŭzaj kaj fruktaj bieroj. Aldono de freŝaj ĉerizoj (ĉirkaŭ 200g/litro!) aŭ framboj rezultigas fruktecan, pli dolĉan guston. Tradicia geŭza biero estas ĉiam produktata el 100 procentoj da Lambiko, dum “moderna” geŭzobiero devas enhavi nur parton de trijara Lambiko. La plej bona geŭza biero “de Boon” el Lembeek enhavas 85 procentojn da maljuna kaj 15 procentojn da juna Lambiko.

Miksa fermentado:

Sudflandraj ruĝaj bierspecoj

Tiuj ĉi brunruĝaj bierspecoj estas la rezulto de unika procedo de miksita fermentado — kombino de alta fermentado kaj bakteria flaŭro, kiuj transformas la organikajn acidojn kaj altajn alkoholojn al esteroj. Post la ĉeffermentado de la plej populara Rodenbach [ródenbaĥ], la biero maturiĝas dum 18 monatoj en kverkaj ujoj, el kiuj kelkaj aĝas pli ol 150 jarojn. Poste miksita kun juna biero, Rodenbach havas acid-dolĉan, kverkan kaj tre freŝigan guston kaj estas kvazaŭ la ruĝa vino inter la bieroj.

Pluraj el la bierfarejoj de tiu bierspeco estas senpage viziteblaj! Nepre informiĝu dum via vojaĝo en Belgio!

Lode VAN DE VELDE

SUD-AMERIKO

Orinoko-delto: Indianoj, marĉoj, arbarego

(daŭrigo de “MONATO”, 1999/8)

Dum mia unua vojaĝo al la Orinoko-Delto oni parolis al mi pri la guarao-indianoj de la riverbrako Mariusa. Laŭdire ili estas iom malsimilaj al siaj samtribanoj, ĉar ili preferas loĝi pli profunde en la arbarego kaj flegas malpli da kontaktoj kun la civiliza mondo.

Ankaŭ oni rakontis al mi pri alia grupo nomata “papagmanĝantoj” (hispane: comeloros [komeloros]), ĉar ili kutimas manĝi la tre multnombrajn papagojn. Por ilin kapti, indiĝeno sin kaŝas kamufle en la krona supro de palmo. Antaŭ si, li ligas perpiede la jam kaptitan papagon. Kiam aliaj papagoj preterflugas, la kaptita eligas kriadon. Ĝiaj samspecianoj alflugas ĉu pro scivolemo, ĉu pro helpemo. Tiam la kaŝita indiano ilin kaptas permane, rompas la nukon kaj faligas ilin teren, kie helpanto kolektas la viktimojn.

Tiun lastan grupon mi ne volis renkonti, ĉar mi multe ŝatas la gajajn, buntajn birdojn. Ties mortigo min malĝojigas, kvankam mi komprenas, ke en la arbarego (kaj ne nur tie!) oni devas manĝi tion, kion oni trovas. Do, dum mia dua vojaĝo mi decidis konatiĝi kun la indiĝenoj de la riverbrako Mariusa, unu el tiuj, kiuj antaŭ insulo Trinidad dispecigas preskaŭ 300 km de la marbordo.

Trovinte kompetentulon pri la guarao-lingvo, kiu samtempe konis la teritorion, ni direktis la kanuon kun eksterboata motoro al Mariusa. Denove min timigis la grandaj river-delfenoj, kiuj kelkfoje ekaperis tre proksime al nia ne tre longa boato. Sed verdire ne okazis danĝeraj momentoj sekve de tio.

Do, ni daŭrigis nian veturadon al Mariusa, unu el la grandaj riverbrakoj, inter kiuj plektiĝas centoj da braketoj. Tiuj lastaj ofte finiĝas aŭ komenciĝas en marĉoj. Sed dum la pluvsezono, kiam mi havis tempon por tiaj ekskursoj, preskaŭ la tuta Orinoko-delto estas ia marĉo, ĉar la akvo kovras la arbaregan fundon preskaŭ ĉie ajn.

Survoje ni preterpasis grandan kanuon kun dekduo da indiĝenoj. Mia gvidisto interŝanĝis amikajn informojn kun ili. Kiam jam vesperiĝis, ni alvenis al unu el la tre maloftaj sekaj lokoj, kiu situas iomete pli alte super la ĉirkaŭaĵo. Tie estis granda senvanda kabano kun tegmento el palmfolioj.

Albordiginte la kanuon, ni ĝin malŝarĝis, supreniris la taluson kaj nodligis niajn hamakojn sub la tegmento. Post ne luksa vespermanĝo apud lumiga fajro, ni nin kuŝigis en niajn hamakojn por dormi.

Dumnokte mi subite vekiĝis, aŭdinte indiĝenajn voĉojn. Maltrankviligite mi palpis por mia maĉeto kaj vekis mian gvidiston. Sed li eksplikis al mi, ke temas pri la indianoj, kiujn ni estis preterveturintaj. Ili alvenis nun tranokti en la kabano, sed ĝin trovis okupita kaj ne sciis kion fari.

“Estas spaco por ĉiuj. Ni alproksimigos niajn hamakojn. Diru tion al ili!”, mi respondis. Guili, mia gvidisto, interpretis mian opinion en la guarao-lingvon. Nun la indianoj supreniris la taluson kaj nodligis siajn hamakojn apud la niaj. Tiel ni pasigis tre amuzan nokton inter indianoj, indianinoj, indianidoj, kune kun hundoj kaj malsovaĝaj papagoj, kiuj kutime akompanas niajn kunloĝantojn.

Matene ili forveturis pli frue ol ni. Sed nian vojaĝon spicis alia ekscita evento. Kiam mi parolis kun Guili pri la homoj kaj la teritorio, li subite ekkriis:

“Rigardu jaguaron!”

Vere, en la riverbordo, sur falinta arbotrunko kuŝis belega katego. Haste mi ekprenis mian fotilon. Tro malfrue. Ni jam preterveturis la golfeton.

“Malantaŭen, malantaŭen!”, mi petis laŭtvoĉe, ĉar mi deziris foti la jaguaron. Tion fari ne estas ofta ŝanco. Sed la besto resaltis en la arbaron, antaŭ ol mi povis levi la fotilon.

“Ĉu ni provu ĝin sekvi?”, mi demandis mian gvidiston kun certa dubo. Sen pafilo, kiun mi ne posedis, nur kun maĉeto, la afero ŝajnis al mi iomete riska.

“Eble, jes”, li respondis.

Sekvate de Guili, mi suprengrimpis la horizontalan trunkon, de kie la katego estis forfuĝinta. Tamen, post kiam ni eniris la arbaron kelkajn metrojn, Guili min avertis:

“Estas tro danĝera. Jaguaro iufoje ĉirkaŭiras homojn por ataki ilin de malantaŭe”.

Do, ni reiris al la kanuo, daŭrigonte la vojaĝon. Post malmulte da horoj ni alvenis al palafitoj en la marĉa riverbordo. Tie Guili klarigis al la vilaĝestro la celon de mia vojaĝo: konatiĝi kun la arbaregaj loĝantoj kaj ties vivmaniero. Poste oni cedis al ni unu el la senvandaj kabanoj, sur kies platformo ni sternis niajn pakaĵojn. Super tiuj ni pendigis la hamakojn. Baldaŭ ni eksciis, ke la ĉefa vilaĝo situas je kelkaj kilometroj ene de la arbarego kaj nomiĝis Naba-koi (putra rivero). Tamen tiu nomo ne ŝajnis esti tre inviteca, mi decidis iri tien la sekvan tagon por resti iom da tempo.

Mi jam konis tiujn “vojojn” sur laŭlonge metitaj unuopaj trunkoj. Tiuj kelkfoje sinkis aŭ malaperis, tiel ke ofte ni vadis tra la arbaro kun akvo kaj ŝlimo ĝis la zono. Survoje ni renkontis indianon, kiu kolektis dikajn raŭpojn el putra arbotrunko. Mi demandis kion li faros kun la raŭpoj.

Responde li enŝovis unu en la buŝon kaj englutis ĝin. Sekve ni vidis indianinon, kiu fiŝhokis fiŝetojn en la inundata arbarego. Supozeble tio nur eblas en la pluvsezono. Plue ni trovis arbotrunkon, el kiu oni forsplitis tabulon por tajli remilon.

La senviandaj palafitoj de la vilaĝeto situis inter forhakitaj branĉoj en subakvigita marĉo. Unuopaj arbotrunkoj komunikis la provizorajn dometojn. Multaj grupoj de “guarao” estas jam duonnomadoj. Konsuminte plejparte la manĝeblajn bestojn kaj plantojn de la ĉirkaŭejo, ili konstruas vilaĝeton aliloke. Do, por ili ne valoras la penon multe prizorgi la aspekton de la kabanoj.

Ankaŭ ĉi tie oni cedis al ni palafiton, kie ni fiksis la hamakojn kaj moskitoretojn. Sed ĉi tie, ne malproksime de la marbordo, la moskitoj multe ne ĝenas pro la saleca akvo de la mara tajdo. Proksime en la arbarego troviĝis, iomete kaŝita, la kabaneto kun la sankta klaketilo de la ŝamano. Rande de la domaro, ŝirmita de la palmobranĉoj, estis la kabano, kien la virinoj retiriĝas dum menstruado.

Mi nodligis mian hamakon malalte, tiel ke mi povis sidi rajde en ĝi, tuŝante la trunkojn de la planko ambaŭpiede. Fronte al mi, sur la hamaka deklivo, mi apogis la kajeran taglibron, kie mi notis miajn spertojn kaj aliajn donitaĵojn pri mitoj, kutimoj kaj moroj. Okazis kelkfoje, ke indiĝeno venis, sidiĝis sur la plankon kaj rigardis min kaj mian agadon senvorte. Poste li foriris senadiaŭe. Oni ne kutimis ankaŭ danki pro donacetoj. Tamen la homoj estis ĝentilaj kaj simpatiaj. Tiel mi pasigis memorindajn tagojn tre malsimilajn al la mondo, el kiu mi venis.

Poste mi vizitis ankaŭ alian grupon de la guarao-indianaro en la riverbrako Manamo. Tiuj indiĝenoj jam havas pli da kontakto kun la moderna civilizo. Sed kun ili mi profitis la okazon ĉeesti fiŝkaptadon per vegetala veneno.

Multaj el la kanaletoj, kiuj interplektiĝas inter la grandaj riverbrakoj, tre mallarĝas. Kelkaj eĉ havas nur unu buŝon, tra kiu enfluas la akvo dum fluso kaj elfluas dum malfluso. Al tiu kanaleto mi kanuis kun la indianoj dum tajdo. Ĝin enirinte, miaj kompanianoj fiksis reton en la buŝo. Poste ni daŭrigis la remadon kun la fluso. Fine de la eta akvovojo ni forlasis la kanuon, enirante la bordon, kie ni sinkis kelkfoje ĝis la genuo en la ŝlimon.

Nun la indianoj komencis disbati kaj dispremi la alportitajn vegetaĵojn. (Ties sciencaj nomoj estas “Piscidia erythrina” kaj “Clibadium barbasco” kiel mi poste konstatis enkadre de mia fakliteraturaj esploroj). Kiam la malfluso ekestis, ili metis la dispecigitajn vegetaĵojn en la akvon. Post iom da tempo fiŝoj flosis ventron supren en la akvosupraĵo. Per klaboj kaj bastonegoj la indiĝenoj mortigis la viktimojn de la veneno kaj ĵetis ilin en la kanuon. Kun riĉa predo ni revenis al la palafita vilaĝo.

244 Werner SCHAD

1. La senvandaj palafitoj de Naba-koi situis inter forhakitaj branĉoj en subakvigita marĉa grundo.

2. Centoj da mallarĝaj kanaletoj fluas tra la arbarego.

3. Eĉ la infanoj jam scias manipuli kanuojn.

4. Blinda maljunulino, kuŝanta en sia hamako.

5. Fiŝkaptanta indiano en sia kanuo.

FINNLANDO

Fiŝkapti ekscite

Neniu maniero aŭtune fiŝkapti estas tiel ekscita, kiel tiu allogi ilin nokte per forta lumo kaj piki per speciala forko. Alia maniero, ja vintre, estas bori truon en la glacio, eksidi apud ĝi kaj laŭkutime fiŝkapti. Pri ambaŭ originalaj specoj de fiŝkaptado mi rakontos ĉi-sube.

Per fiŝkapta forko aŭtune

Estis tempo, kiam la fiŝkaptado per forkosimila ilo estis malpermesita en Finnlando, sed nun ĝi denove eblas, kvankam por la permesilo oni devas pagi kiel por kutima fiŝkaptado. La sezono por kapti fiŝojn per forko komenciĝas en aŭgusto kaj daŭras ĝis novembro. Poste venas neĝo kaj la lagoj glaciiĝas. Printempe kaj somere (majo-julio) la noktoj estas tro lumaj. Tial la plej taŭga monato por la fiŝkaptado per forko estas septembro.

Atendu senventan kaj malluman nokton. Lunlumo igas la fiŝojn timemaj. Ankaŭ la flavaj folioj, falintaj de arboj sur la akvon timigas ilin. Ĝuste tial oktobro estas malpli oportuna ol septembro. Remu aŭ pagaju vian boaton silente al malprofunda loko proksime al la bordo. Nur ĉe ege klara akvo eblas travidi pli ol unu metron enen. Ne interparolu, sed gvatu la ombrecajn fiŝojn!

Kompreneble, vi bezonas ankaŭ lumegon — petrolan lumigilon aŭ elektran lampon kun akumulilo. (Antaŭe oni uzis brulantajn torĉojn.) La fiŝkapta forko kutime havas du-tri pintojn kaj longan tenilon. La vetero aŭtune ofte estas malvarmeta, tial vestu vin varme kaj ne forgesu la savoveŝton. La fiŝojn, kiujn vi kaptos, metu en ujon, por ke la fundo de via boato ne ŝlimiĝu. Se tio okazus, vi povus glitfali en la akvon kaj droni.

Kiam la fiŝoj ekvidas la lumon en la nokto, ili blindiĝas. Ezokoj ofte haltas apud la boato kaj ne plu moviĝas. Tial ili estas la plej facila kaptaĵo, sed kelkfoje okazas, ke la ezoko pafe malaperas kaj neniu fiŝkaptisto povas sufiĉe rapide reagi. La plej grandaj ezokoj, kapteblaj per forksimilaj iloj, pezas dekon da kilogramoj, sed pli ofte eblas kapti 2-4-kilogramajn. La kapteblaj fiŝoj povas esti perkoj, plotoj, tre malofte koregonoj. Dum unu nokto oni kutime kaptas dekon da fiŝoj. Tamen kutime post la noktomezo kaj la fiŝoj, kaj la fiŝkaptistoj malaperas. Eble ili laciĝas.

En glacitruo vintre

Post kiam dika glacio kovras lagojn, riverojn kaj maron, la finnaj fiŝkaptistoj tamen scias kiel elturniĝi. Ili havas fortikan borilon, per kiu ili boras truon eĉ en pli ol unumetran glacion. La akvo unue elŝprucas kiel fontano, sed poste ili povas trankvile sidi apud la truo kaj esperi, ke iu malsata fiŝo englutu la muŝlarvon kaj hokon. Pacienco estas bezonata, ĉar ofte oni kaptas nenion aŭ nur malgrandajn perkojn kaj leŭciskojn. Tiuokaze necesas translokiĝi kaj plu bori unu truon post la alia. Tiu ekzercado postulas fizikajn fortojn de la korpo, moliĝinta en oficeja laboro.

Vergon oni ne bezonas, sed nur hokon, fiŝŝnuron kaj la larvojn, aĉeteblajn en vendejo aŭ perpoŝte. Estas bone, se la dorsosako kun varma trinkaĵo kaj sandviĉoj uzeblas ankaŭ kiel eta seĝo. La plej ŝatata sezono por traglacia fiŝkaptado estas februaro-aprilo, kiam la reaperinta suno lumigas la brilajn vastaĵojn, kiam bluas ĉielo, kaj la glacio estas sufiĉe dika kaj sekura eĉ por aŭtoj. Precipe viroj ŝatas pasigi sian libertempon surglacie, de mateno ĝis vespero. Tie ili liberiĝas de hejmaj babilaĵoj, laborejaj problemoj kaj streso. Sidi tute sola en la vastaĵo, aŭskulti la malmultajn bruetojn kaj sonojn de la naturo, ĝui lumon kaj puran aeron — ĉio ĉi estas la plezuro. Tial vere ne gravas la nombro de kaptitaj fiŝoj.

Kelkfoje ankaŭ geedzoj aŭ familioj kun infanoj ĝuas la saman hobion. Povas esti, ke la leŭciskojn kaj perkojn hejme manĝos la kato, ili ja enhavas ege da ostetoj. Tamen kuireblas ankaŭ manĝaĵoj, en kiuj la ostetoj tute ne ĝenas. Oni bakas la fiŝetojn dum 4-6 horoj en forno, kun iom da grasa viando. Tiun pladon finnoj ŝerce nomas “kalakukko” (fiŝkoko). Ĝi havas dikan ŝelon el sekala knedaĵo. Kuireblas ankaŭ “patakukko” (potkoko) sen knedaĵo. Ambaŭ pladoj estas tipaj por la orienta parto de la lando, kie troviĝas pli da lagoj ol en okcidenta Finnlando.

Plurloke en Finnlando kelkfoje okazas konkursoj pri traglacia fiŝkaptado. En ili la konkursanto strebas kapti kiel eble plej multe da fiŝoj dum difinita tempodaŭro, ekzemple dum 3 aŭ 4 horoj. La premiojn gajnas tiuj, kies fiŝoj pezas plej multe. Kelkfoje la konkurso estas pagenda, kaj la pago poste estas uzata por plibonigi la vivkondiĉojn en la lago, por reprodukti fiŝidojn aŭ por iu asocio aŭ partio. Ĉiuokaze la gajnintoj iĝas konataj kaj ties fotoj aperas en gazetoj. Krome ĉiuj partoprenantoj povas ĝui belan tagon en la glacia vastaĵo kaj longe rakonti pri tio poste.

Printempe povas okazi akcidentoj, precipe sur maro aŭ sur rivero. La fiŝkaptistoj ne rimarkas, ke ilia parto de la glacio fariĝas floso, kiu portas ilin al danĝero kaj ne plu eblas surbordiĝi. Tiukaze oni bezonas rapidan helpon de helikoptero aŭ de boato. Plie, ĉiam troveblas lokoj, kie la glacio estas nefortika, maldika kaj rompiĝema. Tamen tio ja igas la fiŝkaptan hobion pli ekscita!

Saliko

JAPANIO

Erupcias maltrankvilo

En marto pli ol mil homoj loĝantaj ĉirkaŭ la monto Usu (732 metrojn alta) en Hokkaidou devis fuĝi pro erupcio de la vulkano post 23 jaroj da silento. Ankaŭ hoteloj ĉirkaŭ la lago Touya, apud la vulkano, restis fermitaj. En julio erupciis Oyama, sur la insulo Miyake, kaj damaĝis rikoltojn. Same suferis turismo. Sammonate estis skuata najbara insulo Niizima pro tertremo kaŭzita supozeble de vulkana aktivado.

Japanio konsistas el vulkana arkipelago kun 86 aktivaj vulkanoj, kiuj dum la jarcentoj suferigis la popolon. Menciindas jenaj katastrofoj:

Jaro Monto Nombro de viktimoj
1792 Unzen-dake 150 000
1783 Asama-yama 1 151
1888 Bandai-san 461
1926 Tokati-dake 144
1958 Aso-san 12
1991 Unzen-Hugen-dake 43

La meteologia agentejo klasifikas 13 el la 86 aktivaj vulkanoj “plej aktivaj kaj ĉiam observendaj” aliajn 24 “aktivaj kaj erupciemaj”. Por prognozi erupciojn, universitatoj kaj aliaj esplor-institutoj uzas interalie satelitajn radio-ondojn por mezuri ŝanĝojn en la tero. Transruĝaj fotoj bildigas surterajn temperaturojn. Okaze de la Usu-erupcio la agentejo unuafoje flugigis senpilotan aviadilon por foti la krateron kaj kolekti gason.

Plue oni instalas ne nur sismografon sed ankaŭ aparaton por mezuri aertremojn. Ĉe montpiedo oni kolektas rokojn kaj cindrojn kaj ilin ekzamenas. Danke al tiuj klopodoj, la agentejo povas averti homojn pri eventuala erupcio.

La japanoj bone scias, ke ili naskiĝis sur vulkana arkipelago. Sed kiam ili aŭdas pri erupcioj kaj vulkanaj tertremoj, ili maltrankviliĝas. Ĉiu povos iam ajn fariĝi vulkano-rifuĝinto, ĉar ĉie troviĝas vulkanoj dormantaj aŭ aktivaj.

HORI Jasuo

JAPANIO

Ne mortis mortiga malsano

Malsano de moderna japana socio estas tuberkulozo. Lastatempe oni raportis pri diversaj kazoj, ekzemple: en urbo Hukuoka 44-jaraĝa instruisto infektis 102 lernantojn. En gubernio Sizuoka oni ekzamenis 400 homojn pro kontakto kun lerneja kuracisto, kiu mortis pro antibiotik-rezista tuberkulozo.

Unuaj statistikoj indikas, ke en 1883 mortis pro tuberkulozo 13 803 homoj. Jaron post jaro la nombro kreskis ĝis 171 473 en 1943. Tiu ĉi nombro estis la plej granda en japana historio. Inter 1935 kaj 1950 tuberkulozo okupis la unuan lokon inter kaŭzoj de morto.

Viktimoj

Tuberkulozo spegulas la progreson de industrio. Pro modernigo de Japanio gejunuloj el kamparaj vilaĝoj eklaboris en urboj sub tre malfavoraj kondiĉoj. Ili facile fariĝis viktimoj de tuberkulozo kaj tiam revenis al siaj vilaĝoj, tiel disvastigante la malsanon.

Dum la 60aj jaroj, pro imuniga programo, tuberkulozo ne plu mortigis kaj oni forgesis ties danĝerojn. Tamen tuberkulozo mem ne mortis, kaj en 1998 tuberkulozuloj multiĝis ĝis 40 000. La registaro taksas la situacion “danĝera”. Laŭ fakulo: “Oni ne forgesu, ke tuberkulozo estas socia malsano. Por vere konkeri ĝin, nepras batali kontraŭ malriĉeco.”

HORI Jasuo/pg

GERMANIO

Reform-fiasko

La komuniko efikis kvazaŭ bombeto en somera Germanio: unu el la plej grandaj kaj renomaj ĵurnaloj, Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ / Frankfurta Ĝenerala Gazeto), ekde la 1a de aŭgusto 2000 denove uzas la antaŭan version de germana ortografio kaj do rezignas pri la reformita skribmaniero, enkondukita de ĉiuj germanaj gazetoj kaj informagentejoj precize unu jaron antaŭe. La (politika!) redakcio de FAZ klarigis la motivon por tiu ĉi surpriza decido tiel: la esencaj celoj de la reformo ne estas atingitaj.

Reagoj estis ambiguaj; iuj instancoj estis ekscititaj, aliaj parolis pri somera teatro. La Germana Akademio por Lingvo kaj Poezio vidis en la paŝo de FAZ “pozitivan signalon” kaj deklaris, ke urĝas “rekonstrui la reformon”. La prezidanto de la konferenco de kulturministroj trankvile diris: la gazetoj libervole transprenis la reformon, do ili povas ankaŭ libere rezigni pri ĝi. Sed “reformon de l’ reformo” por la lernejoj oni ne preparas, li certigis.

La estro de la interŝtata komisiono por la germana ortografio (en tiu ĉi komisiono kunlaboras la germanlingvaj ŝtatoj, krom Germanio precipe Aŭstrio kaj Svisio) bedaŭris la decidon de la redakcio en Frankfurto, sed ne vidis kialon por ŝanĝo. “FAZ evidente ne estas pelata de enhavaj kialoj de la reformo. Motivis ĝin ŝajne la konservativa spirito de la gazeto.”

Elitula gazeto

Efektive, FAZ estas konservativa, sed precipe elitula (reklam-slogano: malantaŭ ĝi sidas prudenta kapo), kaj krome lingve tre konscia; ĝiaj aŭtoroj kaj redaktoroj estas verkistoj, pli ol ĵurnalistoj. Artikolojn skribas granda nombro da propraj korespondantoj; tekstojn de informagentejoj oni uzas nur malgrandparte.

Tian lukson ne havas ordinaraj germanaj ĵurnaloj, kiuj devas plejparte transpreni informojn kaj raportojn de agentejoj — kaj tiuj daŭre aplikas germanan lingvon laŭ la ortografia reformo. Do, demandite pri eventualaj konsekvencoj post la furora resalto de FAZ al la malnova skribmaniero, ĉiuj agentejoj kaj redakcioj de aliaj gazetoj konfirmis, ke ili ne sekvos la vojon de la elitula ĵurnalo en Frankfurt.

La redakcio de la alia granda kaj simile renoma germana ĵurnalo, Süddeutsche Zeitung (SZ / Sudgermana Gazeto) en Munkeno, kiun oni karakterizas “liberala”, deklaris ke la “diletanta” reformo ja ne estis necesa, sed ke la germanoj povas “vivi” kun ĝi. Sed multe pli grave estus batali kontraŭ la “lingvokripliguloj en instancoj, amaskomunikiloj kaj entreprenoj” — aludo precipe al la superŝarĝo per usonanglaj fuŝvortoj.

Instruistoj kontentaj

Instruistoj en (precipe) elementaj lernejoj, kiuj jam de preskaŭ du jaroj praktikas la novan ortografion, konfirmas, ke por la lernantoj la nova skribmaniero estas iom pli konvena: ili eraras malpli multe ol antaŭe.

Kiel ajn, restos la ĥaoso en germana lingvo pro tiel nomata reformo, kiu maksimume estis modifeto de komplika ortografio. Tamen ja, en libertempa periodo, kiam mankis gravaj eventoj, amaskomunikiloj havis ekscitan temon, ĉar kompreneble la diskutadoj daŭris semajnojn. Do almenaŭ redaktoroj ĝojis.

MAUL Stefan

Nova ponto sur la rivero Danubo estos konstruita inter Bulgario kaj Rumanio. Post 10-jara debato estis decidite konstrui 1275 metrojn longan ponton inter la nordokcidenta bulgara urbo Vidin kaj la transrivera rumana Calafati [kalafati].

Nuntempe la sola ligo inter ambaŭ urboj estas pramŝipo, kiu ne plu sufiĉas por la pliintensiĝanta vojtrafiko inter Bulgario kaj Rumanio. Pro la ponto tamen povus komenciĝi por Vidin kaj Calafati nova erao. Vidin situas en ekonomie kriza regiono de Bulgario: la ponto alportos prosperon al loĝantoj, devigataj serĉi laboron en Hispanio aŭ Italio. Transrivere, en Calafati, atingis senlaboreco 70 % de la loĝantaro, multaj firmaoj ĉesis funkcii, kaj homoj pene vivtenas sin per etagrikulturo.

Anseroj kaj azeno

Tamen nova ponto bezonos novan infrastrukturon, pri kiu mankas detaloj. Por vojaĝi 200 km inter Sofio kaj Vidin necesas preskaŭ kvar horoj. La ŝoseo estas malebena kaj malfacile veturebla: foje surŝoseaj anseroj aŭ azeno paralizas la trafikon. En la rumana flanko, sur la vojon nomatan “Eŭropa Koridoro 4”, dum la rikolta sezono oni surŝutas grenon sur la varmegan asfalton por sekigi ĝin.

Premo flanke de Eŭropa Unio, kiu per 160 milionoj da eŭroj pleje kontribuos al financado de la projekto, finfine interkonsentigis la najbarajn landojn pri la loko de la ponto. La rumanoj volis, ke la ponto staru tiel, ke trafiko inter Grekio kaj okcidenta Eŭropo pasu tra Rumanio. La bulgaroj volis, ke la ponto troviĝu kiel eble plej okcidente por tiel mallongigi la vojdistancon al Okcidento. Finfine venkis la bulgaroj, kies ideoj pli kongruis kun la ekonomia strategio de la kasistoj en Bruselo.

Gravas ekonomia strategio ankaŭ ambaŭflanke de la Danubo. Laŭ Anelia Georgieva, el la oficejo de la urbestro en Vidin: “Ĉiu niaj esperoj baziĝas sur la ponto.”

Evgeni GEORGIEV/pg

AŬSTRIO

900 km tra montbicikla paradizo

Ekde la 1a de julio la aŭstra lando Stirio proponas al ĉiuj sportemaj montbiciklistoj la unikan defion: alpan itineron nomatan “Alpentour” [álpentur] — kun 900 km da vojoj ĝi estas la plej longa signita montdistanco en la mondo.

Cetere oni rakontas la legendon pri iu stiriano, kiu ankoraŭ en pratempoj inventis la biciklon — certe tamen neniu scias, ĉu tio vere okazis. Tamen eblus ĝin logike supozi! Ĉar nekontestebla fakto estas, ke ekde ĉi tiu somero Stirio estiĝis vera paradizo por la biciklistoj el tutmondo. Pruvo por tiu aserto estas, ke neniu lando aŭ regiono en la mondo disponas pri tia fajnteksita reto de markitaj, sekurigitaj kaj belpejzaĝe situantaj montbiciklaj vojoj.

La defio

900 kilometra longeco, 26 000 altecmetroj, 14 etapoj — ĉio ĉi estas akordigita al la profilo de bicikla montkonkurso kaj estas defio por ĉiu montbiciklisto. Sendube en la mondo estas ankaŭ distancoj en miloj da kilometroj, kiujn oni povus trabicikli. Tamen por la montbiciklistoj tio ne estas la esenco de l’ afero. Fakte “Alpentour” ne estas arbitre kunmetita sur la mapo itinero el vojoj kaj ŝoseoj, sed leĝkonforme aranĝita kaj konstruita itinero por montbiciklistoj! Tio por ili signifas, ke se montbiciklistoj veturas laŭ la vojplano de stiria “Alpentour”, ili povas fari tion kun trankvila konscienco — senzorgaj, ĉar survoje mankos malicaj arbarposedantoj kaj koleraj migrantoj. Ĉiu metro de tiu 900-kilometra itinero estas leĝe permesita kaj tre bone signita montbicikla vojo.

Itineroj de vidindaĵoj

Se oni parolus pri la unikeco de tiu itinero, nepre oni devus mencii, ke ĝi estas per siaj entute 26 000 altecmetroj rava kaj neforgesebla alterno de belegaj pejzaĝoj alpaj: krutaj rokmuroj, ombraj abismoj, idiliaj paŝtejoj kaj impresantaj vidindaĵoj, romantikaj rivervaloj kaj pompaj vinberejoj. Ĉiuj ĉi estigas la kulisojn de tiu varia montitinero de supreniĝoj kaj malsupreniĝoj, konsistanta el 14 etapoj.

Trabicikli partojn aŭ etapojn

Ĉiu etapo estas tiel konceptita, ke ekbiciklinte laŭ ĝi, fine oni revenas al la starto mem. Kondiĉe, ke oni veturas montbicikle laŭ la tuta longeco de “Alpentour” aŭ laŭ parto de ĝi, tio signifas tage en etapo pasigi inter 50 kaj 120 km kaj tiel certe ekkoni la belegan terenon alpan kaj kontroli sian propran potencialon.

Ĉi-jare eblis ĉeesti eĉ veran sportkonkurson. De la 1a ĝis 5a de julio okazis “Alpitinero Stirio 2000”. Ĝi konsistis el prologo (sur la altaĵo Schlossberg [ŝlosberg] en la urbo Graz [grac]) kaj el 4 etapoj (de Graz ĝis Schladming [ŝladming]).

Bona priservo

35 establejoj, kiuj situas en tri partoj de “Alpentour” (RamsauMuerzzuschlag [ramzaŭ-mjurcuŝlag], MuerzzuschlagGraz kaj GrazRamsau), priservas biciklistojn kaj proponas laŭ montbiciklaj kriterioj 3- ĝis 6-tagajn bicikladojn (kune kun tranoktoj, pakaĵtransporto ktp).

Ĉiu biciklisto, kiu ekveturas laŭ “Alpentour”, senpage ricevas mapon de la stiria turisma oficejo por agordi sin kaj pli bone distribui sian fortojn laŭ la montbicikla alpitinero.

Informas: Steirische Tourismus GmbH, St. Peter-Hauptstrasse 243, A-8042 Graz, Aŭstrio (tel.: +43(0)316 4003; fakso: +43(0)316 4003 30, retpoŝto: info@steiermark.com).

Evgeni GEORGIEV

HUNGARIO

Brulaj problemoj

La arto kompromisi: jen — onidire — politiko. Tamen ĝuste kompromisoj mankas al la nuna politika vivo en Hungario. La parlamento ĵus elektis Ferenc Mádl [madl] respublika prezidanto. Komence la regantaj Junaj Demokratoj kaj Etbienuloj plus la opozicia Socialista Partio apogis lin. Tamen Mádl nur la trian fojon sukcese elektiĝis, kiam sufiĉis simpla plimulto. Apogo de socialistoj montris sin finfine nur teoria, ĉar el la elekto de Mádl ili tiris nenian avantaĝon.

Intertempe skuas la koalicion skandalo pri prezoj de brulaĵo. Dum longa tempo oni vendas malmultekoste gasoleon por hejti loĝejojn: samon por dizelaj aŭtoj multekoste. Multaj homoj — ankaŭ politikistoj, precipe ministroj — profitas de la du prezoj kaj manipulis la merkaton.

Povas esti ke, por vivteni la koalicion, ĝin eniros ekstrem-dekstra partio MIEP. Tiurilate estas interese, ke nur Hungario apogis sian najbaron Aŭstrio, kiam aliaj landoj protestis pro tio, ke partoprenas en la registaro la ekstrem-dekstra partio tiam gvidata de Jörg Haider. Dubindas, ĉu — pro manko de kompromisemo — pluvivos ĝis la venontaj elektoj la nuna parlamento en Hungario.

Károly JUHÁSZ/pg

La benoj de poŝtelefono

La plej utila kaj plej vaste akceptita kreaĵo sendube estas poŝtelefono — mallonge pt (po-to). Ĵus mi legis en gazeto, ke baldaŭ preskaŭ ĉiu dua germano posedos po-ton. Ĝi plenumas la ardan deziron de la homo, telefoni ĉiam kaj ĉie. Viroj portas sian po-ton ĉe la zono de la pantalono; kiel ĉarme, se oni aŭdas el pantalono anstataŭ malbelajn sonojn la altan “didelit” aŭ alian belan melodion de po-to. Surstrate, en aŭtobuso, trajno, restoracio kaj butiko — ĉie po-toj “didelitas”. Domaĝe, ke ni povas aŭdi nur la duonon de la interbabilado: la respondoj de la partnero restas en nia fantazio.

Utilo de po-to estas abunda. Ĵus du homoj estis liberigitaj el preĝejo, kie oni enŝlosis ilin, dum ili preĝis profunde al dio; tamen ne dio liberigis ilin, sed la polico, kiun ili vokis per po-to. Muzikemaj homoj povas kontribui per po-to al koncerto. Ne estas konsilinde, funkciigi la po-ton, kiam la muziko laŭtas. Pli efike estas dum paŭzeto inter la partoj de sonato; tiam posedanto de po-to povas interrompi la silenton per la alta “didelit” aŭ per aliaj belsonaj melodioj, ekz. el la “Eta noktmuziko” de Mozart aŭ el la “Printempo” de Vivaldi. Konstanta uzado de po-to povas helpi ankaŭ por ĉesi fumi — provu ekbruligi cigaredon, kiam vi devas teni la po-ton ĉe la orelo.

Sed ĉar ĉiu sono vekas atenton de ĉirkaŭaj aŭskultantoj, la voko de po-to ĝenas multajn homojn. Pro tiu kaj aliaj kialoj bedaŭrinde uzado de po-to estas malpermesita en multaj ejoj de multaj landoj, ekz. malsanulejoj, iuj restoracioj, aviadiloj kaj eĉ en veturanta aŭtomobiloj. Kelkaj estroj de orkestroj postulas punmonon de ludistoj, kiam eksonas ties po-toj dum ekzercado, prezentado aŭ registrado por produkti diskon. Vatikano eĉ malpermesis al la kardinaloj uzi po-ton, kiam ili elektas novan papon. La Vatikano preferas praan komunikilon: blankan fumsignon.

Astrid HANKE

INTERVJUO

Finfine oni povas diboĉi sen pento

Fama universala geniulo profesoro Doktoro Ruĝnazul, konata pro siaj furoraj prelegoj pri sciencaj temoj, dokumentitaj en La KancerKliniko, ĵus inventis tute novan aparaton por ebriuloj. Ni demandis lin pri tio.

Profesoro, vi volas savi ebriulojn. Kiel?

Ruĝnazul: Tre simple. Per aparato, kiun ni nomas alkohol-blokilo.

Ĉu ĝi do malhelpas trinkadon de alkoholaĵoj?

Ruĝnazul: Tute male, ĝi ebligas diboĉi kaj drinki sen riskaj konsekvencoj.

Sed ĉu alkoholaĵoj ne damaĝas la sanon?

Ruĝnazul: Pri tio mi scias nenion; mi drinkas de 92 jaroj kaj ankoraŭ estas tute sana.

Jes, kaj ni komplimentas. Sed ne ĉiuj estas tiom geniaj ebriuloj, ĉu ne?

Ruĝnazul: Vi devias kaj maltrafas la temon. Mi parolas pri homo, kiu estas ebria kaj posedas aŭtomobilon, per kiu postdiboĉe li volas veturi hejmen.

Ĉu tio ne estas tre danĝera?

Ruĝnazul: Ĝuste. Kaj tiun ĉi danĝeron evitas mia aparato.

Kiel ĝi funkcias?

Ruĝnazul: Kiam vi eksidas por ekstiri, vi devas unue blovi en tubeton en nia aparato. Se vi estas tro ebria por stiri la aŭton, la elektronika aparato blokas la veturilon kaj vi ne povas starti.

Sed kiel do mi venu hejmen tiuokaze?

Ruĝnazul: Tute ne. Vi povas aŭ dormi en la aŭtomobilo aŭ reiri al la drinkejo por daŭrigi diboĉadon. Kiel ajn, vi ne devos tranokti en polica arestejo, kaj tio ja estas granda avantaĝo, ĉu ne?

Kiom kostas via aparato?

Ruĝnazul: 1600 eŭrojn.

Ĉu tio ne estas iom kosta?

Ruĝnazul (furioze): Kosta! Kosta! Kompreneble tiom genia aparato ne estas produktebla kaj aĉetebla kontraŭ kelkaj arakidoj! Imagu, kiom da miloj da eŭroj por punpago vi devas elspezi, se ebria vi estas kaptita de polico, aŭ se vi frakasas vian aŭton ĉe arbo aŭ muro, ĉar la asekuro ne pagas al ebriuloj!

Tamen, ĉu ne estus pli prudente kiel aŭtomobilisto tute ne trinki alkoholaĵon?

Ruĝnazul: Vere stulta argumento! Ĉu vi volas limigi la demokratan liberecon de homo, drinki laŭplezure, nur ĉar li posedas aŭton?

Ho, pardonu! Ni dankas pro la intervjuo. Je via sano, profesoro Ruĝnazul!

Ŝu’ — ĉu?

Kredeble per ŝuo haltigis flughavena deĵoranto en Israelo litovan aviadilon. Laŭ israela raporto misfunkciis la bremsoj de aviadilo staranta sur deteriĝejo. La maŝino ekruliĝis: flughavenisto ĵetis subraden siajn ŝuojn kaj tiel haltigis la aviadilon. Tamen reprezentanto de la flugkompanio nomis la aferon “kurioza” kaj neis, ke la bremsoj misfunkciis.

LAST/pg

Sutroj kaj saŭdadoj

Ĝis la jaro 1954, mia hejmo estis en Portugalio. En la jaro antaŭ mia foriro kuris onidiroj, ke Barato intencas aneksi Goaon, la lastan portugalan kolonion sur la hinda duoninsulo. En tiuj tempoj oni konstante aŭdis mencion pri ekzotaj kaj apenaŭ konataj lokoj: Goao, Diu, Damão, Marmagão — kiuj elvokis buntajn imagojn kaj fortajn sentojn: sufokan klimaton, musonan pluvegon, sovaĝajn bestojn, fremdajn lingvojn kaj nekutiman muzikon; odorojn kaj gustojn de kareo kaj mango.

Mi memoras, ke iam mi ĉeestis stratan manifestacion en Lisbono kontraŭ tiu teritoria pretendo de Barato. Kvankam mi neniam volus defendi la imperiismon de eŭropaj ŝtatoj, en tiu okazo mi duonkonscie sentis, ke tio estos la preludo al estingo de unika antikva socio kaj nesenvalora miksita vivmaniero. (La anekso de Goao finfine okazis en 1961.)

Ĉi tiu malgranda kolekto konsistas el 9 noveloj, kies lokoj de agado estas Goao (7), Portugalio (1), kaj Rio de Janeiro (1). Ĉiu novelo estas aparta rakonto, krom la tria (Druva) kaj la sepa (Fideleco), en kiuj rolas la sama vira protagonisto.

La aŭtorino Vimala Devi (pseŭdonimo de Teresa de Almeida) naskiĝis en Goao, kiam ĝi estis portugala kolonio. Ŝi skribas kun granda amo kaj profunda nostalgio pri sia perdita hejmlando. En tiuj malmultaj paĝoj la leganto spertas la paciencan malesperon de junulinoj sen doto; de senlaboraj edukitoj kiuj, (malkiel siaj fratinoj) ne povas maldignigi sin per manaj taskoj; de malriĉaj mandukaroj (kvazaŭservutuloj); de senmonaj fiŝistoj; de forlasitaj fianĉinoj; de kruele traktitaj vidvinoj; kaj de neakcepteblaj eksterkastaj svatantoj. Tie vi renkontas gastbofilon, kiu oferas sian memrespekton kontraŭ humiliga sekureco; hejmsopiran studenton kaj sukcesan sed malkontentan elmigrinton; kaj amatan maljunan Onklon Salú, kiu konservas sian dignon en la humiliĝo. Ĉiuj estas bildigitaj kun simpatio kaj kompato.

Vimala Devi priskribas kelkajn el la kuriozaj goaaj kutimoj kaj moroj. Antikva hereda tradicio permesas, ke, se iu familio havas nur filinojn, ĝi rajtas “establi” bofilon, kiu perdas sian familinomon favore al tiu de la edzino. Nekongrua ŝajnas la miksaĵo en la goaa komunumo de elementoj el hindua kaj katolika religioj (kasta sistemo kaj kulto de Ganeŝo, kune kun kristanaj himnoj kaj preĝoj en la konkania lingvo, portugalaj nomoj kaj nomoj de hinduaj gedioj uzataj en la sama familio, ktp). Aliaj moroj estas nek hindaj nek portugalaj, sed unike goaaj.

La tuta novelaro pentras en klara kaj bela lingvaĵo riĉe koloran bildon de fascina sed verŝajne malaperinta socio. Originale verkita en la portugala, ĝi estis esperantigita de la edzo de la aŭtorino, la esperanta poeto Manuel de Seabra. Mi ne havis okazon legi la originalon, sed mi ne dubas, ke la tradukinto fidele konservas la tutan belecon de la portugala teksto.

Precipe kortuŝa mi trovis la lastan frazon de la libro: “Eĉ hodiaŭ, ofte, mi fermas la okulojn kaj tuj revidas la malnovan vilaĝon ... kaj mi ripetas mallaŭte ... en preĝo, ke la olda patrujo, la homoj, neniam mortu en mi ...” Trafe skribis Stefan Zweig, alia ekzilito, en sia Buchmendel: “Ĉiu unikaĵo iĝas pli kaj pli valora en nia senespere unuformiĝanta mondo”.

Finfine, estis la portugaloj — tiu popolo naviganta — kiu sentis bezonon krei la vorton saudade, nostalgio.

Garbhan MACAOIDH

Vimala Devi: Musono. Eld. Al-fab-eto, Skövde, Svedio, 2000. 64 paĝoj. Broŝurita. ISBN 91-89432-01-0. Prezo ĉe FEL: 7,35 eŭroj + afranko.

VIVO

Riboj

Riboj estas, laŭ Plena Ilustrita Vortaro, kaj arbedoj el la familio saksifragacoj kaj malgrandaj manĝeblaj beroj kiuj kreskas en pendantaj grapoloj, la frukto de tiuj arbedoj. Estas pluraj specoj de beroj, ĉiu de propra specio de arbedo: vulgaraj riboj de Ribes sativum, nigraj riboj de Ribes nigrum, ruĝaj riboj de Ribes rubrum, oraj riboj de Ribes aureum, grosoj de Ribes grossularia, ktp. La arbedoj kreskas nature en la nordaj regionoj de Eŭropo kaj Nord-Ameriko, kaj multaj varioj estas ĝardene kultivataj.

La beroj de diversaj specioj estas acidetaj kaj bongustaj. Oni utiligas ilin en kuirado kaj por fari konfitaĵojn, fruktokaĉojn kaj vinon; kasiso estas franca likvoro farita el nigraj riboj.

Ribozo estas sukero kiu (ankaŭ laŭ PIV) estis unue eltrovita en riboj. Kvankam la pli vaste konataj sukeroj, glukozo kaj fruktozo, havas en ĉiu molekulo ses karbon-atomojn, ribozo havas nur kvin. Tiu pentozo (aŭ kvinkarbona sukero) estas komponanto de diversaj biologie gravaj molekuloj. Ekzemplo estas riboflavino aŭ vitamino B2. Eĉ pli grava estas la rolo de ribozo en la molekulo de adenozino, kiu ligiĝas al unu ĝis tri fosfataj grupoj. La rezulto de tiu kombino, trifosfata adenozino, estas la precipa fonto de energio en la korpo.

Tamen, la nomo de nia humila bero vere atingas eminentecon en ribonukleata acido aŭ RNA. Molekuloj po unu de ribozo, de organika bazo1 kaj de fosfata acido kombiniĝas kemie por fari tiel nomatan nukleotidon. Estas kvar specoj de nukleotidoj, ĉar estas kvar organikaj bazoj kiuj partoprenas en la ĉeno de RNA. Nukleotidoj estas gravaj, ĉar ili estas kunligitaj, unu post alia, por fariĝi ĉenoj (polimeroj) de RNA.

RNA (ribonukleata acido), kiu estas longa ĉeno el nukleotidoj, estas esenca al la vivo de la ĉelo, ĉar sen RNA ĉelo ne povus krei proteinon. Proteinoj estas gravaj, ĉar ili konsistigas la korpon: la keratinon de la haŭto kaj ungoj, la osteinon de la ostoj, la hemoglobinon de la ruĝaj sangoĉeloj, la mioglobinon de la muskoloj, la albuminon de la sango, la gelatenecan substancon en la ĉeloj, ktp. Aliaj proteinoj eĉ pli gravas, ĉar ili estas enzimoj. Enzimoj ebligas kaj regas la sennombrajn kemiajn reagojn kiuj estas necesaj por vivo — aŭ pli precize, la reagoj estas vivo. Kaj ĉiu molekulo de proteino estas, en la komenco, nur ĉeno el dudek specoj de aminoacidoj.

Estas tri specoj de RNA: mRNA, rRNA kaj tRNA. Mesaĝista ribonukleata acido (mRNA) estas konstruita en la nukleo de la ĉelo kaj portas genetikan informon de la genoj, en la nukleo, al la ribosomoj en la citoplasmo (enĉela gelateneca miksaĵo el proteinoj, akvo kaj aliaj kemiaĵoj). Mesaĝista RNA estas polimero, ĉeno el nukleotidoj (vidu skemon).

La ordo de la kvar specoj de nukleotidoj (bazoj) en la ĉeno estas ŝlosila — tiu estas la kodo. La ordo de la nukleotidoj de RNA estas determinita de la vicordo de aliaj nukleotidoj (tiuj de DNA — vidu sube) en la geno mem. Tri nukleotidoj, laŭ la ordo de la bazoj en la ĉeno, portas la informon por unu aminoacido en la proteina ĉeno. La tri-nukleotida mesaĝo estas do ordono al la ribosomo, indikanta kiun el 20 eblaj aminoacidoj ĝi sekve enmetu en la konstruatan proteinan ĉenon.

La ribosomoj estas etaj enĉelaj organetoj, kie troviĝas la ribosoma ribonukleata acido (rRNA) kaj proteino. Tiuj enĉelaj organetoj konstruas la proteinan ĉenon laŭ la kodo, la vicordo de la nukleotidoj. Por ĉiuj tri nukleotidoj en la mesaĝista RNA, estos unu laŭkode specifita aminoacido.

La tria formo de RNA, transdona ribonukleata acido (tRNA), tenas je dispono aminoacidon, ĝis ĝi estas specifita kiel la sekva komponanto en la proteina ĉeno konstruata.

Nun tre interesa parto. En molekulo de ribozo estas, inter aliaj atomoj, kvin atomoj de oksigeno. Se oni forigas unu el la oksigenatomoj, oni nun havas desoksiribozon, tio estas: ribozo sen unu oksigeno. La genetika informo en la kromosomoj en la ĉela nukleo estas konservita en ĉenoj de DNA, desoksiribonukleata acido. Tiu estas longa vorto, tamen pli facile memorebla, se oni pensas pri la signifo. Kiel en RNA, la longaj ĉenoj de DNA konsistas el kvar specoj de nukleotidoj, ĉiu kun sia propra bazo2.

La ordo de la kvar bazoj en la DNA regas la ordon de la bazoj en la mesaĝista RNA.

La genoj estas konstruitaj el DNA kaj troviĝas en la nukleo de la ĉelo. La DNA, simile al la RNA, ekzistas en longaj ĉenoj el nukleotidoj. Tamen, la sukero en la nukleotidoj de DNA estas desoksiribozo anstataŭ ribozo. Krome, la bazoj ne estas ĉiuj la samaj kiel en RNA. Tria diferenco estas ke, en la genoj estas ne unu sed du ĉenoj de nukleotidoj, kaj la du ĉenoj estas ligitaj unu al la alia per ligoj inter paroj de nukleotidoj, unu membro de la paro en ĉiu ĉeno. En DNA, adenino ligiĝas al timino, kaj guanino ligiĝas al citosino. Rezulte de tiuj ligoj, la du ĉenoj kurbiĝas, ĉiu ĉirkaŭ la alia. La rezulto estas la bone konata duobla helico.

Kelkaj virusoj uzas ribonukleatan acidon por konservi la genetikan informon; alivorte, ili havas RNA-on en la genetika materialo. Sed aliaj virusoj kaj ĉiuj ĉelhavaj organismoj (bakterioj, ameboj, fungoj, gistoj, plantoj kaj animaloj) uzas DNA-on por konservi la genetikan informon. Estas konstatite, ke DNA estas kemie multe pli stabila ol RNA, kaj stabileco estas tre grava por konservi la recepton de vivantaj organismoj dum milionoj da jaroj kaj generacioj preter eblo de nombrado.

Do, jen riboj, vulgaraj beroj, taŭgaj por fari konfitaĵon, fruktokaĉon kaj vinon. Tamen, sen ties sukero ne estus vivo.

Steĉjo NORVELL

1. La kvar organikaj bazoj en la nukleotidoj de RNA estas: adenino, citosino, guanino kaj uracilo. (Kafeino, el kafo, estas ekzemplo de organika bazo kiu ne partoprenas en RNA.) Tri bazoj en mesaĝista RNA portas la kodon por unu aminoacido en la proteina (ankaŭ ĉenforma) molekulo. Ekz, uracilo-uracilo-adenino en RNA-mesaĝista ĉeno igas la ribosomon aldoni leŭcinon al la konstruata proteina molekulo, kaj guanino-citosino-uracilo aldonigas alaninon.

2. La kvar organikaj bazoj en la nukleotidoj de DNA estas: adenino, citosino, guanino, kaj timino. En la duobla helico adenino ĉiam pariĝas kun timino, kaj guanino ĉiam pariĝas kun citosino.

Bibliografio

Larry Gonick k Mark Wheelis: La Bildstria Gvido al Genetiko. Tradukis Sung Ho Ĉo, Librejo Akademio, Seŭlo, 1996.

Plena Ilustrita Vortaro, Sennacieca Asocio Tutmonda, Parizo, 1987.

Encarta Reference Suite 2000 (komputila enciklopedio), Microsoft.

Encyclopaedia Britannica Online (abonservo atingebla per Interreto).

Unu el la strukturaj formuloj de ribozo. Oni devas kompreni ke karbonatomo troviĝas ĉe ĉiu angulo de la pentagramo kie vertikala linio transpasas la ebenon de la ringo. Kun kvar karbon-atomoj en la ringo kaj unu super la nivelo de ring-ebeno, la sukero havas 5 karbon-atomojn, do ĝi estas pentozo.

Dekstre oni vidas la ĝeneralan strukturon de unu nukleotido en RNA. R estas ribozo. B estas bazo (do adenino, citosino, guanino aŭ uracilo). P estas fosfat-acida grupo. Multaj nukleotidoj kunligiĝas por iĝi longaj ĉenoj de RNA.

En la maldekstra marĝeno oni vidas tre skeme la strukturon de ĉeno de RNA el vico de nukleotidoj. Estas spino el alternaj fosfataj (P) kaj ribozaj (R) elementoj. Ĉiu ribozo ligiĝas kun unu organika bazo (B) kaj ankaŭ kun du fosfat-acidaj grupoj. Sinsekvo de tri nukleotidoj, pro la ordo de la bazoj (adenino, citosino, guanino aŭ uracilo), donas la kodon por unu aminoacido en proteina molekulo. La ĉeno ĉi tie enhavas 9 bazojn, do instrukcio sufiĉa por tri aminoacidoj.

Duobla helico de DNA: La skemo ĉi tie estas desegnita por emfazi la ligojn inter paroj de bazoj en la du ĉenoj de DNA. La rubandoj estas la spinoj de la ĉenoj, alternaj fosfataj kaj desoksiribozaj grupoj. Supre la duobla ĉeno dividiĝas ĝis du unuoblaj ĉenoj en la mezo. Sube, ĉiu individua ĉeno pariĝas kun alia. Pro la necesa pariĝo de la bazoj (adenino kun timino, guanino kun citosino) ĉiu ida duobla helico estas identa al la patrina duobla helico. Tiu ĉi procezo devas okazi kiam ajn la ĉelo dividiĝas. Oni povas vidi, ke tiu ĉi procezo estas efika metodo por konservi la ordon de la nukleotidoj (la bazoj) kaj do la genetikan kodon mem.

Astronomio por ĉiuj

Komence de la jaro 2000 estiĝis virtuale, do en la reto, la Astronomia Esperanto-Klubo AEK, kiu ligas interesulojn pri astronomio kaj astrofiziko. Partoprenas en ĝi ne nur universitataj profesoroj, sed ankaŭ sendormulaj laikoj, kiuj, ravite de la noktĉiela beleco, volas ion ekscii pri la kosmo.

La Astronomia Almanako 2000 estas la unua eldonaĵo de la klubo. La belaspekta, bonpresita kajero enhavas abundon da artikoloj pri moderna astrofiziko, bazaj scioj pri astronomio, malkovro de planedoj ekstere de nia sunsistemo kaj evoluo de la steloj. La ilustraĵoj plifaciligas la komprenon de la tekstoj, kvankam la vortoj en la ilustraĵoj mem aperas iom tro malgrandaj.

Je la fino de la kajero troviĝas astronomia kalendaro por la dua jarduono 2000 kaj listo de la nomoj de la stelaroj en la latina kaj esperanta lingvoj.

Mia impreso: tiu ĉi almanako estas leginda kaj rekomendinda.

WALTER KLAG

Astronomia Almanako, numero 1, 2000. Diversaj kontribuantoj. Eld. AEK (Astronomia Esperanto-Klubo), s/l, 2000. 72 paĝoj vinktitaj. Prezo ĉe FEL: 8 eŭroj + afranko.

Esperanto kiel aviada lingvo: du kontribuoj

Flugilhavaj vortoj

En antaŭa kontribuaĵo mia “Flugu dubli(ngve)”, kiu aperis sub la rubriko “moderna vivo” (MONATO, 1/1998, p. 12), mi raportis pri irlanda programo por ebligi aviadilajn pilotojn majstri limigitan kaj normigitan aviadan vortaron en la angla lingvo. La motivo, kiu instigis tiun komercan iniciaton, estis konstato, ke lingva miskompreno estas unu el la kaŭzoj de aviadaj akcidentoj.

Pro tio, malgranda firmao en la urbo, kie mi loĝas, provis enmerkatigi kurson sur kompakta disko pri aviada lingvo bazita sur la prononco de pilotoj de la irlanda ŝtata flugkompanio Aer Lingus [ejr lingas]. Supozeble, tiuj pilotaj voĉoj estis elektitaj pro tio, ke la normala prononco de edukitaj irlandanoj sonas iom mezvoje inter la normigita angla en Britio/Irlando, kaj en Usono. La iniciato malsukcesis pro malprofito, sed mi rememoris ĝin, kiam mi legis artikolon en la revuo Esperanto. Ĝi titoliĝas “Esperanto por via flugsekuro” (julio-aŭgusto 2000, p. 126-7). En ĝi, la aŭtoroj, nome, Kent Jones el Usono kaj Gilbert Ledon el Brazilo, asertas, ke “Laŭ statistikoj, 11 % de la aviadilaj kraŝoj okazas pro miskomprenoj inter pilotoj kaj flughavenaj kontrolistoj ...” (Vidu ankaŭ la samteman artikolon “Ĉu ni mortu miskomprene?” de Ledon en la aŭgusta numero de MONATO.)

La aŭtoroj citas kiel ekzemplon la katastrofan akcidenton en Tenerife en la jaro 1977, kiu okazis, laŭdire, ĉar nederlanda piloto ne komprenis anglalingvan mesaĝon senditan el la kanaria (hispana) kontrolturo.

Multege da fakuloj pri fonetiko atentigas pri tio, ke la angla, “trudita kiel aviada lingvo en 1951 de la usona Federacia Aviada Instanco FAA ... sen ajna scienca pravigo” (citaĵo el la menciita artikolo en Esperanto) estas unu el la malpli taŭgaj por internacia voĉa komunikado.

Mi tute konsentas. Mi ĵus ricevis ekzempleron de la libro Practical Phonetics de J.C. Wells kaj Greta Colson, kaj mi konstatas, ke la sonoj de la normigita angla (“Standard English”) priskribita en ĝi, neniel similas ian prononcon aŭditan en la anglalingvaj rondoj, kie mi nun vivas aŭ antaŭe vivis. Kvankam mi supozas, ke ekde infaneco mi bone parolas la anglan, mi preskaŭ tute malkapablas ekzakte aŭ eĉ proksimume imiti la sonon laŭ la fonetiko indikita de Wells/Colson.

Laŭ la populara kaj ne tute scienca vortaro Oxford Reference Dictionary, la angla lingvo havas 24 konsonantajn sonojn (plus unu uzatan nur en Skotlando kaj en Irlando); 12 vokalojn, plus 6 fremdlingvajn vokalojn; kaj 8 diftongojn. Tamen, tio estas tre simpligita listo. Wells kaj aliaj fonetikistoj distingas multe pli da sonoj. Plie, iu ajn listo de anglaj sonoj povas esti enorme plilongigita per aldono de la vasta nombro da dialektoj. Mi kalkulas, ke mi aŭdis almenaŭ sep malsamajn prononcojn de la vokalo en la vorto book (“libro”).

En la simpla frazo “Can I land?” (“Ĉu mi rajtas/povas alteriĝi?”), ĉiu el la tri vortoj estos malsame prononcata de, ekzemple, sudanglo, nordanglo, skoto, nordusonano, sudusonano, aŭstraliano, baratano (hindo), ktp. Certe, denaska angleparolanto komprenus ĉiujn, sed mi forte dubas, ĉu alilandaj aviadaj kontrolistoj kapablus. Por tio, ili devus koni grandegan gamon da regionaj parolmanieroj.

Inter nedenaskaj parolantoj de la angla, la respektivaj prononcoj de, ekzemple, afrikanoj, germanoj, hispanoj, rusoj, poloj, ktp, malofte similas, kaj ne malofte apenaŭ estas kompreneblaj, precipe (sed ne nur) kiam oni troviĝas en stresa situacio, aŭ kiam la radia dissendo ne estas klara — ekzemple, enokazo de paneo.

Lasu min citi ekzemplon el mia propra sperto. Iam mi vojaĝis kun mia edzino de Londono al Varsovio en aviadilo de la pola ŝtata fluglinio LOT. Post la forflugo, la piloto faris la kutiman paroladon, bonvenigante la pasaĝerojn kaj donante kelkajn informojn pri la flugo. Tion li faris unue en la pola, kaj poste en la angla. Ĉar mi ne parolas la polan, kaj lia angla prononco estis tiom slava, ni komprenis nek unu nek la alian. Nur iomete pli bone ni komprenis la anglan de franca stevardino, kiam ŝi instruis la pasaĝerojn pri dumfluga sekureco. Feliĉe, ŝia prononco de la franca estis tute klara.

Do, se la angla ne taŭgas kiel aviada interkomunikilo, restas la demando, kio estas la solvo? Ĉu la japana? La komputila vortaro de la kompanio Collins asertas sub la kapvorto Speech recognition (parolrekono), ke parolsintezaj sistemoj bone funkcias ĉe lingvo kiel la japana, kies parolsonoj estas normigitaj, sed ne ĉe “pli flekseblaj lingvoj kiel la angla”. Interesa aserto, sed mi dubas, ĉu ICAO (Internacia Civil-Avia Organizaĵo) iam akceptos la japanan kiel komunikilon. Tamen, kiu scias?... Eble en estonteco ...

Inter la eŭropaj lingvoj, mi trovas pli klare aŭdeblaj kaj rekoneblaj la normigitan germanan (Bühnensprache) kaj la rumanan (kiun mi, tamen, ne parolas). Sed bedaŭrinde ambaŭ lingvoj estas malsame prononcataj en la diversaj regionoj, kaj ambaŭ havas plurajn dialektajn formojn. En kondiĉoj de danĝero, streso aŭ hasto, denaskaj parolantoj havas inklinon senpripense refoje stumbli en siajn lokajn prononckutimojn.

Jones kaj Ledon opinias, ke Esperanto povas alporti solvon, kaj ili invitas eventualajn kunlaborantojn komuniki rete kun ili (Kentjones@aol.com kaj ssledon@iconet.co.br).

Persone, mi simpatias kun la ideo, sed mi antaŭvidas kelkajn tuberojn. Multaj lernantoj de Esperanto havas grandan malfacilon prononci aŭ distingi la sonojn c kaj sc (ekzemple, en “scii”, “sciuro”). Eble tiaj sonoj devus esti evitataj en aviada komunikado. Aliaj lernantoj (ekzemple, en Ekstrema Oriento) malfacile distingas inter l kaj r. Japanoj ofte trovas malfacila la prononcon de du aŭ tri kunligitaj konsonantoj (ekzemple, en “Esperanto”, “strobilo”). Feliĉe, en aviada komunikado oni apenaŭ bezonus vortojn kiel “sciuro” aŭ “strobilo”, sed aliaj povus kaŭzi gravan miskomprenon.

Resume, ŝajnas, ke neniu nacia lingvo taŭgas por aviada komunikado. Pli taŭga estus artefarita aŭ planlingvo. Se Esperanto estus adoptita, kelkaj fonetikaj simpligoj estus necesaj por tiu funkcio. Estas evidente, ke la afero postulas profundan sciencan studadon fare de lingvaj spertuloj kiel nia samesperantlingvano profesoro J.C. Wells.

Ja, ni devas imiti Homeron uzante nur epea pteroenta (greka: “flugilhavaj vortoj”).

Garbhan MACAOIDH

IRLANDO

Fremda animo, abismo sen limo

Hodiaŭ kiam la Respubliko Irlanda pli kaj pli integriĝas en la Eŭropan Union, oni konstatas urĝan neceson koni fremdajn lingvojn por povi konkurenci en la merkato kaj socio pligrandigitaj. Tiu konstato, tamen, ankoraŭ ne estas ĝenerale sentata inter la plimulto de la loĝantaro, kies lingva kompetenteco estis ĝis nun magra kaj mizera.

Aliflanke, laŭ raporto pri lingva kapableco inter plenkreskuloj, eldonita en la lasta numero de Teangeolas1 [tjangjolas] (“Lingvistiko”), organo de la Lingvistika Instituto de Irlando, statistikaj donitaĵoj pri la lingva kapableco de irlandaj studentoj montras pli altan nivelon ol en la jaro 1993. (Vidu la Tabelon 1).

Tabelo 1

Kapableco paroli eŭropan lingvon (1993)

Nivelo de kapableco (%): Franca — Germana — Alia —

Kelkaj vortoj ...14...............8............... 6.

Malmultaj simplaj frazoj..13...............3................3

Eroj de konversacio 10.....2....2

Plimulto da konversacioj 3....1....1

Denaskula kapablo 1...1...-

Laŭ enketo “Eŭrobarometro”, la averaĝaj ciferoj por homoj inter aĝoj 15 – 24 en la jaro 1997 estis jenaj:

Kapableco konversacii en fremda lingvo en aliaj EU-landoj: Angla: 54%, franca: 20%, germana: 11%, hispana: 9%. En Irlando2: Franca: 44%, germana: 16%, hispana: 3%.

Rim. Por Irlando ne inkludiĝas la angla lingvo, ĉar hodiaŭ ĉiuj irlandanoj (eĉ homoj kies denaska lingvo estas la gaela) scipovas paroli la anglan.

Laŭ ĉi tiu statistiko, la situacio en Irlando aspektas sufiĉe favore komparebla kun aliaj eŭropaj landoj, sed tio estas iom erariga. En la aliaj ŝtatoj, la preferata fremda lingvo estas nun la angla. Malpli multaj lernejanoj kaj studentoj nun studas la francan, la germanan, ktp. Aliflanke, en Irlando, kie ĉiu studento jam parolas la anglan, malmultaj lernejoj normale instruas fremdajn lingvojn krom la franca kaj la germana (malpli ofte la hispanan, kaj eĉ malpli ofte, la italan).

Kompreneble, pli kaj pli da junaj irlandanoj nun laboras kaj studas eksterlande, do kelkaj sufiĉe regas almenaŭ unu fremdan lingvon.

Ne surprize, la irlandanoj, kiuj pli facile kaj pli bone lernas fremdajn lingvojn estas la dulingvuloj, nome, tiuj kiuj flue parolas kaj la anglan kaj la irlandan (gaelan). Tiuj, kiuj denaske parolas nur la anglan kutime malsukcesas regi (aŭ eĉ balbuti) alian lingvon.

Rilate Esperanton (ne menciita en la artikolo en Teangeolas), kvankam estis sufiĉe multe da entuziazmuloj, kiuj lernis ĝin aŭ interesiĝis pri ĝi dum la periodo antaŭ kaj tuj post la deklaro de sendependeco en la frua 20a jarcento, ekde tiam la nombro de irlandaj esperantistoj draste falis. Tio okazis pro la sama tipa malintereso inter la plimulto da irlandanoj pri lernado de lingvoj. Ili simple ne rekonas la neceson studi alian lingvon krom la angla, asertante, ke “ĉiuj ĉie parolas la anglan”.

Garbhan MacAOIDH

1. Teangeolas estas revuo leginda de ĉiuj, kiuj interesiĝas pri lingvoj kaj lingvistiko. Ĝi estas senpage akirebla de IT é (Lingvistika instituto de Irlando), 31 Fitzwilliam Place, Baile Átha Cliath (Dublino).

2. Respubliko Irlanda.

Teangeolas estas revuo leginda de ĉiuj, kiuj interesiĝas pri lingvoj kaj lingvistiko.

GERMANIO

Mankas milionoj

Homo, Naturo kaj Tekniko: jen la devizo de la ekspozicio “Expo 2000” okazinta dum la somero en Hanovro, Germanio. Tamen malgraŭ la devizo mankis homoj: baldaŭ evidentiĝis, ke konsiderinde malpli da personoj vizitos la ekspozicion ol la unue atendataj 40 milionoj.

Ĝis mezo de la ekspozicio-periodo ricevis “Expo 2000” nur 6,8 milionojn da vizitantoj. Tio signifas, ke la deficito, egale dividota inter federacia kaj regiona registaroj, estos pli granda ol atendite. Sekve la regiona registaro, tiu de Malsupra Saksio, anoncis, ke ĝi ne povos kovri la grandiĝintan deficiton, kiun nun plejparte devos pagi la federacia registaro.

Preskaŭ ĉiuj vizitintoj, tamen, estas kontentaj, eĉ entuziasmaj pri la ekspozicio. Eĉ atendo-tempoj de pli ol unu horo por viziti unu aŭ alian pavilonon ne dampis la ĝuon. Aparte atentokapta montriĝis t.n. temparko havanta diversajn kulturajn aranĝojn: teatraĵojn, filmojn, koncertojn. Plej popularaj pavilonoj el inter la 40 sur la ekspozicia tereno estis tiuj de Germanio, Islando, Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj, Francio kaj Ĉinio, kiujn vizitis po pli ol 1,5 milionoj da personoj.

Gerhard WEBER/pg

FERIUMADO

Ĝojoj kaj ĝuoj de finna somero

Finnaj familioj ŝatas posedi somerdometon ĉe lago- aŭ mar-bordo: kelkaj posedas eĉ tutan insuleton. Tien ili rifuĝas dum ferioj kaj semajnfinoj, se urba vivo iĝas netolereble stresa. La dometo povas esti malnova heredaĵo, tute sen moderna komforto, sed plena je memoroj pri geavoj kaj infanoj, somerferioj kaj familiaj renkontiĝoj.

Plej ofte la dometo, kaŝata inter arboj, situas for de vilaĝoj: povas esti, ke oni piede aŭ boate tien iras. Oni aŭdas ne plu la bruojn de la mondo sed nur venton, susuron de la folioj, plaŭdadon de la akvo kaj ĉirpadon de la birdoj. Tie, forgesante la postulojn de la moderna vivo, oni sin vestas per malnovaj, senzorgaj vestaĵoj aŭ — tute senveste — sunumas kaj sin banas, almenaŭ post saŭnado.

Aventuroj

Naturo kaj vetero ludas gravan rolon en somerumado de finnoj. Oni aŭskultas la birdojn, observas ties nestojn kaj idojn. Oni rigardas papiliojn kaj nubojn, admiras la noktan lumon de la suno, kiu neniam aŭ nur mallonge kaŝas sin sub la horizonto. Oni konas la plejmulton de la ĉirkaŭaj plantoj kaj oni interesiĝas pri la nekonataj. Aventuroj estas fulmotondroj kaj ŝtormoj, kiujn oni senparole ĝuas kun amikoj, kiuj gastas.

Se pluvas, oni legas, desegnas, skribas, ludas kun infanoj aŭ simple rigardas la fajron en la senporda fajrejo. Rostado de kolbasetoj, fritado de krespoj — ekstere ĉe bivakfajro — fariĝas furoraĵoj de la vesperoj, same kiel saŭnado, kiu estigas multan laboron: hejti la saŭnon, akiri brullignon, akvon, purigi kaj sekigi la ejon post la lastaj sinbanintoj.

Ŝtonoj kaj sablo

Nepras mallarĝa kajo farita de tabuloj. Ĝi plifaciligas ĉerpadon de akvo, fiŝhokadon, lavadon de tolaĵoj, eniron en boaton, kaj oni povas sur ĝi sunumi. Se la strando ne estas sabla, oni falĉas kaj elradikigas skirpojn kaj fragmitojn, forlevas ŝtonojn de la fundo kaj eble alportigas sablon. La laboro ĉiusomere ripetiĝas, tamen ne urĝas: labori ĉe somerdometo estu kvazaŭ ŝatokupo.

Kelkfoje, ĉar ofte ne haveblas elektro, oni konstruas kelon en la ombro de grandaj arboj, nordflanke de la somerejo. Tie ĉiam malvarmetas, ĉiam malseketas, kaj ĉiam iom misteras. Kutime la necesejo estas eta ligna ŝirmejo iom for de la domo. En ĝi troveblas benko kun truo(j) kaj kovrilo(j). Ornamas la internajn murojn koloraj bildoj el gazetoj, eble poemetoj, aforismoj aŭ kopiitaj artaĵoj. En la angulo staras balailo kaj sur la planko hejmteksita malnova tapiŝeto. Ofte troviĝas ankaŭ torfujo, ĉar torfo sur fekaĵon ŝutita helpas ne nur forigi malbonajn odorojn sed ankaŭ malkomponigi la restaĵojn. La necesejo nomiĝas foje “plifaciligejo”.

Kandeloj

Dum junio kaj julio lampoj superfluas, sed ekde aŭgusto ili havendas. Se pro la kosto mankas laŭdrata elektro, oni uzas gaslumon, kio malbonodoras, kandelojn, oleolampojn aŭ elektran lumon provizatan per sunpanelo kaj akumulatoro. Elektro tia vintre ne sufiĉas ekzemple por funkciigi televidilon. En la lasta semajnfino de aŭgusto kelkaj lumigas korton kaj strandon per lanternoj kaj piroteknikaĵoj, tiel adiaŭante la someron.

Ĝenaĵoj en somerdoma feliĉo estas kuloj, muŝoj, formikoj kaj foje tabanoj. Oni ŝirmas sin per enfenestraj retoj, fumo aŭ forpeliga ŝmiraĵo aŭ ŝprucaĵo. Krom la retoj ĉio venenas: tial multaj preferas kutimiĝi al la sendanĝeraj kuloj anstataŭ uzi kemiaĵojn. Foje, ne malproksime de la somerejo, oni renkontas ankaŭ ursojn: tio vere danĝeras, precipe se akompanas urso idon. Ne indas forkuri: ursoj rapidege kuras. Ne indas grimpi arbon: ursoj multe pli lertas. Oni klopodas simple eviti ilin: efektive multaj ursoj provas eviti homojn, kiuj foje surportas sonorileton por averti ursojn, ke homo proksimas.

Gastoj plendemaj

En varma, seka vetero oni devas atenti pri vipuroj. Plej granda ĝeno, tamen, estas plendemaj gastoj, kiuj ne scias, kiel ĝui simplan, iom primitivan somerumadon, kaj kiuj venas senaverte, senproviante. Plej proksima vendejo povas situi dekojn da kilometroj for kaj frue fermiĝas. Se somerejo ne disponas pri fluakvo aŭ puto, kaj se lagakvo ne taŭgas, ankaŭ trink- kaj kuir-akvo devas esti de fore portataj.

Nude naĝi en senlima, suna baseno de lago aŭ maro, sunumi en trankvilo sen proksimuloj, lasi senhaste pasi la tempon, aŭskulti kaj observi naturon, senŝue piediri en la roso, remi aŭ motorboati, eble fiŝkapti, malrapide balanciĝi sur lulbenko, trovi maturajn arbarfragojn aŭ birdo-neston, gastigi plej karajn amikojn, vidi, kiel la infanoj ludas en kaj per la akvo — al multaj finnoj ĉio ĉi sufiĉas.

Saliko

LABORO

Ruze eniri, akuze eliri

Litove oni ŝercas, ke litovojn kaj paserojn oni povas trovi ĉie en la mondo. Ŝerca troigo — sed eventuale ne en okcidentaj landoj. Jam dum sep monatoj de la nuna jaro pli ol 2000 civitanoj de Litovio estas devigitaj kontraŭvole forlasi okcident-eŭropajn landojn. Ĉefaj kaŭzoj de la deportado: neleĝa laboro kaj loĝado.

La 2000a deportito (kiel ankaŭ la 1000a) estis el Londono, Britio. Tio ne mirigu: el ĉi tiu lando estas revenigataj plej multe da litovoj (ĉ. 60 %). El Britio estas hejmenirigataj eĉ tutaj familioj, kvankam ties anoj unuope atingis la landon. Tri kvinonoj de la deportitoj estas junaj homoj ĝis 30 jaroj; same tri kvinonoj estas kaptitaj post duonjara neleĝa loĝado. Nur unu kvinono sukcesas loĝi unu jaron. Rekordon atingis unu enmigrinto, kiu sukcesis gasti en Britio kvar jarojn.

Suspekteme

Pro tio britaj enmigradaj oficistoj tre suspekteme, eĉ malamike, rigardas al litovaj turistoj. Jam delonge unuopaj vojaĝantoj nur tre malfacile eniras Brition: pli facile eniras turistaj grupoj. Tion scias serĉantoj de neleĝa laboro, kiuj ekspluatas ŝirmejojn tiajn por envojaĝi. Antaŭ unu jaro signife pligrandiĝis la nombro de tiuj, kiuj deziris viziti Brition. Turismaj aŭtobusoj revenis duonplenaj al Litovio: iliaj pasaĝeroj restis en Britio por serĉi sukceson kaj feliĉon.

Multiĝis turistaj vojaĝoj el Litovio antaŭ novjaro 2000. Oni esperis, ke la enir-kontroloj en Britio pro festo-tumulto malpli diligentos. Tamen, timante turistan inundon el Litovio kaj komprenante ties verajn kaŭzojn, britaj instancoj enkondukis rigorajn kontrolojn kune kun pligrandigitaj monpunoj por tiuj, kiuj provis kontraŭleĝe enveturigi homojn.

Laŭ turismaj agentejoj ekzistas tri specoj de turistoj: tiuj, kiuj volas vere turismi en Londono; tiuj, kiuj volas neleĝe labori; kaj tiuj, kiuj volas viziti tie jam laborantajn parencojn. Falsaj turistoj ordinare ne partoprenas en ekskursoj sed al iu telefonas kaj kun iuj renkontiĝas. Turistoj ĝenerale loĝas en kvar-stelaj hoteloj sed, ĉar la loĝ-kondiĉoj de neleĝaj enmigrintoj malbonas, foje tiuj troviĝas kvin- aŭ sesope en la hotelĉambro de la parencoj. Tie ili provas senpage matenmanĝi.

Sperto kaj lerto

Oficistoj de la brita enmigro-servo laboras profesie kaj sukcese apartigas veran turiston de la falsa. Suspektataj homoj, ekzemple, ofte ne portas fotilon aŭ vidbendkameraon. Sed kun sperto venas lerto. Falsaj enmigrontoj sukcese ludas turistan rolon, dum foje vera turisto ne estas enlasata. Tiuj, kiuj ne scipovas la anglan, ne kapablas sin defendi kaj foje revenas al Litovio kun malalta opinio pri Britio.

Raportite estas, ke Britio intencas nuligi senvizan reĝimon por Litovio. Paŝo tia apenaŭ solvos la problemon. Pozitive ŝanĝiĝos la situacio nur post pliboniĝo de la ekonomia stato de Litovio. Nuntempe, kiam meza monata salajro estas ĉ. 250 eŭroj, kaj senlaboreco atingis 12 % de la popolo, multaj gejunuloj kaj leĝe kaj neleĝe strebas realigi eksterlande siajn revojn. Sekve oni parolas jam pri tria elmigra ondo en la historio de Litovio.

Antanas GRINCEVIĈIUS

LITOVIO

Monumenta laboro

Abundis en Litovio, samkiel en aliaj respublikoj de Sovetio, monumentoj honore al Lenin — gvidanto de la rusa socialisma revolucio — kaj al lokaj “herooj” de komunismo. Tamen kune kun komunismo malaperis ankaŭ la monumentoj.

Sed en sudlitova urbeto Grutas 59-jaraĝa Viliumas Malinauskas kreis parkon por la plej imponaj, nun superfluaj monumentoj. La parko tamen ne nur distras: kune kun kafejo, informejo kaj administrejo s-ro Malinauskas konstruis du-kilometran vojaron, kiu memorigas, kiel litovoj iris en siberiajn koncentrejojn.

Plej ambicia plano de la park-posedanto celas novan, 121 km longan fervojon inter Vilnius kaj Grutas: la vizitontoj estos ŝovataj en brutvagonojn kaj portataj tra stacioj, kies nomoj memorigos pri plej fifamaj sovetiaj koncentrejoj de GULAG. Atinginte la parkon, turistoj trovos barakojn kaj gardistojn (ludatajn de aktoroj). “Vizitantoj ekkonos, kiel ĉio estis antaŭ 50 jaroj”, klarigis s-ro Malinauskas.

LAST/pg

HUNGARIO

Buda buduaro apud-budapeŝta

Malfacile troveblas ĉiesulinoj en Hungario. Laŭ nova leĝo surstrate kontakti prostituitinon fariĝis krimo. Tamen la virinoj rajtas daŭre labori en t.n. tolero-zono. Lastatempe ekfunkciis zono tia en vilaĝo apud Budapeŝto, kie ĉiujare okazas aŭtokonkurso de la serio “Formulo 1”.

La vilaĝestro permesis konstruadon de ĉiesulinaj budoj, kiujn la polico deklaris laŭjuraj. Kontentaj estis organizantoj de la aŭtokonkurso, ĉar la virinoj ne publike videblis kaj ne ĝenis la spektantaron. Aparte kontentaj estis viroj, kiuj vizitis la vilaĝon pro la aŭtokonkurso. Ili povis samloke profiti de du eventoj. Nur juristoj plendis pro eventuala malobservo de la Kontrakto de Novjorko, subskribita en 1955, kiu malpermesas starigon de bordeloj.

JUHÁSZ Károly/pg

HUNGARIO

Korusa konkurso

Omaĝe al muzikisto Béla Bartók okazis internacia konkurso de korusoj en hungara urbo Debrecen. Alvenis el 13 landoj ĉ. 1500 korusanoj. La programo konsistis nur el nuntempaj muzikeroj, precipe melodioj de Bartók kaj Kodály [kodaj]. Oni devis kanti plejparte hungare, kio ne baris eksterlandanojn: japana virina koruso parkere kantis hungarajn melodiojn. Gejunula koruso Magnificat el Budapeŝto ricevis la ĉefpremion. Membroj studas proksime al la operejo kaj vespere rolas aŭ kantas en operaj prezentadoj: por perfektiĝi ili fondis apartan koruson. El iliaj vicoj venos operkantistoj de la estonto.

JUHÁSZ Károly

HUNGARIO

Hejme plej ĉarme

Post 55-jara militkaptiteco revenis hungara ekssoldato el Rusio, pli precize el Tatarlando. Andreo Tamás [tamaŝ] estis kaptita en 1945, kaj oni enkarcerigis lin en frenezulejo. Tiutempe en Sovetunio pro politikaj kaŭzoj ofte okazadis similaĵoj. Spite longan izolitecon li povis memori hungarajn vortojn kaj, hejmenirinte, li tuj eklegis hungarajn gazetojn. Sian naskiĝlokon li forgesis, tamen li rekonis Budapeŝton. Survoje li admiris kamionojn kaj altajn betonajn domojn. En multaj familioj vivis iu, kiu senspure malaperis en Sovetunio. Eble tiu ĉi hejmenveninto estas parenco longe atendata.

JUHÁSZ Károly

ĈINIO

Elektraj aparatoj mankas en la kamparo

Antaŭnelonge la ŝtata statistika buroo faris enketon pri la konsuma stato de la kamparo. La rezulto montras, ke en la ĉina kamparo la vendado de daŭremaj elektraj aparatoj estas tre limigita pro nesufiĉo kaj postresto de la fundamenta infrastrukturo.

La elektroprovizaj instalaĵoj en plejparto de la kamparaj regionoj estas malnovaj. Tie la prezo de elektra energio ĝenerale estas duoblo de tiu en urboj. Plie, en la kamparo la televida signalo estas tiel malforta, ke oni tute ne povas ricevi programon. Eĉ nun la duono de la kamparaj familioj ne havas la eblon uzi akvoprovizan servon. En tiuj cirkonstancoj kompreneble ne estas bezono je kolortelevidilo, lavmaŝino, fridujo, k.a.

En la kamparo (kun 234 milionoj da familioj) la latenta kapablo de ekspansio de la merkato estas multe pli granda ol en la urboj (kun nur 110 milionoj da familioj). En kamparo estas kolortelevidoj, lavmaŝinoj kaj fridujoj en respektive nur 32,5, 22,8 kaj 9,3 % de la familioj.

Por malfermi la kamparan merkaton, ekde la dua duonjaro de 2000 la ŝtato pliigas la investojn por infrastrukturo de la kamparo.

MU Binghua

ĈINIO

Lakto ne ŝatata

Nuntempe estas stranga fenomeno rilate al la produktado kaj vendado de la lakta industrio. Unuflanke la loĝantoj en urboj kaj vilaĝoj ĉiutage trinkas meznombre nur dek mililitrojn da bovina lakto. Aliflanke entreprenoj de laktaj manĝaĵoj kaj laktejoj plendas ke ilia vendado estas tre malfacila.

Ciferoj lastatempe publikigitaj de la ministrejo pri agrikulturo montras, ke en 1999 Ĉinio produktis pli ol 8 milionojn da tunoj da lakto kaj ke la ĉinoj meznombre konsumis malpli ol 7 kilogramojn. Laŭ merkata enketo inter la oferto kaj bezono de laktaj produktoj jam estas ekvilibro, kaj plua kresko de la vendokvanto apenaŭ estas ebla. Ekzemple en Pekino, sur vendoplaco ensakigita freŝa lakto estas vendata kontraŭ nur 3 juanoj por unu kilogramo, tio estas malpli ol prezo de enboteligita pura akvo, kiu ne havas ajnan nutran valoron.

Bovina lakto, riĉa manĝaĵo facile ensorbita de homaj korpoj, ne estas akceptata de ordinaraj ĉinoj. En la 80aj jaroj la jara produktokvanto de bovina lakto en Ĉinio jam egalis al tiu de biero. Nun la kvanto de biero trioble superas tiun de lakto.

Bovina lakto estas la plej bona fonto por kalcio, bezonata de la korpo. Saketo da lakto povas garantii la bezonon je kalcio por tago. Respondeculo de la ĉina ligo de laktaĵaj fabrikistoj kaj komercistoj antaŭ nelonge sciigis, ke ĉinoj subtaksas lakton kaj sin turnas al sanigaj produktoj enhavantaj kalcion. Ties vendoenspezoj en 1999 ege superis tiujn de lakto.

Specialistoj pri publika sano proponas ke oni prenu lakton ne nur por nutrado de infanoj, maljunuloj kaj malsanuloj, sed ankaŭ de plenkreskuloj. Cetere, oni nepre forigu la malbonan kutimon, ke tiuj, kiuj ne plu vizitas elementan lernejon, ne plu trinkas lakton.

MU Binghua

IRLANDO

Ni hontas kaj postulas

Jam delonge Irlando fieras pri sia reputacio kiel lando de cent mil bonvenigoj: gaele Céad míle fáilte. Fakte nia familio, kiu ne naskiĝis en Irlando, ĉiam trovis irlandanojn amikemaj kaj gastamaj.

Bedaŭrinde, draste ŝanĝiĝis la etoso post ekesto de la t.n. “kelta tigro”, la aktuala fulmrapide kreskanta ekonomia prospero kaj la alveno de eksterlandanoj (turistoj, fremdaj dungitoj, studentoj, rifuĝintoj, “ekonomiaj migrantoj”, azilpetantoj, ciganoj, ktp). Kvankam irlandanoj daŭre montras sin gastamaj, multaj lastatempe iĝas suspektemaj kaj malamikaj vid-al-vide al fremduloj.

Haŭtkoloro

En amaskomunikiloj, raportoj pri insultoj kaj atakoj kontraŭ eksterlandanoj impresas, kvazaŭ nuntempa Irlando danĝerus por fremduloj, precipe se ilia haŭtkoloro ne nordeŭropece blankas. Tio ne signifas, ke blanka haŭto estas ĉiam bona protektilo. Homoj de diversaj naciecoj suferas mistraktadon fare de huliganoj kaj ankaŭ de supozeble “ordinaraj” civitanoj.

Ekzemple, mia edzino butikumis en supervendejo, kiam ŝi sentis sin devigita riproĉi mezaĝan viron, kiu insultis rumanan ciganinon, kriegante, “Reiru Bosnien!” Evidente lia scio pri balkanaj landoj estis tiom mankhava kiom lia konduto. Tiu malamo nun vulgare etendiĝas al preskaŭ ĉiuj eksterlandanoj (escepto estas usonanoj — almenaŭ blankhaŭtaj — al kiuj irlandanoj havas senkritikan simpation).

Sabrita

Ĉi-somere tiu malamo montriĝis en bestia formo. Juna germanino estis atakita en ĉemara antaŭurbo de Dublino: ŝia vizaĝo estis sabrita per rompita botelo. Ŝiaj amikoj — membroj de internacia junulara grupo — ĵuris neniam plu viziti Irlandon. Same, juna italo, sovaĝe atakita, devos verŝajne pasigi la reston de sia vivo en rulseĝo. Okazis aliaj tiaj brutalaĵoj.

Decaj irlandanoj indignas, sentante profundan honton. Ili demandas sin, ĉu rasismo endemias en la lando de cent mil bonvenigoj. Dum jaroj nia familio akceptis kaj senpage gastigis homojn el pluraj landoj. Kvankam ni tre ŝatus daŭrigi tiun kutimon, mi nun hezitas, antaŭ ol rekomendi, ke junuloj aŭ aliaj evidente fremdaspektaj vizitantoj venu.

Ni hontas kaj postulas, ke la polico agu por protekti niajn gastojn, ke registaro kaj edukinstancoj kreu efikan programojn por eduki la publikon kaj por montri, ke ne estas loko en civilizita socio por rasismo kaj ksenofobio.

Garbhan MACAOIDH

JAPANIO

Junaj liberaj laboristoj

Pli kaj pli da japanaj junuloj preferas horpagan dungon al fiksa okupo. Pasintan marton (monato de diplomiĝoj), multaj 18-jaraj finintoj de altaj mezlernejoj elektis la vojon de freeter — pseŭdo-angla mallongigo de free Arbeiter, kunmeto de angla free (libera) kaj germana Arbeiter (laboristo). Do, freeter signifas “libera laboristo”. La vorto aludas al junuloj laborantaj horpage en rapidvorejoj, tagnoktaj vendejoj, salonoj de karaokeo ks, kiuj ne volas fiksan, stabilan okupon nek intencas studi en universitato (kien nur ĉ. duono de la altmezlernej-finintoj enlasiĝas). Averaĝe ili perlaboras ĉ. 100 000 enojn (ĉ. 1000 eŭrojn) monate. Plejparto de ili loĝas kun siaj gepatroj. Ili do povas elspezi la gajnon por propraj aferoj. Ĉu la plej moda vivmaniero de la nuntempaj japanaj junuloj?

IGARASI Takeo

IRLANDO

Bojas sovaĝa hundo

En majo 1998, per granda majoritato, la loĝantaro de la tuta irlanda insulo voĉdonis en referendumo por interkonsento inter Britio kaj Irlando pri pac-iniciato en Nord-Irlando. Ekde tiam la nord-irlanda situacio videble malstreĉiĝis: kvankam terorismaj atencoj ne tute ĉesis, iom post iom estiĝis relativa paco — almenaŭ batalhalto — inter la du rivalaj komunumoj, la respublikista katolika kaj la porbrita, uniista (t.n.“lojalista”) protestanta.

La interregistara interkonsento antaŭvidis kondiĉan liberigon de homoj el ambaŭ komunumoj enkarcerigitaj pro terorismo. Sekve estas ellasitaj el prizonoj kaj en Nord-Irlando kaj en la Respubliko multaj malliberuloj kondamnitaj pro terorismo, eĉ pro “politika” murdo. Kompreneble, tio provokis indignon precipe inter parencoj kaj amikoj de viktimoj. Ĝenerale, tamen, oni rigardis la amnestion kiel prezon pagendan — kaj pagindan — por atingi pacon.

Armiloj

Unu el la liberigitoj estas fifama lojalisto, Johnny (kromnomata “Sovaĝa Hundo”) Adair [ĝoni adejr]. Elkarcerigite, Adair reprenis sian iaman vivon. Pro tio preskaŭ tuj eksplodis interna kverelo inter du lojalismaj organizaĵoj, la Ulstera Liberiga Fronto kaj la Ulstera Volontula Soldataro. Do armitaj protestantaj lojalistoj, kiuj antaŭ nelonge batalis kontraŭ katolikaj respublikistoj, turnis siajn armilojn kontraŭ si mem. Pluraj lojalistoj estas murditaj de siaj iamaj kunpartianoj. Rezulte, la brita ministro pri nord-irlandaj aferoj ordonis, ke Adair estu denove enkarcerigita.

Laŭŝajne la nordirlandaj ekstremistoj ĉion faras por pravigi la diraĵon Quos deus vult perdere, prius dementat: zamenhofe “Dio puni deziras, li la saĝon fortiras”.

Garbhan MACAOIDH

Morti pro prestiĝo

Du homaj tragedioj skuis ĉi-somere la mondon, kaj en ambaŭ kazoj modernega tekniko ludis rolon. Unue mortaĉis pli ol cent homoj en la plej rapidega aviadilo, nomata “Concorde” [konkord’], kiu eksplodis. Mallonge poste mortaĉis pli ol cent homoj en plej moderna rusa submarŝipo “Kursk”, kiu eksplodis cent metrojn sub la surfaco. Diferenco estas tamen, ke la aviadilon homoj eniris libervole, la ŝipon militistoj devige. Sed ĉu tia diferenco gravas? Ambaŭ grupoj ja ne eniris ĉerkojn, sed fidis al tiel nomata plej moderna tekniko, kiu terure trompis ilin.

Demando pri bezono

Jes, sagaculoj atentigas, ke multe pli da homoj ĉiutage mortas sur niaj stratoj en siaj — ankaŭ modernaj — aŭtomobiloj. Sed ĉu oni rajtas argumenti per unu malbono por pravigi alian fatalaĵon? Krome ne temas pri ciferoj, sed pri bezono. Certe ankaŭ la ordinara trafiko ne estas sekura, kaj ni ĉiuj devus honti, ke spite al nia sagaco kaj racio ni ne sukcesas garantii trafikon sen mortigoj. Ni memoru, cetere, ke antaŭ du jaroj pli ol cent homoj mortis en germana eksprestrajno, kiu ankaŭ meritas la epiteton “modernega”, pro unu rompiĝinta rado. (Eble vi memoras, ke tiam ĉi-loke mi rezonadis pri la fetiĉo “rapideco”.)

Estis ankaŭ nur unu rado, difektita pneŭmatiko, kiu kaŭzis la mortojn de la pasaĝeroj en la Konkordo — ĉu do estas perfekta tekniko, se unu sola rado sufiĉas por katastrofo? Estis, probable, unu sola torpedo, mismanipulita, kiu kaŭzis la mortojn de la rusaj soldatoj — kiel kaj kial do fieri pri modernega ŝipo?

Absurda reputacio

En ambaŭ kazoj, krome, oni parolas pri prestiĝo. La terure kosta Konkordo estas absurde malracia trafikilo, sed oni konstruis kaj uzis ĝin en Francio kaj Britio pro prestiĝo. La terure kosta (unu miliardo da usonaj dolaroj!) Kursko devis pruvadi al la mondo la prestiĝon de Ruslando, kiu volas (re)esti mondpotenco apud Usono.

Sed kaj Konkordo kaj Kursko estas absolute superfluaj. Neniu homo vere bezonas aviadilon, per kiu oni povas dum malmultaj horoj flugi el Parizo aŭ Londono al Novjorko kaj reflugi la saman tagon, pagante ĉ. 10 mil eŭrojn! Kaj neniu homo, post fino de la malvarma milito, vere bezonas militistajn submarŝipojn kun atomraketoj, kiuj taŭgas por nenio alia ol katastrofe detrui malamikon — kiun malamikon? Ĉu ne ĉiuj, ankaŭ Usono kaj Ruslando, distrumpetas sian pacemon?

Laŭ la absurda logiko de militistoj, tiaj atomŝipoj servas nur al unu celo: se malamiko atakos min per atomraketoj kaj neniigas mian popolon, mi povos almenaŭ rebati, ĉar miajn surterajn raketojn oni povas detrui, sed praktike ne trafi miajn submarajn atomraketojn.

Absolute superflua

Sed ne nur atomarmilaj submarŝipoj estas absolute superfluaj — same estas pri ordinaraj. En neniu el la multegaj militoj post la 2a mondmilito submaraj ŝipoj ludis rolon, tamen kelkaj centoj da maristoj mortis en ili pro akcidentoj. Oni do oferis la vivojn de senkulpaj soldatoj al fikcia bezono. Ho jes, oni uzis kaj daŭre uzas tiujn ŝipojn por spionado. Bela preteksto por riski vivojn!

Ne, tekniko sendube estas grava parto de l’ homa vivo, de civilizo, de progreso. Sed ekzistas multaj multe pli gravaj problemoj, kiujn ni povus kaj devus defii per pli kaj pli perfekta tekniko. Kial oni ne parolas pri prestiĝo, kiam temas pri malsato kaj malsano tutmonde, pri mediprotektado? Kial la potencaj ŝtatoj ne investas prestiĝon en garantiadon de paco, en pacan solvon de konfliktoj?

Kiel ajn, la reputacio de la nomitaj landoj nun grave suferis — kiom do utilis iliaj prestiĝobjektoj?

Stefan Maul

Kiel savi la germanan kulturon

Germana deputito Frito Graso havas bonan ideon, kiel savi la propran kulturon. Ni parolis kun li pri tiu ĉi nova iniciato.

Sinjoro deputito, vi kritikas la gastronomion en Germanio. Kion vi riproĉas?

Graso: Nu, vidu mem, promenante tra niaj urboj, ĉu vi trovas iun alian ol eksterlandan gastejon? Vi povas manĝi itale, turke, greke, jugoslave, sed ne germane.

Kion vi proponas?

Graso: Ne proponas sed postulas. Ĉiu restoracio devas oferti minimume unu germanan specialaĵon, ekzemple la tipan porkpiedon kun terpomkaĉo.

Sed ekzemple en turka restoracio tio ne eblas, ĉar islamanoj rajtas eĉ ne tuŝi porkviandon.

Graso: Tio ne estas nia problemo. Turkoj povas dungi neislamajn kuiristojn.

Kaj kiel vi volas certigi, ke oni plenumos vian postulon?

Graso: La leĝo, kiun mi ellaboras, enhavos punpagon por tiuj restoracioj, kiuj ne ofertas minimume unu germanan manĝaĵon.

Do iuspeca pic-imposto?

Graso: Ne temas nur pri picejoj, sed kiel mi diris pri ĉiuj negermanaj restoracioj. Do eble pli ĝuste oni povos paroli pri pork-imposto.

Sed ĉu vere ĉiuj germanoj volas manĝi porkaĵon en negermana restoracio?

Graso: Ne temas pri tio, ĉu ili volas aŭ ne, ili devas, se ni ne komplete perdu nian kulturan identecon.

Ĉu tio validos ankaŭ por la usona hamburgaĵo?

Graso: Ne, ĉar kiel jam indikas la nomo, temas ja pri tipe germana manĝaĵo. Hamburgo estas germana, ne usona urbo.

Kio estas pri vegetaranoj?

Graso: Kio estas tio?

Homoj, kiuj ne manĝas viandon.

Graso: Hm. Nu, ili ricevu duoblan porcion da terpomkaĉo.

Ni dankas pro la intervjuo kaj deziras sukceson al via leĝiniciato.

Muroj dumiljara solidas

Kia koincido: pri “kulturo de paco” diskutis la 85a Universala Kongreso de Esperanto en Israelo, kie antaŭ pli ol dumil jaroj naskiĝis sanktaj profetoj, el kiuj fontis testamentoj regantaj nian mistikan mondon ĝis nun. Sed unu tagon antaŭ la komenciĝo de la kongreso plia pinta hegemoniporta konferenco por paco, en fora Camp David (Kampo de Davido), per malsukceso aŭguris la neeblon atingi formulon por kulturo de paco.

Ŝtonaj urboj

Se la fulme konstruitaj feraj kurtenoj de l’ modernaj faŝismoj sufiĉe rapide rustiĝas kaj disfalas, tio tute ne okazas rilate al ŝtonaj urboj. “La ŝtona urbo” de Anna Löwenstein, Romo, jam servutigis rabitajn keltojn. Tiuj sklavoj, tiam sukcesis elaĉeti sian liberon, ankaŭ per mono, ene de evoluantaj kredoj!

Nuntempe la ŝtonaj urboj ne plu permesas la evoluon de la homaj dogmoj el malraciaj fidoj kaj kredoj. Ne plu la homaj korpoj estas katenitaj, sed la homaj mensoj lamente sin kroĉas al tiuj ŝtonaj urboj. La ŝtonoj kaj tekstoj estas la samaj, sed la testamentojn la homoj daŭre interpretas por ilin konservi, laŭ la fantazio de siaj halucinoj, kaj terure, eĉ nome de scienco.

Astronomo pravigas biblion

En Universalaj Kongresoj de Esperanto oni povas vidi plej neimageblajn aferojn. En la Internacia Kongresa Universitato profesia astronomo, astrologie, per majstra vortoĵonglado pravigis bibliaĵojn, kio altnivele kontribuis al la solidigo de muroj, de la kulturo de milito, ĝuste kiam oni vane parolis pri “kulturo de paco”.

Feliĉe, la prezidanto de UEA, Kep Enderby, per klara rigardo de klerulo, nekonformisme, deklaris, ke el tiuj ŝtonaj muroj disradias tutmondaj konfliktoj.

Arabaj serpentoj

La influa rabeno Ovadia Josef en siaj predikoj citas Talmudon, laŭ kiu dio bedaŭras la kreon de la islamidoj, la “arabaj serpentoj” ... kio montras, ke ne tre baldaŭ la islama popolo kunekposedos la ŝtonajn murojn, kiuj “kuŝe” staregas en Jerusalemo, Nazareto kaj aliaj lokoj. “Ni estu toleremaj, sed nia toleremo havas limojn: ni ne povas akcepti la maltoleremon”, tolereme aldonis ateistoj.

Same, Nobel-premiito pri paco, Ŝimon Peres, kiu malgajnis la israelan prezidantecon sed alte protektis la kongreson, mesaĝis laŭ Genezo, ke ni eltenu la punon de Babel-turo; tasko tute ne simpla.

Kalota ĉapo, ĉadora vualo, krucifikso

Ĉe tiuj solidaj dumiljaraj ŝtonaj muroj impresas la refortiĝo de la homaj kredoj. Tio okazas sendepende ĉu la devotuloj kaŝas sian verton sub kaloto, sian hipokritan mienon sub vualo aŭ pendumas sin sur krucifikson. Kun sanktaj testamentoj en la manoj, ili surloke ree vivas la miraklojn. Sub 42-centigrada temperaturo, ja halucinodona, la mistikaj mensoj revidas el akvo vinon, la panetoj multobliĝas, la sankta-paŭlaj fiŝoj el galilea maro la retojn de l’ fiŝkaptistoj plenigas!

Dume, la homaro korpe kaj anime mizeras ĉar, ja, la muroj dumiljaraj solidas.

Gilbert LEDON

Estimataj gelegantoj,

ke por gazeto mem oni nepre bezonas paperon, estas klare. Sed kun enkonduko de komputiloj en redakcioj oni prognozis drastan redukton de foruzado de papero: ne plu necesos (surpaperaj) manuskriptoj, kaj raportoj de informagentejoj kaj korespondantoj ne plu alvenos en papera formo, ĉar ili eniras rekte la komputilon. La spertoj nun jam pli ol dekjaraj tamen montras ion alian. Ekzemplo informagentejoj: Antaŭe ili sendis teleksojn, kiuj estis elpresitaj en 3 ekzempleroj; avantaĝo estis, ke por tio oni uzis rulaĵojn, tiel ke oni povis tondi tekstojn en necesa formato, do por 10linia informeto bezonis nur peceton. Sed oni devis elpresi ĉion, ankaŭ nebezonatajn tekstojn. Nun do oni povas legi ĉion sur ekrano kaj elpresi nur tiujn tekstojn, kiujn oni volas havi. Sed malavantaĝo estas, ke presiloj havas nur normajn paperformatojn, do ankaŭ deklinia notico foruzas folion A4. Krome nun ĉiu redaktoro povas elpresi — kaj elpresas fervore, tiel ke la sama teksto troviĝas sur multaj skribotabloj. Kromkrome pro la multe pli rapida tekniko, informagentejoj nun elsendas dekoblan kvanton da tekstoj. Do foruzado de papero kreskis enorme. Nu jes, sed ne plu necesas manuskriptoj, ĉar kutime oni tajpas per komputilo. Tamen preskaŭ ĉiuj redaktoroj, fininte artikolon, elpresas ĝin por reviziado kaj kontrolo, kiuj estas multe pli simplaj kaj efikaj sur papero — do denove kresko de paperkvanto... Tio validas, cetere, ne nur por ĵurnaloj sed ankaŭ por MONATO, kies redaktoroj ĉiuj uzas Interreton por sendi artikolojn. Mi tamen, ricevinte ilin, kutime ne tuj povas legi sur ekrano (kio krome damaĝas okulojn) kaj do elpresas. Neniam antaŭe mi devis foruzi tiom da papero por nia magazino. Jen la alia flanko de l’ medalo “progreso”.

Sincere via Stefan Maul

EŬROPA UNIO

Patenta (mal)sukceso

Jam de pli ol 20 jaroj la Eŭropa Patent-Oficejo atribuas eŭropajn patentojn, sed ĝia kompetenteco ne plene koincidas kun tiu de Eŭropa Unio (EU). Estus grava paŝo antaŭen por la komunuma ekonomia juro, se ekzistus unu patentproceduro por la tuta EU. En julio 2000 la Eŭropa Komisiono publikigis sian proponon por komunuma patentado.

“Lingvo estos ĉefa obstaklo”

Tion skribis Uwe Dreiss, prezidanto de la germanaj patentjuristoj, la 22an de julio 2000 en la gazeto Frankfurter Allgemeine Zeitung. “La angla estas la ideala solvo por eŭropaj patentoj”, diras Jerôme Chauvin de UNICE, la asocio de eŭropaj entreprenistoj. Chauvin akceptus trilingvan patentan sistemon, laŭ kiu firmaoj povus elekti la germanan, francan aŭ anglan. Rob Berger, prezidanto de la Nederlanda Patent-Oficejo, samopinias: “Ni estas por la angla, sed akceptus kompromisan solvon.”

La komisionano respondeca pri la Interna Merkato, nederlandano Frits Bolkestein, finfine kuraĝis proponi trilingvan komunuman patentsistemon (angla-franca-germana). Verŝajne italaj, hispanaj kaj aliaj politikistoj ne kreos problemojn postulante ke ankaŭ iliaj lingvoj estu oficialaj. Se ĉio iros glate en Bruselo, ekde 2002 firmaoj povos prepari patentajn dokumentojn nur en la angla, franca aŭ germana.

Internaciaj firmaoj de longa tempo pledas, ke la Komisiono draste malaltigu la kostojn de eŭropaj patentoj. Ĝis nun patento estas tradukenda en ĉiujn lingvojn de la landoj, kie ĝi estu valida. Tamen, laŭ UNICE-reprezentanto Chauvin, malpli ol 5 % de la patentaj dokumentoj estas legitaj en tradukita versio. Kompare al Usono kaj Japanio, patentoj en Eŭropo kostas tri aŭ eĉ kvaroble pli. En Eŭropo oni kutime pagas proksimume 12 000 ĝis 30 000 eŭrojn nur por traduki patentajn dokumentojn! Ne miru, ke eŭropaj inventistoj ofte ne patentigas siajn laborojn kaj pro tio ne povas ĝui iliajn rezultojn.

Simbola malsukceso

Kvankam multe malpli kosta ol la nuna sistemo, trilingva eŭropa patentsistemo estus grava simbolo de lingva malegaleco. Ĝi estus oficiala instanco, kiu ne nur fakte, sed leĝe kontraŭas la principojn de lingva egaleco en EU. “Komunuma patento disponebla nur en la germana, franca kaj angla estos danĝera paŝo al lingva malegaleco en Eŭropo”, diris Jan van Doren, kiu sekvas eŭropajn aferojn por VEV, la flandra unuiĝo de entreprenistoj en Belgio. Van Doren timas, ke nederlandlingvaj firmaoj pagos pli por registrigi patentojn. Mogens Krings, ĝenerala direktoro de la Dana Patent-Oficejo samopinias: “Danaj firmaoj estos malavantaĝigitaj kompare al firmaoj uzantaj la germanan, francan kaj anglan. Kaj la pliaj kostoj certe senkuraĝigos malgrandajn firmaojn.” Tamen Krings ne vidas alian solvon ol enkonduki la anglan.

Ne nur simbole sed ankaŭ fakte la venonta malegala patentsistemo plirapidigos angliĝon en aliaj kampoj. Oni nun klaĉadas en Bruselo, ke la Ĝeneraldirekcio pri Esplorado de la Eŭropa Komisiono ne konsideras (“flankenmetas”) financpetojn por esplorprojektoj, se ili ne estas en angla lingvo.

Eĉ la respondeca komisionano sentas la premon bone regi la anglan. En somera intervjuo la komisionano por esplorado, franclingva belgo Philippe Busquin, jesis pri la neceso bone paroli la anglan por plenumi eŭropan funkcion. Feliĉe komisionanoj disponas pri interpretistoj kaj la plej bonaj instruistoj. Tamen eĉ post jaroj en internaciaj funkcioj Busquin ne regas la anglan: “Mi estas de tiu generacio, kiu dum longa tempo konsideris la francan sufiĉa. Fine mi ne havis multajn profesiajn ŝancojn praktiki mian anglan.” Antaŭ jaro Romano Prodi, prezidanto de la Eŭropa Komisiono, ne proponis al Busquin pli gravan postenon de eksteraj aferoj ĉar li ne estas “elstara multlingvulo” (komprenu: li ne bone regas la anglan). Tiun postenon nun okupas unulingva anglo, Chris Patten.

Dafydd ap FERGUS

Eŭropa Patent-Organizaĵo

La Eŭropa Patent-Organizaĵo1 estis fondita en 1973. Ĝi konsistas el la Eŭropa Patent-Oficejo (EPO), kiu atribuas kaj administras la eŭropajn patentojn, kaj administra konsilio, kiu kontrolas la funkciadon de la oficejo.

La organizaĵo estas sendependa de Eŭropa Unio kaj EPO ne estas EU-instanco. Tamen, la Eŭropa Komisiono havas observanton en la estraro kaj estas invitata al kunvenoj.

EPO ricevas proksimume 123 000 petojn por eŭropa patento jare kaj atribuas 30 000. Ĝi estas financata per kotizoj de la patent-petantoj. La oficialaj laborlingvoj estas angla, franca kaj germana. Kvankam eblas deponi peton en oficiala lingvo de ŝtato subskribinta la Eŭropan Patent-Konvencion, traduko al unu el la tri oficialaj lingvoj necesas. Post atribuo de la patento, necesas traduko al la oficialaj lingvoj de la membro- ŝtatoj en kiuj la patento estu valida.

Roland ROTSAERT

1. http://www.european-patent-office.org

Spirita vivo

Vatikano rebatas

Kristanoj ĉi-jare festas dumiljaran jubileon, ĉar laŭ la kristana kalendaro tiam naskiĝis Jesuo Kristo, sur kies instruoj fondiĝis tiu ĉi monoteisma religio. Aparte pompe festis kaj festas ĝin la romkatolika eklezio. Inter la kontribuoj de papo Johano Paŭlo 2a kaj la Vatikano estis pardonpeto, kiun la papo eldiris pro pekoj, pri kiuj kulpis katolikoj dum la historio, ekzemple antisemitismo. Tion anoj de aliaj religioj kaj homoj ĝenerale agnoskis, eĉ se ne ĉiuj estis plene kontentaj pri detaloj de lia konfeso.

Sed poste sekvis minimume du gravaj seniluziiĝoj, kiuj preskaŭ senvalorigis tiun kulpkonfeson. La papo beatigis du antaŭulojn, papon Pion 9an kaj papon Johanon 23an, du tagojn poste, la 5an de septembro, Vatikano eldonis dokumenton “Dominus Iesus” (sinjoro [t. e. reganto] Jesuo), per kiu ĝi rigore kaj obstine insistas pri la universala unikeco de la katolika doktrino. Nur ĝi povas elsavi homojn — tiel oni koncize povas resumi la mesaĝon de tiu ĉi deklaro vatikana.

Ke la papo deklaris Johanon 23an beata, tion oni ĝenerale komprenis kaj akceptis, ĉar tiu papo de “aggiornamento” (= adaptiĝo) iniciatis la 2an Vatikanan Koncilion, kiu vaste malfermis ĝis tiam rigore ŝlositajn pordojn de katolikismo kaj donis al ĝi pli “homan vizaĝon”. Multajn esperojn ĝi realigis aŭ ebligis, precipe en la sfero de ekumenismo, t. e. kunkresko de dissplitiĝintaj kristanaj eklezioj. Sed samtempe Johano Paŭlo 2a beatigis antaŭulon el la pasinta jarcento, kaj tion akceptis nur konservativaj katolikoj. Pio 9a estis tiu papo, kiu dum la unua Vatikana Koncilio per dogmo deklaris sin mem “neeraripova” kaj regadis absolutisme (interalie li ekzekutigis homojn); krome ne malmultaj historiistoj opinias, ke li estis antisemito.

Kritikantoj de tiu ĉi beatigo, probable ne malprave, supozas ke temas pri rebato de reakciuloj en Vatikano — kaj ŝajnas, ke ili nun superregas tie kun doktrine konservativa papo. Benojn de l’ 2a Vatikana Koncilio ili provas redukti ĉiapove. Se estas tiel, ne povas mirigi, ke la dokumento “Dominus Iesus” re-konfirmas la pretendon pri absoluteco de katolikismo, proklamita per la 1a Vatikana Koncilio sub la egido de papo Pio 9a. Per tio Vatikano kondamnas miliardojn da homoj antaŭ Kristo, miliardojn da homoj post Kristo kaj miliardojn da homoj nuntempe vivantaj, kiuj ne estas katolikaj, al infero. Konsole estas, ke spite al tia verdikto Vatikano ne povas malpermesi al ili eniri siajn proprajn ĉielojn ...

Sed la vatikana rebato sendube estas terura bato kontraŭ ekumenismo, per kiu la romkatolika eklezio krome damaĝas sin mem: forturnos sin denove multaj katolikoj, kiuj ne sopiras elsavon nur por si mem, sed por ĉiuj homoj. Por kio entute oni eldonis la deklaron? Se en nova dokumento enestas nenio nova, ĝi estas superflua.

Stefan MAUL

Pri la dokumento “Dominus Iesus” de Vatikano

Kardinalo Ratzinger, la multjara estro de l’ Kongregacio por la Doktrino de Vatikano, publikigis dokumenton “Dominus Iesus” (Sinjoro Jesuo) en kiu i.a. estas konfirmata la malnova doktrino pri la unikeco (“sola vera Eklezio”) de la romkatolika eklezio. La “fratoj kaj fratinoj en Kristo” (kiel supozeble oni titolos aliajn kristanojn, ĉar la dokumenton mem ĝis nun mi konas nur el raportoj en la amas-komunikiloj, do ne laŭtekste), kiuj havas la malbonŝancon esti membroj de aliaj eklezioj refoje povos do legi, ke iliaj eklezioj estas aŭ ne eklezioj entute, sed nur religiaj organizoj kristanaj aŭ simile, aŭ maksimume eklezioj ne plene laŭ la postuloj de Romo. Nenio nova. Bedaŭrinde.

En la tradicia roma doktrino oni unuflanke (tion mi nomos tezo A) kutimas diri ke, same kiel la kapo kaj la ceteraj membroj de vivanta korpo, kvankam ne identaj, estas nedisigeblaj, tiel ankaŭ Kristo kaj la Eklezio povas esti nek disigitaj nek kontrastigitaj, kaj konsistigas ununuran “tutan Kriston”. Ĉi tion jam esprimas la Nova Testamento. Kaj aliflanke (tezo B) staras do la ĵus re-konfirmita tezo ke ekzistas nur ununura Eklezio de Kristo, kiu pluvivas konkrete en la romkatolika eklezio, estrata de la posteulo de Petro kaj de la episkopoj en senpera obea interligiteco kun li. Kaj la eklezioj, kie Romo ne vidas aŭ ne volas vidi (ĉar tio ofte simple estas maniero rigardi) seninterrompan episkopecan tradicion, kaj/aŭ kiuj ne “konservis” la — laŭ Romo — aŭtentikan kaj nemalhaveblan interpreton pri la eŭkaristio, simple “ne estas eklezioj en la vera senco” sed tamen (jen almenaŭ ioma gajno depost la 2a Vatikana Koncilio!) almenaŭ la baptitoj de ĉi tiuj komunumoj estas, per sia bapto, ligitaj al Kristo kaj tiamaniere — per speco de kromvojo do — “en ia komunio”, kvankam neperfekta, kun la sola vera eklezio. Kion diri pri tia aroganteco?

Enestas miaopinie grava — ankaŭ rezonada — eraro inter tezoj A kaj B: laŭ A, kiu deiras de metaforo trovebla en la leteraro de Paŭlo kaj ties Skolo (do en NT mem; t.e. por kristanoj de kiu ajn tradicio nepre tre centra teksto, minimume konsiderenda serioze), Kristo kaj la Eklezio ne povas esti apartigitaj, kaj konsistigas ununuran tutan Kriston. Kaj ĝuste tio estas, kion en protestanta tradicio oni konsideras “la universala Eklezio de Kristo”, kiu konsistas el ĉiuj fiduloj de kristanismo, senkonsidere pri iliaj konkretaj — ja homfaritaj — organizaĵoj. Do tio nepre ne identas je iu ajn “eklezio” — nek unu el la protestantaj, nek el la ortodoksaj, nek la romkatolika. Aliflanke ni havas tekston B, kiu deiras de romkatolika eklezi-jura tezaro, kun ĝia pretendata graveco, ĉu oni jes aŭ ne “konservis” ilian t.n. validan episkopecon kaj la de ili postulatan interpreton pri la eŭkaristio (kaj per tio tezo B deiras ne de la origino kristanisma sed de unu ties evolua stadio pliposta!), sed la sama tezo B samtempe asertas ke la baptitoj de ĉiuj ĉi komunumoj (= la ceteraj eklezioj krom la romkatolika) estas, per la bapto, ligitaj al Kristo kaj sekve en ia — nekompleta — ligiteco al la “vera” eklezio. Se nun oni komparas tezojn A kaj B, oni facile konstatas ke ĉe A (la laŭ-biblia) oni “ne apartigu Kriston kaj Eklezion” kaj ke tie “ĉiuj kristanoj estas membroj de unu Kristo”, dum ĉe B oni konstatas ke “ĉiuj baptitoj ja estas ligitaj al Kristo, sed ŝajne ne ĉiuj al la eklezio”, konsekvence, ĉe B oni plej emfaze apartigas Kriston kaj Eklezion! Estas la rezulto, ke oni povas konstati, ke teksto B (la opinio bazita je plipostaj evoluoj — la aroganta tezo de l’ romkatolika eklezio) kontraŭas la originan tezon de teksto A.

Kaj historie?

Ankaŭ historie, la tezoj ĉi-rilataj de la romkatolika tradicia teologio ne ĝustas: oni tie kutime asertas ke ilia eklezio estas senŝanĝa daŭrigo de la origina eklezio fondita de Jesuo, dum A tute ne historie certas ĉu entute Jesuo iam celis fondi eklezion disde judismo; B la unua kristana eklezio, tiu de Jerusalemo sub Jakobo la frato de Jesuo, kaj ties posteuloj la judkristanismo estis eĉ kondamnitaj kiel “herezuloj” — do iel ŝiriĝis la “senŝanĝa daŭrigo” jam tre frue; C el la pliposte iom post iom establiĝinta eklezio-tradicio restas al ni pluraj tute malsamaj eklezioj, ekzemple la koptaj de Etiopio kaj Egiptio; la ortodoksaj de Konstantinopolo, k.m.a. — kaj kiel “novigo” la eklezio de Romo ...

Ne estis tute sensence, ke foje dum vojaĝo en Greklando mi vidis en lokaj ortodoksaj eklezioj la alvokon al la papo de Romo Johano Paŭlo 2a, ke tiu estas invitata “reiri al la praa eklezio” ...

Konkludo

Prefere oni simple lasu ĉiujn pretendojn, konsciante ke laŭ la biblio ni ĉiuj — ĉiuj eklezioj — apartenas kune, almenaŭ tiel longe kiel ni parolos pri “Dio nia Patro kaj Jesuo nia Sinjoro” (vidu tezon A). Eble ĉi tie eĉ senchavas, kion diras apokrifa evangelio — tiu laŭ Maria Magdalena: “Prefere ni hontu! Ni vestu nin per la perfekta Homo kaj ni plenumu nian taskon, ni prediku la evangelion, neniom limigante nek leĝofarante, krom laŭ kion diris la Savanto”.

Gerrit BERVELING

Trans recenzaj limoj

La recenzo de la verko “Modernaj rimedoj de komunikado” (MONATO, 2000/9, p. 23) certe ne apartenas al la molaĉaj prijuĝoj, kiujn Renato Corsetti iam trafe resumis per “tamen aĉetinda verko”. Mi konfesas, ke kiel unu el la kritikataj aŭtoroj mi multe profitis el la teksto.

Sed mi opinias, ke la recenzanto klare transiris la limojn de deca stilo kaj honesteco, skribante “[t]iujn tekstojn oni perforte kaj tute senhonte premegis en la tri eblajn rubrikojn de la libro”. Eĉ se la organizintoj de la konferenco KAEST 1998 (kiun la recenzanto eĉ ne mencias, kvankam el ĝi venis la kontribuoj de la libro) havus la intencon agi tiel “senhonte”, ili ne bezonus tion fari, ĉar la tria rubriko, “scienco kaj tekniko ĝenerale”, estis intence tiom vasta, ke ĝi povis senprobleme akcepti ĉiun sciencan aŭ teknikan prelegon. (Ĝuste tiu sekcio estis la sola, kiu akiris plaĉon en la okuloj de la recenzanto.) Ke tamen 70 % el la prelegoj taŭge trafis en la du aliajn kategoriojn, pruvas, ke la partoprenantoj serioze koncentriĝis al la specialaj temoj de la konferenco kaj ne kunĵetis iujn “jam pretajn prelegojn”.

Honesta recenzanto restu ĉe la enhavo kaj ne hipotezu pri la eblaj ekster-verkaj fi-intencoj de la aŭtoroj aŭ redaktistoj.

Reinhard FÖSSMEIER, Germanio

Tuvalo

KOMUNIKADPOLITIKO

Riĉa per .tv

Amantoj de krucvortenigmoj konas ĝin, sed krome oni apenaŭ scias pri la “insularo en Pacifiko”. Nun tamen Tuvalo verŝajne iĝos ege populara, ne nur ĉar la gnoma ŝtato ĵus fariĝis 189a membro de Unuiĝintaj Nacioj (UN), sed precipe pro ĝia nacia simbolo en Interreto, mallongigo “tv”. Jes, kompreneble, estas la sama kiel la mondvaste uzata mallongigo de televido — kaj ĝuste en tio troviĝas granda ŝanco por la nova UN-membroŝtato.

25 kvadrataj kilometroj, 11 000 loĝantoj, 12 parlamentanoj, kvinpersona registaro — jen la ciferoj, kiuj priskribas tiun ŝtateton, kiu estas inter la plej malgrandaj de la mondo kiel Vatikano, Andoro, Monako aŭ Liĥtenŝtejno. Sed ankoraŭ io alia estas karakteriza por la insularo kun la nomo Tuvalo: mezume la terenoj situas nur 4 m super marnivelo. Kaj tio estas la plej granda problemo de la insular-ŝtato: pro la tutmonda varmiĝo sekve de klimata ŝanĝiĝo degelas polusaj glacioj, kio kaŭzas plialtiĝon de marniveloj. Tio signifas por Tuvalo, ke iam ĝi povus subakviĝi; ĉiujare oni jam nun mezuras plialtiĝon de la marnivelo je du ĝis tri milimetroj. Kio okazos, se la klimata katastrofo ne estos haltigebla aŭ eĉ “progresos”?

Venenaj gasoj

La tuvalanoj timas pri sia ekzisto, kaj pro tio la ŝtato decidis membriĝi en UN, “pro la intereso de estontaj generacioj”, diris ministroprezidanto Bikenibeu Paeinu en la UN-sidejo en Novjorko. Kun aliaj insulŝtatoj en simila situacio, Tuvalo volas engaĝi sin por internaciaj kontraktoj pri reduktado de la venenaj gasoj, kiuj kaŭzas surteran varmiĝon. Sed por tia engaĝiĝo oni bezonas monon, kiun Tuvalo ne havas. La malriĉa loĝantaro vivtenas sin precipe per simpla fiŝkaptado. Sen konstanta financa subteno de Aŭstralio, Nov-Zelando kaj la eksa kolonia potenco Britio, la registaro povus eĉ ne pagi la flugon por sia delegitaro al UN.

Sed nun la gnoma ŝtato malkovris trezoron, per kiu ĝi povas riĉiĝi: sian internacie uzatan mallongigon en Interreto “.tv” (kiel “.de” por Germanio aŭ “.be” por Belgio). Ho, kiom feliĉaj estus televidaj kompanioj, se ili povus uzi tian mallongigon, ĉar kompreneble “RTL.tv” estus multe pli konvena adreso ol “RTL.com”.

Adres-finaĵo

Do, Tuvalo vendis la rajtojn je sia adres-finaĵo kun la punkto antaŭ tv por 20 milionoj da usonaj dolaroj al kanada kompanio “Information.ca”, kiu disvendas ĝin mondvaste. El la licencoj la insulara ŝtateto enspezos, laŭ taksoj, ĉiujare ĝis 60 milionojn da usonaj dolaroj — vera financa beno por la ftiza fisko tuvala. La novajn riĉaĵojn oni volas uzi ne nur por mediprotektado, sed ankaŭ por akceli turismon kaj tiel krei pliajn financfontojn. Ĝis nun nur malmultaj turistoj el riĉaj landoj trovis la vojon al la fora insularo; sed ili laŭte laŭdas la belegajn sablajn plaĝojn ĉe turkis-kolora oceano kiel veran paradizon. Ĉu kun multa turismo tia idilio restos paradizo, estas alia afero. Amasa turismo, kiel konate, alportas ne nur benojn.

Kiel ajn, pri la benoj de moderna komunikado tio estas bela leciono, ĉar ni vidas, ke Interreto povas helpi malriĉajn ŝtatajn gnomojn en medipolitiko, kondiĉe ke ili havas avidatan mallongigon ...

Stefan Maul

En septembro litova aviadisto Jurgis Kairys efektivigis tion, kion ĝis nun faris neniu alia en la mondo. Sian aviadilon li pilotis renversite sub ponto trans rivero Nemunas. Ĉeestis ne nur miloj da spektantoj sed ankaŭ monda aŭtokonkursa ĉampiono Mika Hakkinen. Monpunon tamen riskis la aviadisto pro tio, ke sur la flugmaŝino estis reklamataj produktaĵoj de tabakfirmao.

LAST/pg

Malbonan nokton!

Laŭ esploroj en Litovio ĉ. 50 % de la popolo mallonge kaj nesufiĉe dormas. Litovoj dormas mezume ne pli ol 6 horojn: malbona rezulto kompare kun aliaj eŭropaj landoj. Efektive aŭto-akcidentoj devigis esploron pri maldormo: kalkulite estas, ke ĉ. 20 % de la akcidentoj okazas pro ekdormo de ŝoforoj. Apartan problemon kaŭzas turismaj firmaoj, kiuj por ŝpari monon dormigas aŭtobus-ŝoforojn ne en hoteloj, sed en la veturiloj. Ĉi-somere du aŭtobusoj el Litovio suferis akcidentojn en Pollando. Oni suspektas, ke la ŝoforoj ekdormis.

Antanas GRINCEVIĈIUS/pg

Romkatolika

Recenzante la biblian libron Nombroj (MONATO, 2000/8, p. 24) laŭ la ĵusa traduko de Berveling, J. Camacho rilate la fragmenton 9, 15-18, kie dio ordonas aĉaĵojn, atribuas al la romkatolika versio interpreton tro naivan (aŭ eble, trompe ruzan?). Ne ekzistas versio katolika: se versio signifas tradukon, nu da tiuj estas dekoj kaj centoj (eble miloj) en la katolika medio; se ĝi signifas interpreton, nu ĉu Camacho konsultis verkojn kaj homojn de centoj da teologiaj fakultatoj de la katolikaj medioj (krom tiuj seminariaj)? Eble Camacho kredas ke la novaj historiografioj kaj antropologioj kaj etnografioj kaj arkeologioj kaj psikologioj ktp pasis sur la kapo de katolikoj sen evoluigi iliajn pensojn? Ĉu eblas ignori la aktualajn manierojn diversajn malkovri la dian vorton tra la ruzecoj de tiamaj pastroj ... por gvidi ... konvinki sian gregon kiel oportune rimarkas Camacho?

ZECCHIN Amando, Italio

PETROLO

Nehaltigeblaj prezaltiĝoj

Jam de pluraj monatoj la prezo de kruda petrolo, kaj sekve de ĝiaj derivatoj kiel benzino kaj dizeloleo, daŭre kreskas. Post ĉiu historia maksimumo rapide venas nova prezaltiĝo. La ĵurnalistaro abunde raportas pri la sekvoj danĝeraj por la ekonomio kaj malagrablaj por la publiko, sed malofte pri la origino de la problemo.

La kialoj multas

Kiel ofte en krizaj situacioj, ne estas unu aŭ du kaŭzoj, sed aro da kialoj kiuj reciproke plifortigas sin. Estas kreskanta postulado kaj stagnanta proponado, estas manko de investoj en la sektoro, estas antaŭvidebla eluzo de la rezervoj, estas malkonscio ĉe la publiko, pro politikaj faktoroj drastaj intervenoj ne estas oportunaj, aldone en Eŭropa Unio ekzistas la kurznivelo dolaro/eŭro...

Ĉu vere petrolo multekostas?

Komparante la prezevoluon de la benzino kun la nivelo de la salajroj dum la pasintaj jardekoj, oni nur povas konstati ke ambaŭ plurobliĝis. La prezoj de niaj ĉefaj energifontoj evoluis kiel niaj enspezoj, kelkaj iom pli, kelkaj iom malpli rapide.

Oni ankaŭ ne forgesu ke dum la pasintaj jaroj la energiprezoj falis. Tio havis pozitivan efikon: daŭra ekonomia kresko kun inflacio neglektinda. Tamen, je prezo de antaŭ du jaroj (proksimume 10 usonaj dolaroj je barelo de ĉ. 160 litroj), la ekspluatado de kruda petrolo en malfacilaj cirkonstancoj (ekzemple en la Norda Maro) estis malprofitdona. La kompanioj pumpis nur la kvantojn kiuj estis minimume necesaj kaj certe ne investis en plia ekspluatado. Nuntempe la prezo superas 30 dolarojn, sed la mankoj de produktado kaj investoj nur kun prokrasto estos kompensataj.

Ŝajne neniu interesiĝas

Kvankam abundas la konsiloj por racie kaj ŝpareme uzi energion, ili ne havas efikon, eĉ kontraŭe. En Belgio la elektrokompanioj (devigataj pro leĝo) superŝutas nin per bonaj konsiloj. Tamen, en tiurilataj broŝuroj kaj televidaj reklamoj, oni kutime prezentas domojn hele lumigitajn, ekipitajn per ĉiuj penseblaj aparatoj, tiel ke finfine — eĉ se la lampoj kaj la aparatoj vere estas energi-ŝparaj — la fina rezulto nepre estos pli, ne malpli da konsumo.

Sekve al usonaj regularoj, jam de multaj jaroj personaj komputiloj kapablas parte aŭ tute malŝalti sin kiam ili dum iu tempo ne estas uzataj. Tiuj kapabloj apenaŭ estas uzataj, ĉar ja estas pli oportune ke la uzanto eĉ ne dum kelkaj sekundoj devas pacienci kiam li bezonas la aparaton.

Se temas pri kelkaj aparatoj, ne gravas. Se temas pri kelkdekaj milionoj da komputiloj, tio havas rimarkeblan efikon al konsumo de elektra energio. Jen unu klarigo pri kial en kelkaj partoj de Usono la elektroprovizo iĝas ne sufiĉe fidinda kaj devigas kompaniojn pli ol antaŭe investi en propra elektroproduktado.

Malgraŭ la daŭra plendado pri altaj prezoj, ŝoforoj ne veturas pli singarde kaj en gazetoj ne aperas anoncoj pri malpli potencaj veturiloj. Pli facile estas postuli ke la ŝtato rezignu pri taksoj por kompensi la prezaltiĝojn ...

Ĉu vere mankas energio?

La fifama raporto de la Klubo de Romo en la jaro 1972 prognozis ke la rezervoj de petrolo sufiĉos por 20 ĝis 50 jaroj. Nun, preskaŭ tri jardekojn poste, evidentiĝas ke tiuj prognozoj estis tro pesimismaj. Nunaj prognozoj montras rezervojn de 30 ĝis 100 jaroj. Tamen, restas la konstato ke en antaŭvidebla periodo la rezervoj estos foruzitaj. Dum la pasintaj jardekoj aperis neniu nova, abunda, facile kaj tuj uzebla energifonto. La nura alia stabila fonto — nuklea energio — iĝis nepopulara, kvankam ĉiuj volonte konsumadas ĝian produktaĵon.

La bezonoj je energio senĉese kreskas. Modernaj aparatoj kaj transportiloj individue bezonas malpli da energio, sed estas daŭre pli da ili kaj ili estas daŭre pli uzataj. Plie, nun nur malgranda parto de la monda loĝantaro havas grandan energikonsumon. Se ĉiuj afrikaj kaj aziaj landoj rapide atingus la konsumnivelon de Eŭropo kaj Norda Ameriko, la postulado subite plurobliĝus kaj oni certe kalkulus la rezervojn ne plu en dekoj da jaroj, sed en jaroj da konsumo.

Eŭro kaj dolaro

La prezo de kruda petrolo (kaj de energifontoj ĝenerale) estas fiksita en usonaj dolaroj. Por la parto de Eŭropa Unio kiu estas transiranta al nova valuto eŭro, tio kreas aldonan problemon. Origine, eŭro valoris iom pli ol dolaro; nun la situacio inversiĝis kaj por landoj de la eŭro-regiono la energifakturo duoble pligrandiĝas.

Kial la dolaro kreskadas? Aŭ ĉu oni demandu sin kial la eŭro faladas? Dum la pasintaj tridek jaroj mi vidis la usonan dolaron evolui inter minimume 25 kaj maksimume 75 belgaj frankoj. Ne estas racia klarigo por tio. Ekonomikistoj nur postfakte klopodas ekspliki. Usona ekonomio estas tiom granda kaj forta, ke ĝi evoluas sendepende de la resto de la mondo. La kurznivelo de la dolaro por usonanoj ne gravas, ĉar ilia internacia komerco estas preskaŭ ekskluzive kalkulita en dolaroj. Nur usonanoj turismantaj ekster sia lando sentas la kurzfluktuojn.

La Eŭropa Centra Banko sentas premon por interveni, sed laŭstatute ĝi nepre ne cedu al premo de eksteruloj. Cetere, kion ĝi povus fari? Ĝi povus instigi la membro-ŝtatojn al pli unueca ekonomia politiko, sed tio estas vana ĉar la ĉefa ero de ekonomia politiko, la impostsistemo, pli emas disiĝi ol kuniĝi. Ĝi povus altigi la rentonivelon en la eŭro-regiono, por ke la valuto iĝu pli alloga por investantoj, sed interne en la zono estas neniu kialo por fari tion. Ĝi povus interveni sur la valutomerkato kaj aĉeti eŭrojn por stabiligi la kurznivelon, sed sperto montras ke tiaj intervenoj ege malofte sukcesas kontraŭe al merkata evoluo aŭ spekulacio.

Politikaj cirkonstancoj malfaciligas la solvon

Pluraj landoj ne atingas sian normalan produktokvanton pro politikaj malhelpoj enlandaj (ekzemple Niĝerio) aŭ eksterlandaj (ekzemple Irako). Feliĉe ne estas la ĉefaj produktantoj, sed eĉ eta manko de produktado gravas en streĉita merkato.

La usona ekonomio estus plej trafata de mankanta aŭ tro kosta petrolo. Tamen, se Usono nun tro insistus ĉe la arabaj landoj por plialtigi la liverojn de petrolo, ĝi riskus ankoraŭ pli endanĝerigi la sukceson de la intertraktado inter Israelo kaj Palestino.

La krizo verŝajne daŭros

Je la 10a de septembro 2000 la Organizaĵo de Petrol-Eksportaj Landoj kunvenis en Vieno kaj decidis nur etkvante plialtigi la produktadon. Antaŭvideblas ke la energiprezoj restos je alta nivelo kaj ke nur per drastaj ŝparoj en la konsumo oni povos ekvilibrigi postuladon kaj proponadon.

Roland ROTSAERT

EŬROPA UNIO

Lingvopakto

Onidiroj pri “lingvopakto” de Francio kaj Germanio cirkulis jam de kelka tempo, sed neniu volis konfesi aŭ konfirmi, ke tia ekzistas kaj estas direktota kontraŭ superregado de la malamata (en Francio) kaj tre amata (en Germanio) usonangla lingvo. Ĉiuj tamen scias, ke ambaŭ ŝtatoj fervorege defendas siajn lingvajn rajtojn ene de Eŭropa Unio (EU); Berlino pasintjare eĉ bojkotis EU-konferencojn sub prezidado de Finnlando, ĉar Helsinko rifuzis disponigi interpretistojn por la germana lingvo.

Sed nun la franca ministro pri eksterlandaj aferoj, Hubert Verdrine [ubér vedrín], en Berlino parolis pri lingvo. Li gastis dum la unua konferenco de ĉiuj germanaj ambasadoroj, kiun kunvokis la germana ministro pri eksterlandaj aferoj, Joschka Fischer [joŝka fiŝer]. Strange aŭ minimume neordinare estas sendube, ke la franca ministro ĉeestis kaj alparolis fremdajn ambasadorojn. Sed li havis interesan mesaĝon por ili: Parizo decidis, ke la francaj diplomatoj devos lerni la germanan lingvon (germanaj diplomatoj kutime lernas la francan). Kaj li proponis komunajn konsulejojn de ambaŭ ŝtatoj en eksterlando.

Do eble tamen ekzistas tia lingvopakto de Parizo kaj Berlino — almenaŭ en diplomatio. Ĉu tio povos malhelpi la tutmondan venkon de la angla lingvo?

AŬSTRIO

Vakeroj de Alpoj

Ili aspektis imprese: pintaj ĉapeloj, hakilo en la mano, daŭre drinkemaj kaj batalemaj — jen la “vakeroj de Alpoj”. Hodiaŭ ilia profesio estas preskaŭ forgesita: flosigado. Tamen la tradicio vivas: inter la 31a de aŭgusto kaj la 3a de septembro 2000 okazis la 12a Internacia Flosista Renkonto en Karintio, la plej suda aŭstria federacia regiono.

Venis delegacioj el Germanio, Finnlando, Italio, Norvegio, Slovenio, Ĉeĥio kaj Hispanio por perflose navigi kun aŭstroj 60 km sur la rivero Drau. Veturis ok flosoj, ĉiu 12 m longa kaj 4 m larĝa, por po 25 personoj.

Flosigado estis en Karintio grava transportmaniero inter 1200 kaj 1940. La flosoj estis faritaj en flankriveroj de Drau. Per salikbranĉoj oni ligis 15 arbotrunkojn kaj sur tiuj kruce pliajn trunkojn. Tia floso povis porti ĝis 150 trunkojn. Ofte sur floso staris kabano kun forno. Kvar aŭ kvin flosistoj stiris. Veturdistanco estis inter 10 kaj 90 km, meza rapideco po 10 km hore. Inter 1920 kaj 1940 estis transportitaj 500 000 kubaj metroj da ligno. Poste oni transportis lignon per fervojo kaj kamionoj. Hodiaŭ tiu danĝera laboro estas nur tradicio sen ekonomia fono.

POŜTELEFONOJ

Ĉu beno aŭ malbeno?

Ĉie oni vidas kaj aŭdas homojn parolantaj per porteblaj telefonoj. En Japanio troviĝas 50 milionoj da poŝtelefonoj, kio signifas, ke ĉiu dua japano posedas tian aparaton. Multaj diras, ke ili ne povas vivi sen ĝi.

Porteblaj telefonoj malbone efikis sur fiksitajn, publikajn aparatojn. En 1995 japanoj faris 8,7 miliardojn da telefonvokoj per publikaj aparatoj: en 1999 nur 2,9 miliardojn. Tio signifas deficiton de 56,3 miliardoj da jenoj por la japana telefon-kompanio NTT, kiu komencis malmunti publikajn telefonojn. Antaŭ 100 jaroj ekfunkciis publikaj telefonoj en Tokio, sed nun ili ekmalaperas.

Porteblaj telefonoj rimarkinde influas la vivon. Mankas al nunaj gejunuloj sperto grupe ludi: ili malfacile rilatas kun aliaj homoj. Helpas porteblaj telefonoj, per kiuj ili serĉas kunludontojn, sendas mesaĝojn kaj ofte senĉese parolas. Tamen telefonoj tiaj tentas gejunulojn sekrete kontakti amikojn sen scio de la gepatroj. Laŭ enketo en 1999 unu el kvar altlernejanoj (15-17 jaraj) seksumis: tiuj, kiuj posedas poŝtelefonon, pli aventurumas ol neposedantoj.

Sekrete paroli

Kiam oni posedis familie nur unu telefonon, la aparato troviĝis en komuna ĉambro. Familianoj ne povis sekrete paroli. Tiam gepatroj sciis, kun kiu kaj pri kio parolis la gefiloj. Nuntempe oni ne povas tiel kontroli konversaciojn de gejunuloj. Sed ne nur junaj homoj profitas de la fleksebleco de porteblaj telefonoj: ŝajnas, ke pro la eblo private telefoni kreskas adulto. Same krimoj: krimulo aĉetas porteblan telefonon, uzas ĝin dum monato kaj poste forĵetas ĝin, tiel ke la polico apenaŭ povas esplori.

Telefono proksimigis homojn. Ĉu tamen ankaŭ la portebla telefono proksimigas homojn? Eble ne: efektive ĝi povas disigi homojn, aparte familiojn. Por laboristoj ĝi povas esti ŝnuro liganta onin 24 horojn tage al laborejo. Por junaj kaj pli maljunaj homoj ĝi povas ebligi eksterfamiliajn rilatojn. Ankaŭ krimulojn ĝi povas forŝiri for de la familia hejmo.

HORI Jasuo/pg

LITOVIO

Fluga vizito

Pro internacia tribunalo esploranta komunismajn krimojn pasigis en Litovio la ĉina parlamentestro Li Peng anstataŭ du tagoj nur iom pli ol du horojn. Fakte Li Peng, dua altrangulo en la komunisma ĉina hierarkio, eĉ ne forlasis la flughavenon.

Unue la ĉino minacis nuligi sian viziton, kiun aranĝis la litova parlamentestro Vytautas Landsbergis — mem unu el la iniciatintoj de la tribunalo. Poste Li Peng petis, ke dum la vizito la tribunalo ne kunsidu. Finfine diplomatoj sukcese evitis skandalon kaj aranĝis, ke la 150-minuta vizito estu traktata simple kiel reciproka laborvizito. Sed dume, malgraŭ la deziroj de la gastoj, ke ne okazu en Litovio kontraŭĉinaj protestoj, videblis deko da homoj kun ŝildoj ekster la flughaveno apogantaj sendependecon de Tibeto.

La ĉeeston de Li Peng oni taksis tamen pozitiva. Ĉinio membras en la Sekureca Konsilio de Unuiĝintaj Nacioj: ĉina apogo por Litovio, kiu strebas iĝi malkonstanta ano de la konsilio, ege gravas.

LAST/pg

Ĉina parlamentestro Li Peng kun sia edzino Zhu Lin.

Ne kaŝis sian ĝojon ĉina parlamentestro Li Peng kaj litova kolego Vytautas Landsbergis.

JAPANIO

Tradicio sigelita

Anstataŭ permane subskribi japanoj ofte uzas sigelilon. Sen sigelilo japanoj ne povas vivi: fakte, oni bezonas diversajn. Malmultekostajn sigelilojn oni facile aĉetas en butikoj. Sigelon tian oni uzas ekzemple por atesti, ke oni ricevis pakaĵon, aŭ por ricevi dokumentojn ĉe la urbodomo. Posedi tian malmultekostan sigelilon vere ne pruvas identecon: la tradicio tamen daŭras.

Por poŝtoficejoj kaj bankoj oni uzas pli multekostan sigelilon. Efektive, por ricevi monon, oni devas uzi registritan sigelilon. Malfacile estas kaze de perdo registri novan. Ekzistas ankaŭ identiga sigelilo registrita ĉe la urbodomo. Tiu ĉi sigelilo tiom gravas, ke japanoj kaŝas ĝin en siaj hejmoj. Aĉetonte aŭ vendonte domon aŭ terenon, ekzemple, oni bezonas identigan sigelilon.

Kaligrafaĵo

Ankaŭ kompanioj, oficejoj kaj lernejoj posedas siajn identigajn sigelilojn. La sigelilon oni uzas por oficialaj dokumentoj. Se la nomo de la entrepreno ŝanĝiĝas, ŝanĝiĝas ankaŭ la sigelilo. Belartan sigelilon oni uzas por identigi ekzemple tradician pentraĵon aŭ kaligrafaĵon. Krei tian sigelon estas aparta arto.

Emocia afero estas por japanoj, kiuj uzis sigelilon, kiam ili vidas la oranĝkoloran inkon — en antaŭaj tempoj oni uzis sangon — sur dokumento. Kvankam kelkaj rekomendas, ke oni uzu eŭropecan subskribon, la sigelo-tradicio plej verŝajne neniam malaperos.

HORI Jasuo/pg

NATO

Trompitaj dizertintoj

Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO) dum la aeratakoj en 1999 kontraŭ Jugoslavio superŝutis la landon ne nur per bomboj sed ankaŭ per centmiloj da propagandaj flugfolioj. Sur tiuj oni povis legi klaran promeson: “Se vi — serba rekruto — rezignas pri servado en la forpela armeo, vi estas unu el la niaj kaj ricevos sekuran havenon en niaj landoj.” NATO sugestis per la flugfolioj “forkuri, indiferente kien”.

Efektive ne malmultaj junaj serboj, militrifuzantoj kaj dizertuloj, tiam fidis al la promesoj de NATO, forĵetis siajn armilojn kaj fuĝis eksterlanden, precipe al najbara Hungario. Sed ili estas krude trompitaj. Sole en Hungario, kiu ne estas membroŝtato de NATO, sidas minimume 1500 dizertintoj, forgesitaj de la potenca kaj riĉa okcidenta alianco.

Mortpuno

NATO neniel plenumis ĝis nun sian promeson pri “sekura haveno”. La dizertintoj vivas je kostoj kaj zorgoj de Hungario, angore en necerta statuso, sen iu ajn ŝtata agnosko, sen pasporto — neniu alia lando volas havi ilin. Reveni hejmen en la regnon de Slobodan Miloseviĉ, kompreneble, ne eblas. Dizertulojn tie atendas mortpuno.

Germana komitato de savokuracistoj Cap [kap] Anamur nun apelaciis al la registaro en Berlino transpreni almenaŭ 400 serbajn dizertintojn. Ili havas “rajton je agnosko kiel milit-rifuĝintoj kaj kontraŭuloj de Miloŝeviĉ, serĉata de la Haga Tribunalo pri Militkrimoj, kaj esti akceptitaj en niaj ŝtatoj”, deklaras Cap Anamur. Pri reago de la registaro en Berlino aŭ aliaj ĉefurboj de NATO-ŝtatoj aŭ de NATO mem oni aŭdis kaj legis nenion.

Stefan Maul

Kun manoj kaj kruroj kunligitaj sukcese transnaĝis lagon en Litovio 47-jaraĝa Birute Uzkuraityte-Statkeviciene, partopreninto en la Olimpikaj Ludoj en Munkeno en 1972. Pli ol 500 metrojn ŝi naĝis dum 18 minutoj. Por sin peli tra la akvo la naĝistino devis movi la torson — metodo, kiun ŝi lernis, instruante al handikapuloj naĝi.

LAST/pg

HOMAJ RILATOJ

Edziĝoj ankaŭ por samseksaj paroj

En septembro 2000 la dua ĉambro de la parlamento de Nederlando per 109 kontraŭ 33 voĉoj akceptis la leĝoproponon por malfermi la oficialan nupton ankaŭ por samseksaj paroj. Estas antaŭvidate, ke ekde la komenco de 2001 tiu decido validos kiel leĝo. Mallonge antaŭ la finaj debatoj kaj voĉdonado en la parlamento, pluraj pli tradiciaj eklezioj ankoraŭ emfaze eldiris siajn protestojn kontraŭ ĉi tiu forigo de unu el la lastaj gravaj interhomaj diskriminacioj.

La plej granda problemo por la parlamentanoj, kiuj finfine voĉdonis kontraŭ, ne tiom estas la fakto, ke la vivrilato inter geja aŭ lesba paro nun ĉiurilate estos leĝe egala al tiu de geedza paro. En preskaŭ ĉiuj aspektoj tio jam delonge estas fakto: oni pensu pri la reguloj koncerne impostopagadon aŭ pensiojn, aŭ pri komuna aĉeto de propra domo, pri testamentoj, ktp.

Adopti infanojn

Sed la nova leĝo ankaŭ ebligas, ke samseksaj paroj estontece povos adopti infanojn. Kaj ĝuste tiu punkto estis plej akre diskutata: kontraŭuloj timas, ke pluraj landoj de nun ne plu disponigos infanojn por adoptiĝo en Nederlando. Tial fine oni iom kompromisis: samseksaj paroj sub la nova leĝo estos ĉiurilate egalaj al geaj paroj, kun la escepto, ke gejaj kaj lesbaj paroj rajtos leĝe adopti infanojn nur el Nederlando mem.

Post la decido (novembro 1986) de la remonstranta eklezio, verŝajne kiel unua en la mondo, ne plu diskriminacii antaŭ Dio pri edziĝoj geaj aŭ gejaj, estiĝis sufiĉe forta diskutado precipe intereklezia kaj intern-eklezia. En pluraj eklezioj montriĝis, ke sufiĉe forte kreskas la emo akcepti ambaŭ rilato-formojn. La luteranoj malfermis en iom neoficiala formo la eblon por tiaj ekleziaj nuptoj. Ĉe la pli grandaj protestantaj eklezioj, la nederland-reformacia kaj la reformita, pluraj lokaj komunumoj laŭfakte plene akceptis la samseksan nupton, kvankam tio (ankoraŭ?) ne estas vortigita en la eklezia kodo. La romkatolika eklezio same kiel la pli ortodoksaj kalvinismaj eklezioj akre kondamnis la novan nuptoformon.

Politika debato

Apud la eklezia debato, kiu fakte jam komenciĝis multe pli frue en Nederlando (ankoraŭ ne oficialaj, sed nur “privataj”, en la malfruaj jaroj ’60), depost la malfruaj jaroj ’80 ankaŭ pliampleksiĝis la politika debato pri la temo. Kun la supre menciita rezulto.

Por ĉiuj paroj, kiujn ligas ia “vivrilato” en la socio estonte do ekzistos tri ebloj, laŭ propra prefero: a] oni senplie kunloĝos, kun aŭ sen speciala “kontrakto” ĉe notario (se oni disiĝas, ne estas ia ajn problemo leĝa, ĉar onin ne ligas ia leĝa formalo); aŭ b] oni faras en la urbodomo oficialan kunvivan registriĝon (ĉe disiĝo oni do same formale devas ĉe la urbodomo disiĝi); aŭ c] oni leĝe nuptos — kun ĉiuj devoj kaj rajtoj kiujn la leĝo ligas al la “geedza stato” (la malnova esprimo): t.e. precipe la devo ami unu la alian, kaj la devo zorgi unu pri la alia, kaj pri eventualaj infanoj. Multaj el la antaŭaj “devoj kaj rajtoj de la geedza stato” intertempe jam forfalis: la dumnupta estreco de la edzo, la devo loĝi kune, ktp.

Gerrit BERVELING

POLLANDO

Instruisto de la angla serĉata

En polaj lernejoj mankas instruistoj de fremdaj lingvoj. Parto de la nuntempe laboranta lektoraro ne havas adekvatajn kvalifikojn, tial la ministrejo pri nacia edukado nun enkondukas la projekton “Jaro 0”, donontan la eblon plialtigi fakajn scipovojn. La propono estas adresata ĉefe al instruistoj el vilaĝaj lernejoj. Tradicie jam plej forte estas serĉataj flanke de laborproponantaj direktoroj de lernejoj la instruistoj de la angla lingvo.

El 580 000 instruistoj laborantaj en la pola eduksistemo nur ĉirkaŭ 30 000 estas lektoroj de fremdaj lingvoj. El indikoj de la ministrejo pri edukado oni vidas, ke nune mankas 5000 ĝis 6000 instruistoj pri fremdaj lingvoj. Post senvalidigo de la deviga lernado de la rusa lingvo, en polaj lernejoj pliiĝas infanoj kaj gejunuloj lernantaj lingvojn de okcidenta Eŭropo. Komence de la jaro 1990 eksplicite pligrandiĝis la nombro de lernantoj de la angla kaj de la germana. En la lernojaro 1999/2000 la anglan lingvon en lernejoj lernis 40 % de la gelernantoj kaj la germanan 26,6 %: sufiĉe signifa elcento de la junularo, ĉar 18,1 % lernas la rusan lingvon. Malpli populara estas la franca. Ĝin lernas nur 4,2 %. La angla okupas la unuan lokon pri populareco en la urbaj elementaj lernejoj, ĝeneralklerigaj liceoj kaj fakaj mezlernejoj.

Malmulte da vilaĝa interesiĝo

Plej volonte la anglan lingvon lernas lernantoj de la silezia vojevodio (distrikto) kaj la germanan en lernejoj de la vojevodioj situantaj laŭlonge de la okcidenta limo de Pollando. Nur 19 % de la junularo el vilaĝaj teritorioj lernas okcident-eŭropajn lingvojn.

Ĝis la 1a de septembro de 1999 la deviga lernado de fremdaj lingvoj komenciĝis en la 5a jaro en la elementa lernejo. “Konvene al la reformado de la eduka sistemo enkondukata en lernejojn, la deviga lernado de fremda lingvo komenciĝas en la 4a jaro de la elementa lernejo kaj estos daŭrigata en la gimnazio”, diris dum renkontiĝo en unu el la varsoviaj gimnazioj Adalberto Książek [ksionĵek], vicministro pri edukado.

En polaj lernejoj ĉiu lernanto devas elekti lernadon de du fremdaj lingvoj. Tamen, por la certigo de tiu eduka komforto mankas kvalifikitaj instruistoj. Preskaŭ duonon inter la nove dungitaj instruistoj de fremdaj lingvoj arigas diplomitoj de porinstruistaj kolegioj kaj de universitatoj. En la lernojaro 1999/2000 21,2 % de la instruistoj de la angla malhavis la devigajn kvalifikojn. Kaŭze de tio la ministrejo pri edukado proponas, precipe por instruistoj el kamparaj teritorioj, la projekton “Jaro 0”. Ĝi pretigados instruistojn dum unu jaro por ekzamenoj kaj por posta studado en lingvaj kolegioj. De septembro de la jaro 2000 tian studadon povos komenci pli ol 2000 instruistoj el vilaĝaj teritorioj, kiuj volas plialtigi siajn fakajn instruistajn konojn.

Stanisław ŚMIGIELSKI

Vitraj ŝuoj de gramatiko

La unua eldono de ĉi tiu studlibro estis eldonita en 1958 de Kroata Esperanto-Ligo. Ĝi celas esti facile konsultebla, sufiĉe detala priskribo de la gramatiko de Esperanto, bazita sur Plena analiza gramatiko de Esperanto de Kalocsay kaj Waringhien. Kvankam kelkfoje ĝi varias de la preskriboj de PAG (ĉiam kun atentigo pri tio), ĝi plejparte restas fidela al sia inspirverko. Konsekvence, la enhavo estas la konvencia, tradicia latin-greke bazita priskribo (oni parolas, ekzemple, pri gerundioj, distingas inter diversaj specoj de prefiksoj, sufiksoj, prepozicioj, kc.), kaj — miaopinie — la verkintoj konfuzas semantikon (signifo de vorteroj), morfologion (konstruformo de vortoj), kaj kategoriojn de verboj, ne ĉiam atentante, ke tiuj tri fakoj de lingvoanalizo povas kontraŭi unu la alian (eĉ en Esperanto!).

La rezulto — ankoraŭ miaopinie — estas iom simila al la epicikla teorio pri la strukturo de la universo: teorio konstante fariĝanta pli kompleksa, kun pli kaj pli da specialaj esceptoj kaj novaj subreguloj, ĝis ĝi preskaŭ superfortas la menson.

Zamenhof ja bazis Esperanton sur la tradiciaj lingvoj jam konataj de li.

Sed estas malpli evidente, ke li senkonscie plene antaŭsupozis la vastan analizoskemon de orienteŭropaj lingvoinstruistoj. Ke li konstruis Esperanton sole laŭ la baza skemo de la hindeŭropaj lingvoj, estas tre dubinde, ĉar li ja estis eksperto pri la hebrea lingvo. Al mi multo en Esperanto memorigas gramatikelementojn semidajn multe pli ol hindeŭropajn, kaj tio necesigas, ke ni liberiĝu el la vitraj ŝuoj en kiujn niaj tradiciaj gramatikistoj penis kaj plu penas enŝovi nian cindrulinan Esperanton. Sed tian liberigon oni ne trovas en ĉi tiu Kompendio.

Eĉ forpuŝante tiujn konsiderojn, ni rajtas demandi, ĉu la detalega analizado de specoj de substantivoj, specoj de pronomoj, specoj de adjektivoj (kvalitaj, cirkonstancaj, kvantaj, determinaj, artikola, numeralaj), simplaj tempoj, kunmetitaj tempoj, kc., kc. vere estas studenda de niaj superaj-ekzamenoj-kandidatoj. Ni pripensu: ĉu povas esti, ke tiu tro rigora katalogado blindigas ilin al la kerna karaktero de Esperanto? Mi elkore kredas, ke sub la nomo de gramatikinstruado niaj gramatikinstruistoj senintence detruas la esencon de Esperanto. Kian grandegan multmilionbrikan gramatikan strukturon ili faris el la dekkvar bazaj brikoj de Esperanto: -a, -e, -i, -o, -u, -j, -n, -as, -is, -os, -us, -a(n)t-, -i(n)t-, -o(n)t-, kaj kelkmil radikoj!

Formetinte tiun konsideradon, mi tamen diru, ke la Kompendio ja estas facile konsultebla, plejparte klare prezentita, kaj plejparte fidinda prezento de sia enhavo. Kelkaj tajperaroj povas konfuzi la studanton, kio bedaŭrindas. Malpli plaĉas al mi la fonologia parto. Iom duba estas la instruo ke:

“En Esperanto validas la regulo, ke ĉiam la antaŭa konsonanto konformiĝas al la posta. Do, la vorto ABSOLUTE estas elparolata kiel APSOLUTE, OKDEK kiel OGDEK, EKZISTI kiel EGZISTI, ktp. ... Oni neniam forgesu, ke la ĉefa regulo de la prononcado estas la natureco kaj ne la absoluta korekteco.” Ankaŭ la reguloj donitaj pri longeco kaj mallongeco de vokaloj ĝenas min.

Aliflanke, la aŭtoroj (Manner-Mamuĵiĉ kaj Ivo Boroveĉki, la redaktoro de la “2a ŝanĝita eldono”) tre laŭdinde inkluzivas detalan liston de landnomoj, laŭ la listo eldonita antaŭ pli ol jardeko de la Akademio de Esperanto; kaj mencias senpartie la -ata/-ita-batalon, kvankam sen klara ekspliko de la oficiala decido de la Akademio pri tio.

Por amantoj de la PAG-speca gramatikanalizado, la Kompendio de la Esperanta gramatiko (por superaj ekzamenoj) estas utila kaj havinda konsultlibro.

Donald BROADRIBB

Mirko Nabber Manner-Mamuĵiĉ: Kompendio de la Esperanta gramatiko (por superaj ekzamenoj). 2a ŝanĝita eldono. Eld. Esperanto-societo Bude Borjan, Zagreb, 2000. 109 paĝoj, broŝurita. ISBN 953-98127-0-4. Prezo ĉe FEL: 8,00 eŭroj + afranko.

JAPANIO

Kiam verda insulo nigriĝas

Forlasis insulon Miyake-zima la tuta loĝantaro pro erupciado de vulkano Oyama. Malgraŭ raportoj de la Komisiono pri Vulkana Erupcio, ke la vulkano stabilas, dum julio kaj aŭgusto Oyama plurfoje erupciis, eligante fumon, cindrojn kaj finfine magmon. Tiam oni ordonis, ke la loĝantoj — krom kelkcento da gardistoj — translokiĝu al la japana ĉefurbo Tokio, kie ili nun loĝas en provizoraj dometoj. Jen la unua fojo, ke la insulanoj devis forlasi sian hejmon kaj nur la dua fojo, ke okazis tia evakuo: en 1986 loĝantoj de najbara insulo Oosima same estis evakuitaj.

Historie Oyama erupcias ĉ. ĉiun 20an jaron: elfluas lafo kaj post kelkaj semajnoj ĉio finiĝas. Ĉi-foje la erupcio pli gravis: cindroj kovris la tutan insulon kaj cindro-fluoj detruis multajn domojn. Miyake-zima estis paradizo por bestoj kaj birdoj, sed nun verda insulo fariĝis monotone nigra.

Sursojle de malapero

Japanio estas maljunula lando kaj Miyake-zima ne esceptas. Kiam Oyama erupciis en 1983, terkulturistoj ankoraŭ havis energion por rekonstrui siajn vivojn: ĉi-foje nur malmultaj petis registaran subvencion por ripari siajn domojn kaj kampojn. Pro tio, la insulo nun staras sursojle de malapero.

En septembro pluvego inundis 190 000 domojn en urbo Nagoya: 380 000 homoj devas forlasi siajn hejmojn. Ŝajnas, ke Japanio sekuras kontraŭ krimoj, ne kontraŭ kataklismoj, kies viktimoj — eĉ en riĉa lando kiel Japanio — ne multe helpatas de la registaro. Ĉiu en Japanio devas helpi sin mem — inkluzive de la loĝantoj de Miyake-zima kaj de Nagoya.

HORI Jasuo/pg

JAPANIO

Militanto kontraŭ la milito

La 22an de aprilo 2000 mortis Taketani Mituo [micuo]. Li estis fizikisto, intima kunlaboranto kun Yukawa Hideki [jukaŭa], la unua Nobel-premiito japana, membro de la grupo pri nukleo-teorio dum kaj post ladua mondmilito, inkluzivanta alian Nobel-fizikiston Tomonaga Sinitirô [ŝin-iĉiroo]. Ne estas konate, ke li estis esperantisto, ne en la senco de movadano, sed uzanto de Esperanto por la kaŭzo de antimilitismo.

Okcidentanoj opinias, ke la japanoj estis kunlaborantoj de imperiistoj kaj ke la mortintoj de la atombomboj meritis sian sorton pro la peko. Kontraŭ tiu akceptita konkludo sin trovis inter japanoj rezistantoj kontraŭ la milito, al kiuj apartenis ankaŭ Taketani.

Unu el la fortresoj de rezistantoj sin nombris la redakcio de la periodaĵo Monda kulturo, publikigata en Kioto, la malnova ĉefurbo, konata pro sia liberala akademia fono kontraŭ Tokio, centro de la potenco. Taketani kontribuis regule al la gazeto, pro kio kaj pro aliaj agadoj li estis malliberigita sub la fifama leĝo por la publika ordo.

Dialektiko

Post la milito liaj artikoloj estis eldonitaj en libro, Problemoj de la dialektiko, en kiu estis unu en esperanto, nomata “Naturscienco kaj dialektiko”. Kiel tuj rimarkeble el la titolo, li estis marksisto, sed li ne aliĝis al la komunista partio post la milito, retenante sian sendependan pozicion. Li asertis, ke la dialektika materiismo helpis lian fizikan esploron, kaj eĉ tiun de Yukawa. Laŭ li, Robert J. Oppenheimer konis ĝin bone; tio povas esti, ĉar la edzino de tiu ĉi estis karto-portanta komunisto, kvankam ŝi eksiĝis de la partio poste.

Taketani pensis, ke dum la filozofio helpis la socisciencan analizon de Markso, ĝi ne pruvis sian efikecon en la tereno de naturaj sciencoj pro la simpla kialo, ke ĝi neniam aplikiĝis. Tial lia prozelitismo por dialektiko en fiziko. Malgraŭ lia miro, la indiferento pri ĝi inter fizikistoj estas memkomprenebla. Ĉiuj fakuloj serĉas per la metodo de sia disciplino, kiun ne povas oferi filozofio, tro ĝenerala.

Kaŝitaj kaŭzoj

Oni povus malgraŭ tio kredi ian taŭgecon en la teorio de Taketani. En natursciencoj ekzistis du fluoj: unu pozitivisma reprezentata de Kirchhoff, kiu diris, ke en meĥaniko temas pri konciza priskribo de fenomenoj kaj ne eltrovo de kaŝitaj kaŭzoj, kaj la alia klinas al hipotezado de la substanco malantaŭ la fenomenoj, kies ĉefa reprezentanto estus Planck. Wilhelm Ostwald de la famo pri la Delegacio en la historio de Esperanto eĉ ne agnoskis atomojn de la pozitivisama grundo. Oni povus analogie klasi Schrödinger al la unua. La mezon-teorio de Yukawa certe apartenis al la dua. Kio estis grava por Taketani kaj aliaj materiistoj estas, ke la Macheska empiriokritikismo estis forta apogilo de religioj kaj la kun tiuj aliancanta reakcio. Preskaŭ ĉiuj, kleraj kaj malkleraj, deklaris, ke Heisenberg renversis la fundamenton mem de materiismo per sia teorio de necerteco.

Kiam Niels Bohr vizitis Japanion antaŭ la milito, filozofoj intervjuis la mondfaman fizikiston, kaj liaj frazetoj estis adore papagataj kiel pruvo de ilia idealismo. Taketani mokis, ke iliajn demandojn li mem povas respondi kaj ke ili estus pli bone venintaj al li.

Mielluno

Nun tia polemiko estas forgesita. En Japanio, tuj post la fino de la milito eferveskis demokratio, Taketani estis unu el la korifeoj. Antaŭ la milito, la Federacio de Proleta Kulturo estis fasad-organizo de la subtera KP, kaj unu el ĝiaj fakaj unuoj estis Ligo de Proletaj Sciencistoj. Tuj post la milito, ankoraŭ mielluno de la aliancitaj potencoj, unuigitaj kontraŭ Hitlero, kaj la maldekstruloj nomis sian organizon demokrata: nun do Federacio de Demokrataj Sciencistoj (FDS). Kiam Yukawa ricevis Nobel-premion, la Ruĝa Flugo, organo de la japana KP, standardis paĝkape: D-ro Yukawa estas FDSano!, kaj estis primokita de aliaj ĵurnaloj. Yukawa estis nur laŭnoma membro. La postmilita demokratio estas nun celo de ĉiutaga insulto, kvankam sporadaj voĉoj estis levitaj favore al ĝi, ekz. de Ôe Kenzaburô, alia Nobelulo pri literaturo. Taketani silentis, restis longe en Brazilo por gvidi la evoluon de fiziko en tiu lando, kaj kiam lia nekrologo aperis, multaj murmuris: ĉu li ankoraŭ vivis?

La edzino de Taketani estas elmigrinta rusa nobelo. Ŝi kun la aĝo de 90 ankoraŭ laboras en kliniko kiel kuracisto. Ilian nupton dum la milito ĉeestis la plimulto el la siatempaj japanaj teoriaj fizikistoj, manifestaciante sian solidaron al tiu provizore elkarcerigita ribelo. Unu el ili estis Watanabe Satosi [ŭatanabe], nenia maldekstrulo, oldepoka liberala konservativulo, kies frato, alta burokrato ĉe la ministrejo pri financoj, ekzercis influon por mildigi la suferon de Taketani. Li fariĝos prezidanto de la Banko por Azia Rekonstruo en Manilo post la milito.

Japana vortaro

Al la Monda kulturo kunlaboris alia esperantisto, Sinmura Takesi, studanto de la franca literaturo sed pli bone konata kiel redaktoro de la japana vortaro, rigardata normo en Japanio, de la eldonejo Iwanami [iŭanami], kiun li, senlabora post elkarcerigo, alprenis por perlabori ĉiutagan panon. Tiun postenon li ŝuldis al sia patro, iniciatinto de tiu vortaro. Tiu ĉi estis la japano, kiu salutis la dresdenan UK en 1908 nome de la japana ministrejo pri edukado. Li estas unu el la fondintoj de la okcident-maniera lingvistiko en Japanio (ne estas, ke en Japanio ne ekzistis indiĝena lingvistiko; izolite de la ekstera mondo, kreskis lingvoscienco, kiu mirigas pro sia scienca metodo). Ricevinte la komision en Germanio, kie li studis, tra la ambasadorejo en Berlino, li studis la lingvon unu-du tagojn per pamfleto kaj salutis la malferman solenon en Esperanto sen manuskripto. Estis ne nur Tolstoj, kiu pruvis la facilecon de la zamenhofa lingvo.

Kiam Sinmura mortis antaŭ jardeko, kontribuis nekrologon en la Mondo, monata gazeto de la eldonejo Iwanami [iŭanami], citadelo de japana akademiismo, Kuno Osamu, filozofo, alia kunlaboranto al la dummilita Monda kulturo. Li ne diris unu vorton pri lia esperantisteco, ĝuste kiel kiam forpasis Taketani.

YAMASAKI Seikô

Oazoj kaj kompaso

Jen du poemlibretoj, fakte kajeroj modeste eldonitaj, kiel kutime ĉe Bero. Kanto de telegrafistoj, de Velebit, aperas post la 85a jariĝo de ĉi kroata aŭtoro. En multaj el siaj poemoj li sekvas parnasecan metrikon, tamen ne plene regule, ĉu pro neatento, ĉu pro neobservo. Alifoje li poemas proze, kaj fakte mi sentas liajn prozajn erojn pli poeziaj ol la versaj, kie la rimoj kaj ritmoj ofte iom ĝenas. Des pli kiam oni trafas platan aŭ banalan enhavon, kiel en Madrigalo aŭ Nesendita letero. Pluraj pecoj estas, nu, jes, en ordo — sed nenio nova sub la suno. Plej eksmodaj kaj ekstersezonaj mi trovas liajn verdstelismajn versojn, kiel en Omaĝe al junular-kongresoj, kun jena fino:

Benita estu Majstro-saĝo,

Homama sent’ de lia koro!

Bonas ja aliaj, kiel la klasikeca Hipoĥondrio, sed, verdire, neniu el la pecoj de ĉi kolekto impresas kiel ronde perfekta gemo aŭ juvelo. Velebit prezentas tonon alterne splenan (antaŭ morto palpeble proksima) kaj ironian, kiel montras ĉi versoj el La lasta deziro:

Ĉar stulta, mi neniam guton
da vino provis, — kapo dura,
kvazaŭ vinspecoj ĉiuj plenus
de l’ venen’ vipura.

Ankaŭ ĉe Mallia legeblas poemoj esperantismaj kun “aliro tro patosa kaj maltro originala kaj mema”, laŭ la vortoj de Neves en la enkonduko. Preskaŭ la tuta lasta duono de la kolekto konsistas el akrostikoj, kiuj, same, apenaŭ entenas atomon da poezio, krom eble en Johano, akceptebla, se konsideri la cirkonstancojn.

Tamen Marionetoj proponas plurajn poemojn tre atentindajn, kiel la titoldona Marionetoj mem, Nova Pentekosto (eble iomete tro rimdependa) aŭ Cigna kanto. Sufiĉas citi du versojn el ĉi lasta por konstati la poetikajn ambiciojn de Mallia:

Junuloj lamas. La tempospac’ etiĝas.

Por verki poezion evidente ne sufiĉas kunmeti sintagmojn kiel “serpentesplora”, “polusoj dornopikaj”, “universo ventokirla” aŭ “noce nubi”. Sed Mallia ne limigas sin al tio. Diras Ragnarsson enkonduke al sia poemaro Esploroj: “Por mi poezio estas esploro; kaj maniero kapti disfluantan senton por ĝin fiksi en spaco kaj tempo.” Kaj Neves lastsomere en KEF, la helsinka festivalo: “Poezio estas animstato”. Perfektaj difinoj. Kiel Velebit, la maltano Mallia antaŭsentas la svagan ombron de morto, sed, krom retrorigardon, li prezentas samtempe ian vivan esperon, ofte en la formo aŭ figuro de oazo. Ĉu tien kondukas lia propra esploro? Poezio estas animstato — kaj, por esploristo, ankaŭ kompaso.

Jorge CAMACHO

Carmel Mallia: Marionetoj. Eld. Bero, Berkeley, 1999. 62 paĝoj. ISBN 1-882251-28-8. Prezo ĉe FEL: 5,50 eŭroj + afranko.

Josip Velebit: Kanto de telegrafistoj. Eld. Bero, Berkeley, 1996. 78 paĝoj. ISBN 1-882251-14-8. Prezo ĉe FEL: 6,00 eŭroj + afranko.

Poezio sed ne poemoj

La nomo de Gonçalo Neves estas certe konata inter la sciuloj de la esperanta poezio. En 1999, ĉe FEL aperis lia unua persona poemaro titolita Simptomoj. Pli frue li prezentiĝis en aliaj libroj kune kun tri hispanaj aŭtoroj (konsistigante la faman iberian kvaropon), kaj en du antologioj. Ne necesas ĉi tie priskribi ĉiujn movadajn meritojn de Neves, ĉar ĉi tio estas la recenzo pri la libro mem, kaj krome la meritoj estas listigitaj dorskovrile de la libro. Do, ni transiru al la enhavo.

La libro estas stranga, samkiel strangas la entuta kreado de Neves. Homo, denaske kutimiĝinta legi rusan poezion (tia do mi estas), estas instinkte atendanta, ke la poemoj enhavos almenaŭ ritmon (ankaŭ kutime rimojn, sed ne tiom nepre). Ambaŭ mankas en Simptomoj, kaj tio frapis min de la komenco. Por pliklarigi la esencon de l’ problemo, mi foliumis kelkajn vortarojn, kaj jen kiom paradoksa rezultiĝis la konkludo pri la kreado de G. Neves. Do, lia kreado estas poezio, sed la kreaderoj ne estas poemoj! Laŭ la vortaro, poezio estas “speco de arto, kies ilo kaj materialo estas vorto, kaj kies esenco estas pensado per vortaj specimenoj (dum kiam prozo estas pensado per abstrakto, skemoj kaj formuloj)”. Ĉi tio tre taŭgas por Simptomoj. Kaj jen kio estas poemo: “Unuo de la ritme organizita belarta parolo”. Jen la kerno: ritme organizita.

Sed ne eblas, certe, diri, ke ritmo entute forestas. Neves havas sian ritmon, kaj oni povas eĉ rimarki certan logikon en la ritmo-ordo. Sed por tio necesas nemallonga laboro, kion plejparto de legantoj apenaŭ deziros fari.

Por mi la pinto de senritmeco fariĝis “Amoroj”. La poemo, premiita en 1999 en Belartaj konkursoj de UEA en la ĝenro de poemoj, estas efektive malpoemo, ĉar estas neniu aludo je ritmo kaj rimo. Tio estas disliniigita novelo:

La latina lingvo havas inan sekson.
Ŝi estas patrineca, dorlotema kaj mamnutra.
Ŝi postlasis longan historion.
Ŝi amindumis kaj amoris pli abunde
ol iu ajn alia lingvo.

Do, la “Amoroj” etendiĝas je 5 (kvin!!) paĝoj, kaj ĝi estas vere nefinlegebla. Post la eklego oni pensas: “Ho, kiom interesa temo!”, sed jam meze oni verŝajne trafoliumas la reston, sen esperi finlegi.

Ĉi tie tempas diri ankaŭ pri la enhavo de la poemoj. Neniam eblas riproĉi aŭtoron, ke leganto nenion komprenas. Eble, la leganto estas stulta. Sed se jam pluraj legantoj konfesis, ke apenaŭ ion komprenas? Por mi tio estus simptomo! La leksikono de Neves estas riĉa (ne vane li ja estis Akademiano!), li energie uzas siajn lingvokonojn, kaj pro tio la ĝenerala lingvaĵo estas tre komplika. Do, por meznivela leganto restas nur gvate gapi la drolan miksaĵon de raraj vortoj kaj lontana senco:

Gagat’ el kobro-haroj psilas forton
kiu tenas kaj kuraras
la muskolojn kie vadas
etaj feoj kun marteloj
spito-mokaj pri la lego
de duobla loza ceno.

(“Gagata”)

La temoj de poemoj de Neves, verkitaj en la dua duono de 1990-aj jaroj, en si mem estas sufiĉe strangaj kaj malkutimaj. La jam menciita “Amoroj” vere ravas per originaleco de sia temo. Krome listigindas “Pledo pri Adasismoj”, “Nia Fundamento senmaskigita”, “Niaj ĉapeloj”, ktp. Tio tre kontrastas al la pli kompreneblaj poemoj el la unua duono de 1990aj jaroj, kiam Neves serĉas inspiron en ĉirkaŭa medio, ne ligante siajn perceptojn al nia movado: “Tempesto”, “Metropolo”, “Kaŭkazo via”.

Al mi plaĉas veni regnojn de vulgaro, metropoli tra spaliroj da betonoj kaj cementoj, neniumi ĉe anguloj de obskuro kaj haladzo, spioni ĉe sakstrato reziduojn de sordido... (“Metropolo”).

La aŭtoritato de Neves kiel de Esperanto-lingvisto estas senduba. Unu mia konato, partopreninta dum la julia KEF en Helsinki la disputon “Kio, diable, estas poezio” gviditan de Neves, rakontis, ke la disputo estis tre vigla kaj interesa, kaj ke mem Neves evidentiĝis vera fakulo pri teorio de poezio. Kaj la plej interesa kaj stranga estas, ke inter la diskutitaj punktoj estis la demando, kion eblas nomi poezio, kaj kion ne. Efektive strange ...

Sed aliflanke, oni nepre ne asertu, ke tia poezio estas io ne atentinda. Tute ne, sed la originala poemaro senprefaca Simptomoj brile pruvas, ke la modernaj imagoj pri la ĝeneralaj aspekto kaj formo de poezio povas esti absolute diversaj, eĉ ene de unu kontinento (Eŭropo).

Grigori AROSEV

Gonçalo Neves: Simptomoj (originala poemaro senprefaca). Serio Stafeto n-ro 25. Eld. Flandra Esperanto- Ligo, Antverpeno, 1999. 72 paĝoj vinktitaj. ISBN 90-71205-86-X. Prezo ĉe FEL: 8,00 eŭroj + afranko.

JAPANIO

Ginza

Ĉenoj de vendejoj, kiuj vendas malaltpreze medikamentojn, kosmetikaĵojn, ktp, laŭ modelo de usona drugstore, apartenas al la plej kreskantaj branĉoj de la japana komerca mondo. Matsumoto Kiyoshi estas la plej granda tia ĉeno kun ĉ. 500 filioj en kaj ĉirkaŭ Tokio. Sed al ĝi mankis filio en Ginza, la plej fama kaj prestiĝa komerckvartalo de Tokio. Fondi tie filion aspiras ĉiuj ajn detalistoj.

Lastatempe Matsumoto Kiyoshi sukcesis malfermi tie filion, sed samtempe ankaŭ establis sin Boots [buts], ĉeno kun mil kaj kelkcentoj da filioj en Britio. Kio rezultos el ilia konkurenco?

IGARASI Takeo

SVISIO

Invadas la angla

La angla iom post iom gajnas terenon en Svisio kaj estas granda risko, ke morgaŭ ĝi fariĝos la ĉefa komunikilo inter la diversaj popoloj de la lando.

Estas en Svisio kvar lingvaj komunumoj, kaj tri oficialaj lingvoj: la germana, la franca kaj la itala. Ĝis nun, pro nacia kunteniĝo, ĉiu lernejano laŭleĝe unue lernas la plej gravan nacian lingvon (post la propra) antaŭ ol eklerni la anglan. Sed nun tiu ĉi regulo estas serioze pridiskutata. Ĉu ne plej bone enkonduki la anglan kiel unuan fremdan lingvon pro utileco kaj por havi unu lingvan komunikilon inter ĉiuj?

Politika afero

Jam en Zuriko la kantona registaro decidis ekstudigi la anglan en la elementa lernejo, t.e. antaŭ la franca, kaj aliloke oni pripensas la ideon. La kantonoj estas suverenaj kaj rajtas reformi sian lernejsistemon konforme al lokaj bezonoj kaj deziroj, konsiderante nek landan kunteniĝon, kiu estas ege politika afero, nek opiniojn de aliaj kantonoj. Cetere la loĝantaro grandparte ne kontraŭas tian antaŭenigon de la angla.

Tamen ekzistas risko, ke la angla fariĝos la plej grava lingvo de Svisio. Eĉ nun, ĝi estas oftege elektata i.a. por malaltigi la kostojn de tri-lingva reklamo-kampanjo. Tiu foje problemas pro la malfacilo ludi kun vortoj aŭ diferencoj inter idiotismoj kaj kulturaĵoj: ekz. rano estas simbolo de veterprognozo en la germana, tamen ne en la franca kaj la itala.

Eĉ oficialaj registaraj kampanjoj informas per la angla, ekz. “No drink, no drugs, no problem” (nenia alkoholo, nenia narkotaĵo, nenia problemo). Por esti laŭmoda kaj por kapti la atenton de la junularo, oni nepre esprimas ideojn en la ekonomie potenca lingvo usona.

Konsumproduktoj

Aldone pligrandiĝas la nombro de konsumproduktoj portantaj anglajn nomojn. Klare, oni vere bezonas tian interlingvon en lando, kie ĉiu pakaĵo, ĉiu etikedo donu uz-klarigojn kaj listigu ingrediencojn en almenaŭ du, tamen ofte ĉiuj tri oficialaj lingvoj. Apenaŭ restas spaco por alloga — aĉetprovoka — foto aŭ desegnaĵo.

En Romandio kaj en Tiĉino elverŝas oleon sur la fajron la fakto, ke alemanoj kutime ne esprimas sin per la sama germana, kiun kunlandanoj trudstudas en la lernejo. Ili parolas diversajn dialektojn kaj ofte mem preferas paroli kun ne-dialektanoj alian fremdan lingvon, anstataŭ paroli la germanan, kiun ankaŭ ili trovas malfacila.

Fortikaj ŝultroj

La opinio de G. Berveling (MONATO, 2000/8, p. 22) ne ŝajnas ege entuziasma pri la emo de tiu ĉi papo pardonpeti pro ĉiuj ofendoj al la homo plenumitaj je nomo de la katolika eklezio, kaj en la okazo pro la murdo de Janon Hus. Tamen Berveling devus sin senti feliĉa pro tiu iniciato: kelka devintus preni la okazon ĉar tiam la kristanoj ankoraŭ ne distingiĝis laŭ la diversaj eklezioj. Ne nur la papo havas antaŭulojn, sed ĉiuspecaj kristanoj. Kiom belas, kaj kiom malhonoras, eksterviciĝi kaj krei al si la impreson ne havi antaŭulojn, kaj do nehontaĵojn, tiujn ĉi ŝarĝigante sur la papajn ŝultrojn.

Profesorino CASTELLANO-FERRARETTO Franca, Italio

Kie la morala kohereco?

En la opinio “Tro senkosta pentemo” (MONATO, 2000/8) la penso de G. Berveling pri la papo aŭ la katolika eklezio, aludata per Romo, kuras kun pikila klareco kaj amasiĝa abundeco. Tamen io atendas senvestiĝi de malkohereco. Berveling plende sin demandas, kial Romo ankoraŭ insistas taksi la nekatolikajn ekleziojn ne veraj aŭ ne plenaj. Ĉu Berveling (kun la supoze plendantaj eklezioj ne veraj) pretus rekoni al la katolika Eklezio la kvalifikon de vera eklezio? Se ne, Berveling ne rajtus protesti; se jes, kiamaniere Berveling atribuus kvalifikon de vero al eklezio tiom abomena kaj ema al la malbonfaro kaj danĝerigo por la homoj, kian li rezultigas el siaj galope rajdantaj akuzoj al ĝi? Se la katolika eklezio eraras kaj misfaras, laŭ li, tiom obscene, ĉu licas kunlabori kun ĝi? Ne evidentas la morala kohereco.

David CASTELLANO, Italio

OLIMPIAJ LUDOJ

Torĉo de hipokriteco

Kiam estis malfermataj la 27aj Olimpiaj Ludoj en Sidnejo, Aŭstralio, Cathy Freeman [kate frimen], jam aŭstralia heroino de atletiko, fariĝis monde konata: estis ŝi, kiu metis fajron en la olimpian kalikon. Freeman elektiĝis honora portanto de la olimpia torĉo ne nur pro sia atletikeco sed ankaŭ pro sia aborigena deveno — supozeble multe pli pro sia aborigeneco.

Dum la lastaj du jarcentoj eŭrop-devenaj helhaŭtuloj rabadis de aborigenoj la teron kaj ilin ĉasadis. Tri milionoj da aborigenoj reduktiĝis al 200000. Avino de Freeman estis perforte disigita de sia familio kaj estis kulture “asimilita” al helhaŭtuloj. Aborigenoj preskaŭ perdis siajn proprajn lingvojn, kulturojn kaj nomojn.

Kaj nun, en la jaro 2000, aŭstraliaj helhaŭtuloj enscenigis Freeman, aborigen-devenan, kvazaŭ ili kritikus sin mem kaj la pasintecon de sia lando. Kia hipokriteco!

IGARASI Takeo

KOSOVO

Vojaĝimpresoj, somero 2000

De antaŭ unu jaro, Kosovo estas senvize malfermita por ĉiuj albanoj. Tion ebligis la heroeca milito de la tieaj albanoj mem kaj la energia interveno de la internacia komunumo, ĉefe de Usono. Nun la vivo tie fluas libere. Sub la internacia administrado estiĝas la procezo de ekonomia kaj politika-socia rekonstruado, stariĝas la fundamentoj por la sekura estonto de la tiea frata popolo nia.

Estis mia dua vojaĝo tien, ĉar en novembro 1999 mi vizitis Kosovon kun miaj gestudentoj de la Teknologia Mezlernejo. Ĉifoje, mi veturis tien private kun mia edzino. Ambaŭ ni devenas de tiu lando. Mi naskiĝis en vilaĝo de Lipjan, dum mia edzino devenas de gepatroj el Gjakova [ĝakova]. Dum pli ol duona jarcento, ambaŭ reĝimoj de niaj totalismaj statoj senigis nin je la rajto viziti nian patrolandon. Tial ni sentis nin feliĉaj kaj iel senpaciencaj.

Historia kaj muzea Prizren

Verŝajne ne ekzistas alia urbo en Kosovo kiel Prizren, pro ties aparta arkitektura komplekso, kiu similas fojfoje al albana Berat, pro mallarĝaj stratoj plenaj je butikoj kaj homoj, pro pratempaj muzeaj objektoj, kaj — kial ne? — pro sia etna plureco. Multaj kvartaloj kaj stratoj restis kiel antaŭe kaj posedas ankoraŭ la iaman belecon kaj fascinecon por la vizitantoj, per siaj karakterizaj domoj, pavimitaj kaj puraj stratoj, multnombraj fontanoj, metiejoj kaj brua, abunda bazaro. Estas ankaŭ novaj kvartaloj kun modernaj domoj, centre kaj rande de ĝi, kiuj tamen ne sukcesis detrui la iaman imagon de la urbo.

La promenejo ĉe Bistrico svarmas pro gejunuloj ĉiun vesperon, ĝis la malfruaj horoj de la nokto. En la Domo de Kulturo Xhemajli Berisha [dĵemajli beriŝa] eniras kaj eliras senĉese gelernantoj kaj aĝuloj, kiuj frekventas la bibliotekon. En la oficejoj de UNMIK, OSKE aŭ KFOR oni povas renkonti oficistojn de ĉiuj rasoj, samkiel tio okazas nuntempe en la tuta Kosovo.

La urbo enhavas, krom la albanan plimulton, ankaŭ civitanojn de aliaj etnoj, sed la serboj preferas vivi aparte, ĉefe en la kvartalo malsupre de la kastelo, trans la ponto sur Bistrica. Ilin gardas 24 horojn tage taĉmentoj de KFOR, samkiel oni gardas ankaŭ apartigitan ortodoksan preĝejon ene de la urbo.

Kiom longe daŭros tiel? Certe ne senlime, ĉar tio estas malnormala. Albanoj estis ĉiam tolerema popolo rilate la aliajn. La serboj, kiuj faris krimojn, devas respondi antaŭ la juĝejoj, dum la aliaj rajtas libere kunvivi kun albanoj kaj aliaj etnaj malplimultoj. Mi havas impreson, ke tia status quo, establita de internaciaj institucioj, kreas tre negativan imagon pri albanoj antaŭ la okuloj de la cetera mondo. Unuflanke albanoj kaj neserboj moviĝas libere sur la stratoj, dum manpleno da serbaj domoj restas sub gardado de tankoj, kamuflitaj aŭtoj kaj soldatoj armitaj ĝisdente, kiuj akompanas serbojn dum ilia promenado traurbe post komenciĝo de la polica horo (la unua post noktomezo). Oni devas nepre trovi solvon.

Fianĉfesto en Gjakova

Ni estis invititaj al fianĉfesto en Gjakova. Kvankam la dommastroj, la familio de Avni Çarkaxhiu [ĉarkadĵiu], spertis multajn malfeliĉajojn dummilite kaj mankis al ili ankoraŭ tri membroj perditaj aŭ enprizonigitaj en Serbio, oni jam anoncis la fianĉfestotagon. Tiamaniere oni pensis forigi iel la angoron, sed ankaŭ noti la kontinuecon de la normala vivo.

Luan Çarkaxhiu, la fianĉo, ĉirkaŭ 27-jara, ne forlasis la urbon dum la tuta militdaŭro. Kun siaj gepatroj kaj gekuzoj li vagadis de unu domo al la alia, trans la kortomuroj kaj la apuda rivereto, helpante al la malfortuloj kaj membroj de UÇK. La filo de lia onklo, Flamur, kuracisto, estis tre utila kaj necesa, samkiel dekoj da liaj kolegoj en la tuta Kosovo.

Kun la patro de Luan kaj aliaj civitanoj, Flamur estis kaptita de serbaj militistoj kaj metita kontraŭ la muron stratrande por esti pafmortigita kiel ribeluloj. Sed lastmomente feliĉa hazardo ilin savis: serba oficiro malbonfama, kiun Flamur antaŭe ege helpis dum lia restado en hospitalo, ekvidante Flamur en la amaso de pafmortigotoj, ordonis ĉesigi la ekzekuton. Mirinde, ankaŭ krimuloj scias pardoni!

Oni rakontis al mi poste alian okazintaĵon, kun juna serba soldato kiu akompanis la homamasojn de albanoj survoje al la ŝtatlimo kun Albanio. Tiu junulo helpis al albana patrino kunportante sur siaj ŝultroj unu el ŝiaj ĝemelaj beboj. Nature, la popoloj jam kutimiĝintaj kunvivi dum jarcentoj, ekmilitis unu kontraŭ la alia pro insido kaj trompado fare de siaj fipolitikistoj!

En Gjakova okazis multaj murdoj, estis tute bruligita duono de la urbo, estis forkaptitaj centoj da viroj kaj virinoj al Serbio, pri kies sorto oni ankoraŭ nenion scias. Tiel, oni enprizonigis en Belgrado la filon de Fahredin Meçe [meĉe], bofilo de Avni. Dritan Meçe estis studento en fakultato pri medicino (farmakologio) en Belgrado. Je la 27a de aprilo 1999 en la studentan domon eniris perforte taĉmento da serbaj policistoj kaj arestis lin kaj aliajn studentojn. Dum 8 monatoj oni restigis ilin en polica demandejo, devigante ilin per turmentado konfesi sian “krimon”, t.e. “enplektiĝon en terorismaj agoj kontraŭ la ŝtato”. Kvankam antaŭ la juĝejo ili neis la akuzon, oni kondamnis ilin je 7 ĝis 12 jaroj da prizono. Fahredin, elspezante multe, sukcesis viziti sian filon en la centra prizono de Belgrado, sed li ne scias kio okazos poste al lia filo kaj al miloj da aliaj enprizonigitoj en Serbio.

La fianĉfesto okazis laŭ la gjakovaj tradicioj. Estis en ĝi multaj invititoj, oni plenumis ĉiujn tiuokazajn ritojn, la homoj jam forgesis provizore la streĉon de tiuj ĉi malfacilaj tempoj. La nova paro, studentoj ĵus diplomitaj je juro kaj ekonomiko, deziris al ili pacon, prosperon kaj estontecon. Albanoj kapablis ĉiam fronti ĉiun plagon kiu trafis al ilia pordo, pacience, optimisme kaj malvarmsange.

Tion mi konstatis ankaŭ iun dimanĉan matenon en Çabrat [ĉabrat]. Inter 250 forbruligitaj butikoj, metiejoj kaj aliaj domoj, inkluzive la faman malnovan moskeon de Hadumi, mi vidis du masonistojn kaj civitanon kiuj estis rekonstruantaj unu el la ruinigitaj butikoj. La butiko estis jam tegmentita kaj en iliaj okuloj sentiĝis decidemo kaj certeco pri la estonto. La butikomastro rakontis pri la tuta kvartalo, pri la advokato murdita kaj aliaj dekoj da mortigitoj dum ilia fuĝado, pri kelkaj domoj kiuj eskapis la detruadon, pri usona fonduso entrepreninta la restarigon de la fama bazaro de Gjakova, Çarshia [ĉarŝia] e Madhe, unu el la plej grandaj en albanaj teritorioj.

Dum interbabilado kun diversaj civitanoj, oni ekscias de ĉiu pri nova historiaĵo. Tiel, oni rakontis al mi pri iu albana poŝtoficisto, de kiu serba kolego, enveninta en lian hejmon tute vizaĝmaskita, postulis 50 000 germanajn markojn. Ricevinte la monon, la serbo foriris, sed la albano lin ekkonis kaj vokis: “bonan tagon kamarado...!” Tio estis fatala por la albano, ĉar lia serba kolego, pro timo de senmaskiĝo, returniĝis kaj mortpafis lin.

Alia albano, eksbatalanto en la vicoj de partizana armeo dum la dua mondmilito, poste alta oficulo en la eksa jugoslava ŝtato, estis devigita transpasi kun familio la landlimon, ĉar la serbaj militistoj ne distingis lin de la aliaj, eĉ ne pro fakto ke li estis eksbatalanto partizana. Li diris al mi, ŝokite, ke oni agis tiamaniere, ĉar “pli bona estas viva Leko, ol la tombo de Leko.” (Leko estas mallongigo de Aleksandro la Granda).

Sihana, junulino 22-jara, diplomitiĝanta pri teorio de muziko, ankoraŭ estis ege streĉita pro la pasinta milito. La lastan tagon de la milito, ŝi biciklis al la centro de la urbo por atendi la trupojn de NATO, ĉar tiel informis ŝin iu maljunulo. Anstataŭe, ŝi renkontis tie la serbajn militistojn, pretajn por forveturi el la urbo. Unu serbo volis mortpafi ŝin, sed la kuglo devojiĝis pro interveno de alia soldato, tiel bonŝance nur trafanta la bicikloradon. La milito forrabis la gajecon kaj rideton, aparte de junuloj. Nun tio estis redonata malfacile, eĉ unu jaron poste.

En Priština

Survoje al Priština [priŝtina], oni sentas plezuron ekvidante miraklan pejzaĝon: verdajn kampojn kaj ebenaĵojn, arbarigitajn kaj malkrutajn montetojn, multe da birdoj kaj kiajn ajn veturilojn transportantajn homojn kaj konstrumaterialojn. Ie, apud ponto gardata de rusaj trupoj, okulfrapis min stakoj da rubaĵoj sur ambaŭ flankoj de la aŭtovojo, laŭlonge je centoj da metroj. Demandite pri la kialo, la busŝoforo respondis naive, ke oni faras tion intence ĉar rusoj militservas ĉi tie. Vera absurdaĵo! Tio estas nia tero, la tero de albanoj, do ĝi estas konservenda de ni mem tre pura!

Priština aperas post iom pli ol 90 minutoj da veturado. Ĝi ne estas tiom proksime, sed la vojoj estas bonaj kaj la veturiloj iras ĉi tien je rapideco ne malpli ol 80 km hore. La busstacidomo, samkiel en Prizren kaj Gjakova, estas bonorda kaj komforta. (Mi bedaŭras ke en Albanio oni ne trovas tiajn.) La urbo stariĝas tre moderna sur kelkaj belaj montetoj. Oni apenaŭ distingas en ĝi la malnovajn kvartalojn. Ankaŭ tiaj objektoj kiel la tri moskeoj (la malgranda, la mezgranda, kaj la granda) estas nun parte ĉirkaŭataj de novaj domoj. Oni trovas pluretaĝajn domkompleksojn en Dardanija, Ulpiana, en la Centro kaj aliloke, dum sur terasoj de Dragodan, Bregu i Diellit (La Bordo de Suno), Velanija, Taxhligje [taĝlidĵe] vidiĝas belaj vilaoj du- aŭ tri-etaĝaj.

Mirinde, ankaŭ ĉi tie mi rimarkis la fenomenon aperintan en Albanio: senpermesajn kaj senkriteriajn konstruaĵojn. Oni starigis etaĝaldonojn kaj kioskojn aŭ adaptis ejojn por vendejoj, kafejoj aŭ restoracioj ktp, ne nur en urbo, sed ankaŭ en ĉirkaŭaĵoj, ĉefe en la teroj posedataj de la ŝtato. Iu tagĵurnalo aperigis, en tiu periodo, la nomliston de homoj kiuj agis kontraŭleĝe, kiel antaŭaverton pri ilia maldigna aŭdaco kaj malrespondeco. Sendube, la nova civila ŝtatpotenco intervenos por gardi la ĉarmecon kaj belecon de la urbo.

Jam finiĝis la registrado de loĝantaro pli ol 16-jara por la balotoj de la 28a de oktobro 2000. La homoj diskutis al kiu politika forto ili donu sian voĉon. En multaj hejmoj, ankaŭ en vilaĝoj, mi vidis surmure la portreton de Ibrahim Rugova, dum iu studento pri albana lingvo, kies fratinon serboj mortigis ene de la hejmo, diris senhezite ke li eĉ ne balotos. Alia lia kolego opiniis ke nur la partio de Thaçi [thaĉi] certigus la sendependecon de Kosovo. Kiel ajn, albanoj tie mem decidos pri sia estonto. Multaj el ili kritikis akre ne nur la okazojn de perforta proprietiĝo de alies posedaĵoj, ankaŭ de serboj aŭ ciganoj, sed ankaŭ la politikajn murdojn, kiuj fojfoje okazis fare de ekstremismaj armitaj grupetoj. Ĉiuj tiuj grave damaĝis la albanan aferon en la internacia areno, dum la serbaj propagando kaj lobiado estis ankoraŭ fortaj.

Renkontiĝo kun Adem Demaçi

En Priština mi ĝuis varman renkontiĝon kun Adem Demaçi [demaĉi], laŭreato de Saĥarov-premio, en lia hejmo. Mi demandis lin pri du problemoj: la albanaj politikaj ostaĝoj en Serbio kaj la Universitato de Tetovo en Makedonio.

Sinjoro Demaçi diris, ke la afero de ostaĝoj estas ja granda malfeliĉaĵo por ĉiuj ni, sed la internacia faktoro nun estas malsufiĉe potenca por devigi Serbion liberigi ilin. Estas ja interesoj de apartaj ŝtatoj, kiuj havis ekonomiajn interkonsentojn kun la eksa Jugoslavio, kiel Francio, Grekio, Italio. Same oni devas harmoniigi la interesojn de 15 landoj de EU, de 19 landoj de NATO, de 49 landoj de OSKE, de 189 landoj de UN, ktp. Kosovo estas ja la nodo, kie interplektiĝas ĉiuj tiuj interesoj. Al la serboj konvenas, pro du kialoj, la ostaĝoj: unue, por demonstri sian suverenecon sur Kosovo, kio, iamaniere, estas konfirmita ankaŭ de rezolucio de UN post finiĝo de milito; due, pro materiaj profitoj, ĉar por ĉiu ostaĝo liberigita Serbio ricevas dekmilojn da germanaj markoj rekompence de albanaj familioj. Tiuj lastaj forvendas sian tutan riĉaĵon, nur por liberigi siajn hejmulojn.

Rilate la universitaton de Tetovo, li ne apogas ŝtatan universitaton enkadre de Makedonio, ĉar tiuokaze oni devas sekvi la planprogramojn makedonajn, kaj la kvalito ne estus pli alta. Li aldonis, ke li favoris kaj favoras privatan universitaton, financotan ekde nun je 5-6 milionoj da usonaj dolaroj, per kiuj oni povus aĉeti ekipaĵojn je progresinta teknologio kaj varbi kvalifikitajn profesorojn el Usono kaj aliaj landoj. La fremdaj helpaĵoj daŭros multajn jarojn kaj celas la pretigon de novaj generacioj de albanaj kadroj, laŭ modelo kaj nivelo okcidentaj. Li tial konsideras aventureca kaj malnoveca la nunan ekziston de universitato en Tetovo, kies rektoro, Fadil Sulejmani, mezgrada kadro pri albana lingvo, kaj ties anstataŭulo, je dubinda pasinteco, baraktas por sia ekzistado kiel gvidantoj kaj ne pri la estonto de albanoj tie.

Albanoj ne kapablas subteni per siaj elspezoj eĉ la mezlernejojn, ĉar iliaj pojaraj enspezoj apenaŭ transpasas 300 germanajn markojn. Dume el Okcidento oni proponas konsiderindajn materiajn helpaĵojn, kondiĉe ke oni starigu privatan universitaton. Konklude, li jesas al albana privata universitato.

Tiujn tagojn, dum televizia konversacio, oni reelsendis kronikaĵon el la jaro 1993, kiam sinjoro Adem Demaçi antaŭvidis la politikajn evoluaĵojn de la du lastaj jaroj. En la studio li ankaŭ estis invitita. Demandite de la ĵurnalisto, ĉu la albanoj sin sentas liberaj nun en Kosovo, Demaçi respondis: “Sendube ne, ili ja libere enspiras, sed ili ankoraŭ ne estas liberaj, ĉar ili ne komandas mem. Por ke ili fariĝu liberaj, ili devas tion pravigi per siaj agoj antaŭ la mondo, tio estas ili devas konsciiĝi politike, labori por Kosovo, kiel eŭropaj civitanoj.” Mi aŭdis el lia buŝo, ke albanoj devas fari plejeblon por plibonigi sian imagon je la okuloj de la mondo, evitante kian ajn eksceson, konforme al sia sana kaj pozitiva morala tradicio.

La Groto de Gadime

Unu el niaj vojaĝceloj estis la fama Groto de Gadime, situanta tre proksime de mia naskiĝvilaĝo. La groto, je la fino de la jaroj 1960 malkovrita tute hazarde de vilaĝano, kiu eligis ŝtonojn por konstruado, havas praecon je 80 milionoj da jaroj! Ĝi konsistas el tri etaĝoj, havas multajn malgrandajn lagojn, naturajn labirintojn kaj miraklajn halojn. Stalaktitoj kaj stalagmitoj en ĝi formas plej diversajn figurojn. Ĝi rezistis al la ŝtormo de la jaro 1999, danke al siaj laboruloj, aparte al sinjoro Nazif Tasholli, kiu servas tie sindoneme de antaŭ 24 jaroj.

Ie ni vidis kristalon je formo de du fingregoj, al kiu serboj detranĉis unu el la fingregoj. Certe, se estus tri fingroj (serba simbolo), rimarkigis Nazif humure, ili restus nedamaĝitaj ... Tiel serboj agis ankaŭ kun alia kristalo, je formo de la agloflugilo. Laŭ kalkuloj de sciencistoj, por formiĝo de unu milimetro da kristalo, necesas 30 000 jaroj.

Ni vidis paron de stalaktito kaj stalagmito alproksimiĝintaj unu al la alia, kiuj ektuŝiĝos nur post 1,5 milionoj da jaroj da jaroj! La paro estis baptita Romeo kaj Julieta. Multaj junaj kaj maljunaj paroj fotigis sin tie. En alia loko, alia tia paro da kristaloj aspektis tiel proksima, kvazaŭ ektuŝiĝinta, sed ne, ekzistis spaco je unu milimetro, do la ektuŝiĝo okazos post 30 000 jaroj! Ie la vizitanto vidas du kristalojn samtipajn, similajn al la homa lango, kiujn la ĉiĉerono nomis la bopatrina lango, sed tuj poste aperas simila lango, nomata la lango de bofilino, same longa ...

La groton de Gadime jam vizitis pli ol 20 000 gelernantoj, tamen ankoraŭ oni ne rericevis la monsumon elspezitan por ĝia regulado kaj bonordigo. Certe, en la estonta libera Kosovo, la groton vizitos miloj da turistoj el Albanio kaj fremdlandoj.

Kosova vilaĝo

Albanoj en Kosovo sin distingis ĉiam per sia granda volo je laboro. La fertila tero de Kosovo pliriĉiĝis per senlaca laboro de ĝiaj agrikulturistoj. Ni vidis ke multaj vilaĝanoj konstruis jam belajn vilaojn, meblitajn kaj provizitajn per akvo kaj elektra energio, kiel en la urbo. Faik Hoxha [hodĵa] en Çellopek [ĉelopek] antaŭ 20 jaroj instalis sistemon de elektra pumpado, certigantan akvon 24 horojn tage, kaj alian sistemon por akvumi la agron. Ni vidis traktoron, veturilon kaj higienan bovinejon. La agro produktis, krom la cerealojn, ankaŭ legomojn kaj kiajn ajn fruktojn. Ĉiujn tiujn la serba armeo provis forrabi kaj detrui, sed multaj vilaĝanoj ne forlasis siajn terpecojn.

En la vilaĝo Hajmali, apud Priština, ni rimarkis la vilaojn de la fama aferisto Bexhet Pacolli [bedĵet pacoli], uzitajn dummilite kiel rifuĝejojn de serbaj oficiroj. Multaj elmigrintoj revenis porĉiame el diversaj landoj de Eŭropo. Ili konstruis kaj pligrandigis siajn loĝejojn, agrikulturan teknikon kaj la vilaĝajn stratojn. Similaj vidaĵoj estis ankaŭ en Gllavica, Gadime, Llukagji [lukaĝi], Babush, Mirash k.a.

Shemsi Reçica [ŝemsi reĉica], profesoro pri matematika logiko en filozofia fakultato, estis rekonstruanta sian hejmon, kien li revenis kun sia familio el la germana Kaiserslautern. Same, Ismet estis stariginta modernan vilaon, kiun envius ĉiu aferisto en la urbo. Kompreneble en Kosovo ekzistas ankoraŭ multaj vilaĝoj tute bruligitaj kaj multaj familioj vivas daŭre en la tendoj donacitaj de KFOR, sed io estas certa: tia mizera stato ilia ne longe daŭros, ĉar la tieaj albanoj estas laboremaj kaj optimismaj pri sia estonteco. Dum intimaj interparoladoj en la sidĉambroj de la vilaĝo, oni rakontas al mi pri la tagoj de milito, pri la vagado de homoj de unu kvartalo al la alia, de unu vilaĝo al la alia, por eskapi la persekuton kaj murdon fare de la barbara serba armeo.

Multaj el ili transpasis la landlimon kaj rifuĝis ankaŭ en Albanion, kiel en Hamallaj de Durrës [dures], en Lezhë [leĵ], Kukës [kukes], Sarandë [sarand] kaj aliloke. Tiel ili amikiĝis ankaŭ kun homoj de “Malnova Albanio”.

La Preĝejo de Sultano Murat

Ne malproksime de la ĉefurbo, en la vilaĝo Mazgit, apud Obiliq, staras la Preĝejo de Sultano Murat la Unua. Ĝia prizorgantino, islamana bosnianino Sanije Tyrbetari, akceptas nin varme kaj klarigas multajn faktojn el la historio. El ŝia buŝo mi eksciis, ke Sultano Murato la Unua estas mortigita de albano nomita Miloŝ el la albana vilaĝo Kopiliq en Drenica, sed serboj malprave alproprietigis lin al sia gento. La preĝejo nun, kiel antaŭe, estas gardata de albanoj mem, kiel islama kultobjekto, ne rilatanta multe al Sultano.

Sur alia monteto, proksime de ĝi, staras ekde la jaro 1953 ŝtonturo 15 metrojn alta, memore al la legendeca Batalo de Kosovo-Kampo, en junio de la jaro 1389. Antaŭ 11 jaroj, Slobodan Miloŝeviĉ arigis tie milionon da serboj el la tuta Serbio por memorigi la okazintaĵon, kiu, laŭ serboj, simbolas heroecan spiriton kaj glorecon de serboj. Ili, tute maljuste, neas la kontribuon de ĉiuj popoloj de iama Balkanio, inkluzive de pli multnombraj albanoj, gvidataj de du princoj Gjergj Balsha la Dua [ĝerĝ balŝa] kaj Arianito. Kun ni vizitis tiun monumenton ankaŭ tri hungaroj, oficiroj de KFOR, kiuj diris, ke en tiu batalo partoprenis kaj komandis ankaŭ ilia tiama fama reĝo Janoŝ Huniado. Do temas pri koalicio de balkanaj popoloj kontraŭ osmanaj hordoj.

Mirinde, la monumento estis gardata de taĉmento de norvegaj trupoj, ĉar iu tentis damaĝi ĝin per grenadoj. Kial do? Albanoj devas mem gardi tiun memorigaĵon, ĉar tio spegulas ilian pasintan glorecon. Kompreneble, oni devas korekti ĉiujn serbalingvajn surskribojn en ĝi, montrante al la vizitantojn nur la veron, en diversaj lingvoj.

La reformoj de UNMIK

Dum niaj interparoladoj kun multaj civitanoj, ni sentis ilian maltrankvilecon pri la nuna amasa senlaboreco. Pro siaj bezonoj, la internaciaj instancoj dungis provizore milojn da albanoj. Sed poste, kiam tiuj instancoj ne plu estos en Kosovo?

Same, UNMIK entreprenis vicon da reformoj por redukti la laboristaron en diversaj entreprenoj, per enigo de pli alta teknologio. Tiel, en Elektroekonomio de Kosovo, kie estas nun 10 000 laboristoj, necesas laŭ kalkuloj de UNMIK nur 4500; en sanprotektada sistemo nun laboras 13 000, sed oni bezonas nur 7000, ktp. Oni akceptis ĉi-jare en universitato nur 4500 novajn studentojn anstataŭ 7100 en la lasta lernojaro! Ĉi tiuj problemoj postulas solvon, ĉar la senlaboreco estas alia granda malbono por la estonta Kosovo. Ni esperu, ke prikonsiderante la riĉaĵojn de la lando, Kosovo plimildigos ankaŭ tiun ĉi problemon.

Publika ordo en Kosovo

Mi povis konstati relative bonan publikan ordon en la tuta lando. Mi devas konfesi, ke la vivo tie estis pli sekura ol en Albanio mem, kie la ŝtatpotenco estas tute forigita. Multfoje mi vojaĝis nokte de unu urbo al alia kaj de vilaĝo al urbo, tute senĝene kaj senprobleme. Mi vidis homojn promeni en Priština, pro varmego, ĝis la malfruaj horoj de la nokto. La internacia polico kaj nove trejnitaj policistoj jam kontrolas sufiĉe bone la trafikon. Oni ne rajtas veturi dudirekte en plejmulto de la urbaj stratoj, transpasi la difinitan rapidecon en certaj partoj de la interurbaj vojoj, parkumi sian aŭton kien ajn, ktp.

Mian akompananton, iunokte, skandinava policisto tre ĝentile, sed tre maltolereme monpunis je 50 germanaj markoj ... Mi rimarkis survoje policistojn mezurantajn la rapidecon de veturiloj per radaroj. En Kosovo okazas bedaŭrinde ankaŭ krimoj, sed, kiel rimarkigis unu el iamaj ĉefoj de KFOR, ili estas malpli ol en, ni diru, Berlino, kie vivas pli da homoj. Kompreneble, multaj misinformoj kaj troigoj estas produktitaj en la oficejoj de sekreta serba polico.

Vizitu Kosovon!

Unuavice Kosovon devas viziti la albanoj de aliaj teritorioj, ankaŭ el Albanio, ĉar dum duonjarcento ties gejunuloj eklernis pli multe pri Afriko ol pri ĝi. Pluraj albanoj sekve opiniis, ke Kosovo estas nur iu distrikto aŭ granda vilaĝo, kaj ne vasta lando kun almenaŭ 25 urboj kaj raraj belaĵoj. Sed Kosovo estos malfermita ankaŭ por la cetera mondo, unuavice por eŭropanoj, kiuj povos tiel koni ĝin pli realisme kaj korekti kiun ajn malpravan opinion pri ĝi, disvastigatan de diversaj informfontoj. Kosovo estas alirebla per busoj, aviadiloj kaj aliaj veturiloj, ankaŭ tra Albanio.

Bardhyl SELIMI

KFOR: la pacigaj UN-milittrupoj en Kosovo

NATO: Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo

OSKE: Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo

UÇK [UĈK]: albana mallongigo de la Armeo por Liberigo de Kosovo

UN: Unuiĝintaj Nacioj

UNMIK: nomo de la UN-administracio de Kosovo

1. Hadumo-moskeo en kvartalo Cabrat de Gjakova, kiu estis detruita samkiel 250 objektoj (metiejoj, butikoj, vendejoj) en la sama kvartalo.

2. Domo en Gjakova.

3. Kvartalo en la historia kaj muzea urbo Prizeren.

4. Marmora Groto en Gadime apud Lipjan.

5. Monumento omaĝe al la Batalo de Kosovo-Kampo 1389.

6. Ortodoksa preĝejo apud la moskeo en la sama korto — signo de religia toleremo de la albanoj.

ĈEĤIO

La mezepokaj judaj mortintoj fine trankvilaj

La londona “Komitato por la savo de judaj tombejoj en Eŭropo” prezentis plendon al la Eŭropa Kortumo de Homaj Rajtoj en Strasburgo pri la afero de judaj tomboj en Vladislavova Strato en Prago. “Ni insistas ĉe la ĉeĥa registaro, ĉe la ĉeĥaj civitanoj kaj ĉe la internacia komunumo pri haltigo de tio, kion mi povas nomi ŝtate regata vandalismo ”, diris rabeno Abraham Pinter.

Pri kio temas?

Iuj eksterlandaj legantoj eble timas, ke estas endanĝerigita la fame konata malnova juda tombejo en la juda urboparto de Prago. Sed tiu ĉi tombejo, ĉiutage vizitata de miloj da turistoj, neniel estas endanĝerigita kaj plu restas perlo de Prago.

Temas pri tute alia tombejo, pri la plej malnova juda tombejo en Eŭropo, menciita jam en la jaro 1253. Pro la kreskado de la tiama urbo, la ĉeĥa reĝo Vladislavo Jagelono ordonis en 1478 likvidi la tombejon kaj ŝanĝi ĝin en konstruparcelojn. Dum jarcentoj estis konstruataj domoj sur tiu ĉi loko, ambaŭflanke de la strato, kiu portas la historian nomon Vladislavova honore al reĝo Vladislavo. Fine de la 19a jarcento ambaŭflanke de Vladislavova Strato estis konstruitaj multetaĝaj domoj.

En 1997 la Ĉeĥa Asekur-Kompanio (ĈAK) komencis tie konstrui novan domegon kun du subteraj etaĝoj por garaĝoj. Estas interese, ke la praga Instituto por Memoraĵ-prizorgado komence rifuzis doni permeson por la konstruado en Vladislavova Strato, ĉar tie troviĝas restaĵoj de la iama juda tombejo. Sed poste iel okazis, ke ĈAK tamen ricevis la permeson. Kaj tial la konstrulaboroj komenciĝis, sed en 1998 ili estis interrompitaj, ĉar oni efektive trovis korporestaĵojn el la iamaj tomboj. Arkeologoj tuj komencis esplori la trovaĵojn. Ili elterigis 160 korporestaĵojn sur terpeco 40 metrojn longa kaj 10 metrojn larĝa. La korporestaĵoj estis fake esploritaj kaj konservitaj en la Instituto por la Memoraĵ-zorgo. Laŭ normalaj kutimoj la trovitaj korporestaĵoj estus pie enterigitaj en iu funkcianta tombejo, kaj la konstrulaboroj povus senĝene daŭri plu. Sed ĉi-okaze estis alia afero, ĉar temis pri la plej malnova juda tombejo de Eŭropo!

La serĉado de akceptebla solvo

Pri la problemo de la malkovritaj tomboj traktis ĈAK kun la ministrejo pri kulturo kaj kun judaj religiaj rondoj sufiĉe longe. Dume la supera landa rabeno, Efraim Sidon, ricevis leteron de la supera israela aŝkenaza rabeno, Jisrael Mair Lau, kiu rifuzis ian ajn eblon de konstruado sur la loko de la tombejo. Laŭ Sidon estas nepermeseble konstrui super, sur aŭ sub ili.

Post longaj diskutoj kaj serĉadoj de kultura solvo de la problemo, pri la afero fine komencis okupiĝi ankaŭ la ĉeĥa registaro. En marto 2000 ĝi decidis, ke la 40-metra areo kun la tomboj estos ĉirkaŭbetonita en formo de iuspeca sarkofago kaj restos en sia loko, sed ĝi fariĝos konsistaĵo de la nova konstruaĵo. La tombo-loko estis proklamita nacia kultura memoraĵo. La ŝanĝo de la projekto kaj de la konstrulaboroj kostos cent milionojn da ĉeĥaj kronoj, por kio la registaro disponigos 45 milionojn el la ŝtata buĝeto. La ceteron pagos la asekur-kompanio. Cetere, ĝi jam perdis cent milionojn pro la interrompo de la konstrulaboroj.

Unu tagon poste la registara decido estis anoncita en aparta kunveno de reprezentantoj de la registaro, de ĈAK, de la praga juda komunumo, de la usona ambasado kaj de Komitato por Konservado de la Usona Heredaĵo en Eksterlando. La ĉeestantaj partioj esprimis sian aprobon pri la decido de la ĉeĥa registaro. Ankaŭ reprezentantoj de la usona juda komitato aprezis la kompromison, ke la korporestaĵoj estos konservitaj en neŝanĝita pozicio.

Tamen aperis problemo koncerne la revenon de la korporestaĵoj elprenitaj por arkeologiaj esploroj. La praga juda komunumo insiste postulis, ke la enterigo de la restaĵoj okazu kun religia ceremonio, sed tion kontraŭstaris la estroj de ĈAK, ĉar laŭ la judaj religiaj reguloj ĉiu tombo devus havi difinitan ĉirkaŭspacon, kio postulus pligrandigi la terblokon kun la tomboj. Ankaŭ laŭ la ministro pri kulturo ne eblas per religiaj ceremonioj renovigi tombejon likviditan jam antaŭ kvincent jaroj.

Do, kvankam la afero estis solvita per la registara decido aprobita de enlandaj kaj eksterlandaj judaj reprezentantoj, tamen okazis, ke kvardeko da eksterlandaj ortodoksaj judoj kunvenis antaŭ la konstruloko en Vladislavova Strato, ĝuste kiam estis reenterigotaj la korporestaĵoj esploritaj de arkeologoj. Laborantoj de ĈAK malebligis al ili enpaŝi la konstruejon pro sekurecmotivoj, kaj la korporestaĵoj ne estis enterigitaj, sed dume provizore lokitaj en la pietat-salono de la nova juda tombejo.

Eksterlandaj protestoj

Jam dum la traktado pri konservado de tomboj en Vladislavova Strato okazis manifestacioj de ortodoksaj judoj antaŭ la ĉeĥaj ambasadoj en Londono kaj Bruselo. La manifestaciantoj, venintaj por preĝi kaj rememori la mortintojn, petis, ke la ĉeĥaj aŭtoritatoj baldaŭ solvu la aferon. Tamen pro diversaj kialoj la plenumo de la registara decido estis prokrastita, kio maltrankviligis reprezentantojn de eksterlandaj judaj organizaĵoj. “La sola ebla vojo por ni estas publika protestado ĉe ĉeĥaj ambasadoj”, avertis en sia letero la direktoro de la Komisiono por Konservo de Eŭropaj Judaj Tombejoj en Londono, rabeno Abraham Ginsberg. Kaj li aldonas: “Ĝi estos protesto de la hebrea nacio kontraŭ tiu ĉi rompado de homaj rajtoj kaj religiaj liberecoj.”

La 24an de julio la usona ambasadoro en Prago, John Shattuck, dum sia kunveno kun la ĉeĥa ministro pri kulturo, Pavel Dostál, esprimis averton, ke la eventuala neplenumo de la judaj postuloj koncerne la likviditan tombejon en Vladislavova Strato povas havi “malfavorajn internaciajn kaj komercajn sekvojn” por la ĉeĥa respubliko. La proparolanto de la usona ambasado klarigis, ke Usono kredas, ke la daŭrigo de la diskuto inter la partoprenantaj partioj helpos solvi la restantajn demandojn.

Laŭ eldiro de la ĉeĥa ministro pri eksterlandaj aferoj la ĉeĥa respubliko respektas la starpunkton de Usono, sed la solvo de la konflikto pri la mezepoka juda tombejo estas nemiskompreneble interna afero de ĈAK, de la praga juda komunumo kaj de la ĉeĥa registaro.

La Ĉeĥa Asekur-Kompanio daŭrigas plu la konstrulaborojn kaj opinias, ke por ĝi la sola aŭtoritata dokumento estas la marta decido de la registaro. Laŭ la ministro pri kulturo, la asekurkompanio “kontribuis al solvo akceptebla por ĉiuj interesiĝantaj partioj. Bedaŭrinde en la traktadoj kun judaj organizaĵoj denove ripetiĝas tio, ke oni ion interkonsentas, sed tuj poste tio ne plu validas.”

Dume, eksterlandaj rabenoj rifuzis la registaran decidon konservi la restaĵojn de la iama tombejo en la neŝanĝita loko en formo de sarkofago kaj kiel parto de la konstruaĵo de la asekur-kompanio. Laŭ ili tio signifas kompletan neniigon de la tombejo, ĝian ŝanĝon en betonblokon kaj profanadon de la rajtoj de la mortintoj.

Fina solvo bona, ĉio bona

Ŝajnas, ke la lasta solvo de la afero, kiun prezentis la praga juda komunumo, estas vere la fina. La komunumo decidis, ke la elterigitaj korporestaĵoj estos enterigitaj kun religia ceremonio en la nova juda tombejo kaj malakceptis la premon flanke de eksterlandaj ortodoksaj grupoj, postulantaj renovigon de la tombejo, likvidita antaŭ kvin jarcentoj. Samokaze la komunumo rifuzas iujn ajn provojn pri plendoj antaŭ tribunaloj. Kaj la betonan sarkofagon de la konstruaĵo de ĈAK ĝi komprenas kiel kompromison konservantan la tombojn trovitajn sur la konstruejo.

Laŭ ĉeĥaj politikistoj la juda plendo al la strasburga tribunalo estas senbaza, ĉar la konstruado okazas akorde kun la enlanda juro. Cetere la rabena plendo devus koncerni ĉiujn konstruaĵojn ne nur en Vladislavova Strato, sed ankaŭ en la stratoj najbaraj.

La decido de la praga juda komunumo sekve prezentas prudentan kompromison kaj bonan solvon de la afero, kiu tiom ekscitis iujn eksterlandajn judajn rondojn, ofte nebone informitajn.

Jiří PATERA

Mak-ulita

Apelacios kontraŭ enkarcerigo kaj monpunoj malmuntintoj de rapidvorejo apartenanta al la firmao McDonalds [makdonaldz]. Fine de proceso en Millau [mijó], Francio, la ĉefaginto, José Bové [ĵozé bové], estas kondamnita al tri monatoj en prizono, malgraŭ tio, ke li kaj liaj kunlaborantoj ne detruis la restoracion sed portis la malmuntitajn pecojn al la loka prefektejo. Tiel ili volis protesti kontraŭ merkato-regado fare de grandaj entreprenoj. Subtenis la akuzintojn dum la proceso surstrataj manifestaciantoj, kiuj prezentis eblojn pri aliaj vivmanieroj.

Michel MARKO/pg

AŬSTRIO

Sankcioj malsankciitaj

La sankcioj de la 14 ceteraj ŝtatoj de Eŭropa Unio (EU) kontraŭ Aŭstrio estis forigitaj en septembro. EU enkondukis la sankciojn en februaro pro la eniro de la ekstremdekstra Libereca Partio en la koalician registaron. Krome ties tiama ĉefo Jörg Haider [jerg hajda] estis akre kritikata pro liaj rasismaj kaj ksenofobiaj eldiroj.

Laŭ EU, la sankcioj estis utilaj. Dum sepmonata periodo oni sekvis la rekomendojn de tripersona komisiono, konsistanta el t.n. “saĝuloj”, kaj esploris homajn rajtojn rilate eksterlandanojn en la alpa respubliko. Tamen la Libereca Partio kaj ties influo sur la registaro en Vieno estigis zorgojn: tial la 14 ŝtatoj interkonsentis pri “speciala atentemo” rilate la partion, kies detaloj estos ellaboritaj sub la franca prezidanteco.

Granda sukceso

La aŭstria federacia kanceliero Wolfgang Schüssel [volfgang ŝusel] bonvenigis la forigon de la EU-sankcioj. Li opiniis la ĉesigon “granda sukceso por Aŭstrio” kaj emfazis, ke la Eŭropa Unio denove estiĝas unu familio. Susanne Riess-Passer [zuzane ris pasa], ĉefino de Libereca Partio kaj vickanceliero, opiniis, ke venkis prudento. Laŭ ŝi, EU konsistas denove el 15 egalrajtaj ŝtatoj, en kiuj civitanoj decidas pri sia parlamento kaj pri sia registaro. La “atentemo” rilate ŝian partion ŝajne ne ĝenas ŝin.

Tamen, malgraŭ la forigo de la eŭropaj sankcioj, Usono kaj Israelo decidis reteni sian distancon. Laŭ la israela ĉefministro, Ehud Barak, daŭros tia situacio, dum partio kun “nov-faŝismaj tendencoj” restas en la registaro. Tial la loko de la revokita ambasadoro de Israelo en Aŭstrio restos vaka. Usono sciigis, ke ĝi daŭrigos sian politikon de “elektitaj diplomatiaj kontaktoj”. Siaflanke Kanado decidis plene restarigi siajn provizore limigitajn diplomatajn rilatojn.

Evgeni GEORGIEV

Wolfgang Schüssel, kanceliero de Aŭstrio

Wolfgang Schüssel kaj Susanne Riess-Passer

TERMINOLOGIO

Cele al aviada terminaro

Prilingvaj teknikaj konsideroj por terminoj

Termino estas vorto aŭ esprimo speciala al iu scienco, arto, metio, fako. Estas facile konstati ke iuj terminoj ĝenerale estas komunaj al pluraj okcidentaj lingvoj, tiel laŭ la 15a regulo de la Fundamenta Gramatiko ili kvazaŭ aŭtomate establiĝas sen vundo al la zamenhofa fundamento de Esperanto, sen aĉiga sento al la fama vorto, neologismo. La prezidanto de nia akademio Geraldo Mattos en 1985, okaze de la traduko de romano La Bagasejo de José Américo de Almeida, el la portugala lingvo, skribis: “se tiuj restaĵoj post la eltiro de la suko, el sukerkano, aŭ aliaj premitaj fruktoj estas nomataj hispane bagazo, itale bagassa, france bagasse, angle bagasse, germane Bagasse, portugale bagaço, kial en Esperanto tiuj samaj aferoj ne povas esprimiĝi per la vorto bagaso?”

Ni intencas establi nian aviadan terminaron laŭ tiu principo, laŭ la Fundamento, sen pliaj komplikaĵoj, lingvistikaj kaj aliaj, sed en plena praktikeco. Ni scias, ke nia jam ekzistanta kaj bone funkcianta PIV permesas senprobleman skribadon de vulgarigaj teknikaj verketoj, do ni nin turnu nur al pli kompletaj teknologioj laŭ tiuj simplaj kaj praktikaj metodoj, sen la timoj pri teoriumado kiujn la esperantistoj ĝenerale havas.

Se Esperanto estas relative simpla, ni devas ĝin prezenti tiel kaj tia. Kiel inĝeniero, sen intenco pri negativa kritiko al la fama, ampleksa Fervoja Terminaro, mi devas tamen signali, ke roue magnétique en la franca, roda magnética en la portugala, aŭ io kiel magnetic wheel en la angla, fariĝis en Esperanto, nekredeble, bazunuo de magnetŝveba tekniko. Mi oftege uzis magnetajn (ankaŭ elektromagnetajn) radojn, ne nur en “ŝvebo” sed ĉefe en kluĉado aŭ bremsado ktp. Mi opinias, ke la prezento laŭ tiu formo de tiu kaj aliaj nocioj aŭ difinoj, estas granda malpropagando por Esperanto. Jen, ramplo de ekveturo, france rampe de démarrage, portugale rampa de arranque fariĝis en tiu sama terminaro: ekveturramplo malkruta (post stacia ekvetursignalilo). Oni divenas la intencon doni pli precizan difinon, sed tamen tiel nia lingvo aspektas, por neesperantisto, komplika, malbela, germaneca aŭ komputileca!

Ankaŭ PIV de tempo al tempo, sub teknika vidpunkto venas kun tre amuzaj nocioj. Sub la kapvorto fendi aperas la termino aerfendo, “2) La mallarĝa interspaco inter statoro kaj induktato de elektra maŝino”. Jen bona difino por malbona termino, ĉar la interfera spaco ne respondas al la nocio pri fendo, kaj ne devige estas aero en tiu spaco. Kiel fabrikanto de “hermetikaj pumpiloj” (la konstru-maniero estas en mia samtitola kajero) en la interfero (mi dum 40 jaroj uzas tiun terminon), france entrefer, portugale entreferro, ne estas aero, sed septo de mufo kaj kapsulo el neoksidebla ŝtalo, kaj iom da pumpata fluido, el la plej diversaj konsistoj, do “aerfendo” estas por mi tre amuza ... kaj ne ĝusta!

Dum mia tuta profesia agado, kiel normale inteligenta inĝeniero, kiel Esperanto-uzanto, mi sentis daŭran ĝenon rilate al la distingo pri varmo-sento kaj varmo-energio. Varma estas adjektiva kapvorto kiu klare rilatas al homaj sentoj nur. Oni mezuras tiun senton, la temperaturon, per termometro aŭ pirometro. La vorto “varmokvanto” estas teknike sensenca, kaj ne kontentige esprimas la ideon pri energio rilata al varmo. Tiun formon de energio oni mezuras per kalorimetro kies unuo estas la kalorio ... sed jen mankas la termino por tiu energio, france chaleur, angle heat, latine, hispane, portugale calor, do tute nature en Esperanto: Kaloro. Feliĉe en la Meteologia Terminaro de Maurice Lewin, Jarlibro de UEA-1961, la vorto ekaperas.

Pri aviada frazeologio

La aviada frazeologio — tio estas, la teknikaj frazaroj, specifaj kodoj, konvenciaj formuloj por trafiko de avioj, do por la komunikado inter surteraj gvidistoj kaj pilotoj — estas tute aparta lingvaĵo, slango.

Tial, multaj nesufiĉe sciaj esperantistoj opinias, ke Esperanto ne alportos grandajn avantaĝojn por la frazaroj. Mi eĉ ĵus legis de “gravulo” ke la elparolado de Esperanto estas egale varia kiel la angla laŭ la diversaj landoj, kio estas nereala, stulta, antaŭjuĝa opinio. Male oni povas konstati en la universalaj kongresoj, ke la plej diversaj akĉentoj ne malhelpas la perfektan komprenon de la lingvaĵoj, escepte se la parolanto estas eterna krokodilo. Eĉ la “terura” akĉento de nia klerega, kara Marjorie Boulton, folklore amuza, kun ties ĉarmo ne malhelpas la ĝustan komprenon, almenaŭ sur la tero. Jes, la fonetikeco de Esperanto estas entute taŭga por la aviada lingvo.

Multaj aliaj homoj vidas malfacilaĵojn pro la prefiksoj kaj sufiksoj, kiel mal, kaj la korelativoj, la tro similaj pronomoj ktp. Bone, por aviado Esperanto estas sufiĉe riĉa por eviti la uzon de mal, ekz. oni uzas dekstra kaj liva, ne la danĝeran maldekstra. La pronomoj praktike ne eniras la frazaron, oni nur uzas subjektojn, kiel nomojn (kiujn oni literumas) kaj la siglojn: ĉu matrikuloj de avioj, ĉu mallongigaj kodoj de aerodromoj, ktp. La konjugacio de verboj limiĝas preskaŭ ekskluzive al du tempoj, la prezenco, ĉar la agoj okazas en la estanteco, kaj la imperativo por transdono de instrukcioj en la gvidado de trafiko. Esperanto estas aparte taŭga, per -as kaj -u je ĉiuj personoj. Oni ne diras jes aŭ ne sed pozitiv’ kaj negativ’, ja sendubaj. Oni ne supreniras aŭ malsupreniras, sed oni jen soras aŭ soriras, jen descendas; ne ascendas, ne subiras. Ascendi kaj descendi kune estus danĝeraj, sekve simplaj, taŭgaj solvoj entute ekzistas. Numeraloj povus venigi dubojn, ekz. ses kaj sep preskaŭ samsonaj, kaj ĉiuj aliaj pro la unusilabeco; sufiĉas aldoni -o en la fino: unuo — duo — trio — kvaro — kvino — tri plus tri (konvencie: ses) — sepo — oko — naŭo — deko — nulo. Tiuj artifikoj estas facilaj; ekzemple la francoj ne uzas un sed unité (unuo), kaj la portugal-lingvanoj de Brazilo sendubigas seis (ses) per meia duzia (duona dekduo).

Fundamente grava por aviado estas la literuma alfabeto, kiu devas esti tre klara, ne dubiga, mallonga. La ekzistanta literumilo surbaze de la angla lingvo ne taŭgas por Esperanto. Ankaŭ la literuma alfabeto prezentita de UEA en la lastjaraj Jarlibroj ne estas oportuna pro la 3 aŭ 4 silabaj vortoj; ekzemple por la dusilaba cirklo ni devus diri: centimetro — insekto — rekordo — kilogramo — legendo — oktobro — ĉu intertempe la avio cirkle, spirale ne kraŝus?

Ni pensis pri du-silabaj vortoj kun almenaŭ du konsonantoj, sub ilia originala formo de kapvortoj. Ĉar Esperanto akcentas la antaŭlastan silabon, la unua silabo estas la akcentita, tiu de la koncerna litero, kio fortigas la elparolon. Ni sugestas: alfa (konservebla angla vorto, kiu estas esperanta) — barbo — cirklo — ĉerko — disko — edro — forta — gorĝo — ĝermo — halti — ĥoro — iglo — jardo — ĵongli — korno — lordo — mardo — nokto — ofte — porti — Q: kuo — rosti — sorbi — ŝildo — tordi — urno — ŭato — vorto — W: vo germana — X: ikso — Y: greka i — zebro.

Por tiuj, esperantistoj idealistoj, kiuj argumentas, ke estas tute neeble lernigi Esperanton al ĉiuj pilotoj kaj gvidistoj de aertrafiko de la tuta mondo, mi aldonas ke preter idealismo ekzistas entreprenemo, iniciatemo, la volforto kiu facile teknike trovas la rimedojn kaj sistemojn por atingi la celon. Kaj en kursoj, kiuj instruas la aviadajn sufiĉe komplikajn objektojn, nia lingvo Esperanto ne estos granda ĝeno kaj tute ne obstaklo. La obstaklo staras sole ĉe la homa stulteco en politikaj interesoj.

Gilbert LEDON

AŬSTRIO

De-mona decido

En 1959 fondiĝis en Vieno la Afrik-Azia Instituto (AAI). Temas pri nepolitika institucio por subteni interpopolan kompreniĝon inter Eŭropo kaj Afriko/Azio. Ĉiujare okazas tie pli ol cent aranĝoj, ekzemple diskutoj, festenoj, seminarioj. Hodiaŭ 90 studentoj el tiuj kontinentoj loĝas tie kaj ricevas stipendion.

Tamen la financa estonteco de AAI nun necertas. Mankas financaj dokumentoj, inkluzive de fakturoj: pastro, kiu gvidis la instituton, posedis nesufiĉan administran talenton. Ofte ŝanĝiĝis la estraro. Tial por la jaro 2000 la ŝtato ne pagis la kutiman subvencion.

Ankaŭ pli ol cent similaj organizaĵoj, por kiuj AAI estas la aktiveca centro, ricevos por la sekva jaro reduktitan financan subtenon. Tio laŭas planon de la aŭstria registaro starigi sendeficitan buĝeton en 2002.

Walter KLAG

La enirejo de AAI: kiom longe studentoj trairos ties pordojn?

La gazeto “Afrika Tribuno” raportas ĉiumonate pri la vivo de afrikanoj en Vieno.

La aŭstrian parlamentejon sur Viena Ringstrato oni nomas ankaŭ Alta Domo.

Ĝi estas konstruita en 1880 laŭ la stilo de greka templo. Nun preterpasantoj povas admiri sur ĝi pli alte situantan dometon, kiu aspektas porinfana ludejo. Fakte en ĝi oni renovigas bronzan kvadrigon, kiu — kiel la aliaj sep — aĝas jam 120 jarojn. La dometo protektas la restaŭristojn kontraŭ vento kaj malvarmo. Unue oni planis fortransporti la metalan kaleŝon kaj la kvar ĉevalojn, sed en tiu kazo la artaĵo verŝajne disrompiĝus.

WALTER KLAG

Estimataj gelegantoj,

pri eksa (granda) Jugoslavio kaj aktuala (malgranda) Jugoslavio de Slobodan Miloseviĉ aperis multaj artikoloj kaj komentarioj en nia revuo. Ni ne hezitis karakterizi la diktatoron Miloseviĉ kiel krimulon, sed ankaŭ — almenaŭ mi mem — kondamnis la NATO-atakojn, kiujn terure suferis la serba popolo. La bomboj detruis la landon, sed NATO ne atingis sian celon, forpeli la despoton. Tion nun fine faris serboj mem, kiuj ne plu fidis al propagando kaj vanaj promesoj de Miloseviĉ kaj de lia kliko. Unu el la lastaj diktatoroj de l’ civilizita mondo estas forbalaita de sia trono, kaj estas konsole, ke ankaŭ li spertis la saman sorton kiel multaj liaj samkanajloj. Nu, ni lasu tiun ĉi figuron de pasinteco, sed kia estas la estonteco de Serbio kaj Jugoslavio? Necerta, ĉar kiel majstru la nova prezidanto Koŝtunica la ĥaoson postlasitan de sia antaŭulo, kiel li regu ŝtaton, kiun dum 13 jaroj perforte formis Miloseviĉ, kun administracio komplete trapenetrita de adeptoj liaj, koruptitaj fare de lia reĝimo? Krome oni ne pretervidu, ke Serbio havas nenian tradicion, nenian sperton pri demokratio. La novaj gvidantoj el la opozicia konglomerato, cetere, estas veraj patriotoj kaj naciistoj serbaj, kontraste al Miloseviĉ, kiu uzis naciismon nur kiel pretekston kaj propagandan rimedon por betoni sian personan potencon. Kiel ajn, nun kiam mi verkas tiujn ĉi liniojn — tri tagojn post la revolucio en Beogrado — oni neniel povas prognozi, kia estos la evoluo en Serbio kaj Jugoslavio, ankaŭ ĉar ties dua respubliko, Montenegro, ne havas interesojn nepre kongruajn kun tiuj de la novaj jugoslaviaj regantoj, serbaj naciistoj. Krome multe dependos, kiel agos kaj reagos Ruslando unuflanke kaj Okcidento aliflanke rilate al “nova” Jugoslavio. Sendube estos ankoraŭ multaj okazoj por verki tiutemajn artikolojn en nia revuo.

Sincere via Stefan Maul

PRAHISTORIO

Paŝtisto de la pasinteco

La korpo de prahistoria homo, trovita antaŭ dek jaroj en glaciejo en la Alpoj, estos malfrostigita dum difinita tempo, por ke sciencistoj esploru ĝin. La decido sekvas “frostan” periodon, kiam Aŭstrio kaj Italio debatis, al kiu lando apartenas la restaĵoj.

La korpon, kies aĝo estas pritaksata je 5300 jaroj, oni trovis pli ol 3000 m super la marnivelo. Sur ĝi estis gamaŝoj el kapra felo kaj herba aldonaĵo; apude kuŝis kupra hakilo kaj sagujo. Komence oni supozis, ke estas trovita grimpinto, kiu mortis verŝajne pro lavango. Tamen analizo montris, ke la restaĵoj estas la plej malnova kaj la plej bone konserviĝinta mumio ĝis nun trovita.

Alpa ŝtormo

Malfrostiginte la korpon, spertuloj komencos analizi ĝin. Ili volas klarigi, kiel la viro — ĉ. 45-jaraĝa, 165 cm alta kaj pezanta ĉ. 45 kg — mortis. Oni konjektas, ke alpa ŝtormo surprizis lin, kaj li frostiĝis. La prahistorian paŝtiston oni nomis Oetzi [eci], laŭ la nomo de la valo, kie turistoj malkovris lin.

Ĉar la korpo estis trovita sur itala teritorio, kvankam nur kelkajn metrojn de la aŭstria landlimo, oni finfine decidis, ke Oetzi restu en Italio. Tie la korpo estas konservata en fridujo kun fenestroj je konstanta temperaturo de -60 celsiaj gradoj. En 1998 la korpo estis ekspoziciata en la arkeologia muzeo de la itala urbo Bolzano [bolcano] en Sud-Tirolo.

Evgeni GEORGIEV

La peko de Ros

de Julian Modest

Estis la mezo de septembro. Friska vento lulis la branĉojn de la arboj en la parko. Ros sidis sur benko kaj rigardis al la infanludejo, kie ludis ŝia kvarjaraĝa filineto Irena. Akra maltrankvilo turmentis Roson. Ĝi similis al birdo, kiu subite enflugis en ĉambron, freneze batas sin kontraŭ la murojn kaj ne povas trafi la malfermitan fenestron por elflugi denove libere eksteren. Ĉivespere la najbaroj, familio Mason, invitis Roson kaj ŝian edzon al vespermanĝo. Morgaŭ Emil, la filo de gesinjoroj Mason, iros soldatservi.

Ros kaj ŝia edzo nepre devis akcepti la inviton. Ili ne povis rifuzi. Plurjara amikeco ligis la du najbarajn familiojn, sed la koro de Ros timtremis, kaj ŝi ne sciis, kiel ŝi eltenos la vespermanĝon, dum kiu estos enuaj ŝercoj, malspritaj anekdotoj, superflua babilo. Sinjoro Mason kaj Gabriel, la edzo de Ros, iom ebriiĝos kaj Emil certe dum la tuta vespermanĝo profunde kaj silente fiksrigardos ŝin kaj tion nepre rimarkos ĉiuj ĉe la tablo. Teruro ŝin obsedis, ĉar Ros sciis, ke la alkoholaĵo estas malbona konsilanto kaj neniu povas antaŭvidi kiel agos homo sub la influo de la alkoholaĵo. Emil estis bona kaj serioza knabo, sed morgaŭ li forveturos malproksimen kaj dum unu jaro li estos for de la gepatroj, de parencoj, de amikoj. Povus okazi, ke ĉivespere li faros ion nepripensitan, kio estos fatala por Ros, por Emil mem kaj liaj gepatroj.

Nun Ros profunde bedaŭris, sed jam estis tre malfrue kaj nenion oni povis ŝanĝi. La vivo ne estas filmo. Ne eblas returni la bendon aŭ reĝisori denove iun epizodon, kiu estis fuŝe ludita aŭ kiu povus konfuzi la sekvajn epizodojn. Iuj diris, ke ni mem reĝisoras nian vivon, sed Ros ne kredis tion. Ŝi estis konvinkita, ke la homo agas laŭ ies ekstera volo kaj multfoje oni ne konscias kial agi iel aŭ aliel. Kio igas nin fari ian aŭ alian paŝon en la vivo, malgraŭ ke ni ĉiam bone pripensas niajn agojn? Aŭ eble Ros mem estis malbona reĝisoro de sia vivo.

Irena kuris, senzorge ludis kun la aliaj infanoj. Ros rigardis, sed kvazaŭ ne vidus ŝin. Irena estis la plej kara estaĵo en la vivo de Ros. Ros ne deziris amarigi ŝian infanecon, sed ŝi ne povis eĉ konjekti, kio surprizos ŝin ĉivespere dum la vespermanĝo ĉe familio Mason. Jes, Ros bedaŭris, kvankam ŝi bone sciis, ke estas tre malfrue.

Antaŭ unu jaro jam de la unua momento ŝi estis maltrankvila, sed io pli forta kaj pli potenca subpremis ŝian maltrankvilon. Nun la timo en ŝi vekiĝis kaj kiel raba falko terurigis ŝin. Ros ne deziris detrui sian familian vivon, ne deziris malbonigi la rilatojn kun la familio Mason, nek ĉagrenigi Emilon. Nun ŝi vidas sin sur rando de abismo, al kies fundo ŝi baldaŭ ekflugos.

Ĉio komenciĝis pasintjare en iu trankvila septembra tago, kiun Ros neniam forgesos. La lernojaro ĵus estis komencita kaj la patrino de Emil, Natalia, petis Roson veki Emilon, por ke li ne malfruiĝu al la lernejo. Ros bone memoris, ke tiam ŝi kuiris ion en la kuirejo, kiam ĉe la pordo sonorigis Natalia. Ros afable invitis ŝin en la loĝejon. Ili estis tre bonaj najbarinoj kaj amikinoj. Ofte ili renkontiĝis, trinkis kafon kaj babilis. Natalia estis flegistino en la urba malsanulejo. Ros ne laboris kaj zorgis pri sia filino. Ankau la edzoj de Natalia kaj Ros estis bonaj amikoj kaj plurfoje helpis unu al alia. La edzo de Natalia estis inĝeniero kaj de Ros — taksiŝoforo.

Ros, pardonu min”, petis ŝin Natalia. “Morgaŭ Emil devos esti pli frue en la lernejo. Mi iros al la laborejo antaŭ li. Petro oficvojaĝas kaj revenos malfrue vespere. Ĉu vi povus veki Emilon? Mi donos al vi la ŝlosilon de nia loĝejo. Emil jam estas en la lasta klaso de la gimnazio, sed li ankoraŭ ne povas vekiĝi sola matene. Kiam li dormas, nek vekhorloĝon, nek sonorilon li aŭdas.”

“Senprobleme. Tio estas tre facila. Mi vekos lin, eĉ kafon mi kuiros por li,” konsentis Ros ridete.

“Mi kore dankas, kara. Ja, mi ege timis, ke li malfruos morgaŭ matene.”

La sekvan tagon Ros vekiĝis frumatene. Gabriel, la edzo, ekiris al la laborejo. Ros kuiris kafon kaj iris en la loĝejon de la najbaroj Mason. Trankvile ŝi malfermis la pordon de la ĉambro kaj lasis la pleton kun la kafo sur la skribotablo. Poste ŝi atente proksimiĝis al la lito de Emil. La knabo dormis profunde kaj trankvile. Eble la vekhorloĝo delonge jam sonoris, sed Emil tute ĝin ne aŭdis. Ros klinis sin super Emil kaj ekis tuŝi lin. Subite ŝajnis al ŝi, ke nun unuan fojon ŝi vidis lin. Emil havis nigran buklan hararon, altan frunton kaj delikatajn brovojn, similajn al du hirundflugiloj, kiuj tuj ekmoviĝos kaj ekflugos. Lia nazo estis rekta, iomete akra kaj liaj malfermitaj lipoj tre sentemaj. Emil dormis nuda ĝis la lumbo. De lia tuta korpo radiis freŝeco, energio, forto. Ĝis nun Ros eĉ ne supozis, ke Emil ne plu estas knabo, sed jam juna kaj matura viro, sana, forta kaj belega.

Ŝia mano nevole etendiĝis al la frunto de la dormanta junulo kaj ŝi tenere lin karesis. Emil tamen ne eksentis la mantuŝon kaj ne vekiĝis. Ros denove lin karesis, sed vane. Ĉiu ŝia tuŝo kvazaŭ varmigus ŝin. Ie profunde en ŝi ekfontis impeta kaj freneza torento, kiu ŝin trenis, tondris en ŝiaj oreloj kaj nebuligis ŝian rigardon. La bela trankvila vizaĝo de Emil logis ŝin kaj Ros ne povis deŝiri rigardon de li. Ŝi deziris tuj forkuri, sed ja ŝi promesis al Natalia veki lin. Emil dolĉe kaj beate dormis. Tiam tute senkonscie Ros klinis sin kaj tenere kisis lian frunton. Emil lante malfermis okulojn kaj ekridetis. Ros neniam vidis tian mirindan sunrideton. Emil vere estis la plej ĉarma juna viro, kiun iam ŝi renkontis. Nun li mire ŝin rigardis kaj eble ne komprenis ĉu li vekiĝis aŭ ankoraŭ sonĝas. En lia rideto brilis kareco kaj sincero. Emil iom leviĝis de la lito, etendis brakon kaj karesis harojn de Ros, kiu ankoraŭ estis klinita super li. Ros ektremis, kvazaŭ tensio pasus tra ŝia tuta korpo. Ŝi instinkte provis deflankiĝi, sed ne sukcesis. Ŝiaj piedoj pezis kiel ŝtonoj. Emil eksentis, ke lia kareso plezurigis ŝin kaj lante li brakumis ŝin. Iliaj lipoj trovis unu la alian. Soifa longa kiso tremigis iliajn korpojn. Ros apenaŭ ne svenis. Antaŭ ŝiaj fermitaj okuloj estis nur la forta kaj muskola korpo de Emil. Ŝi image vidis liajn olivverdajn okulojn, kiuj kvazaŭ narkotus ŝin. Liaj sentemaj fingroj karesis ŝiajn harojn, lante glitis malsupren, karesis ŝiajn ŝultrojn, ŝian glatan dorson, koksojn, denove revenis al ŝia vizaĝo, al ŝiaj mamoj, kiuj iĝis pli kaj pli malmolaj kiel du maturaj pomoj, kaj poste al ŝia ventro, kiu pulsis kun la ritmo de ŝia koro. Infera fajro ŝin bruligis kaj Ros sentis, ke se tiu ĉi ludo daŭros ankoraŭ sekundojn, ŝi fandiĝos kiel neĝopilko en la varmaj manoj de Emil.

“Mi amas vin”, flustris Emil. “Mi ĉiam amis vin, sed ĝis nun mi ne kuraĝis eĉ alrigardi vin.”

Ros ne aŭdis liajn vortojn. Liaj fingroj, polmoj, lipoj frenezigis ŝin. Ĉio en ŝi tremis kaj profunde neimagebla dolĉeco ŝin obsedis. Nun ŝi sentis sin en mirinda mondangulo, kaj la plezuro, kiun ŝi travivis, estis la plej bela kaj emocia en ŝia tuta vivo. Lante, kiel blanka mevflugilo, ŝia robo falis sur la plankon. Kvazaŭ sonĝe ŝi liberiĝis de mamzono kaj nuda ŝi kuŝis en la varman liton. Obsedis ŝin jubilo, ĝojo kaj ebrio, kvazaŭ du fortaj viraj brakoj tenere levus alten ŝin. Ros leĝere naĝis en la aero, simile al eta blanka plumo. Ŝi flugis supren, supren kaj de tie mire ŝi rigardis kio okazis kun ŝi malsupre, sur la lito.

Ros ne povis eĉ imagi kiel ĝis nun ŝi vivis. Kiel ŝi toleris la banalajn ŝercojn de sia edzo? Kiel ĉiuvespere ŝi renkontis lin, preparis la vespermanĝon, verŝis brandon, faris salaton kaj poste laŭ la devigo kaj rutino ŝi kuŝis kun la edzo en la grincanta familia lito.

La ardantaj lipoj de Emil tuŝis ŝiajn brovojn, lipojn, orelojn. Tenere li flustris ion ege belan kaj mirindan. Lia voĉo sonis kiel melodio, kiel friska rojo, kiu ne ĉesas lirli en printempa frumateno. Ros neniam ĝis nun supozis, ke en tiu ĉi junulo estas tiom da tenero, energio kaj soifo. Emil estis nesatigebla. Li similis al homo, kiu dum tagoj vagis en dezerto kaj nun, kiam trovis akvon en friska oazo, li ne povas estingi sian soifon. Ju pli li trinkis, des pli forta kaj pli potenca li fariĝis. Ros bone komprenis, ŝi estas la fonto de la energio, kiu lin obsedis. Kaj tamen proksimiĝis la momento de la dolĉa laca fino. Iliaj korpoj falis ĝojaj kaj senmovaj kiel du persikoj maturaj, dolĉaromaj.

Kelkajn minutojn ili kuŝis feliĉaj kaj ebriaj de la dia nektaro. Kiam ili stariĝis, la kafo jam delonge estis malvarmiĝinta. Hodiaŭ Emil tro malfruis por la lernejo, sed Ros ne pensis pri tio.

* * *

Ilia mirinda travivaĵo ripetiĝis. Ros jam senpacience atendis la matenojn, kiam ŝi devis veki Emilon. Li vere kapablis frenezigi ŝin. Nur lia rigardo sufiĉis kaj Ros jam dronis en la profunda beata rivero de ebriiĝo kaj ĝuo. Ŝi sciis, ke tio, kion ili kaŝe faras, estas tre danĝera, sed Ros ne havis forton kontraŭstari. Ŝi sciis, ke ŝi kulpas. Ros estis dudektrijara kaj Emil nur deksepjara. Ja ŝi komencis la danĝeran ludon, sed eĉ por momento ŝi ne bedaŭris. Nun, kun Emil, ŝi travivis ion, kio neniam okazis kaj verŝajne ne plu okazos en ŝia vivo.

Ŝi edziniĝis al Gabriel relative juna kaj eble iom hazarde. Gabriel estis la unua viro en ŝia vivo kaj neniam ŝi intencis malfideli al li, tamen, kiam aperis Emil, ŝanĝiĝis ĉio. Ros ne meditis, kio okazos. Por ŝi pli gravis, ke Emil ekzistas.

Ofte, kiam Emil revenis de la lernejo, li eniris la loĝejon de Ros. En la fruaj posttagmezaj horoj, Gabriel kaj la gepatroj de Emil ankoraŭ ne revenis de la laborejoj. Irena, la filineto, dormis trankvile en la alia ĉambro, kaj Emil kaj Ros sidis en la kuirejo kaj longe konversaciis. Emil konfesis siajn planojn kaj revojn. Post la fino de la gimnazio li deziris studi. Li bedaŭris, ke pli frue li ne renkontis Roson. Ŝi nur ridetis al liaj fantaziaĵoj kaj ripetis:

“Kiel belege vi parolas. Se mi havus tempon, mi aŭskultus vin de mateno ĝis vespero.”

Ŝia rido kolerigis Emilon. Li deziris, ke ŝi kredu al li, kaj insistis, ke ĉio, kion li parolas, ege gravas, kaj malgraŭ ke li estas deksepjara, li rilatas al la vivo tre serioze kaj respondece.

Ilia ligo tamen iĝis tre komplika. Emil malbonigis siajn notojn en la lernejo. Li finis gimnazion, sed ne sukcesis ĉe la ekzamenoj en la universitato kaj ne iĝis studento, malgraŭ ke li ege deziris studi arkitekturon. Aŭtune li devis iĝi soldato. La penso, ke li eniros la kazernon kaj estos malproksime de Ros, teruris lin. Ĉiam, kiam li renkontis Roson, li ripetis, ke sen ŝi li ne povus vivi. Ros ridetis kaj provis klarigi, ke post la soldatservo Emil nepre estos studento kaj forgesos ŝin, sed Emil insistis kaj kelkajn tagojn antaŭ la ekiro al la kazerno li diris al ŝi:

“Mi ne plu kaŝos nian ligon! Al miaj gepatroj kaj al via edzo mi diros, ke mi amas vin kaj mi edziĝos al vi.”

Tiuj ĉi vortoj stuporigis Roson. Ŝi ne eltenis kaj komencis krii:

“Vi estas freneza. Vi ne scias kion vi parolas. Ĉiam vi diris, ke vi ne estas bubo, kaj nun vi agas kiel stulta bubo.”

Ŝiaj vortoj tamen ambiciigis lin, kaj firme li deklaris:

“Mi ne estas freneza, sed kuraĝa. Mi ne deziras plu kaŝi min. Ĉiuj devas ekscii pri nia amo. La plej gravas, ke mi amas vin kaj vi min.”

Ros provis diversmaniere klarigi al li, ke li eraras, sed vane. Li estis obstina kiel infano, kiu insistas realigi sian deziron. Tio jam komencis maltrankviligi kaj teruri ŝin.

“Bone”, ŝi foje diris. “Faru kion vi deziras, sed vi bedaŭros. Se vi malkaŝos nian sekreton, vi perdos min por ĉiam. Mi forgesos vin. Se al iu vi diros ion, mi neos ĉion. Oni opinios vin freneza. Al vi neniu kredos. Oni kredos al mi. Mi havas familion. Neniam mi donis kialon por suspekto. Sed sciu, inter mi kaj vi tuj finiĝos ĉio!”

“Bone! Ni vidos!” minacis ŝin Emil. “Mi ne ŝercas!”

* * *

Nun Ros sidis en la parko kaj sencele gapis antaŭ si. Ĉu ĉivespere eksplodos la bombo, kiun ŝi mem ŝarĝis? Profunde en ŝia brusto ia ondo ĝue ŝin varmigis. Ja, estis iu viro, kiu pretas por ŝi fari la plej grandan kaj teruran frenezaĵon. Tamen ĉu Emil vere estos tiel kuraĝa?

UNIVERSITATOJ

Kolerigas kotizoj, tentas tendo

Protestis studentoj kaj profesoroj en Aŭstrio kontraŭ proponata jara studkotizo de 727 eŭroj. Studado en Aŭstrio aktuale senkotizas: tial okazis en Vieno en oktobro la plej granda studenta manifestacio de la lastaj jardekoj. Fakte la studentoj protestis ne nur kontraŭ la kotizoj — validaj ekde la studjaro 2001/2002 — sed ankaŭ kontraŭ la “dekstreco” de la registaro. Subtenis ilin la opoziciaj Socialdemokrata kaj Verdula Partioj, kiuj parolis pri neakceptebla klerigo-imposto.

La kotizo-postulo fontas el planoj pri sendeficita buĝeto planata de la reganta koalicio el Popola kaj Libereca Partioj. Politikistoj tamen ankoraŭ ne publikigis siajn ideojn kaj surscenigis nur iom kaosan, kontraŭdiran ŝpar-projekton. Unue ili parolis pri la “trafeco” de la ŝparado sed baldaŭ montriĝis, ke ili intencas preni la monon de malriĉuloj, ekz. studentoj kaj senlaboruloj.

Koleras

Kredeble la kotizoj estos nur parte elspezataj por reformi la universitatojn: ĉefe ili repagos ŝtatajn ŝuldojn. Pro tio koleras aŭstroj; ankaŭ kaj pleje pro afiŝo de la Libereca Partio montranta la partiestrinon, d-inon Riess-Passer [ris pasa], kun frapfrazo “Neniu nin bremsos”, vulgare komprenate kiel “Ni ĉion surveturos”.

Tamen kreskas rezisto kontraŭ la registaro. Ekzemple la studentoj manifestaciis sur Placo de la Herooj kaj Ballhaus-Placo, kie troviĝas ne nur la ĉefministrejo sed ankaŭ la t.n. Ambasado de Afliktataj Civitanoj — protestgrupo, kiu promesas i.a. transdoni plendojn de tiuj, kiuj sentas sin nereprezentataj de la registaro, al koncernaj homoj en- kaj ekster-landaj.

Videbla signo

Laŭ la ambasado, ĝi “estas videbla signo por tio, ke estas problemo pri kaj pro la nuna blu-nigra registaro. La ambasado estas elirpunkto por rezisto kontraŭ la registaro kaj sendependa de partioj kaj organizoj. [Ĝi] alvokas por paca rezisto [kaj] volas daŭrigi sian aktivadon tiom longe, kiom la Libereca Partio estas membro de la registaro”.

Tendo kaj kontenero provizore servas kiel ambasado, kies retadreso jenas: http://www.botschaftbesorgterbuergerinnen.cjb.net/

WALTER KLAG/pg

bildo 1: Ĉerko simboligas la morton de la klerigado en Aŭstrio.

bildo 2: Medicinstudentoj manifestacias kontraŭ universitataj reformoj.

bildo 3: Ne al studkotizo — 5000 ŝilingoj en semestro.

bildo 4: “Nigra-blua signifas rasismon kaj malsocialigon”: la koloroj indikas Popolan kaj Liberecan Partiojn.

bildo 5: Studentoj disdonas informilojn antaŭ la ĉefministrejo sur Ballhaus-Placo.

bildo 6: Kontenero kaj tendo konsistigas la “Ambasadon de Afliktataj Civitanoj”.

bildo 7: Regas popolfesta etoso sur la Placo de la Herooj.

bildo 8: Afiŝo de la Libereca Partio: “Kuraĝo por reformoj. Oni ne bremsos nin”, kun portreto de la partiestrino Riess-Passer, posteulino de Jörg Haider.

PROGRAMARO

Vindozo kaj Linukso interproksimiĝas

En MONATO de februaro 1999 aperis artikolo pri la milito de Microsoft, posedanto de la mastruma sistemo Vindozo, kontraŭ la libera sistemo Linukso. Ŝajne Microsoft nun profitas de la cirkonstancoj por prepari ŝanĝon de sia strategio.

Monopolisto en stagnanta merkato

Dum preskaŭ du jardekoj Microsoft sukcesis konservi kvazaŭan monopolon en la merkato de mastrumaj sistemoj por personaj komputiloj, komence per MS-DOS, poste per Vindozo. La iamaj rivaloj unu post la alia malaperis, kaj novaj iniciatoj ne sukcesis establi sin. Restas nur Apple, por adeptoj kaj por niĉa merkato de grafikistoj, kaj Linukso, kiu havas grandegan potencialon sed ĝis nun konvinkis nur entuziasmulojn.

La situacio estas simila en la merkato de oficejaj programoj. Entreprenoj kaj administracioj preskaŭ ekskluzive uzas la tekstprilaborajn, datenbankajn kaj kalkul-programojn de Microsoft Office: Word, Access kaj Excel. Per grandegaj kampanjoj Microsoft altrudis siajn programojn, kaj nun apenaŭ iu riskas uzi unu el la restantaj konkurencaj programoj, pro timo ke la registraĵoj ne estos interŝanĝeblaj.

Ne mirinde, ke usonaj juĝistoj (ĝis nun vane) persekutadas Microsoft pro malrespekto de la kontraŭmonopolaj leĝoj. Siaflanke Microsoft klopodas konvinki la publikon, ke ĝi tute ne estas fia monopolisto. Tiel en 1997 ĝi per kapitalinjekto de 150 milionoj da usonaj dolaroj savis la bankrotontan konkuranton Apple.

Fenomeno maltrankviliga por Microsoft estas, ke la komputila merkato ne plu pligrandiĝas (ĉar preskaŭ ĉiu, kiu bezonas komputilon, jam havas almenaŭ unu), kaj ke la publiko ne plu avide aĉetas la plej novajn versiojn de programoj (ĉar veraj utilaj novaĵoj en ili maloftas). Sekve, Microsoft estas devigata adapti sian strukturon al stagnanta, eĉ malkreskanta merkato, aŭ ĝi devas konkeri novajn merkatojn.

La agonio de WordPerfect

Ĉirkaŭ 1990 WordPerfect estis la plej uzata oficeja tekstprilabora programo. Kelkajn jarojn poste tiu privata kompanio estis vendita al Novell, specialisto pri programoj por komputilaj retoj. Bedaŭrinde, pro iu kialo post la aĉeto de WordPerfect neniu ĉe Novell interesiĝis pri ĝi. Samtempe Microsoft per sinsekvaj plibonigitaj versioj de Word forpuŝis WordPerfect el la oficejoj.

Finfine, la kanada Corel (konata pro la grafika programo CorelDraw) transprenis la agoniantan WordPerfect kaj, kombinante ĝin kun aliaj oficejaj programoj, klopodis konkurenci la serion Microsoft Office. Eluzante la Linukso-histerion de 1998, Corel ankaŭ adaptis siajn programojn al tiu mastruma sistemo kaj vendis ilin en kombino kun propra versio de Linukso. La projektoj ne alportis la esperatan financan rezulton, kaj en la somero de 2000 la financa situacio de Corel iĝis malesperiga.

Surpriza strategia alianco

Je la 2a de oktobro 2000 Microsoft kaj Corel anoncis aliancon. Microsoft per kapitalinvesto de 135 milionoj da usonaj dolaroj solvos la financajn problemojn de Corel. Ambaŭ kompanioj kunlaboros en la evoluigo kaj surmerkatigo de la tiel nomata .NET-platformo, nova serio de programoj kaj programlingvoj por Interreto, nun ellaborataj ĉe Microsoft.

Samtempe Microsoft akiris sperton pri Linukso, kiun ĝi povas uzi en konvenaj okazoj. Krome, la savo de konkuranto helpos Microsoft refuti akuzojn pri monopolismo. Tiaj akuzoj certe daŭros. Samtempe kun la anonco, ke Netscape ĉirkaŭ la jarŝanĝo 2000-2001 prezentos la novan version (6.0) de sia retfoliumilo, la komputila gazetaro menciis, ke la simila programo Internet Explorer de Microsoft — aŭtomate kaj senpage distribuata kun Vindozo — akiris 85 % de la merkato de tiaj programoj, lasante malmulte da spaco por konkurantoj.

Roland ROTSAERT

KONGO

La mineja konflikto

Naciigo kaj denove privatigo

En 1966 la tiama prezidento Mobutu deklaris: “Ni ne povas akcepti ke privatuloj, precipe fremdaj, konservas 80 % de la ekonomia potenco en la lando.” La nuna Gécamines [ĵekamín], aktiva en Katango-provinco, estas rezulto de la naciigo de eksterlandaj entreprenoj okazinta en 1967. Dum iu periodo Gécamines kontribuis je 60 % al la konga buĝeto, kaj du trionoj de la elfositaj kupro kaj kobalto estis aĉetitaj kaj prilaboritaj de belgaj entreprenoj. Pro konfliktoj inter Kongo kaj Belgio la ekspluatado stagnis kaj en 1994 la restantaj profitdonaj partoj estis denove privatigitaj. Kvankam Kabila, dum la milito per kiu li akiris la povon, interkonsentis kun Usono, ke usonanoj mastrumos Gécamines, ĝi nun estas regata de konganoj kaj zimbabvanoj. Ĝia situacio ankoraŭ estas malbona kaj ankaŭ belgaj entreprenoj ne sukcesas fari kontraktojn kun la konga registaro.

Diamantoj financas militon

MIBA (Minejo de Bakuanga) ekspluatas diamantojn oriente de Kasai-provinco. Plejparto de tiuj — same kiel la diamantoj trovitaj de privatuloj — estis kontrabande eksportitaj al kaj komercitaj en Sud-Afriko kaj Belgio kaj nenion alportis al la konga ŝtata buĝeto. En 1999 la registaro de prezidento Kabila decidis mem ekspluati la MBA-diamantojn kaj malpermesis aĉeti diamantojn rekte de la minejoj. La ŝtato kreis monopolan aĉetoficejon en la ĉefurbo Kinŝaso. Laŭ Kabila, tiu decido ebligos al la lando aĉeti armilojn. Tio malsukcesis, kaj en la lando daŭre mankas valuto.

Ruandaj kaj ugandaj militistoj, kiuj batalas kontraŭ la registaro de Kabila, okupas la orientan parton de la lando kaj laŭplaĉe ekspluatas la oron kaj la diamanto-minejojn de la regiono. Dufoje ili batalis ĉirkaŭ Kisangani, la ĉefurbo de la orienta provinco, por akiri la kontrolon de la diamanto-komerco.

UN-rezolucio 1173 de la 1a de julio 1998 klopodis krei embargon sur la minejajn produktojn de ribelaj armeoj. Sekve al tio, la konga registaro decidis doni la eksport-monopolon de diamantoj al israela entrepreno. Tiu decido malkontentigis la privatajn negocistojn kaj denove ne alportis valuton.

Negocisto kiu aĉetis diamanton de 250 karatoj, kostantan preskaŭ 30 milionojn da usonaj dolaroj, estis arestita. Laŭ la konga polico, tiu diamanto devenas de la MIBA-koncesio. La negocisto estis liberigita post multaj semajnoj, sen sia diamanto.

Zandandu Ntomono ZOLA

Historia fono

La Sendependa Ŝtato de Kongo origine (fine de la 19a jarcento) estis privata posedaĵo de la belga reĝo Leopoldo 2a, kiu jam ekde sia junaĝo estis konvinkita ke Belgio nepre bezonas kolonion. En la komenco de la 20a jarcento la reĝo donacis (aŭ altrudis, dependas de la vidpunkto) sian posedaĵon al la belga ŝtato. Tiel Kongo iĝis belga kolonio ĝis la sendependiĝo en 1960.

La nunaj minejaj entreprenoj en Kongo estas postsekvantoj de kompanioj kiuj dum la kolonia periodo akiris koncesiojn por ekspluati iun regionon. Tiuj kompanioj estis, ankaŭ post la sendependiĝo, plejofte mastrumataj ekde la belga ĉefurbo Bruselo.

RR

AVIADO

Prefere pakete

En aviado gravan rolon por sekureco ludas la komunikado inter regturo kaj aviadilo. Ĝi okazas parole kaj laŭ sistemo, kiu ne multe diverĝas de normala publika radistacia dissendado. Temas pri telefona radiofonio. La suma efiko de tia sistemo estas komparebla kun situacio, kiam oni volas aŭskulti la vortojn de amiko en drinkejo, kie ankaŭ multaj aliaj personaj parolas. Evidente, se pluraj personoj samdirekte samdistance samlaŭte parolas, oni havos problemon aŭskulti la vortojn de nur unu persono.

Io tre simila okazas, se la pilotoj de pluraj aviadiloj hazarde decidas samtempe komuniki kun la regturo. Ili reciproke ĝenas sin. Same statas ekzemple ĉe la publikaj dissendadoj en la mezonda zono. Vespere oni ĉi-zone aŭdas ne plu malnodeblan miksaĵon el pluraj stacioj, kiuj dissendas samhore per la sama frekvenco.

Sed en radiofonia medio tio ne nepre estas tiel. Povas ĉe kelkaj radiofoniaj sistemoj ankaŭ estiĝi, anstataŭ kakofonio, pura silento. Rilate aviadon ĉi-okaze piloto tute ne povas scii, ke li maltrafis ordonon de la regturo. Nur la registo mem povos konjekti tion, rimarkante, ke la piloto aŭ tute ne respondis, aŭ dum la plua konversacio respondas iel nelogike. La sola kontrolinstanco certiganta, ke konversacieroj nek perdiĝis nek tordiĝis, estas la konversacianoj mem. Teĥnike tia komunikado estas jam principe nesekura.

Problemo solvebla

Alie statas pri “paketa” radiofonio. Jen dudirekta sistemo, kiun oni uzas por transporti datumojn. Ĝi estas komparebla kun faksado. Se oni volas sendi iom pli longan faksaĵon — ekzemple 10-paĝan — oni — ne tute malprave — ege malfidas sian faksilon. Por certigi, ke la afero funkciu, oni numeras ĉiun sendotan paĝon de unu ĝis dek kaj aldonas specialan frontpaĝon, kiu deklaras, ke sekvas 10 paĝoj.

Se nun dum la faksado, io meze misfunkcias, la ricevanto povos tuj rimarki, ke iu el la promesitaj paĝoj ne alvenis, aŭ simple ke la faksado ne ĝisfine sukcesis. Ĉi-okaze oni povos telefoni al la sendinto kaj peti, ke tiu denove sendu la paĝojn nericevitajn aŭ iel fuŝitajn.

Tre simile statas pri la paketa radiofonio. Ĉiu paketo ricevas numeron. Se nun paketo ne alvenas, aŭ pluraj paketoj eĉ alvenas en malĝusta vicordo, aŭ iuj paketoj koliziis kun la paketoj de tute alia komunikado, la ricevilo povas baze de la kunsenditaj paketnumeroj reordigi la tuton aŭ laŭnecese peti pri la resendo de ĉio, kio iel survoje perdiĝis aŭ mutiliĝis. Alivorte la elementoj de la komunikada sistemo mem rimarkos, ke io mankas, kaj povos aŭtomate eklanĉi ĉiujn necesiĝintajn resendojn. Tia komunikado estas principe sekura.

Paketo ĉe ĉio ĉi estas simple ujo por datumoj. Datumoj — de nefakula vidpunkto — povas esti la literoj de teksto aŭ eble iuj ciferoj, sed eblas ankaŭ turni homan paroladon en fluon de ciferecaj datumoj. Ĝuste tio okazas en ĉiu poŝtelefono. La poŝtelefona reto mem transportas nur datumojn kaj tute ne la paroladon mem en la formo, kiel ĝi alvenas de la mikrofono. Ĉar ĉe tio ĉiu transportpaketo ricevas numeron, poŝtelefona reto povas tuj ekkoni, se paketo perdiĝis.

Unubate kvincentopon

Estas klare, ke ĝuste en tiom riska afero kiel aviado, la komunikado inter regturoj kaj aviadiloj estu laŭpove sekura. Bedaŭrinde oni plu uzas malnovan nesekuran telefonan radiofonion kaj ankoraŭ ne transmigris al la pli sekura paketbaza datuma radiofonio. Aldona avantaĝo de la pli moderna paketa radiofonio estas la eblo samtempe transsendi skribajn mesaĝojn — ekzemple oficialan permeson ekdeteriĝi aŭ flugi je alia alto. Per tia sistemo same eblus ŝalti iujn signallampojn por la piloto, kvazaŭ trafikan semaforon, do ege pli sekura sistemo permesi aŭ malpermesi aviadilon flughavene starti, ol simple paroli kun la piloto.

Fine estas almenaŭ teĥnike imageble, ke oni urĝokaze telestirus la tutan aviadilon por rekte de la regturo malhelpi specifan mismanovron.

Evidente por tia transmigro oni devus reekipi ĉiujn flughavenojn kaj ĉiujn flugmaŝinojn, kio kostus monon vere nemalmultan. Aliflanke resti ĉe la malnova sistemo fronte al la hodiaŭa senĉese kreskanta flugtrafika denso kaj la el tiu rezultanta danĝero de koliziantaj samsekundaj telefon-radiaj komunikadoj inter pilotoj kaj registoj kostos — iam kaj iam — homvivojn. Foje unubate eĉ tutan kvincentopon kiel tiam en Tenerifo en la jaro 1977a.

PEJNO Simono

Plia metamorfozo

Eminenta esperantisto Reinhard Haupenthal ekstreme malkontentis pri la antaŭaj esperantaj tradukoj de ĉi tiu novelo, klasikaĵo de la moderna literaturo, kaj entreprenis fari novan. Jen la rezulto.

La rakonto mem estas tre konata en la moderna mondo, ankaŭ ekster la germana literaturo, en kiu ĝi originis. Ĝi estis, kelkrilate, la sola grava verko de Kafka, kiun li permesis publikigi dum sia vivo. (Liaj aliaj ĉefverkoj aperis nur longe post 1915, la aperjaro de La metamorfozo.) Iom interese, Haupenthal diras, en sia Antaŭparolo, ke “Kafka apartenas ne nur al miaj plej neŝatataj aŭtoroj, sed mi rekte abomenas lin. Mi dubas kaj kontestas, ke lia Metamorfozo meritas la atenton kiun eŭforia hordo da germanistoj aŭ ditirambe galimatiaj interpretistoj atribuas al ĝi.” Ŝajnas, ke li faris la tradukon pli kiel rebaton al Mauro Nervi, kiu jam en 1996 publikigis sian propran tradukon de la novelo, ol pro amo al la verko aŭ al ĝia aŭtoro.

Nu, la kialon de lia malamo al Kafka kaj al La metamorfozo mi ne konas, sed mi mem tre amas la verkojn de Kafka, kaj al mi multe plaĉas la nova vesto, kiun, malgraŭ sia malamo, donis al ĉi tiu majstroverko Reinhard Haupenthal.

La metamorfozo temas pri tre stranga evento: junulo nomata Gregor subite, unu matenon, trovas sin transformiĝinta en ian fiinsekton. (Ĉu blato? Ĉu sterkoskarabo? Oni devas konjekti, Kafka mem ne precizigas.) Kompreneble, tio surprizas lian familion: liajn patron, patrinon, fratinon, same kiel la servistinojn. Sed, nekompreneble, ĝi tute ne surprizas lin mem. Li bezonas iom da tempo por kutimiĝi al sia nova formo, sed post kelkaj misprovoj li sukcesas manipuli sian korpon sufiĉe por povi sin turni kaj finfine ankaŭ marŝi. Li eĉ sukcesas turni ŝlosilon por malŝlosi la pordon de sia ĉambro.

Tamen, la familio kaj la servistinoj malpli facile akceptas la ŝanĝon. Kvankam ili ĉiuj jam de la komenco scias kaj akceptas, ke la fiinsekto estas la antaŭe amata Gregor, kaj ŝajne ili ne miregas pro la ŝanĝo, post sia unua ŝokiĝo, nur lia fratino konservas sian amon al li. (Poste ankaŭ lia patrino iomete memoras sian amon al li, sed ne sufiĉe por akcepti lin en lia nova formo.) Ŝi zorgas doni al li manĝaĵojn, kaj kiam li rifuzas la normalajn manĝaĵojn, kiujn kiel homo li amis, ŝi zorgas trovi kiajn manĝaĵojn li nun preferas. Ĉar li trovas malfacila rampadon en la meblita ĉambro, ŝi penas malplenigi ĝin kaj tiel doni al li pli da spaco.

Sed ankaŭ tiu amo malaperas, kiam montriĝas ke li nun havas la psikon de fiinsekto, kaj ne plu havas homajn sentojn (aŭ ĉu? Kvankam fiinsektiĝinte, Gregor neniam perdas la tuton de sia spirita homeco).

Lin grave vundas la patro, kiu strebas repuŝi lin en lian ĉambron; poste la patro ĵetas fruktojn kontraŭ lin, kaj grave difektas lian dorson. Fine Gregor mortas, restas nur disfalanta insektokadavro, kaj la familio sukcesas reakiri sian iaman feliĉon, eble eĉ pli ol ili havis antaŭ la misfortuno okazis.

Ĉu la rakonto estas ia alegorio? Aŭ nur koŝmara imagaĵo? Verŝajne, alegorio, kaj ne necesus multe profundiĝi en la vivospertojn de Kafka por kompreni tion. Eble, en la moderna tago ni povas vidi en Gregor bildon de la junulo, kiu ne plu estas senkulpa ĉarma infano, sed sin turnis al drogoj, aŭ estas trafita de aidoso, aŭ alimaniere fremdigas al si la konservativan socion.

Nun pri la traduko. Ofte oni diras, ke nia lingvo Esperanto, jam 113-jaraĝa, estas matura lingvo, kiun oni devus respekti kaj akcepti same kiel tradician etnan lingvon, sen streboj ĝin radikale ŝanĝi. Nu, ŝajnas, ke Haupenthal, tamen, preferas ludi per la lingvo. Li ne nur anstataŭigis ĉiujn mal-vortojn per “neologismoj”, sed ankaŭ provis kelkajn gramatikajn novaĵojn. Do iom eksperimentema traduko.

Tamen mi ĝuis la legadon, kaj iom strange la eksperimentema traduko iel kongruas kun la rakonto.

Donald BROADRIBB

Franz Kafka: La metamorfozo. El la germana tradukis Reinhard Haupenthal. Eld. Fonto, Chapecó, 2000. 59 paĝoj vinktitaj. Neniu ISBN estas indikita. Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

Esperanto el vidpunkto de strukturismo

Nun la unuan fojon, laŭ mia scio, aperas ampleksa studo esperantologia laŭ la Strukturisma Skolo de lingvistiko. La Strukturisma Skolo originis en la instruado de tre eminenta lingvisto, Ferdinand de Saussure [ferdiná de sosjúr], kies studentoj en 1916 publikigis lekcinotojn de lia kurso pri ĝenerala lingvistiko. Ferdinand de Saussure estis frato de René de Saussure, tre grava kontribuanto al esperantologio en la sama periodo, kaj kreinto de la “Principo de neceso kaj sufiĉo”, oficiale akceptita kiel parto de la esperanta gramatiko. La instruoj de Ferdinand de Saussure estis la bazo de la dudekajarcenta lingvistiko, ankaŭ konata kiel “Sinkrona lingvistiko”.

La Strukturisma Skolo strebas analizi la aktualan veran lingvuzadon por priskribi kiun ajn lingvon, formetante konvenciajn terminojn kaj analizokategoriojn. Tiel ĝi celas esti plene objektiva, libera de la perfortado fare de la tradicia (“diakrona”) lingvistiko. Tio estas ĉar la tradicia lingvistiko kutimas preni kiel sian bazon la grek-latinan lingvuzadon kiel modelon, por analizi la modernajn lingvojn, negrave ĉu aŭ ne tio necesigas trudi fremdajn kategoriojn kaj vidpunktojn al lingvo, en kiu ili mankas.

Plena Analiza Gramatiko kaj Plena Ilustrita Vortaro eksplicite ignoras la analizadon faratan de la Strukturisma Skolo, kaj pro tio, ĉi ties vidpunkto estas ignorata en la plejmultaj lernolibroj kaj vortaroj esperantaj, kaj do ne konata de la plejmultaj esperantistoj. Multaj gramatikaj kaj privortaj disputoj perdas sian sencon, kiam oni ekzamenas nian lingvon laŭ la vidpunkto de la moderna lingvistiko.

Kvankam Mattos titolis sian libron En la komenco estas la VORTO, lia verko efektive pritemas ne nur la vortkonstruadon, sed ankaŭ la frazostrukturon esperantajn. Li argumentas, ke la samaj principoj aplikendas kaj al la vortfarado kaj al la frazstrukturo, kaj li elegante pruvas tion per kaj vorta kaj simbola prezentado. Kiu ankoraŭ ne konas la laborojn de la Strukturisma Skolo, tiu ne facile kaj ne rapide legos la verkon de Mattos, ĉar la argumentado estas formulita tre koncize kaj dense, necesigante tre zorgan kaj detalan atenton. Sed la rezulto de tia atento estas tre valora — kaj tre konvinka. (Tamen, mi konfesas, ke mi mem estis profesie trejnita laŭ la Strukturisma Skolo de lingvistiko, do mi ne estas vere neŭtrala tiurilate!)

Mi ne intencas ĉi tie redoni la detalojn prezentitajn de Mattos, nur forte rekomendi lian verkon, eĉ kvankam ne senrezerve.

Kelkajn kritikojn mi, tamen, deziras fari, ĉar ilin bezonas koni la eventualaj studontoj de lia libro.

1. Komposteraroj abundas. Tio malfaciligas kelkfoje la komprenon, kaj fojfojete kaŝas la dircelon de la aŭtoro. En teĥnika verko ĉi tia, dense kaj koncize argumentita, tio estas tre danĝera problemo.

2. Mattos iom tro (laŭ mia vidpunkto) bazas siajn argumentojn sur la oficiala Principo de la Gramatikaj Kategorioj de la esperantaj radikoj. Nu, se ekzistus oficiala asigno de gramatika kategorio al ĉiu oficiala radiko, tio estus eble akceptebla. Sed efektive, al la granda plimulto de la oficialaj radikoj neniu kategorio estis oficiale aljuĝita. Eĉ ne al pluraj radikoj en la Fundamento, kiu ne ĉiam idente kategoriigas siajn radikojn en la listoj en la Ekzercaro kaj en la kvinlingva Universala Vortaro. Ankaŭ pluraj (la plimulto?) el la Oficialaj Aldonoj ne prezentas la gramatikan kategorion por ĉiu radiko nove oficialigita. Grandparte ni ŝuldas nian nocion pri la specifa gramatika kategorio de ĉiu specifa radiko al ... Plena Ilustrita Vortaro, kiu ja havas nenian oficialan statuson! Do estas vere danĝere fari lingvistikan konkludon surbaze de apliko de tiu Principo, rilate al multaj komunuzaj radikoj. Tiurilate, Mattos plurfoje pekas.

3. Mattos ne ĉiam obeas sian principon, ke Strukturisma Lingvisto neniam ordonu aŭ deklaru, kia estas “korekta” uzado, sed nur kontrolu kaj konigu la efektivan lingvuzadon. Plurloke Mattos deklaras “nekorektaj” vortkonstruaĵojn kaj -uzadon firme enradikiĝintajn en nia lingvo, kelkfoje originintajn en la verkoj de Zamenhof mem. Se iu vortuzado klare kontraŭas deklaraĵon en la Fundamento aŭ en oficiala deklaro de la Akademio de Esperanto, ĝi estas malakceptebla. Sed se tiu vortfaro aŭ vortuzo estas nur kontraŭa al la “lingva intuicio” aŭ persona gusto de la lingvisto, tia kondamno estas lingvistika peko tre grava, kiun mi neniel povas akcepti. Iom tro ofte Mattos bazas konkludojn eksplicite sur sia “lingva intuicio”.

Do mia laŭdo al ĉi tiu verko de Geraldo Mattos ne estas senescepta, eble nur 90%-e favora kaj 10%-e kritika. (Kontraste, mia takso de Plena Analiza Gramatiko estas eble nur 30%-e favora, kaj 70%-e kritika.) Sed ĉi tiu verko de Mattos estas, almenaŭ ĝis nun, tute unika en la esperantologio, do nepre bonvenigenda. Gratulon, Geraldo!

Donald BROADRIBB

Geraldo Mattos: En la komenco estas la VORTO. Eld. Fonto, Chapecó, 2000. 166 paĝoj broŝuritaj. Neniu ISBN indikita. Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj + afranko.

Kron-Put

Vjetnama bambua muzikilo

de Hori Yasuo

1

Aŭguston de 1999 mi vojaĝis al Vjetnamio por partopreni en la dua Azia Kongreso. Iun vesperon, promenante en la kongresejo, mi rimarkis, ke multaj gejunuloj kolektiĝas ĉe la akceptejo. Estas ne kutime, ke ni vidas tiel multe da gejunuloj en Esperanto-kunsido en Japanio, do mi tuj decidis paroli kun ili. En la angulo mi trovis kvar gejunulojn babilantajn. Mi alproksimiĝis al ili kaj alparolis:

“Ĉu mi rajtas paroli kun vi?”

“Jes, jes, kun plezuro.”

Ili kun granda ĝojo akceptis min. Mi, sidante inter ili, demandis kelkajn informojn pri ilia rilato kun Esperanto. Mi havis grandan intereson pri kial ili elektis Esperanton, ne la anglan lingvon. Unu junulo respondis, ke nun la angla ŝajnas esti internacia, sed en la estonteco certe Esperanto anstataŭos ĝin. Alia junulino respondis, ke Esperanto disvastigas ŝian kapablon. Alia diris, ke li volas havi amikojn en la mondo. Ili ĉiuj tre pozitive elektis Esperanton kaj ĝuis la etoson de la kongreso. Inter ili estis junulino, kiun mi anonime kaj provizore nomas Hue, la nomo de la antaŭa ĉefurbo de Guen-dinastio. Ŝi estis 25-jara, sed ŝajnis, ke ŝi estas 21-22. Ŝi prezentis sin kiel laboristino. Mi supozis, ke ŝi estas ordinara oficistino aŭ io simila, sed io en ŝi altiris mian atenton.

Poste la gejunuloj invitis min al loka restoracio por manĝi pho, vjetnaman lokan nudelon. Ni kvinope vizitis najbaran restoracion. La restoracio estis senporda, por altiri multajn klientojn kaj ankaŭ freŝan venton. Ĉe la enirejo sidis dika virino kun tablo antaŭ si. Sur la tablo troviĝis diversaj ingrediencoj por meti sur nudelojn. Ni okupis longan tablon. Antaŭ ni estis bambuaj bastonetoj enmetitaj en bambua poto. Miaj geamikoj, krokodilante, decidis mendojn. Kelkajn minutojn poste niaj pho venis. Mia estis plej luksa kun pecoj de viando sur ĝi. Hue sidis apud mi, kaj tre kompleze prizorgis min, elpreninte bastonetojn el la poto kaj verŝante spicon sur mian pho. Ni ĉiuj komencis manĝi, sed dume mia pho fariĝis tro pika por mi. Kiam mi plendetis al Hue, ŝi tuj stariĝis, iris al la virino kaj revenis kun nova supo. Ŝi forĵetis mian oranĝkoloran supon kaj plenigis la tason per la nova. Hue ĉiam alparolis al mi per simpla Esperanto, rigardante mian vizaĝon desube. Ŝi estis tiel aminda, ke mi senkonscie alparolis al ŝi:

“Vi estas tre bela kaj ĉarma.”

Ŝi iom honteme respondis: “Ne, mi estas normala.”

La vorto “normala” ne taŭgis al tiu situacio. Ŝi devis uzi vorton “ordinara”. Sed tio ne estis grava. Ni povis kompreni unu la alian. Fakte, ŝi estis “ordinara”. Ŝia vizaĝo estis bruna kaj la buŝo estis iom granda, sed vere ŝi estis ĉarma. Mi ripetis:

“Vi estas ĉarma, vere ĉarma.”

Ŝi ridetis kun sia mano metita sur la buŝo.

Por mia pho, miaj gejunuloj pagis. Tre bonkoraj junuloj. Ili ne permesis al mi pagi por ili. Survoje al la hotelo, pro danko, mi aĉetis por ili fruktojn, kiuj similis al budaa kapo. Ilia nomo estas na. Ili estis tre oportunaj por manĝi, ĉar oni facile senŝeligas ilin per la fingroj. Hue forĵetis la ŝelojn sur la stratojn. Mi sekvis ŝin laŭ la instruo de proverbo “En Romo faru kiel romanoj faras”. Surstrataj fruktovendistoj, montrante fruktojn en bambua korbo sur biciklo, senŝeligis grandan oranĝsimilan frukton, forĵetante la ŝelojn sur la straton. Meznokte oni kolektis tiujn rubojn kaj matene la stratoj estis senrubaj. Oni eĉ verŝis sur stratojn akvon per akvumaŭto por preventi venton forblovi koton.

Sur la strato infanoj ludis. Ili vestis sin malriĉe, nudpiedaj. Ili ludus “ĉevalon” kaj “pordon”. Ambaŭ ludojn ni, japanoj, havas. Kiam mi provis foti la infanojn, tiuj tuj forkuris disen. Hue kaj ŝia amikino kolektis tiujn kaj mem ludis la ludojn kun ili. Kontraŭ malluma ĉielo Hue ridetis al mi. Kia aminda rideto!

Ĉe la pordo de la hotelo Hue kaj ŝia amikino adiaŭis al mi kaj forrajdis biciklon en mallumon.

2

La sekvantan tagon mi sola vizitis Literatur-Templon. Ĝi situis najbare de la hotelo. Ĝi estas fama templo kun malnova historio. En la ĝardeno staris multaj monumentoj, sur kiuj estis engravuritaj nomoj. La nomoj estis tiuj de sukcesintoj en ĉin-devenaj ekzamenoj kakyo, kiuj ebligis ilin fariĝi altrangaj oficistoj. Vjetnamio antaŭe estis sub la influo de ĉina kulturo, do ĝi adoptis la ĉinan sistemon. Pro tiu tradicio gestudentoj ofte vizitas la templon por preĝi por sukceso en ekzameno.

En la profundo de la templo estis ĉefa domo kun budaaj statuoj, kaj tie kelkaj muzikistoj ludis vjetnamajn tradiciajn muzikilojn. Viro ludis unukordan kotoon. Kelkaj virinoj en vjetnamaj kostumoj ludis bambuan fluton, bambuan ksilofonon, ktp. Mi interesiĝis pri muzikilo, kiu konsistis el dekkelkaj dikaj bambuoj kunligitaj horizontale. Juna ludistino ludis ĝin kun sia vizaĝo klinita suben, sendante aeron per siaj ambaŭ manplatoj en la diverslongecajn tubojn de bambuoj. Ŝiaj manoj dancante kreis belegajn sonojn aŭdigantajn pon-pon. Kiam mi aŭskultis la muzikon, mi rememoris majon de la jaro 1976.

Memore de la unua datreveno de la venko de la Socialisma Respubliko de Vjetnamio en la Vjetnama Milito, Societo de Laborist-Muzikamantoj en Japanio invitis trupon de muzikistoj kaj dancistoj el Vjetnamio. La trupo vizitis dekkelkajn urbojn en Japanio, inter kiuj estis mia urbo. Dum la milito japanaj pacamantoj multe helpis la vjetnaman popolon mone kaj spirite, do la venko estis ne nur ĝojo por la vjetnama popolo, sed ankaŭ nia ĝojo. La koncertoj, ege bonvenigite, sukcesis en ĉiuj urboj kun plenplenaj spektejoj. Tiam mi estis estrarano de la filio de la societo en mia urbo. Mi laboris por aranĝi la koncerton en mia urbo; mi bonvenigis la membrojn ĉe la stacidomo, prizorgis ilin en diversaj aferoj, kaj amikiĝis kun ili. Post la koncerto ni havis bankedon. Ili donacis al ni, la prizorgantoj, non, vjetnaman pajlan ĉapon. Dum la bankedo mi petis ilin skribi siajn subskribojn sur mian non. Ĝi eĉ nun sidas sur la ŝranko en mia ĉambro kiel memoraĵo de la koncerto.

Rememorante la koncerton, mi atente aŭskultis la muzikon. Kiam la muziko finiĝis, la ludistino levis sian vizaĝon. Surprize ŝi estis Hue. Ŝi ankaŭ surpriziĝis, trovinte min antaŭ ŝi. Kiam ŝi estis en kongresejo, ŝi surmetis pantalonon kaj ordinaran ĉemizon, sed ĉi tie ŝi estis en vjetnama tradicia kostumo, sed ne aozai. Ŝi surmetis pale rozkoloran robon kun ruĝa zono. La zono pendis kaj flirtis antaŭ ŝia korpo. Ŝi surmetis bluan tradician ĉapon. Ŝi bele tualetis al si kun ruĝo sur siaj lipoj.

Ŝi laboris kiel muzikistino en tiu ĉi templo dum la tago, kaj dum la libertempo en vespero ŝi venis al la kongresejo por helpi la kongreson. La muzikilo nomiĝis kron-put. Ŝi invitis min antaŭ la muzikilon kaj lasis min ludi. Komence mi ne bone faris la sonon, sed iom post iom mi kapablis fari belajn sonojn. Mi parolis al ŝi pri mia memoro pri la trupo, kiu vizitis Japanion antaŭ 23 jaroj. Pli surprize ŝi diris, ke la ludistino de kron-put en la trupo eble estis ŝia patrino. Kiam ŝia patrino vizitis Japanion, ŝi estis unujara. Poste ŝi ofte aŭdis pri la vojaĝo, koncertoj kaj bonkoreco de japanoj. Ŝia patrino trezoras la fotojn faritajn kaj donacojn ricevitajn en Japanio.

Post kiam Hue kreskis, ŝi sekvis la saman vojon kiel ŝia patrino. Nun ŝi estas muzikistino de kron-put kaj staris antaŭ mi. Mi ne rememoris vizaĝon de kron-put-ludistino en la trupo, sed mi bone memoris belajn muzikistinojn en kolorriĉa aozai. Post la trovo de filino de tiama kron-put-ludistino, Vjetnamio fariĝis pli familiara lando. Mi aĉetis kron-put, paginte sepdek usonajn dolarojn, kiel grandan memoraĵon.

Kiam ni adiaŭis, ni promesis rendevui ĉe nia hotelo tiuvespere.

Kune vespermanĝis ni en restoracio en malnova urbo apud la lageto. Ĝi estis tre bona restoracio, kie oni ofertis al ni tre bongustan vjetnaman manĝaĵon. Post tio ni revenis al mia hotelo. Mi invitis ŝin al mia ĉambro, por ke mi povu sonbendigi ŝian kanton. En la restoracio, ŝi montris sian kajeron al mi. En Vjetnamio Esperantaj lernolibroj kaj vortaroj estas tiel multekostaj kaj nesufiĉaj, ke kursanoj mem kopias tiujn. Ili ĉiam portas sian propran kajeron por skribi ĉion necesan pri Esperanto. Ankaŭ Hue, de tempo al tempo, petis min skribi vortojn kaj frazojn ne familiarajn en ŝian kajeron. Tiam foliumante ŝian kajeron, mi trovis kanton en Esperanto. Ŝi kantis ĝin mallaŭte en la restoracio. Mi ŝatis ĝin kaj volis sonbendigi ĝin.

En mia hotelĉambro, komence mi ludis ŝakuhaĉi, japanan tradician bambuan vertikalan fluton. Delonge mi lernas la muzikilon kaj ĉiam kunportas ĝin. Mi ludis japanan melodion “La Luno super Ruina Kastelo” kaj poste kantis ĝin. Poste ŝi kantis al mi kanton titolitan “Sur la Ponto”, kiu estis en ŝia kajero. Tiu estis amkanto de junulino. Vjetnama melodio kun simpla, sed emocia poemo.

Trans la ponto

1. Al vi mi donos mian jakon.
Mensoge mi diros al paĉjo, panjo,
ke trans la ponto, ke trans la ponto,
Vento forblovis ĝin, Vento forblovis ĝin.
2. Al vi mi donos mian ringon.
Mensoge mi diros al paĉjo, panjo,
ke trans la ponto, ke trans la ponto,
Ondo forportis ĝin, Ondo forportis ĝin.
3. Al vi mi donos mian ĉapon.
Mensoge mi diros al paĉjo, panjo,
ke trans la ponto, ke trans la ponto,
Vento forblovis ĝin, Vento forblovis ĝin.

Ŝi kantis bele. Ŝi estis lerta ne nur en kron-put, sed ankaŭ en kantado. Ŝi studis muzikon en hanoja Arta Universitato. Estis nature, ke ŝi havis bonan voĉon kaj kantis belege. Mi elprenis japanan kantlibron el mia valizo, kaj responde kantis al ŝi aliajn japanajn kantojn. Ĉar longjare mi apartenis al la Koruso de Naŭa Simfonio de Beethoven en mia urbo, mi iom fieris pri mia voĉo. Kiam mi vojaĝas al eksterlando, mi ĉiam kunportas japanan kantlibron, por ke mi ĉie povu kanti laŭ la peto de miaj amikoj.

Ŝi rimarkigis al mi, ke mi aĉetis kron-put el la sako, muntis kaj starigis ĝin antaŭ ŝi. Ŝi ludis por mi! Rigardante kantlibron, ŝi ludis japanajn melodiojn per kron-put, kaj kune mi kantis. Ŝi eĉ ludis ŝakuhaĉi. En ŝia universitato studentoj devas lerni ĉiujn tradiciajn muzikilojn. En la templo ŝi ankaŭ ludas vjetnaman bambuan fluton. Se oni ludas unu specon de fluto, oni relative facile povas ludi alian. Ni kantis, ludis kaj ludis kune ĝis malfrua vespero. Japana bambuo kaj vjetnama bambuo kreis dolĉajn melodiojn kaj harmonion. Interŝanĝo de muziko faris nin nedisigeble intimaj.

Kiam ni adiaŭis ŝin, mi diris al ŝi:

“Morgaŭ mi partoprenos en la postkongreso al Danang kaj Hue. Mi revenos al Hanoj en la 30a, do nepre vizitu min en la hotelo.” La sekvantan tagon mi ekvojaĝis. Mia vojaĝo estis tre interesa kun multaj vidindaĵoj, kaj mi multe ĝuis ĝin. Sed dum la tagoj mi ĉiam pensis pri Hue. Mi ĉiam rememoris ŝiajn ridetojn, ŝiajn gestojn, ŝiajn kantojn kaj ŝian kron-put. Mi estis tre senpacienca revidi ŝin.

Je la planita horo en la 30a ni revenis al Hanojo. Vjetnamaj samideanoj atendis nin en la hotelo. Amikinoj de Hue venis. Sed ne Hue. Dum mi parolis kun miaj amikoj, mi rigardadis la pordon de la hotelo. Mi parolis, sed fakte mi ne parolis. Mi atendis ŝin. Fine por mia bedaŭro, venis la tempo, kiam ni devis ekiri al restoracio por vespermanĝi. Ni enbusiĝis. Mi rigardadis eksteren ĝis la lasta momento. Sed vane. Mi demandis de ŝiaj amikoj, sed neniu sciis, kial ŝi malfruiĝas. Neniu sciis ŝian telefonnumeron. En restoracio dum mi manĝis, mi estis malfeliĉa. Ĉu iu akcidento okazis al ŝi? La vesperon antaŭ ol ni ekiris, subite ekventegis kaj pluvegis. Ĉu la malbona vetero malhelpis ŝin?

Ni revenis al la hotelo. Kiam mi restis en mia ĉambro, aŭdiĝis frapoj ĉe la pordo. Ĉu Hue. Ne. Venis kelnero. Li transdonis al mi saketon. Mi malfermis ĝin. Ĝi estis donaco kaj letero de Hue. La letero diris al mi:

“Mi atendis vin unu horon, sed vi ne revenis. Ĉu vi forgesis min, ĉar mi estas komencanto de Esperanto?”

Mi kriis en mia koro: “Ne, tute ne! Mi neniam forgesos vin! Pro tia stulta kialo mi neniam forgesos vin! Sed kial vi malfruiĝis?”

Ŝia donaco estis malgrandaj lignaj rozfloroj en eta vazo, kaj flava, malgranda frukto. La frukto havis tre bonan odoron. Mi flaris ĝin foje. Mi metis ĝin foje. Mi metis ĝin sur la tablon. La bona odoro plenigis la ĉambron.

La sekvanta tago estis mia adiaŭa tago al Vjetnamio. Japanaj grupanoj veturis al flughaveno. Vjetnamaj samideanoj kune venis, sed ankaŭ tiun ĉi fojon Hue ne venis. Atendante la pasportokontrolon, mi ĉiam rigardis eksteren, sed vane. Ŝi ne aperis. Malfeliĉa mi adiaŭis al Hanojo.

4

Unu semajnon post mia reveno al hejmo, letero de Hue venis. En ĝi ŝi skribis:

“Mi ne povis iri al flughaveno, ĉar mi havis malvarmumon. Mi tre bedaŭras tion.”

Nun, mi komprenis. Mi povis imagi Hue en la pluvego de la 30a. Ŝi rajdis biciklon. Kvankam ŝi surmetis pluvmantelon, vento kaj pluvo estis tiel fortaj, ke la pluvmantelo ne bone protektis ŝin. Ŝi hastis al la pordo de la hotelo. Sed mi jam forveturis. Ŝi sola atendis min, sidante sur la sofo en la halo. Ŝi estis malseka de kapo ĝis piedoj pro la pluvo. Ŝia nigra hararo pli nigriĝis pro la pluvo. Ŝi tremis de malvarmo, kaj post unu horo ŝi revenis al sia hejmo. Ĉu ankoraŭ pluvis tiam? Jes. Ŝi revenis hejmen denove tra la pluvo kun malesperiĝo. Mi responde skribis leteron al ŝi, esprimante mian bedaŭron ne vidi ŝin. Post du semajnoj ŝia respondo alvenis. Ŝi skribis pri inundo, kiu atakis Vjetnamion, kaj ĉe la fino ŝi simple skribis “Same kun vi”. Tre simpla, sed mi komprenis.

En la inaŭgura ceremonio de la Kongreso, la prezidanto de KAEM alparolis al partoprenantoj, dirante, ke dum la kongreso ni ne nur amikiĝu, sed ankaŭ amu unu la alian. Mi aŭskultis la paroladon kun mokrido, sed post la semajna kongreso, mi amis vjetnaman junulinon, pravigante lin. Esperanto, por mi, estis ilo por homamo inter popoloj, sed mi tute ne supozis, ke Esperanto estos ilo por privata amo por mi. Amo inter Hue kaj mi.

IRLANDO

Paca invado

Dum jarcentoj invadis la irlandan insulon — same kiel aliajn eŭropajn landojn — keltoj, danoj, normandoj, angloj, ktp. Tamen laŭraporte la lasta amasa, kvankam paca, “invado” konsistas el hispanoj, kiuj kiel kuncivitanoj de la Eŭropa Unio rajtas loĝi kaj labori en Irlando sen vizo aŭ laborpermesilo.

Kompreneble irlandanoj rajtas reciproke translokiĝi en Hispanion, sed laŭŝajne la perspektivo por eksterlandaj laborantoj estas tie malpli favora ol en Irlando, kie serioze mankas laborfortoj. Rezulte de la nuna konjunkturo troviĝas en ĉiu parto de la Verda Insulo hispanoj: studentoj, komizoj, kelneroj, teknikistoj, hotelstabanoj kaj, en havenurboj, fiŝistoj kaj maristoj. Precipe la versaĵfama urbo Limeriko spertas grandan alfluon de hispanoj.

Bruo kaj amuzo

Ŝajnas, ke hispanoj sentas sin ĉehejme en Irlando. Informis juna virino el Galegio, ke “la irlandanoj estas tre similaj al la latinidaj popoloj; ili ŝatas bruon kaj amuzon”. Ŝi plendis nur, ke irlandaj laborkondiĉoj ne lasas sufiĉe da tempo por manĝi kaj siesti.

Fakte, en la pasinteco, ne mankis interŝanĝo de migrantoj kaj komercaj kaj kulturaj rilatoj inter Hispanio kaj Irlando. La urbo Galway (gaele: Gaillimh) montras fortan hispanan influon: tie situas ekzemple “La Hispana Pordego”. Konata irlanda kanzono nomiĝas “La Hispanino” ĝi ekzistas en Esperanto-traduko de Margaret Hill kaj William Auld.

IRL

LITOVIO

Venkintoj malvenkas

Venkis en parlamentaj elektoj en Litovio socialdemokrata koalicio de eksa prezidanto Algirdas Brazauskas. La koalicio, konsistanta el kvar maldekstremaj partioj, gajnis en la nova parlamento 51 mandatojn. En dua loko gajnis 34 mandatojn Liberala Partio, en tria loko gajnis 29 mandatojn socialliberala Nova Unio. La konservativa Unio de Patrujo, la reginta partio de Vytautas Landsbergis, akiris nur naŭ mandatojn.

Tamen la rezulto ne ĝojigis Brazauskas-on, ĉar la partioj en dua kaj tria lokoj laŭmandate superas la koalicion kaj tiel povis formi novan registaron. Malvenkis la venkintoj, ĉar la prezidanto de Litovio, Valdas Adamkus, potencon liveris al la liberaluloj kaj socialliberaluloj. Antaŭvidata estas forta, reformema kabineto.

En la elektoj partoprenis 28 politikaj partioj el la 39 ekzistantaj. Elektiĝis laŭ proporcia principo 70 parlamentanoj: balotis 56,15 % de la rajtigitaj civitanoj.

LAST

Estimataj gelegantoj,

en la aprila numero ĝoje mi povis informi ĉi-loke, ke ni trovis novan redaktoron por la rubriko scienco: Izabel C. O. Santiago. Nun kun granda bedaŭro ni devas anstataŭigi ŝin, ĉar pro tempomanko ŝi devis rezigni pri tiu ĉi funkcio. Sed ni ne perdos ŝin en tre grava alia funkcio: ŝi daŭre estas nia finredaktisto. Nia redaktoro de la rubriko medio, Claude Rouget, jam pli frue anoncis ke li ne plu povas plenumi sian taskon. Ankaŭ lian rezignon ni tre bedaŭras, ĉar li estas tre kompetenta en sia kampo. Kaj, kompreneble, ni kore dankas al ambaŭ eksredaktoroj pro la farita laboro. Eble ja jen kaj jen ili kontribuos tamen per artikoloj al nia revuo. Bonŝance ni jam trovis novan redaktoron por ambaŭ rubrikoj: Ottó Haszpra [haspra]. En esperantistaj sciencaj rondoj lia nomo estas bone konata jam de multaj jaroj. Li estas profesoro pri hidraŭliko ĉe Budapeŝta Teknika Universitato kaj dum ok jaroj redaktis la periodaĵon “Sciencaj Komunikaĵoj”. La listo de liaj meritoj kaj verkoj estas impone longa, sed aparte interese estas, ke liaj esplorrezultoj realiĝis en multaj diverslandaj hidroteknikaj projektoj. Sendube do tia fakulo estas ege kompetenta redaktoro de la rubrikoj scienco kaj medio. Koran bonvenon en la skipo de MONATO! Baldaŭ do vi denove povos ĝui artikolojn en tiuj du rubrikoj, kiuj certe aperos pli regule en la venonta ol la pasinta jaro — se entute vi restos abonanto. Urĝas pagi vian kotizon por 2001, se vi ne volas riski interrompon de legado.

Sincere via Stefan Maul

Komprenu vian preĝadon ...

Ofte, se kredanto instruas siajn infanojn preĝi, oni aŭdas la kritikon, ke la infanoj ne vere scias, kion ili diras. Do, necesas instrulibroj, kiuj klarigas al infanoj la signifon de ilia preĝado. Tia instrulibro estas Patro Nia. Ĝi klopodas klarigi la vortojn kaj la signifon de la Sinjorpreĝo aŭ Patronia.

Estas iom malklare, kiu estas la verkinto de la libro. Ĉu Francisco Cândido Xavier, kiu sur la kovrilo prenas la rolon de oficiala verkisto? Ĉu iu Emmanuel, kiu subskribis la enkondukan tekston? Ĉu iu mistera Meimei, kies spirito “diktis” la libron kaj kiu estis “valorplena misiulino kaj sindona instruistino...”?

La libro dividiĝas en ok ĉapitrojn, kiuj ĉiuj havas frazon el la Patronia kiel elirpunkton kaj klarigendaĵon. La klarigoj (aŭ ĉapitroj) ĉiuj sekvas pli-malpli la saman strukturon. Unue venas situaciigo kaj teoria klarigo de la signifo de la linio, kiun Jesuo elparolis. Poste sekvas kelkaj beataj rakontoj kiel ilustraĵoj. Ili estas iom naivaj, tradicie instruemaj kaj sufiĉe forte moralinstruaj. Ili estas de la tipo “kiel malbonulo iĝis bonulo” kaj kompareblas kun la rakontoj “kiel iu bestospeco akiris sian...”. La temoj estas iom malmodernaj, ekzemple: kiu ĝoje laboras, montras sian dankemon al dio; tamen ankaŭ modernaj temoj trovis sian vojon en la libron: kiu helpas plantojn kaj bestojn, esprimas sian dankon al dio kaj per tio aniĝas al la moderna verdula movado. Iom malpli akcepteble estas, ke iufoje la klarigoj estas tro for de la enhavo de la teksto. Okulfrape tio okazas ĉe la klarigo “Ne forlasu nin en tento”, kaj ankaŭ la lasta frazo ne ricevas adekvatan pritraktadon.

Por iom ilustri tiun moralinstruemon kaj naivan malmodernecon jen unu el la rakontoj: Kiam la Ĉiela Patro bezonis meti sur la Teron la unuajn infanetojn, li venis al la konkludo, ke li devas voki iun, kiu scius senĉese pardoni. [...] Oni diras, ke nia Ĉiela Patro longe konsideradis, konsideradis... ĝis li vokis la Virinon, donis al ŝi la titolon Panjo kaj al ŝi konfidis la infanojn. Same malmoderna estas la kaŝita averto, ke labori estas bone kaj ne labori malbone, kaj aliaj tiaj ideoj.

Post la rakontoj sekvas kelkaj pripensindaĵoj aŭ primeditaĵoj. La tuton ilustras beletaj porinfanaj desegnaĵoj.

Kiom ajn oni pensas pri la aliro al la temo, primediti la fundamenton de la vivo indas, kaj eĉ se oni ne konsentas kun la konkludoj, la libro povas esti taŭga instigo al primeditado de profundaj, bazaj, homecaj valoroj. Certe, kristano povas kun iom da persona adaptado kaj kreiveco uzi la libron por instrui siajn infanojn. Eble nekredanton tamen fortimigos la maniero laŭ kiu la aŭtoro(j?) prezentas la aferon.

Guido VAN DAMME

Patro Nia, Diktita de la Spirito Meimei, Francisco Cândido Xavier. Ilustris: Joel Linck. Tradukis: Affonso Soares. Eldonis: Societo Lorenz, Chapecó, 2000. 104 p. ISBN: 85-7328-026-3. Prezo ĉe FEL: 10,00 eŭroj + sendokostoj.

KIE MI TROVIĜAS?

Respondas la GPS-satelitaro

Antaŭ kelkaj jaroj, por determini la horizontalan kaj vertikalan geografian situon de si mem kaj direkton kaj distancon de forlasita aŭ celata sekva stacio de veturo, oni bezonis uzi delikatajn instrumentojn (surmare ekz. sekstanton, kronometron, kompason; surtere teodoliton kaj videblajn surterajn aŭ surĉielajn fikspunktojn, barometron, mapojn, tabelojn, kalkulilojn) kaj fari komplikajn kalkulojn.

Tamen, post la ekfunkciado de la tiel nomata GPS, t.e. Global Positioning System (= tergloba pozici-determina sistemo), tiuj kaj aliaj komplikaj kaj temporabaj instrumentoj kaj metodoj fariĝis superfluaj.

La fakta uzo de GPS komenciĝis en 1978 kiam la Ministrejo pri Defendado de Usono lanĉis orbiten la unuan sateliton de la tiel nomata artkonstelacio NAVSTAR, kiu dekomence havis celojn ĉefe militajn, sed poste ankaŭ civilajn. Nun, tiu ĉi artkonstelacio konsistas el 24 satelitoj pasantaj laŭ diversaj cirklaj orbitoj, proksimume 22 200 km alte super la marnivelo.

Tiuj artsatelitoj radias al la Tero ultrakurtajn ondojn, havantajn informojn, kiujn GPS-riceviloj povas konverti en surekrane aperigeblan kaj legeblan formon. La informoj estas, precipe kaj interalie, la tri geografiaj koordinatoj, la movdirekto kaj -rapido, ktp, de la ricevilo. Nun, GPS-riceviloj uzataj de ekskursemuloj grandas proksimume kiel cigaredujo, pezas kiel poŝlampo kaj kostas nur kiel bona poŝkompaso.

Antaŭ jaro la lokdetermina precizeco (averaĝe 10 metroj) de tiaj GPS-riceviloj estis kontentiga por preskaŭ ĉiuj uzantoj, kvankam tiu malgranda eraro estis enmetita de la usona Defendad-ministrejo mem, por malfaciligi la utiligon fare de aliaj armeoj. Ekde la 1a de majo 2000 tamen tiu erarigado estas ĉesigita — diversmaniere la uzantoj ja lernis kiel korekti la erarojn.

Grava avantaĝo de la GPS-riceviloj estas ankaŭ, ke ilia uzo estas tre simpla, multe pli simpla ol tiu de sekstanto kaj eĉ kompaso. Oni povus diri ke sufiĉas

kompreni la koordinato-sistemojn polusan kaj kartezian por povi uzi la ricevilon perfekte. Krome, la GPS-riceviloj kostas pli kaj pli malmulte kaj fariĝas pli kaj pli multflankaj, samtempe malkomplikaj, malgrandaj kaj malpezaj, do oni rajtas prognozi ke tre baldaŭ ili anstataŭos ĉiujn aliajn instrumentojn por orientado kaj topografio.

Luiso GILPEREZ

Fig. 1. La artkonstelacio de la GPS-satelitoj

Fig. 2. La ekrano de senmova GPS-ricevilo. ALT 12 Mt = 12 m super la marnivelo. 30S = nomo de unu el la 1200 GPS-zonoj de la Tero. La du grandaj nombroj estas x- kaj y-koordinatoj de la ricevilo en metroj, ene de la zono 30S.

Fig. 3. La ekrano de portebla GPS-ricevilo. P3 = nomo de la punkto atingenda. 123o = momenta direkto al P3 rilate al nordo. 2,73 km = momenta distanco ĝis P3. N = direkto de nordo rilate al la momenta akso de la ricevilo. Sageto = momenta direkto al P3 rilate al la momenta direkto de la ricevilo. 130o = direkto de la akso de la ricevilo rilate al nordo. 4,1 kh = momenta rapido de la ricevilo: 4,1 km/h. La punkto sur la suba skalo montras la devion de la akso de la ricevilo disde nordo (130o — 123o = 7o). TIME = momenta tempo en horoj:minutoj:sekundoj.

Fig. 4. La ekrano de la GPS-ricevilo, montranta la vojon de la GPS-ricevilo. 10 km = skalo (distanco inter la du randoj de la ekrano). 137o = direkto de P3 al P4 rilate al nordo. 2,94 = distanco inter P3 kaj P4 en kilometroj.

Robotoj disvastiĝos ĉie

Dommastrumaj robotoj purigantaj fenestrojn kaj viŝantaj la plankon, estos tiel disvastigitaj post 10-15 jaroj kiel hodiaŭ la poŝtelefonoj kaj komputiloj. Tion opinias la Ekonomia Komisiono pri Eŭropo (EKE) de UN en sia studo pri la priservaj kaj industriaj robotoj. Laŭ ties donitaĵoj ĉimomente 5000 priservaj robotoj estas ekspluatataj en la mondo. Tiu nombro post tri jaroj verŝajne atingos 473 000. La plejan plimultiĝon la ekspertoj pri robotiko atendas ĉe la hejme uzataj polvosuĉiloj. Nuntempe tiuj estas uzataj nur en 2000 dommastrumoj.

EKE prognozas simile grandegan plimultiĝon en la sfero de la herbofalĉaj ĝardenaj robotoj . “Se la purigaj kaj herbofalĉaj robotoj estus tiel malmultekostaj, ke ties aĉeto estus avantaĝa ankaŭ por la privata dommastrumo, oni povus atendi eksplodon en ties serĉo sur la merkato”, deklaras la studo.

En kelkaj landoj robotoj funkcias hodiaŭ ankaŭ kiel helpantoj en la operaciaj haloj de malsanulejoj, kiel distribuantoj de poŝtaĵoj en poŝtejoj aŭ kiel mutaj servantoj de handikapuloj. Robotoj estas uzataj jam en hoteloj, en laboratorioj kaj en la agrikulturo. Laŭ la prognozoj de EKE ili funkcios estonte ankaŭ kiel “senanimaj” ĉiĉeronoj en muzeoj.

En 1998 la nombro de la robotoj utiligataj en la tutmonda industrio kreskis je 16 procentoj al 71 173. Laŭ la studo tio estas klarigebla per la konjunkturkondiĉita evoluo en Japanio kaj Sud-Koreio. En 1998 en Germanio, ekzemple, oni vendis 9 938 industriajn robotojn. Tio estas je 10 procentoj pli ol en 1997.

En la unua duonjaro de 1999 la serĉo de robotoj kreskis tutmonde je 36 procentoj, kun plimultiĝo antaŭ ĉio en Usono kaj Eŭropo. Ankaŭ por la tuta jaro la konantoj de tiu branĉo atendas klaran pluson tiurilate, ĉe kiu la merkatparto de Japanio plu malgrandiĝos.

Evgeni GEORGIEV

MEDICINO

Ĉu la infana paralizo malaperos?

Oni komencis la finajn preparojn por la definitiva neniigo de poliomjelito (infana paralizo). Laŭ planoj de Unuiĝintaj Nacioj ĝis la fino de 2000 tiu malsano, kiu ĝis la 60aj jaroj de la 20a jarcento kripligis milionojn da infanoj en la mondo, estos forpuŝita. La Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) kaj la Organizaĵo de UN pri Helpo al Infanoj (UNICEF) alvokis ŝtatestrojn de 30 landoj, en kiuj poliomjelito plu ekzistas, al lasta batalo kontraŭ tiu “skurĝo” de la homaro.

“Ni staras ĉe la sojlo de historia venko: la neniigo de poliomjelito”, deklaris al politikistoj la ĉefoj de la du organizaĵoj, s-inoj Gro Harlem Brundtland kaj Carol Bellamy. Ĉu la celo estos atingita, dependas de persona engaĝo. Ambaŭ alvokis la ŝtatestrojn informi detale la publikon kaj zorgi pri tio, ke ĉiuj neprotektitaj infanoj en la koncerna lando estu vakcinitaj.

Unu el la ĉefaj sponsoroj de la tutmondaj vakcinkampanjoj estas la internacia Rotario-klubo. Krom la ampleksaj mondonacoj, nur en Hindio ĝi mobilizis 150 000 volontulojn, kiuj agadas enkadre de la naciaj vakcintagoj.

La Monda Organizaĵo pri Sano deklaris en siaj planoj jam en 1988, ke la forigo de poliomjelito estu efektivigita ĝis la fino de la jaro 2000. Ekde tiam la nombro de malsanuloj tutmonde malpliiĝis de 350 000 al nur 5200 en 1999. 70 procentoj de tiu nombro malsaniĝis en Hindio. En Eŭropo, en norda, meza kaj suda Ameriko, en okcidenta Pacifiko, en proksima Oriento samkiel en norda kaj suda Afriko oni jam malaperigis tiun malsanon. La kompleta forigo de tiu malsano ŝparos jare 1,5 miliardojn da usonaj dolaroj pro vakcinaj, kuracaj kaj aliaj kostoj.

Poliomjelito estas infekta malsano, kiun kaŭzas viruso. Ĝi detruas la nervoĉelojn, kiuj aktivigas la muskolojn, kaj estigas neresanigeblajn paralizojn. Pli ol la duono de la viktimoj ricevis la malsanon antaŭ la aĝo de tri jaroj.

Evgeni GEORGIEV

HIDRAŬLIKO

Akvobata pumpilo — forgesita sed utiligebla

Unu el la plej facile uzeblaj kaj plej malmultekostaj specoj de energio estas la mekanika (hidraŭlika) energio de la akvo. Jam en la fruaj tempoj de nia civilizo la homoj utiligis tiun ĉi energion, ĉefe per turniĝantaj elementoj. Ekz. ili konstruis diversajn akvoradojn por levi akvon alten aŭ turnadi muelŝtonojn sen homa aŭ besta laciĝo. Tiuj aparatoj disvolviĝis en la modernajn pumpilojn kaj turbinojn. Speciala aparato estis la akvobata pumpilo, sen turniĝantaj elementoj, kiu povis levi parton de alvenanta akvo pli alten per la forfluigo de la alia akvoparto pli malalten, ol la alveno-nivelo.

Teoria bazo de la akvobata pumpilo

Akvobata pumpilo estas pumpilo kiu levas akvon per la propra energio de la akvo fluanta en tubo (sen libera surfaco). Fluanta akvo, pro sia fluo-rapido kaj maso, havas kinetan energion (movenergion). Se la fluo de la akvo estas subite haltigita ĉe la tubfina elfluo per iu valvo B, la kineta energio same subite transformiĝas (kun certa perdo) en potencialan energion, kio rezultigas abruptan kreskon de la akvopremo, kun laŭtega “bato” sur la tutan internan surfacon de la tubsistemo. Tiu akvobato estas konata ankaŭ sub la nomoj “akva virŝafo”, “hidraŭlika virŝafo” aŭ “ariesa bato”, laŭ la lingvoj, ĉar la akvobato estas abrupta fenomeno, simila al batego de iu mezepoka mur- aŭ pordeg-rompa bronza virŝafkapo sur la antaŭa ekstremo de peza stangego, al kiu la ĝin portantaj kurantaj soldatoj donas la detrukapablan elanon.

Realigo de la akvobata pumpilo

J. M. Montgolfier, la ĉefa eltrovinto de la aerostatika balono, inventis la akvobatan pumpilon en 1796. Sed nur en 1928 aperigis M. L. Bergeron kompletan teknikan studon pri la konstruado de akvobataj pumpiloj.

Sekvu la funkciadon de tiu pumpilo laŭ la figuro. La akvo fluas de la akvofonta rezervujo en tubo A ĝis la malfermita klapvalvo B, kiun oni nomas martelo, ĉar estas ĝi kiu fakte batas. Kiam la fluanta akvo en tubo A akiras certan rapidon, kinetan energion kaj do sufiĉan premon sur la ĉirkaŭfluatan klapvalvon, ĝi subite, bate fermas la martelo-klapon B, kio tuj haltigas la fluon kaj altensaltigas la premon. La altiĝinta premo kiel fronto de prem-ondo propagas sin je sonrapido (en akvo ĉ. 1400 m/s, sed tion la elasteco de la tubo reduktas al ĉ. 1000 m/s ) al la punkto C, kie ĝi tuj suprenpuŝe malfermas la klapvalvon D, kaj la altprema akvo rapide penetras en la kloŝforman rezervujon R. La enfluanta akvo komencas plenigi la kloŝon, kunpremante la aeron (aŭ alian gason) en la kloŝo, kaj samtempe leviĝi en la tubo E kaj elflui ĉe ties fino F en iun “deponujon” (rezervujon aŭ kanalon).

Intertempe la fronto de la — pli kaj pli malfortiĝanta — prem-ondo atingas la libersurfacan akvofontan rezervujon, de kie la akvo venas, kaj tie ĝi reflektiĝas en formo de negativa (malaltprema) prem-ondo. Kiam tiu ĉi prem-ondo atingas la klapvalvon D, tiu abrupte fermiĝas, ĉar nun la premo sub ĝi fariĝas pli malalta ol super ĝi. La kunpremita aero ankoraŭ daŭrigas elpeli la akvon el la kloŝo tra la tubo E kaj tubfino F.

Kiam la negativa prem-ondo reiras de F kaj atingas la klapvalvon B, ĉi tiu lasta malfermiĝas kaj la fluo en la tubo A denove startas. La priskribita fenomeno ripetiĝas. La pumpatan averaĝan akvoflukson (trafluantan akvovolumenon, en l/s) Qr oni povas regi per pezo (aŭ risorto), aldonebla al la klapvalvo B, tiel ke ĝi malfermiĝu ĉe pli aŭ malpli granda premo (do ĝi restu malfermita dum malpli aŭ pli longa tempo).

Por ke la akvobata pumpilo funkciu, estas necese, ke la pumpilo estu instalita je niveldiferenco H pli malalte ol la akvofonto. Tiam, per la priskribita procezo, la akvobata pumpilo povas peli parton de la alvenanta akvo supren, ĝis la deponujo F, al alto h super B. Tiu alto h povas esti kvar- ĝis sesoblo de H. Tio signifas, ke se akvobata pumpilo estas instalita je 10 m sub la nivelo de la akvofonto, la aparato povas peli (pumpi) akvon ĝis alto de 60 m.

La rendimento de la aparato atingas 40 ĝis 70 %, depende de la zorgemo pri la fabrikado kaj instalado de la tuto, kaj de la kvociento h/H. Verdire tiu rendimento ne estas grava, ĉar la funkciado de la akvobata pumpilo estas senpaga.

Kie estas renkonteblaj la akvobataj pumpiloj?

Pro la disvastiĝo de la modernaj teknologioj, pro la elektra energio kiu atingas preskaŭ ĉiujn lokojn de la mondo, la akvobataj pumpiloj praktike malaperis. Tamen kial ne profiti el torenta akvofluo kies energio alie perdiĝus? Do, ankoraŭ funkcias tiaj pumpiloj ekzemple en Limoĝio en Francio kaj en la fama bieno Bona Espero en Brazilo ... kaj sendube en multaj aliaj lokoj en nia mondo. Gigantaj akvobataj pumpiloj estis instalitaj por irigaciaj celoj ankaŭ en Usono ... finfine tiaj pacaj batoj estas profitodonaj kaj, laŭ energio, senpagaj eĉ en la plej riĉa lando de la mondo.

Gilbert LEDON

P.S. Kiu volas scii pli pri pumpiloj povas legi la broŝuron Hermetikaj pumpiloj de la sama aŭtoro. Havebla ĉe FEL, prezo: 2,25 eŭroj + afranko.

GENOTIPO

Sinteza formo de vivo realigebla!

En la venontaj 5 jaroj sciencistoj povus krei la unuan plene sintezan formon de vivo danke al sukcesaj esploroj en la Universitato de Dallas, Usono. La rezultoj de tiu laboro estos publikigitaj baldaŭ, sed jam nun klaras, ke ĝi ebligas kunmeti la fadenojn de desoksiribonukleata acido (DNA) el bazaj kemiaj ingrediencoj konforme al la genetikaj kodoj, kiujn deĉifris partoprenantoj en la internacia projekto “Homa Genotipo”. Tiuj sciencistoj esperas, ke la jam ekzistanta teknologio sukcese povus esti uzata por estigi tute novajn tipojn de utilaj bakterioj, kiujn oni povas apliki por la produktado de kuraciloj.

Ĉi tie oni devas mencii, ke temas pri nur unu el la rapide evoluantaj sciencbranĉoj. En decembro pasintjare, sciencistoj el la vaŝintona bioteknologia kompanio “Selera” pruvis, ke por krei plej simplan organismon estas bezonataj 250-350 genoj. Kaj jen nun profesoro Glenn Evans el la Medicina Centro de Sudokcidento, Dallas, deklaris, ke li ellaboris procedon, kiu en la venontaj kelkaj jaroj ebligos formi tiujn longajn fadenojn el la kemiaj ingrediencoj de DNA. “La invento permesas fari el la mallongaj fragmentoj de DNA fadenojn pli longajn, pere de kiuj komputilo siavice sukcesos krei organismon de iu genotipo, kaj poste estigi sintezan ilon aŭ alidire roboton, kiu kunmetas la mallongajn fragmentojn en pli longajn”, diris profesoro Evans.

Li intencas uzi la genetikajn kodojn de 30 diversspecaj organismoj malkovritajn fare de la projekto “Homa Genotipo” kiel fonton por kreado de novaj vivuloj. “Tiu komplekso entute povus provizi la artefaritan vivon je ĉio bezonata por vivado en la reala mondo. Ĉirkaŭ 20 genoj povus esti sufiĉaj por estigi por tiu organismo generatoron de energio. La eblon pri reproduktado de DNA provizos alia komplekso de genoj. Kaj tiamaniere — simile kiel oni muntas aŭton — estos adaptitaj unu al la alia ties diversaj konsistigaj partoj. Tiel ni laŭprincipe rilatos ankaŭ al la organismoj”, menciis la profesoro.

La sciencistoj okupiĝantaj pri tiu fako rekonas, ke la sintezan genetikan kodon kaj la artefaritan formon de vivo disigas unu de alia ankoraŭ multe da tempo. Oni supozas tamen, ke por krei plej simplan vivan organismon estos bezonataj 5 jaroj. Tamen en longdaŭra perspektivo — kun la kreado de pli komplikaj vivuloj, kiel vermoj, musoj kaj eĉ homoj — ĉio ĉi, laŭ la vortoj de profesoro Evans, povos konduki al la apero de serioza etika problemo. Do, multe pli serioza ideo ol la klonado de homoj povos estiĝi la kemia sintezo de homoj. La eblo por sintezi homon verŝajne ne aperos pli frue ol post 50 jaroj, tamen oni jam nun devas komenci rezoni pri tio.

Evgeni GEORGIEV

KANCERO

Novaj kuracmetodoj kaj prevento

En 1998 malsaniĝis je kancero ĉ. 10 milionoj da homoj en la mondo. La saman jaron mortis el ili 7,2 milionoj pro manko de optimume frua prognozo kaj sekva terapio. Pri la terapio kaj profilaktiko de kancero diskutis 9000 medicinistoj dum la 10a Eŭropa Kancerkongreso, kiu okazis en Vieno lastseptembre.

Laŭ pritaksoj de la Monda Organizaĵo pri Sano ĉiu sepa homo forpasas pro kancero. Ĝi estas la dua plej granda “mortiganto” inter la ne-infektaj malsanoj post la malsanoj de la koro kaj la sango-cirkulado. La daŭre kreskantaj nombroj de kancero kaj la kaŭzataj de ĝi mortoj estas klarigeblaj per la sekvaj faktoroj:

Laŭ prognozoj de la Monda Organizaĵo pri Sano la nombro de la kancermalsaniĝoj kreskos ĝis la jaro 2020 kaj atingos jare 15 milionojn.

Rilate la vivstilon, la plej grava faktoro kaŭzanta la plimultiĝon de la kancer-malsaniĝoj, apud kiu ĉiuj ceteraj paliĝas, estas la tabakfumado. La sekvoj de la fumado estas tiel gravaj en negativa senco, ke la pulmokancero jam delonge superis nombre la kanceron de stomako, la pasintece plej oftan kancerspecon, kaj nun, kun ĉirkaŭ 1,3 milionoj da viktimoj jare, ĝi staras sur la oka loko de malsanoj, kiuj kaŭzas morton. Pri tio konsentas ĉiuj ekspertoj. “Sekve de fumado en Eŭropo ĉiujare forpasas duonmiliono da homoj: 400 000 viroj kaj 100 000 virinoj”, diris brita epidemiologo Richard Peto.

Kombinitaj kuracadoj

La mesaĝo de la medicinistoj restas neŝanĝita: “Estas senco rezigni pri la fumado”, diris Peto. “Ankaŭ tiu, kiu antaŭ mezaĝo forlasas fumadon, kaj ĝis tiam ne ekhavis kanceron, evitos la plej grandan parton de la risko.” Ekzemple en Britio la fumado duoniĝis ekde 1970 — kaj en la sama mezuro malpliiĝis la nombro de mortintoj pro kancero.

En la pasintaj jaroj en la onkologio ekestis novaj ebloj por kuracado sekve de intensa kombinita apliko de kirurgio, radioterapio kaj kontraŭkanceraj medikamentoj. En la radio-onkologio oni celu loke kreskantajn tumorojn kaj samtempe ne difektu aŭ nur iomete malbonigu sanan histon.

Premiso por la kuracado estas ekzisto de modernaj radioterapiaj centroj. Profesoro Dieter H. Kogelnik el Aŭstrio postulis estigi pli multajn tiajn en Eŭropo kaj opiniis: “Pli bona kvalito en radioterapio povus altigi la procenton de postvivantoj en Eŭropo je 5 %, kaj en orienta Eŭropo je 15 %”.

Tablojdoj por mamkancero

Dum la kongreso oni pridiskutis novajn kuracmetodojn. Estis prezentita ankaŭ hormon-medikamento kontraŭ mamkancero. Ĉe tiu progresanta malsano eblas apliki la medikamenton Exemestan en formo de tablojdoj. Scienca kontrolo de pacientinoj pruvis, ke la progresado de la tumoro kaj la nombro de la mortoj malpliiĝis. Krome ĝis nun oni rutine forigis la limfonodojn el la akseloj. Nun oni ne faras tion, se la sekva plej proksima limfonodo ne estas tuŝita. Tio lasas la sanan histon nedifektita kaj reduktas la operaciojn je triono.

Frua ekkono de malgrandaj tumoroj ebligos ankaŭ la kancerkuracadon sen kirurgia apliko. Se oni pliigas la radiodozon al la tumoro, tiu pligrandigos la procenton de la sukcese kuracitaj personoj je 50 %. Krome oni povas eĉ pli intense priradii partojn de la tumoro, ĉar ili povus esti pli rezistopovaj. Do pliiĝos la tumoroj, ĉe kiuj sen kirurgia operacio povos veni al definitiva kuraco.

Pli indulgaj kirurgio kaj radioterapio povos levi en la sekvaj jaroj la procenton de la sukcesaj kuracoj kaj samtempe konservi la vivon de la kanceraj pacientoj.

Evgeni GEORGIEV

NATURKATASTROFOJ

Vulkanoj

Scienco konsideras la vulkanojn fascinaj esplorobjektoj, ne nur ĉar ili estas timigaj kaj mortokaŭzantaj erupciantoj de lafo, sed ankaŭ ĉar ili funkcias kiel natursondiloj en la terinterno. Ĉi-momente en la mondo estas preskaŭ 600 aktivaj vulkanoj, kiuj havas erupciojn aŭ almenaŭ estis aktivaj en historia tempo. Vulkanoj troviĝas ofte tie, kie la kontinentplatoj dislokiĝas.

Vulkanismo estas ĉiu fenomeno, rezulte de kiu solidaj, likvaj aŭ gasaj substancoj atingas la tersupraĵon. La vulkanojn oni klasifikas plej ofte laŭ la kemia konsisto de la erupciaĵo. Tiu substanco en la terinterno estas nomata magmo, kaj post forlaso de la vulkankratero ĝi povas esti lafo kaj vulkanaj sablo, polvo, tufo, lapilioj, bomboj, kaj aglomeraĵo. Ties ĉefelemento estas silika acido.

La baza magmo konsistas ĝis kvindek procentoj el silika acido kaj fandiĝas je 1000 Celsius-gradoj. Ĝi estas varmega inter 1000 kaj 1250 gradoj, tre maldensa kaj dum erupcio atingas relative rapide la tersupraĵon. La gasoj povas facile emani kaj en malgrandaj kvantoj. Pro tio fortaj eksplodoj ne okazas dum la erupcio de baza magmo, sed estiĝas rapide fluantaj lafofluoj. Ni parolas pri efuzivaj vulkanoj. La estiĝantaj vulkanmontoj plej ofte havas la formon de plataj konusoj. La plej longa rigidiĝinta lafofluo, estiĝinta en 1783 post la eksplodo de la islanda vulkano Laki, etendiĝas 65 ĝis 70 km longe. Tiusence tipaj estas la vulkanoj sur Havajo aŭ Islando.

Se la magmo entenas pli, ekzemple 65 procentojn da silika acido, precipe se la temperaturo estas inter nur 700 kaj 1000 gradoj, ĝi estas malfacile fluanta. Pro tio la vulkankratero inklinas al ŝtopiĝo; estiĝas premo, kiu fine kaŭzas pli aŭ malpli spektaklan eksplodon. Dume bomboj (ŝtonoj), sablo, polvo flugas tre alten en la aero, kaj multe da toksaj gasoj povas deflui laŭ la flanko de la vulkano.

Tiaj acidaj magmoj kaj sekve eksplodemaj vulkanoj tipe estiĝas tie, kie la substanco de la terkrusto estas premata de kontinent-delokiĝoj en la profundo kaj tie fandiĝas. La eksplodforto de la vulkanoj estas grave pligrandigata, se akvo kaj magmo intertuŝiĝas. Akvo bolinte grave ekspansias. El unu litro da akvo estiĝas 1244 litroj da vaporo. Vulkanoj el la eksplodema tipo troviĝas laŭlonge de zono ĉirkaŭ Pacifiko. Pro la multnombraj vulkanoj oni nomas tiun zonon “Ringo de l’ fajro”.

Kiel la plej forta vulkana erupcio en la mondo estas konsiderata tiu okazinta sur la mediteranea insulo Santorin ĉirkaŭ la jaro 1600 a.K.. Sciencistoj komunikas, ke dume 30 km2 da magmo erupciis, parte kiel “cindraj” nuboj (sablo, polvo), parte kiel lafofluoj. Pro la eksplodo granda parto de la insulo malaperis en la akvo, kaj estis detruita ankaŭ la altevoluinta kulturo de minoanoj loĝantaj sur la insulo.

Pli ol 10 000 homoj — multaj fontoj atestas eĉ pri ĝis 100 000 — forpasis, kiam inter la 10a kaj 11a de aŭgusto 1815 eksplodis la monto Tambora sur Sumbava (Indonezio). Erupciaĵo de 150 km3 estis disŝsutita sur teritorio de 500 000 km2. La polvo atingis alton de 70 km kaj kaŭzis “someron sensunan” en partoj de Eŭropo kaj Nord-Ameriko.

Similajn krepuskajn fenomenojn sur la tuta tero estigis la erupcio de la vulkano Krakatoa en Indonezio la 27an de aŭgusto 1883. La eksplodegon oni povis percepti eĉ en distanco de 4000 km, en Aŭstralio. La estigita tertremo estis mezurebla sur la tuta terglobo. La pumikoj ĵetitaj en alton de pli ol 50 km falis en la sekvaj dek tagoj ene de radiuso de pli ol 5000 km. Tsunamo (mara ondego), kiun kaŭzis la submara tertremo pro la eksplodo de la kratero, ĉe la bordoj altiĝis ĝis tridek metroj kaj forlavis kaj mortigis 36 000 personojn.

Evgeni GEORGIEV

MATEMATIKO

Komparo de instrumetodoj

En majo 1998 estis publikigita internacia kompara studo pri matematiko kaj sciencoj: TIMSS (Third International Mathematics and Science Study). La analizado de tiu kompara studo ankoraŭ ne finiĝis. Tamen indas kaj interesas pripensi kaj pridiskuti rezultojn kaj konkludojn koncernajn.

Mi mem povas serioze prijuĝi nur germanajn lernejojn. Volonte mi ekscios faktojn, opiniojn kaj memoraĵojn pri lecionoj, instruistoj, sukceso, ktp en lernejoj alilandaj.

Evidentiĝis, ke gelernantoj en Japanio pli sukcese lernas kaj pli kapablas ol usonaj kaj germanaj gelernantoj. Kial do? Kompreneble la rezultoj de TIMSS iel maltrankviligis kaj nervozigis la germanajn politikistojn respondecajn pri instruado, la gepatrojn ambiciajn kaj certajn ke ili transdonis nur plej bonkvalitajn genojn, kaj la geinstruistojn kiuj jam delonge plendas pri stulteco kaj maldiligento de la juna generacio, precipe en Germanio, kaj samtempe admiras iujn ege lernemajn kaj laboremajn japanojn, kvankam iom meditas kiel tiu malbona rezulto povis okazi malgraŭ bonegaj lecionoj. Ne tro maltrankviligis la TIMSS-rezultoj la gejunulojn, ĉar ili ne interesiĝas pri tiaj enuigaj lernejaj temoj. Nur nervozigis ilin eble, ke kelkaj ministroj ordonis tuj aranĝi plian ekzamenon matematikan por kontroli, ĉu TIMSS pravis ...

Kelkaj seriozaj sciencistoj kaj instruistoj nun serĉas verajn kialojn kaj intertempe jam trovis plurajn eblajn.

En Japanio, kaj elementa lernejo (unua ĝis sesa klaso) kaj meza lernejo (sepa ĝis naŭa) estas komunaj, unuecaj, samaj por ĉiu lernanto. Ne okazas disdivido en grupojn laŭ sukceso, notoj, scipovo, talento ktp. Ne ekzistas deviga ripeto de klaso post malsukcesa jaro. En Germanio oni ĉiam denove selektas infanojn. Tio signifas ke lernantoj nesufiĉe sukcesaj, inteligentaj, diligentaj (rapidaj, obeemaj?) ktp ne rajtas avanci en sekvantan klason. Kaj post nur kvar jaroj de komuna lernado la plej sukcesaj infanoj rajtas transiri en gimnazion, en kelkaj federaciaj landoj ankaŭ en mezlernejon. En aliaj landoj tio okazas post la sesa klaso. Ĉiuj aliaj restas. Tamen oni ne nomas ilian lernejon “rest-lernejo”, sed “ĉef-lernejo” ...

Ĉu multope pli bone?

En Japanio sidas meznombre 37 gelernantoj en unu klaso, en Usono 27, en Germanio 24. Ĉu oni lernas des pli bone, ju pli da akompanantaj kunlernantoj apudas? Ĉu tial en universitataj aŭditorioj sidas centoj da studantoj?

La lecionoj en Japanio estas evidente aliaj ol en Germanio. La instrumaniero estas ilustra kaj vigla. La taskoj estas kvazaŭ enigmoj ekscitaj. La instruistoj ebligas al la lernantoj mem serĉi solvojn, prezenti provojn kaj strategiojn, kaj oni kompare pridiskutas diversajn rezultojn. Multan tempon oni uzas por prilabori malnetajn matematikajn konceptaĵojn kaj intensive kompari ilin. Kontraŭe, en Germanio ofte okazas lecionoj, dum kiuj instruisto gvidas la disvolviĝon aŭ ellaboriĝon de formulo, kaj poste devigas la gelernantojn parkere lerni kaj ekzerce apliki tiun formulon.

Kiel en tempo de Sokrato oni praktikas “majeŭtikon”, la arton de didakta akuŝistino. Kredante ke la kapabloj kaj scioj jam dormetas en la interno de infanoj kaj studantoj, oni klopodas ruze helpante ellogi ilin ... Fakte okazas io alia: instruisto, tre bone konanta la celon de la leciono kaj diligente preparinte la temon, demandas aŭ demonstras ion. Unuopaj lernantoj aŭ false respondas aŭ malkomprenas, kaj la instruisto mallaŭdas ilin kaj sin turnas al aliaj, ĝis iu lernanto ĝuste respondas. La instruisto laŭdas, ĝojas pri la sukceso kaj daŭrigas. La plimulto de la studantoj komprenas ne tro multe. Kaj ne malofte infanoj sentas ofendon, ĉar en unu leciono nur unu aŭ du fojojn estis ilia vico, ĉar la instruisto estis malkontenta pri la neatendita malĝusta respondo, aŭ ĉar li denove demandis tiun fian najbarinon. Kaj ĉiutage ili devas timi tiujn subitajn ekzamenetojn kaj pridemandadojn, per kiuj ili estas klasifikataj laŭ taksociferoj.

La sciencistoj eltrovis, ke en Japanio instruistoj konfrontigas lernantojn al altnivelaj realecaj problemoj. Tiujn ili prezentas plastike kaj vive. Unue oni intense pridiskutas la problemon kaj poste la lernantoj komencas praktike prilabori ĝin. Preskaŭ ĉiu problemo havas plurajn solvojn diversformajn aŭ diversvojajn. Oni komparas, esploras, analizas, pritaksas la solvojn, eĉ la maltaŭgajn oni akceptas. Ankaŭ eraraj solvoj povas esti interesaj kaj instruaj. Solvovojoj estas pli gravaj ol rezultoj.

Mi donas ekzemplon: Iu homo heredis kastelon kun granda parko kaj monsumon imponan. Li intencas okazigi grandan inaŭguran ĝardenfeston. Ĉar li mem havas nek tempon nek emon falĉi la park-gazonon, li serĉas per gazetanonco ĝardeniston. Li ricevas tri ofertojn: la unua ĝardenisto promesas falĉi la gazonon en ses horoj, la dua volas fari tion en kvar horoj, kaj la tria certas fini la laboron en tri horoj. Ĉar mono inundas, la nova kastelpatrono dungas ĉiujn tri. Kiom da tempo ili bezonos por falĉi la gazonon? Vere simpla kalkulo, kiam oni estas kondukata de instruisto kiu jam konas la solvon. Sed propravoje trovi solvon? Ĉu simpla? Provu mem!

Fermat

Interesan eldiron mi trovis en traktaĵo pri la konata Lasta teoremo de Fermat. Andrew Wiles diris ke “Taniyama ne estis tro skrupule ekzakta matematikisto. Li faris multajn erarojn, sed li eraris en bona direkto kaj fakte atingis ĝustajn rezultojn. Kaj mi provis imiti lin, sed mi eltrovis ke ege malfacilas fari taŭgajn erarojn.”

Kontraŭe, en Usono kaj en Germanio oni foruzas multan tempon pro ekzercado de rutinaj procedoj/kapabloj. En Japanio laŭraporte la lecionoj okazas en atmosfero de studado, ne de ekzamenado, klasifikado kaj selektado.

Krome, hejmtaskoj, libervolaj ekzercoj kaj privataj kromlecionoj en Japanio estas normalaj kaj pezas multe pli. Japanaj infanoj por tio meznombre elspezas en la unua klaso proksimume po 4 horojn semajne (en Usono 1:10), en la kvina 4:20 ĝis 6 horojn (en Usono 2:20 ĝis 4:15). Por matematiko japanoj entute elspezas 7:30 horojn en unu semajno, same usonanoj, kaj germanoj 5:45 horojn. Japanaj gelernantoj, gepatroj kaj geinstruistoj opinias ĉiutagan ekzercadon kaj ripetadon nepre necesa. Gepatroj kaj pli aĝaj gefratoj intense subtenas, helpas kaj partoprenas la lernadon.

Jen eblaj kaŭzoj, kial japanaj gelernantoj en TIMSS-studo pli bone sukcesis ol usonaj kaj germanaj. Sed eblas ankaŭ aliaj kialoj. Eble la tuta sinteno, la disciplino, la aprezo de lerneja lernado, la pensmaniero, la instruista sinteno rilate al infanoj kaj reciproke, aliaj detaloj aŭ io ajn influas la lernadon kaj ties efikon. La sciencistoj diras, ke tro homogenaj lernanto-grupoj ne bonas. En Germanio per ripeta selektado oni homogenigas lernanto-grupojn, klasojn, pecojn de lernejoj. Mi volonte ekscius pli pri subjektivaj aŭ sciencaj spertoj de tiu fenomeno.

IPFELKOFER Jomo

ESPERANTIO

Astronomio por esperantistoj

La Kvinpetalo aranĝis staĝon pri “Astronomio” gvidatan de Patrick Lagrange, direktoro de la Astronomia Observatorio de Mont Chiran en la francaj Alpoj. Aktive partoprenis la kurson astrofizikistoj israela Alex Mikishev kaj franca Jacques Joguin kaj ankaŭ amatoraj astronomoj el Germanio kaj Nederlando.

Konsiderinte la komencantojn, oni unue ĝenerale prezentis la temon kaj historion de la astronomio, krome la teorion de la kutimaj observiloj: lornoj kaj teleskopoj.

Patrick Lagrange, cetere denaska esperantisto, sperta en ĉiuj branĉoj de astronomio, prezentis prelegojn pri nia sunsistemo (Tero kaj luno, la planedoj kun siaj satelitoj, la kometoj k.a.), pri nia galaksio (la Lakta Vojo), kaj pri la miliardoj da aliaj galaksioj. Per ampleksa ekspozicio en la teatro de la Kvinpetalo kaj per aliaj lertaj rimedoj li donis klaran ideon pri la enormaj nombroj, distancoj kaj tempomezuroj kiuj necese kaj fascine karakterizas la astronomion.

Krome ne mankis praktika ekzercado de niaj novaj kaj malnovaj scioj. Trifoje ni vespere observis, meze de futbalkampo en la vilaĝa stadiono, la Lunon, stelojn diverstipajn, galaksiojn kaj nebulozojn. Nia kvara vizito al la futbalkampo okazis je la 4a horo matene (UTC) por observi Jupiteron kaj Saturnon. Per niaj aparatoj eĉ dumtage ni povis observi la sunon laŭ spektro, laŭ ombroĵeto, rekte (tra filtrilo kompreneble!) kaj laŭ artifike produktita eklipso! Per du el tiuj kvar metodoj ni malkovris sunmakulojn, kaj per la lasta: la ĉe-randajn sunflamegojn.

Johano RAPLEY

Adoleskantinoj, karbonataj trinkaĵoj, ostorompiĝoj

Jam de iom da tempo oni suspektas, ke karbonataj (sodaj) trinkaĵoj eble malfavore influas la sanstaton de junaj homoj, sed oni neniam klare montris tion. Lastatempe tamen oni enketis (Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, junio 2000) ĉe adoleskantaj lernantinoj pri konsumado de karbonataj trinkaĵoj, korpaktiveco kaj ostorompiĝoj (frakturoj). La ciferoj montris senduban statistikan rilaton inter tiaj trinkaĵoj (speciale la kolao-trinkaĵoj) kaj frakturoj de korpe aktivaj junulinoj.

Kiel okazas tiu rilato ankoraŭ ne estas konate, sed oni supozas, ke karbonataj trinkaĵoj influas la metabolon de kalcio kaj fosforo, sekve la strukturiĝon de ostoj dum la periodo de kreskado. Tio vokas la atenton al publika sano rilate al dieto kaj bonstato de junaj homoj.

Paulo S. VIANA

Cerba lezo pro telefonaparato

Teni la telefonaparaton premita inter la kapo kaj la ŝultro dum longa interparolo eble kaŭzas lezon.

La usona revuo Neurology (kaj ankaŭ JAMA en aprilo 2000) sciigis, ke franca 43-jara kuracisto suferis ikton post unuhora parolo kun paciento. Tuj post malŝalto de la aparato, li suferis portempe pro blindiĝo de unu okulo, zumado ĉe unu orelo kaj balbutado.

Angiografio montris rompiĝon de la karotida arterio kaj komputil-tomografio montris, ke la lezon kaŭzis escepte longa krania ostopinto, proksima al la orelo.

Ĉar ne eblas antaŭscii, kiu homo havas tian longan ostovariaĵon, tial estas rekomendate, ke oni evitu tro longatempan tordadon de la kolo.

Paulo S. VIANA

BRITIO

Deprimo

Nova statistiko farita ĉe la Londona Urba Universitato montras, ke (anima) deprimo kaŭzas al la brita regno du miliardojn da pundoj jare (tri miliardojn da eŭroj) kiel rektan koston. Se oni enkalkulas ankaŭ nerektajn kostojn (ekz. pro malpliigo de produktado), la tuto atingas ok miliardojn.

Ekonomiaj perdoj estas nur unu sekvo de deprimo, kiun oni diskutis en konferenco de la Londona Reĝa Medicin-Societo, sub la titolo: “Deprimo: Socia kaj ekonomia horloĝ-bombo”. La konferencon aŭspiciis Monda Organizaĵo pri Sano kaj la Medicin-Lernejo de Harvard (Usono), kun la celo atentigi pri la problemo.

En la konferenco 12 fakuloj el ok landoj traktis plurajn aspektojn de deprimo, interalie emon al la malsano, memmortigojn inter maljunuloj kaj la efikecon de novaj kuraciloj kaj laborkondiĉoj. “Deprimo ĉiam pli forte skuos la socion kaj ekonomion en la tuta mondo, sed oni ankoraŭ ĝin ofte subtaksas”, asertis la prezidanto de la konferenco, Arthur Kleinman. “Ĝi atakas multe pli da homoj ol la kancero, sed tamen oni elspezas tre malmulte da mono cele al ties solvo, kompare kun la kancero.”

Paulo S. VIANA

INTERRETO KAJ MALSANO

Risko pri sekse propagiĝantaj malsanoj?

Interretantoj plej ofte interesiĝas pri pornografiaĵoj. Tio fariĝis jam iaspeca tutmonda manio. Ĉu tio prilumas nur la pensmanieron de tiuj homoj, aŭ ĉu eble ĝi atentigas ankaŭ pri danĝeroj rilate la korpan sanon?

La prestiĝa usona revuo JAMA en sia numero de la 26a de julio 2000, publikigis esplorrezultojn pri la riskoj rilate al la ofteco de sekse transdonataj malsanoj ĉe personoj uzantaj la Interreton por sendo kaj ricevo de seksrilataj alvokoj. Usona servo por konsilado kaj testado pri aidoso, inter septembro 1999 kaj aprilo 2000, enketis inter centoj da klientoj pri ilia uzo aŭ neuzo de Interreto por serĉi aŭ trovi seksajn partnerojn, por taksi la riskon de malsaniĝo depende de ilia retuzo. Oni konstatis, ke la personoj uzantaj Interreton tiacele estis pli ofte samseksemaj viroj, kiuj emis al pli riskaj seksaj kondutoj, do faris pli multnombrajn kontaktojn, suferis pli da sekse propagataj malsanoj (ankaŭ aidoson) ol tiuj, kiuj kutime renkontas partnerojn sen tiucela uzo de Interreto.

Oni konkludis, ke la emo serĉi sekspartnerojn per uzo de Interreto indikas, ke la risko de la koncernulo je sekse propagataj malsanoj estas pli granda ol de iu, kiu ne uzas Interreton tiucele.

Paulo S. VIANA

Aktoro malliberigita

Kiam en 1979 mi ekvidis en Libroservo de Universala Kongreso diskon kun deklamaĵoj de Nikolaj Rytjkov, mi havis fortan tenton aĉeti ĝin. Sed unue, mi ne havis sufiĉe da mono; due, se sovetiaj doganistoj trovus la diskon, mi perdus por ĉiam eblon vojaĝi eksterlanden, por ne paroli pri alispecaj malagrablaĵoj.

Se vi konas la libron de Ulrich Lins “La danĝera lingvo”, sciu, ke impulson verki la parton pri persekutoj de Esperanto en Sovetio donis al la aŭtoro renkontiĝo kun Nikolaj Rytjkov. Magnetofona registraĵo de intervjuo kun la aktoro estas la ĉefa enhavo de la prezentata libro, kiun ame kompilis Maria Abolskaja el Peterburgo. La ceteron konsistigas rememoroj (inter ili, de Marjorie Boulton kaj Eli Urbanova), komentoj kaj unikaj fotoj.

Nikolaj Rytjkov, profesia aktoro de teatro kaj aktiva esperantisto, estis arestita en marto 1938. Post torturado dum esplordemandadoj, li, same kiel aliaj esperantistoj, estis akuzita, ke li estas aktiva membro de la internacia spiona organizaĵo, kiu kaŝas sin sur la teritorio de USSR sub la nomo de Sovetrespublikara Esperantista Unio (SEU).

Li pasigis ok jarojn en sovetia koncentrejo ĉe la fifama Kolyma. La ceteron de sia vivo li devis pasigi en la ekstrema Nordo kiel ekzilito. Tamen post dek jaroj (post la morto de Stalin) li estis rehabilitita kiel senkulpa.

Nikolaj Rytjkov revenis en Moskvon kaj plu laboris kiel aktoro. Li estis unu el la motoroj de Moskva Esperanto-Klubo. Esperanto estis ĉefa parto de lia vivo. Kiam ajn mi venadis en Moskvon, mi vidis lin en klubaj kunvenoj. Li ofte partoprenis koncertojn kaj brile deklamis. Li ŝatis deklami precipe poemojn de Kalocsay kaj Majakovskij. Li estis perfekta stilisto kaj ĉiam pretis doni trafajn lingvajn konsilojn: ankaŭ mi ŝuldas al li unu.

Li estis samaĝulo de miaj gepatroj kaj rilatis al mi patrece. Kiam en 1962 en Unio de Sovetiaj Societoj de Amikeco kun Eksterlando (konata sub la rusa mallongigo SSOD) aperis vakanta posteno de oficisto pri Esperanto (!), Nikolaj Rytjkov rekomendis min. Ha! Mi imagas nun, kiel “plaĉis” al superuloj rekomendo de la politika malliberulo (ili ĉiam restis sub suspekto de nelojaleco)! Kompreneble, oni dungis ne min (lingviston), sed direktorinon de parko, kiu ne sciis, kio estas Esperanto.

En 1963 ni ambaŭ partoprenis en la 48a UK en Sofio, kie Nikolaj Rytjkov estis tre aktiva kaj feliĉa, ke li povas komunikiĝi kun samideanoj diverslandaj.

Li tre amis sian landon, sed kun la tempo li venis al la konkludo, ke li ne plu povas vivi tie: ja la periodon de “degelo” iom post iom anstataŭis “frosto” li perdis sian optimismon pri perspektivoj de Esperanto en Sovet-Unio; kaj ankaŭ lia familia vivo ne estis feliĉa. Kaj li decidiĝis pri tre riska solvo. En 1965, post la fino de Esperanto-konferenco en Vieno, li petis politikan azilon. Pri tio skribis ĉefaj gazetoj de okcidenta Eŭropo.

La vivo de la enmigrinto, kies profesio estas ligita al la rusa lingvo, estis tre malfacila. Kelkaj esperantistoj laŭeble helpis lin, ĝis li trovis laboron de parolisto kaj lingva redaktoro en la rusa sekcio de la brita radiostacio BBC. Nun oni povis aŭdi en Sovet-Unio lian specifan voĉon tra muĝado de radio-malhelpiloj: ja la sovetia gvidantaro ĉefe timis la Vorton kaj tial ne enlasis en la landon eksterlandajn gazetojn kaj malhelpis aŭskulti eksterlandan radion.

Nikolaj Rytjkov trovis eblojn ankaŭ profesie aktori. Lia plej granda sukceso estis rolo de Lenin, kiun li ludis germanlingve en okcidentgermana televida filmo “Intercivitana milito en Rusio”.

Sed ĉefe li estis feliĉa, ĉar li povis libere esperantumi. Li partoprenis Universalajn Kongresojn kaj aliajn movadajn aranĝojn, en kiuj li deklamis kaj komunikiĝis.

Sed lia vivo daŭris nelonge: en 1973 li mortis pro kancero. Li vivis por Esperanto, kaj lia nomo restu al ni konata!

Boris KOLKER

Sub la signo de Liro kaj Verda Stelo. Memorlibro pri aktoro Nikolaj Rytjkov. Kompilis M. Abolskaja. Eld. Impeto, Moskvo, 1999. 48 paĝoj vinktitaj. Fote ilustrita. ISBN 5-7161-0060-0. Prezo ĉe FEL: 2,35 eŭroj + afranko.

Supraĵe rozkolora

Verŝajne malmultaj el niaj legantoj dubas pri la aserto, ke la demokratio estas, eble, la plej bona politika ŝtatformo, kiu ekzistas. Plej multaj ja loĝas en tiaj landoj sin nomantaj demokratiaj. Oni do ankaŭ juste povas demandi sin, ĉu indas verki libron, kiu pritraktas la demandon “Kio estas demokratio?”

La libro dishakis la bazan demandon en 80 erojn, kaj tiel atribuas atenton eĉ al la plej eta detalo. Bedaŭrinde, la respondoj estas sufiĉe evidentaj, tiel ke nur jen kaj jen ili invitas al iom pli profunda pripensado. Eble, por nesciantoj pri demokratio — infanoj el la unuaj klasoj de la mezlernejo — la libro povus utili.

Por diskuto en pli alta tavolo, ĝi apenaŭ povas funkcii kiel fonto. Tial ĝi tro okulfrape evitas tiklajn punktojn aŭ ekskludas eventualajn meritojn de alternativaj teorioj. Ĉu vere la komunismo alportis nenian valoron al la socio kaj ĉu la socialismo tute senkreditiĝis (p. 134)? Krome, ĉu la socialismo kaj la demokratio nepre ne povas kunvivi? Ĉu la mono vere tiom malmulte gravas en la demokratia decidado kiel prezentas tion tiu ĉi libro? Ĉu ne estas cirkla rezonado aserti, ke la demokratio dependas de liberaj informiloj, dum liberajn informilojn sekurigas la demokratio? Ĉu la hodiaŭa libera merkatekonomio neniel bremsas aŭ eĉ misgvidas la demokration? Ĉu la libereco de torturo estas la lasta el la homaj rajtoj kaj ĉu mortopuno nepre devas resti ekster la diskutoj?

Jen nur kelkaj demandoj pri libro, klare verkita de okcidentanoj, kiuj pretas alrigardi sian propran mondon kiel ekzemplan — iom rozkoloran. Sed estas malfacile ion ajn kompari, se estas nur unu aĵo en la balancilo. La aŭtoroj tro facilanime akceptas la elirpunktojn de institucioj, ekonomia sistemo kaj ŝtatorganizado, kiujn ili fakte devus kritike konsideri.

Kvankam sendube demokratio havas sian meritojn, tamen ĝi ankaŭ dependas de la bonaj aŭ malbonaj intencoj de homoj. Sed fakte, tion oni povas aserti pri iu ajn politika ideologio. Bona reĝo finfine povus esti preferinda super malbona popola registaro. Kaj se plimulto postulas maljustaĵon, tio ja estas demokratio, sed, tamen, ankaŭ maljustaĵo.

Laŭdan mencion meritas la lingvostilo de la libro kaj la (tamen) kritikinstigaj desegnaĵoj, tiel ke inter la linioj oni povas iom trovi la kritikeman starpunkton, ĉi tie aluditan.

Guido VAN DAMME

David Beetham kaj Kevin Boyle: Kio estas demokratio? Tradukis Geoffrey Sutton. Eld. UEA, Rotterdam, 2000. 142 paĝoj. ISBN 92 9017 066 2. Prezo ĉe FEL: 9,90 eŭroj + afranko.

NOVAJ STRATEGIOJ

Rusio kontraŭ aidoso

Aidoso penetris la novan jarcenton plifortiĝinta. La nombro de HIV infektitoj en la mondo jam superas 40 milionojn kaj ĉiujare pligrandiĝas. En multaj regionoj de Afriko estas infektitaj 10-25 % de la loĝantaro. Milionoj da infanoj orfiĝis pro la morto de la gepatroj. En multaj lernejoj ĉesis la instruado pro la malsaniĝo de la instruistoj.

Dum la lastaj kvar jaroj plinombriĝis la HIV-infektitoj ankaŭ en Rusio. La malsano iĝis epidemio. La nombro de la HIV-infektitoj en Rusio oficiale superas nur 50 milojn, sed epidemiologoj supozas, ke la fakta cifero estas pli ol dekobla. Pro la malbona ekonomia situacio nur ĉirkaŭ 500 el ili ricevadas la modernan terapion per tri medikamentoj.

Aidosuloj plus drogemuloj

La precipa kaŭzo de la epidemia eksplodo estas la vasta infektado de narkotaĵemuloj, kiuj konsistigas pli ol 70 % de la HIV-infektitoj. La nombro de la narkotaĵemuloj en la tuta lando estas ĉirkaŭ 2 milionoj, kaj ties triono estas junaj personoj 13­25 jaraj. Kune kun aidoso la senbrida narkotaĵemeco povas kaŭzi katastrofon. La baza vojo de infektado de narkotaĵemuloj estas la vasta aplikado de injektilo kune uzata kun personoj infektitaj de la viruso de aidoso. Krome, narkotaĵemuloj ofte ensuĉas el la komuna vazaro la narkotan miksaĵon malpurigitan de la sango de iu HIV-infektita persono. En certaj malbonstataj urboj de Rusio pli ol 10 % de la narkotaĵemuloj estas HIV infektitaj. Sed narkotaĵemuloj disvastigas aidoson ankaŭ tra aliaj vojoj. Inter ili estas tre disvastiĝanta la prostituado. La HIV-infektitaj gravedulinoj je 20-30 % naskas infektitajn novnaskitojn. Pligrandiĝas la risko de enporto de aidoso en medicinajn instituciojn.

Internacia helpo

Ĉiuj provoj radikale kontraŭagi al tiuj procezoj per iuj punoj ĝis nun estis ne sukcesaj. Tial, danke al la helpo de internaciaj organizaĵoj kiel la Unuigita Programo de Unuiĝintaj Nacioj pri HIV/Aidoso (The Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, UNAIDS), Kuracistoj Sen Limoj (Artsen zonder Grenzen, Belgio/Nederlando) kaj Instituto Malferma Socio (Institute of Open Society, Usono) kaj la aktiva partopreno de rusiaj specialistoj, en pli ol 25 regionoj de Rusio enkondukiĝas nova batalstrategio kontraŭ aidoso, la tiel nomata Programo “Malpliigo de Damaĝo” (Harm Reduction) de narkotaĵoj. La internaciaj organizaĵoj, krom instrui specialistojn el Rusio, ankaŭ helpas ilin praktike kaj finance. Antaŭe la Programo jam pruvis sian efikecon en diversaj landoj. La esenco de la Programo estas aktiva penetrado de specialistoj en la medion de narkotaĵemuloj kun la celo preventi ties HIV infekton.

La Programo “Malpliigo de Damaĝo” enhavas la sekvajn punktojn:

1. Klerigi ĉiun narkotaĵemulon pri la vojoj de HIV infekto kaj pri rimedoj de preventi la malsaniĝon. Dum interparoladoj oni atentigas narkotaĵemulojn por uzi sterilajn, individuajn injektilojn kaj personajn kuirilojn por la preparado de narkotaĵoj.

2. Disvastigi inter narkotaĵemuloj la uzon de senkostaj sterilaj injektiloj anstataŭ jam uzitaj, kaj ankaŭ de kondomoj kaj de rimedoj por desinfektado.

3. Persvadi narkotaĵemulojn sin kuracigi en specialaj institucioj aŭ almenaŭ anstataŭigi injektatajn narkotaĵojn per trabuŝaj.

En la programo krom specialistoj partoprenas volontulaj narkotaĵemuloj, kiuj pli bone konas la karakterizaĵojn de sia societo.

Unuaj atingoj

Influate de la programo jam multaj narkotaĵemuloj komencis uzi nur sterilajn injektilojn, kio kontribuas al la malpliiĝo ne nur de aidoso, sed ankaŭ de hepatitoj B, C, ktp. Krom preventajn rimedojn la programo devas nepre enkonduki por HIV-infektitoj la kuracadon per modernaj medikamentoj, kio plilongigas ilian vivon kaj intense malgrandigas la kvanton de la virusoj en organismo. Rezulte de la kuracado la HIV-infektitoj fariĝos malpli danĝeraj kiel fontoj de infektado.

Certe la ĉi-supra, skize konigita programo ne anstataŭas la ŝtatan sistemon de batalo kontraŭ narkotaĵemeco. Por efike ĉesigi la HIV-epidemion ne nur Rusio, sed la tuta mondo devas meti obstaklojn sur ĉiujn konatajn vojojn de HIV transigo. Tre gravas partopreni tuthomare en tiu lukto kaj antaŭ ĉio uzi ĉiujn rimedojn por la amasa informado. Ege necesas kondamni la nuntempan senbridan seksemon kaj laŭtigi voĉojn pri amo, geedzeco kaj aliaj superaj homaraj valoroj.

Vladimir LEMELEV

MEDICINO

Neatenditaj epidemiiĝoj pro tekniko

La antikva homo ricevis nur malmultajn infektajn malsanojn senpere de siaj antaŭuloj, la simioj. Eĉ nuntempe ekzistas nur kelkaj malsanoj (simia variolo, flava febro de ĝangaloj, apartaj hemoragiaj febroj, iuj helmintozoj, ktp), kiujn la homo povas ricevi de simioj. Por la plejparto de la infektaj hommalsanoj la fontoj de la infektado estas infektitaj homoj kaj diversaj (precipe hejmaj) bestoj. Dum la evoluo la kvanto kaj varieco de la homaj malsanoj kreskis pro la socia aktiveco. Ĉasado kaj bestbredado kondukis al la apero de tiaj malsanoj kiel brucelozo, antrakso, salmonelozo, pesto, ktp. Nur en la malfrua stadio de la homara evoluo, kiam aperis urbetoj, aperis la aergute infektaj malsanoj (morbilo, kokluŝo, difterio, gripo, variolo, varicelo, ktp), ĉar por la transmisio de tiuj malsanoj necesas ekzistado de grandaj kolektivoj, longdaŭra estado en loĝejoj, apero de la parolkapablo. La multaj infektaj malsanoj komencis disvastiĝi el la endemiaj regionoj tuj post la apero de pli rapidaj transportaj rimedoj.

En la 19a jarcento, ekzemple, rezulte de la invento de la vaporŝipo kaj lokomotivo, estis enportitaj en Eŭropon, el endemiaj regionoj de Azio, multnombraj kazoj de ĥolero. Aviado pli akcelis la propagadon de multaj infektaj malsanoj. La militoj provokis amasajn epidemiojn. Sufiĉas nur unu ekzemplo: dum la jaroj de la unua mondmilito malsaniĝis je gripo en la mondo ĉirkaŭ 500 milionoj da homoj, el kiuj 20 milionoj mortis.

Eĉ la malkovro de mikroboj ne povis rezultigi ĉeson de multaj epidemioj. Ofte la nesufiĉe pripensita uzo de la novaj medicinaj teknologioj provokis epidemiajn malsanojn. Tiel — post la malkovro de la sangogrupoj — la vasta kaj senkontrola uzado de la transfuzado de sango, sangodevenaj preparaĵoj kaj malbone steriligitaj injektiloj kondukis al la epidemia disvastiĝo de la virusaj hepatitoj B kaj C. La samaj medicinaj manipuladoj akcelis la disvastiĝon de aidoso (kune kun prostituo, narkotismo). Eĉ post la malkovro de la virusoj de aidoso, la infektitaj sangodevenaj preparaĵoj malsanigis multajn hemofiliajn malsanulojn. Nuntempe pro senkontrola aplikado de antibiotikoj, nesufiĉa higiena reĝimo tre disvastigis la mikrobojn rezistajn kontraŭ multaj medikamentoj. La nesufiĉa steriligado, malbona izolado kaj neplenumo de la higieno-postuloj kontribuis al disvastigo en multaj afrikaj regionoj de la tre danĝeraj hemoragiaj malsanoj Lasa, Marburg, Ebola.

Nepripensita enigo de novaj teknologioj povas kaŭzi disvastiĝon de malmulte konataj kaj nekonataj infektaj malsanoj. Jen du ekzemploj:

Multaj aŭdis pri tiel nomata bova frenezo (bova spongeca encefalopatio), disvastiĝinta en Britio kaj en iuj aliaj landoj, kiu kaŭzis grandan panikon pro malsanigo de homoj je Creutzfeldt-Jakob malsano, rezulte de manĝado de infektita bovaĵo. La malsano estis kaŭzita de animala (ostodevena) faruno kaj viando-restaĵoj, infektitaj per prionoj (ŝanĝitaj proteinaj partikloj, kapablaj kaŭzi malsanojn) kaj malprudente fabrikitaj kaj donitaj kiel manĝaĵo al la brutaro.

La dua ekzemplo: La vasta uzado de klimatiziloj, akvo-disŝpruciloj kaj aliaj aero-malsekigiloj, infektitaj per Legionelo-bakterioj, kondukis al epidemio de la grava pulmomalsano legionelozo (malsano de legianoj). En la menciitaj ekzemploj ĉiuj ĉi-sekvaj profilaktikaj rimedoj estis aplikataj kun granda malfruo.

Nuntempe, kiam la diversaj teknologioj evoluas seninterrompe, oni devas antaŭe pripensi pri iliaj eble danĝeraj konsekvencoj kaj ties prevento. Ekzemple, nun ĉiujare pliintensiĝas la esploroj pri transgenaj organismoj, kiam en la genaron (genomon) de iu biologia specio oni enmetas genojn de alia specio, cele al plia produktiveco, rezisteco al parazitoj, ktp. Eĉ realiĝas esploroj, kiam genaron de porkoj oni enmetas en homajn genojn por ricevi organojn ne provokantajn imunreagon post sia transplantado. Tamen, oni devas ne forgesi, ke en transgenaj organismoj povas okazi reduktiĝo de la defendkapablo de la specifeca imunstato kontraŭ iuj parazitoj. Krome, estas konate, ke aliaj specioj povas infektiĝi per nekonataj danĝeraj virusoj, tial la esploroj devas realiĝi en absolute sterilaj kondiĉoj.

Ankaŭ necesas memori, ke en la ĉeloj de porkoj jam multfoje en nia jarcento kombiniĝis la danĝeraj por la homo virusoj de gripo, kiuj kaŭzis vastajn epidemiojn. En la transgenaj organismoj procesoj similaj povas akceliĝi.

Por preventi novajn epidemiojn la Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) akceptis decidon intensigi la internacian kontraŭepidemian kontroladon. Por tio, tamen, ne sufiĉas la penadoj de medicinistoj. Necesas la aktiva partoprenado de sociologoj, ŝtataj agantoj, alifakaj sciencistoj, ĵurnalistoj, kaj aliaj.

Kiel iam diris la elstara roma filozofo Seneko: “La estonteco ankoraŭ forestas, sed antaŭvidi ĝin en pli aŭ malpli alta grado ni estas devigataj.”

Vladimir LEMELEV

INFEKTOJ

Mikroboj provokas neinfektajn malsanojn ŝanĝiĝi al infektaj

Fine de la 19a jc. oni malkovris la plimulton de la parazitaj agantoj. Ekde tiam la kuracistoj diferencigas infektajn kaj neinfektajn malsanojn. La lastaj estas tumoraj, ĥirurgiaj, koraj, genetikaj, psikaj kaj aliaj malsanoj. Tamen, lastatempe akumuliĝis multaj sciencaj faktoj, laŭ kiuj diversaj mikroorganismoj (bakterioj, virusoj k.a.) povas provoki tradicie neinfektajn malsanojn, kiel kanceron, aterosklerozon, gastriton, gastroulceron, apartajn kronikajn cerbo-malsanojn kaj verŝajne iujn psikmalsanojn. Jen kelkaj:

1. Malignaj tumoroj

Jam en 1911 la usona patologo F. Rous pruvis, ke la sarkomo de kokinoj povas esti transdonita de la malsana kokino al la sana per la injekto de la tumora senĉela enhavo. Do, F. Rous unuafoje pruvis, ke la viruso povas provoki malignan tumoron, pro tio li en 1966 ricevis Nobel-premion. En 1948-1949 la sovetia virusologo L.A. Zilber starigis la hipotezon pri virusa etiologio (kaŭzo) de kancero, baldaŭ transformitan en viruso-genetikan teorion. Poste estis malkovritaj multaj onkovirusoj, kapablaj transformi normalan ĉelon en kanceran. Antaŭ nelonge sciencistoj pruvis, ke la onkovirusoj malordigas la strukturon kaj funkcion de la proteino 53 (P53), kiu defendas la organismon kontraŭ kancero (P53 provokas la tiel nomatan apoptozon aŭ la programitan morton de ĉeloj, en kiuj komenciĝis la procezo de kancera transformado). En kazoj, kiam P53 ne povas normale funkcii (rezulte de gena mutacio aŭ senpera disigo per virusoj), la modifiĝintaj ĉeloj povas transformiĝi en la kancerajn. Nuntempe estas pruvite (absolute aŭ kun granda probableco), ke kanceron aŭ aliajn malignajn tumorojn (verŝajne kune kun iuj aliaj faktoroj) povas inciti la jenaj virusoj:

1. La virusoj de hepatitoj B kaj C povas provoki en certaj kazoj ankaŭ hepatkanceron.

2. La viruso de herpeto Epstein-Barr kutime kaŭzas la disvastiĝintan infektan mononukleozon, sed povas provoki la malignan limfomon de Burkitt kaj nazofaringan kanceron.

3. Herpet-viruso (tipo 2) kutime kaŭzas inflamajn lezojn de seksorganoj, sed en iuj kazoj provokas uterokanceron.

4. Herpet-viruso (tipo 8) estas suspektata kiel okaza aganto de Kaposi-sarkomo, kiu estas grava komplikiĝo de aidoso.

5. Papilomo-viruso estas la kaŭzo de histaj elkreskaĵoj (papilomoj) en intesto, seksorganoj, ktp. Certaj tipoj de virusoj estas responsaj pri uterokancero (verŝajne kune kun iuj nekonataj faktoroj, ĉar la nombro de virusportantoj superas la kvanton de malsanuloj).

6. La viruso de T-ĉela leŭkemio, tipo 1 (angle HTLV-1 human T-lymphotropic virus type 1) povas kaŭzi leŭkemion de plenaĝuloj, tropikan paralizon kaj mielopation. La infekto estas plejparte disvastiĝanta sur la sud-okcidentaj insuloj de Japanio, en kelkaj landoj de la kariba baseno, centra Afriko, en kelkaj regionoj de Ameriko, kie virusporteco povas atingi 20 %, kvankam la malsano aperas ĉe malpli ol 5 % de la infektitoj. La vojoj de la transiĝo de la viruso similas al tiuj de aidoso.

Do, laŭ oficialaj informoj de Monda Organizaĵo pri Sano, nuntempe en la mondo vivaj mikroboj kaŭzas ĉirkaŭ 15 % de ĉiuj malignaj tumoroj.

2. Aterosklerozo

Estas konate, ke la precipaj kaŭzoj de angio-aterosklerozo (kiu povas provoki angiotrombozon kaj korinfarkton) estas uzado de granda kvanto da animalaj grasoj, malmoviĝemeco, malutilaj kutimoj, heredeco. Tamen, nuntempe estas suspektate, ke diversaj mikroboj (ĥlamidioj, citomegalovirusoj k.a.) kaŭzas la lezojn de sangangiaj vandoj, kiujn rezulte pli trafas aterosklerozo.

3. Gastrito kaj gastroulcero

Ĝis 1983-1984 ĉiuj sciencistoj kaj kuracistoj estis plene konvinkiĝintaj, ke la kaŭzoj de ĉi tiuj malsanoj estas malorda nutraĵreĝimo, nervaj streĉoj, malutilaj kutimoj, heredeco. Tamen en 1983-1984 du aŭstraliaj sciencistoj, B. J. Marshall kaj J. R. Warren, unuafoje pruvis, ke la bakterioj Helicobacter pylori estas la precipa kaŭzo de gastrito kaj gastroulcero. Kvankam por tio krom bakterioj verŝajne necesas ankaŭ aliaj faktoroj, la apliko de la specialaj kontraŭbakteriaj medikamentoj akcelas la resaniĝon de la malsanuloj.

4. Kronikaj malsanoj de la nervosistemo kaj psikmalsanoj

La virusa kaŭzo de diversaj encefalitoj estas bone konata. Nuntempe multaj sciencistoj suspektas la provokan rolon de la virusoj kiel unu el kaŭzoj de la dissemita sklerozo (angle: multiple sclerosis), sindromo de la kronika laciĝo kaj eĉ de la Alzheimer-malsano. Kvankam la kaŭzoj de psikmalsanoj ĝis nun ne estas bone konataj (tiuj povas esti heredeco, malfavoraj vivkondiĉoj, nervaj streĉoj k.a.), kelkaj kuracistoj suspektas la provokan efikon de virusoj. Antaŭ nelonge usonaj kaj germanaj sciencistoj trovis en la sango de multaj malsanuloj je skizofrenio la antikorpojn al la viruso de Borna-malsano.

Do ĉi-supre estas prezentita certe ne plena listo de tradicie neinfektaj malsanoj, kie estas pruvita aŭ suspektata la rolo de diversaj vivaj mikroboj. Kiel ĉe la tipaj infektaj malsanoj, ĉi tie estas ĉiuj signoj de epidemia procezo.

Bedaŭrinde, la rezultoj de similaj sciencaj esploroj malofte estas atentataj de multaj praktikaj kuracistoj. Kiel pozitiva ekzemplo estu menciate, ke la vasta aplikado de la vakcino kontraŭ hepatito B, senkondiĉe kontribuas al la malmultiĝo de hepatkancero. Fakte, tiu vakcino estas la unua kontraŭkancera vakcino. Eĉ pli bonefikaj postsekvoj atendos la homaron, se estos aplikataj la vakcinoj kontraŭ multnombraj herpet-virusoj, Helicobacter, ĥlamidioj, ktp. Sed nun kontraŭ ili ekzistas sufiĉe efikaj kuraciloj, kiujn necesas pli intense apliki en la medicina praktiko por sanigi la fontojn de la infektado. Kune kun profilaktikaj rimedoj la sekvoj estos konsiderinde pli bonefikaj.

Vladimir LEMELEV

    LEKSIKONO

  • Aterosklerozo (de la greka athere, kaĉsimila, kaj sklerosis, kompaktigo). La apero ĉe la arteriaj vandoj de specifaj tuberetoj, entenantaj kolesterinon kaj aliajn lipidojn (grassimilajn substancojn). Tio povas konduki al trombozo kaj al mallarĝiĝo de la angioj, kio malordigas la sangocirkuladon. Aterosklerozo povas konduki al arteriosklerozo.
  • Arteriosklerozo. Malsano karakterizita de dikiĝo kaj malmoliĝo de la arteriaj vandoj aŭ de plena ŝtopiĝo de la arterioj.

Reviziita versio

Foto: aparte enpoŝtigita

INFEKTO-DANĜERO

Nova infekta malsano postulanta internacian kunlaboron

Pri la tiel nomataj kvarantenaj aŭ plej danĝeraj infektaj malsanoj, konforme al internaciaj reguloj, ĉiuj landoj devas tuj informi la Mondan Organizaĵon pri Sano. Nuntempe al ili apartenas la pesto, ĥolero, flava febro, la danĝeraj hemoragiaj malsanoj (Ebola, Lasa, Marburg) kaj aliaj.

Ĉi-sube temas pri intesta infekta malsano, kiun kaŭzas la bakterio Escherichia coli. La plej oftaj tipoj de tiuj bakterioj ne estas patogenaj (kaŭzantaj malsanon). Ili normale vivas en la intestaro. Aliaj tipoj — kondiĉe patogenaj — provokas malsanojn precipe ĉe suĉinfanoj, aŭ personoj kun imundifekto k.s. Ili jam delonge estas konataj de la kuracistoj. Tamen en la lastaj jaroj aperis multaj kazoj de tiaj tre danĝeraj malsaniĝoj, kies kaŭzo estis la intestaj bakterioj Escherichia coli. Estas menciendaj la enterohemoragiaj tipoj (kaŭzantaj intestaran elsangadon el sangovaskuloj) de E. coli, kiuj produktas tre patogenan por la organismo venenon (toksinon), la tiel nomatan verotoksinon. En la anglalingva medicina literaturo por tiuj bakterioj estas uzataj la mallongigoj EHEC (enterohemorrhagic E. coli) aŭ VTEC (verotoxin producing E. coli). Inter diversaj variantoj de tiuj bakterioj la plej danĝeraj por la homo estas E. coli “O 157 : H 7” (O kaj H markas la antigenojn de bakterioj).

En la gravaj kazoj ili provokas sangan lakson (hemokojlita sindromo), anemion, malpligrandiĝon de la sangoplatoj (trombocitoj) kaj — kiel rezulton — la ĉeson de sangokoaguliĝo. La plej danĝera komplikiĝo estas la uremia sindromo (akuta rena nesufiĉeco). Nur senprokrasta hemodializo povas savi la malsanulojn.

La literaturo priskribas epidemiojn de tiu ĉi malsano kun tre multaj viktimoj. La plej konataj kaj gravaj estis en Japanio en 1996-1997, kiam dum la someraj monatoj malsaniĝis plurmil lernantoj, el kiuj, bedaŭrinde, multaj mortis. Similaj kazoj de la malsano oftiĝis ankaŭ en eŭropaj landoj. Tian en la urbo Tula, Rusio, priskribis profesoro J. Solodovnikov. Dum la pasintaj jaroj multaj kazoj de la malsano registriĝis en Usono kaj aliaj landoj de Ameriko.

La baza fonto de la malsano estas la kornbrutaro (bovoj kaj ŝafoj), en kies intestaro la mikroboj bone reproduktiĝas, kvankam ĝenerale ne provokas la malsanon. Tamen, se la animaloj malfortiĝas, malsatas, la bakterioj el la intestaro penetras en la sangon kaj infektas la tutan organismon. Ankaŭ ĉe buĉado la bakterioj povas invadi la korpon de la besto. Se la viandaĵon oni ne konservas en malvarmigejo, la mikroboj rapide reproduktiĝas. Povas esti malpurigitaj ankaŭ akvo, laktaĵoj, sukoj, salatoj. Antaŭ nelonge en Japanio oni pruvis la gravan rolon de muŝoj en la disvastigo de la malsano. En iuj kazoj la homoj infektiĝis senpere de infektitaj bestoj aŭ de personoj portantaj la mikrobojn.

Por preventi la danĝeran malsanon estas necesaj konstanta veterinara kontrolado kaj severa plenumado de ĉiuj higienaj postuloj (uzado de malvarmigejoj, alt-temperatura kuirado, ktp). Ĉar nuntempe pli kaj pli kreskas la eksportado kaj importado de bestoj kaj diversaj viandaĵoj, nepras konstantaj internaciaj reciproka informado kaj kunlaboro. Tre gravas apliki rapidajn kaj precizajn metodojn de diagnostiko, perfektigi specialajn konojn de la kuracistoj kaj vaste informi kaj klerigi ankaŭ la loĝantaron pri tiu danĝera malsano.

Vladimir LEMELEV

Versio reviziita de la du reviziantoj

EPIDEMIOJ

Grava bazo por preventi aidoson

La vasta kaj insista ofensivo kontraŭ ĉiuj malsanoj, kiuj komunikiĝas per seksaj kontaktoj, estas grava direkto de aidoso-preventado. Nun la nombro de la tiel nomataj venereaj malsanoj seninterrompe pligrandiĝas. Al la bone konataj kaj disvastiĝintaj sifiliso, gonoreo kaj triĥomonozo aldoniĝis antaŭe maloftaj kaj preskaŭ nekonataj: aidoso, ŝankroido (la mola ŝankro), genitala (seksa) herpeto, klamidiozo, kandidiozo, bakteria vaginozo, papilomo-virusa infekto, ktp. Grandan rolon ludas seksaj kontaktoj en transdono de tia tradicie “ne venerea” malsano kiel hepatito B.

En multaj landoj videbliĝas korelacio en la disvastiĝo de aidoso kaj aliaj venereaj malsanoj. Ekzemple, en Norda Ameriko en la 80aj jaroj, paralele kun epidemioj de aidoso, oftiĝis ankaŭ aliaj seksaj malsanoj: sifiliso, gonoreo kaj eĉ ŝankroido, kiu eble estis enportita el endemiaj regionoj kune kun aidoso.

Surbaze de la nivelo de la disvastiĝo de aliaj venereaj malsanoj oni povas prijuĝi la riskon kaj prognozon de aidoso-infekto. Multaj malsanuloj, precipe el la riska grupo, samtempe infektiĝas per kelkaj venereaj malsanoj. Sed tiuj malsanuloj, krom la komunaj vojoj de transigo, havas pli grandan dispozicion al la viruso de aidoso rezulte de la ekzisto de grandnombraj fokusoj de inflamoj kaj ulceretoj sur la haŭto kaj mukaj membranoj de la seksaj organoj, plifaciligintaj penetradon de la viruso en la sangon. La viruso de aidoso estas kapabla longe konserviĝi kaj reproduktiĝi en tiuj inflamaj fokusoj. Kiel informis L. Corsey kaj aliaj sciencistoj en la internacia kongreso pri malsanoj transmisiiĝantaj per seksaj kontaktoj (Hispanio, 1997), en la herpetaj ulceretoj de seksaj organoj la viruso de aidoso povas longe reproduktiĝi, kio akcelas la disvastiĝon de aidoso. Post la sukcesa resanigo de la ulceroj, ankaŭ la viruso de aidoso malaperis el la haŭto de seksaj organoj.

Multaj venereaj malsanoj (sifiliso, klamidiozo, la seksa herpeto) estas inklinaj al kronika, recidiva defluo. Por ili same estas karakteriza la imundifekto, kiu pliprofundiĝas post aldona aidoso-infekto. La reproduktiĝo de la viruso de aidoso pli akceliĝas post kunigita infekto.

Pri efektiveco de la multaj rimedoj de aidoso-prevento oni povas juĝi laŭ dinamiko de ĉiuj seks-kontaktaj malsanoj. Tiel, rezulte de la esploroj en Tajlando (D. Celentano kaj aliaj) estis demonstrite, ke la multjara uzado de kondomoj fare de la prostituitinoj, kondukis al reduktiĝo de aidoso kaj aliaj venereaj malsanoj inter la junaj viroj.

Kiel estis akcentite en la supremenciita internacia kongreso: “Diagnostiko kaj kuracado de ĉiuj malsanoj, kiuj transmisiiĝas per sekskontaktoj, devas fariĝi la bazo de aidoso-profilaktiko.”

Estas klare, ke similaj rimedoj devas esti aplikataj en la tuta komplekso de aidoso-profilaktiko, konsidere ĉiujn vojojn de la virusinfektoj.

Vladimir LEMELEV

Tuj apud Zamenhof

Iam mi fondis kaj redaktadis specialistan periodaĵon, Biblia Revuo, kiu dum dek-iom da jaroj sukcesis vivi, en du periodoj. Iom post la komenco de ĝia dua periodo, Gaston Waringhien [gastón varengjén] leteris al mi, kaj tiel komenciĝis sporada korespondado inter ni, daŭrinta ĝis lia morto. En 1971 (se mia memoro ne eraras), li petis, ke mi permesu, ke li kandidatigu min por la Akademio de Esperanto. Mi jesis, kaj elektiĝis. Tuj post mia elektiĝo, li sendis al mi kolektegon de ĉiuj cirkuleroj kaj diskutofolioj de la Akademio dum lia ĝistiama prezidanteco. Tiel mi povis ne nur legi la detalojn de la diskutoj en la Akademio, inkluzive de tiuj pri la -ata/-ita afero, sed ankaŭ ekkoni lian manieron prezidi tiun gravan instancon.

Per tiu, eble neprofundega tamen multimpresa, konatiĝo kun Waringhien, lia pensado kaj lia prilingva laborado, mi komencis kompreni, kiom Esperanto ŝuldas al li. Nu, ni ne samopiniis pri ĉiuj temoj — tamen li ĉiam montris sin diskutopreta, kaj (eble surprize al tiuj, kiuj ne persone konis lin) tre tolerema. Ne nur pri lingvaĵoj. Mia provo nove traduki la Psalmojn el la antikva hebrea multe interesis lin, kaj li faris plurajn sugestojn kaj proponojn literaturecajn, kiujn mi trovis tre utiligindaj. Eble ĉar kaj li kaj mi estis/estas ateistaj, kvankam ne rabiaj, ni ambaŭ povis senantaŭjuĝe pritaksi la diversajn tradukoproblemojn, kiujn amase prezentas la Psalmoj.

Ĉiam mi multe scivolis pri tio, kian historion havis Waringhien, kaj kia li estas kiel persono. Nun André Cherpillod [andré ŝerpijó] kontribuas biografieton, kiu helpas koni la historion de Waringhien, kaj — tre heroadore — kia persono li estis. Cherpillod montriĝas Waringhien-adoranto. Por li Waringhien estas heroo, kiu, se juĝi laŭ la enhavo de la biografio, neniam faris mispaŝon aŭ eraron. Nu, mi ne rajtas kulpigi Cherpillod-on rilate al lia eble troa adorado al lia heroo. Kiu ne tenas en sia menso fantaziojn pri iuj idealigitaj personoj? Cherpillod rangigas Waringhien-on tuj apud Zamenhof, kelkfoje ni suspektas, ke laŭ li Waringhien rangas pli alte ol Zamenhof. Nu, se Zamenhof fariĝis kultidolo por multaj esperantistoj, kial ne ankaŭ Waringhien? Ĉiu laŭ sia gusto ...

Resume: Cherpillod verkis tre utilan biografieton dulingvan (franca teksto sur la dekstraj paĝoj, esperanta teksto sur la maldekstraj), kaj mi dankas pro tio. Li klare kaj bele memorigis al ni tre konindan kaj respektindan personon.

Donald BROADRIBB

André Cherpillod: Gaston Waringhien 1901-1991, heroldo de la internacia lingvo/Gaston Waringhien 1901-1991, héraut de la langue internationale. Eld. Memeldono/autoédition, Courgenard (Francio), 2000. 80 paĝoj glue broŝuritaj. ISBN 2-906134-49-X. Prezo ĉe FEL: 8,50 eŭroj + afranko.

Unuafoja vizito

En oktobro 2000 la Dalai-Lamao, ĉefo de tibeta budaismo, vojaĝis al Nord-Irlando. La ĉeflamao vizitis kaj katolikajn kaj protestantajn kvartalojn de Belfasto, kie ambaŭ komunumoj entuziasme kaj afable bonvenigis lin. Parolante en klara angla lingvo, la gasto pledis por paco. Tiel, unuafoje, la nordirlanda publiko — membroj de du kristanaj konfesioj — renkontis gravan budaiston aŭskultis budaismajn himnojn.

IRL

INFANOJ

Surstrata skandalo

En Kinŝaso, ĉefurbo de la Konga Demokratia Respubliko, strat-infanoj fariĝas alarma fenomeno. En 1986 ekzistis apenaŭ 6000 tiaj infanoj; hodiaŭ pli ol 20 000. Multas la kialoj: manko de edukado, kampara malriĉeco pelanta infanojn urben, morto de gepatroj (interalie pro aidoso), senlaboreco aŭ alkoholismo de unu aŭ ambaŭ gepatroj, poligamio kaj nekontentigaj kondiĉoj en la hejmo, inkluzive de malico de pli aĝaj fratoj.

Strat-infanoj, kelkaj ankoraŭ ne 10-jaraĝaj, videblas ĉie en Kinŝaso, kie amasiĝas homoj: ekz. ĉe vendejoj aŭ la stacidomo. Ili fariĝas portistoj, lavistoj de veturiloj, ŝuistoj kaj etvendistoj; samtempe tamen multaj krimas. El la strat-infanoj formiĝas grupoj, preskaŭ familioj, ĉiuj kun propra teritorio, identigiloj, koda lingvo kaj eĉ apartaj narkotaĵoj.

Nun la registaro kaj neregistaraj organizaĵoj provas prizorgi la strat-infanojn. Ili funkciigas programojn pri reedukado, por ke la infanoj reeniru la socion. Tamen eĉ se “saviĝas” kelkaj infanoj, restas aliaj ĉiam pretaj surstratiĝi.

Zandandu Ntomono ZOLA / pg

SLOVENIO

Ordo tordita — dekstren maldekstren

Okazis en Slovenio la triaj balotoj, ekde kiam la ŝtato fariĝis memstara. Partoprenis preskaŭ 20 diversaj partioj kaj voĉdonis 70 % de la loĝantaro. Kvankam oni altigis la sojlon por eniri la parlamenton de 3 % ĝis 4 %, sukcesis elektiĝi ok partioj (antaŭe ses).

La ĉefa venkinto estis la Liberaldemokrata Partio de Janez Drnovšek, prezidanto de la registaro dum la plimulto de la tempo ekde 1991 kaj arĥitekto de la ekonomiaj sukcesoj kaj evoluo de Slovenio. Lia partio kreskis de 27 % ĝis 36,3 % en la balotoj kaj ricevis 34 el la 90 parlamentaj lokoj. La ĉefa perdinto estas la Popola Partio, kiu ŝrumpis de 19 % ĝis 9 %.

Novkapitalistoj

La Liberaldemokratan Partion oni konsideras maldekstra kaj la Popolan Partion dekstra: oni povus diri, ke venkis maldekstra tendenco. Tamen en Slovenio regas tordita ideo pri dekstreco kaj maldekstreco. Praktike ne ekzistas maldekstraj partioj. Ekzistas eĉ du, kiuj laŭnome estas socialdemokrataj: la Socialdemokrata Partio de Janez Janša (efektive dekstra partio, forte ligita al la katolika eklezio) kaj la Komuna Listo de Socialdemokratoj (ZLSD, heredinto de la iama komunista partio kaj kies plej influaj membroj estas la novkapitalistoj, kiuj posedas fabrikojn kaj entreprenojn).

La Popola Partio, kune kun la kristandemokrata Nova Slovenio, ja deklaras sin dekstra, dum la Liberaldemokrata Partio estas efektiva kapitalisma, do dekstra. La Naciisma Partio de Zmago Jelenĉiĉ certe estas dekstra. Nur al la Partio de Emerituloj kaj al la Partio de Gejunuloj oni ne povas antaŭmeti iun signon. Efektive, laŭ ekonomia politiko kaj internaciaj celoj (evoluigi sukcesan sociliberalan kapitalismon kaj esti akceptita en Eŭropa Unio kaj en Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo), ĉiuj estas egalaj.

Fakte, konsideri partion dekstra aŭ maldekstra dependas de historio, nome ĉu la partio defendis aŭ ne defendis la rolon de partizanaj komunistaj taĉmentoj en la kontraŭfaŝisma batalo. Pro tio, ke ĝin defendis la Liberaldemokrata Partio, ZLSD, la Emeritula Partio kaj eĉ la Naciisma Partio, oni taksas ilin maldekstraj.

Granda surprizo

Dum la balotoj, okazintaj la 15an de oktobro, sukcesis eniri la parlamenton du novaj partioj: Nova Slovenio kaj Partio de Gejunuloj — tiu ĉi lasta per iom pli ol 4 % estis granda surprizo. Tamen malgraŭ la novaj partioj la rezulto de la balotoj ebligas al malnova prezidanto kunmeti novan “maldekstran” registaron.

La balotoj montras, ke la slovena popolo premiis Drnovšek-on pro lia ĝisnuna stirado de la ekonomio kaj deziris neniun ŝanĝon. Slovenio estas la sola eksjugoslava respubliko, kiu estas unuavica kandidato por membriĝi en Eŭropa Unio: fakte laŭ sia nacia produkto Slovenio jam superas Grekion kaj Portugalion kaj jam akiris internacian reputacion. La usona prezidanto Clinton vizitis Slovenion, kiu jam de du jaroj estas membro de la Sekureca Konsilio de Unuiĝintaj Nacioj kaj eĉ prezidis ĝin. Plue, Slovenio estas ofte konsultata pri demandoj koncerne eksan Jugoslavion.

Zlatko TIŠLJAR

Du mil

La plej grava ridpunkto ĉi-jare troviĝis en Beogrado, kie Subjuga Slavio de Miloŝeviĉo fariĝis Jugoslavio de Malmola Nukso (tion signifas la nomo Koŝtunica). Tre multe oni povis ridi pri tre multaj (praktike ĉiuj) politikistoj kaj ĵurnalistoj, kiuj de unu sekundo al alia ekkonsciis kaj sciigis, ke ili jam ĉiam batalis kontraŭ Miloŝeviĉo — tial li povis regadi kaj regali siajn vervajn serbojn dum nur 13 jaroj.

Novan prezidanton havas ankaŭ Usono, kie oni povis elekti inter ĝemeloj Buŝo kaj Gorĝo, kies programoj diferencis malpli ol dekstra de maldekstra ŝuo sampara. Do oni povus elekti ankaŭ faŭkon. Ridi usonanoj povis ankaŭ pri sia mondfama dolaro, kiu faligis, faligis kaj faligis tiel nomatan eŭron, kiun rifuzas ne nur sanaj danoj sed ankaŭ elitaj britoj kaj ĉiuj aliaj kapitalistoj de l’ tutmondiĝo. Sed ridi malgraŭ tio povas almenaŭ germanoj, kies fama stabila marko establiĝis kiel atuta valuto de Balkanio, ne nur en elmigra nigra merkato.

Eĉ en Belgio

Eŭropa Unio (EU aŭ Eŭrolando) tamen havis ankaŭ aliajn zorgojn: en ties sudorienta periferio leviĝis danĝera drako, pri kiu estiĝis drakona kverelo en la EU-organo MONATO, ĉar oni ne sciis kiel precize prononci lian nomon: Hajde, HajderHajda. Kiam oni ne trovis solvon de tiu ĉi problemo, oni fine retiris la sankciojn kontraŭ venena Vieno, mismiene. Fatalaj faŝistoj tamen viglas ne nur en klaŭstra Aŭstrio kaj fermania Germanio, sed ankaŭ en belega Belgio, precipe verpena Antverpeno. Tie Flandra Bloko detruis la Esperanto-Centron asertante, ke FEL eldonas danĝeran eksterlandaman gazeton (temas ĝuste pri la menciita EU-organo), kaj postulante, ke oni enkonduku la nudan flandran kiel mondlingvon, anstataŭ la judan Esperanton. Krome la flandraj huliganoj postulis buŝumojn por br(az)ilaj aŭtoroj de “el mia vipdunkto”.

Antipode, en vintra Aŭstralio, ankaŭ okazis luktoj, la plej belaj kaj grandaj someraj Olimpikaj Ludoj de amatoroj — amatoroj de drogado, ĉar profesiuloj ne lasus sin kapti per drogkontrolo. Laŭ lasta statistiko, tamen ankoraŭ tri atletoj rajtas je siaj oraj medaloj. Sed danke al la drogoskandaloj oni nun finfine definitive scias, kial germanaj futbalistoj fiaskas daŭre: ili havas ne kokakolaon sed kokainon en siaj barbaraj hararoj.

Nigraj kaŝoj

Plej grandan trompon de la jaro tamen celebris germana patriarko, nigra giganto Kohl per nigraj kasoj (aŭ kaŝoj), asertante ke la milionojn donacis al li honorindaj civitanoj, tiel ke li ne rajtas indiki ties nomojn, ĉar ĉi-kaze ili ne plu estus honorindaj, dum li mem ja estas kaj restas honorinda, kvankam temis pri kontraŭleĝaj donacoj, sed ĉar Kohl uzis tiun monon por bon(n)aj celoj, oni ne rajtas kondamni lin pro la meritoj pri la germana unuiĝo, male... ktp. ktp.

Analizistoj supozas, ke el tio parte rezultas la malforteco de l’ eŭro, ĉar Kohl tiutempe marĉandis kun franca prezidanto Miterando, kiu diris: “Helmuto (fakte li ĉiam prononcis: el muto), vi ricevos vian unuiĝon, se mia Elfo rajtas investi en orienta Germanio kaj vi financos la komunan eŭropan valuton.” Kia marĉ-dando!

Korupteco triumfis ankaŭ en postmiteranda Francio, tamen tie ministroj nur perdas siajn komfortajn fotelojn kaj ne, kiel en Ĉinio, siajn kom-partiajn kapojn, aŭ en Ruzlando, kie oni ne mortigas koruptulojn sed tiujn, kiuj scias pri koruptado. Lastaj esploroj, cetere, pruvas ke tamen en minimume unu lando vivas nek koruptantoj nek koruptatoj: Antarkto. Efektive ĝi estas tute blanka, tutjare, ankaŭ en 2000; nigraj kasoj tie tuj frapus la okulojn de l’ nigrablanka pingvena polico.

Tiom da kanajloj!

Plia miraklo okazis en Korlando, kie fifama kanajlo Kimkongo subite montriĝis agrabla dancpartnero de usona ministrino Albrajta, pro kio ambaŭ preskaŭ gajnis Nobelpremion. Vane oni tamen atendis ke pli proksima (al Usono) kanajlo, Fidela Kastro, ludu golfon kun Klintono, kvankam li (la kuba diktatoro) jam de multaj jaroj senĉese donacis la famajn cigarojn al li, kiujn tiu bezonis por sekreta ĉar tre intima celo. Ĉu eble la havanaj cigaroj tamen ne estis sufiĉe taŭgaj ĉar kubformaj?

Ho, ni ne forgesu alian kanajlon, Pinĉeton, kiu revenis Ĉilion kiel liberigito el Brutujo, kie oni fintime ne volis buĉi lin. Tamen ŝajnas, ke ankaŭ hejme li ne estas jure sekura. Kiel ajn, se ni volas karakterizi 2000, ni eble povus diri ke estis la jaro de l’ kanajloj. Tia certe ne estos 2001, aŭ?

Stefan Maul

Molekula arkeologio por frandemuloj

Midaso, reĝo de Frigio, kiu interalie ricevis de Dionizo la kapablon de la “ora tuŝo” (ĉio kion li tuŝis, eĉ la manĝaĵoj, fariĝis oro, antaŭ ol bani sin en la rivero Paktolo, ekde tiam driviganta oron en sia fluejo), ĉiam aranĝis luksan festenon al siaj favorataj gastoj. Post lia morto oni aranĝis riĉegan funebran festenon kaj ties potoj kaj vazoj iĝis trovitaj en lia tombo. P.E. McGovern, molekula arkeologo, analizis la manĝo-restaĵojn. Surbaze de ties rezultoj la arkeologia kaj antropologia muzeo de la universitato de Pensilvanio, Filadelfio, Usono, aranĝis midasan festenon la 23an de septembro 2000. La menuo konsistis el delikataĵoj, kiel safrane marinita kapro kun menta saŭco, spica rostita ŝafido kun lento-stufaĵo garnita per ĝardenkreso, kaj mielkarameligita fenkola torto kun “peknezo” (sekvinbero kaj mielsaŭco). Virbova sango, kiun laŭdire Midaso trinkis por mortigi sin, ne estis en la menuo, kiu cetere kostis 130 dolarojn por muzeanoj kaj 150 dolarojn por nemuzeanoj.

Fonto: The Sciences, sept.-okt. 2000

OH

Ĉu akvo fluas supren ie ajn en la mondo?

Tiun demandon la sciencpopulariga periodaĵo National Geographic respondis jene en sia numero de septembro 2000:

“Akvo fluas kiel gravito diktas: alvalen (malsupren). Tamen geologiaj formacioj fojfoje kreas la iluzion ke ĝi fluas supren, kiel ekzemple en Rio Grande kie ĝi tranĉas la malsupren kliniĝantan tavolaron en la kanjono Sankta Helena.”

Ni povas aldoni, ke akvosurfaco fakte povas leviĝi en relative mallongaj kanaloj, se ties kversekco laŭgrade pligrandiĝas kaj do la rapido malpliiĝas. La energioenhavo de la akvo ja estas sumo de la potenciala energio, kiun reprezentas la akvonivelo, kaj la kineta energio, kiu estas proporcia kun la kvadrato de la rapido. Se ni supozas ke la tuta energioenhavo restas senŝanĝa, tio sekvigas ke pro malpliiĝo de la kineta energio la potenciala energio devas kreski por ke la sumo de la du restu senŝanĝa. Tio signifas ke la akvonivelo devas leviĝi. En la realo estas malkresko de la energio-enhavo pro la froto de la akvo kun la fluejo, sed tio povas esti pli malgranda ol la malpliiĝo de la kineta energio, do la potenciala energio tamen devas kreski iom, do la akvonivelo leviĝas.

La inundo-defluiga sistemo de valbaraĵo ofte estas kruta kanalo, sur la dorso de la baraĵo, simila al skisalto-remparo. Okaze de inundo la superflua akvo malsuprenkuras laŭ tiu kanalo, kiu ĉe sia fino havas leviĝantan sekcion, ke la akvo ĵetiĝu malproksimen de la baraĵo. En ĉi tiu mallonga kanalsekcio la akvonivelo leviĝas eĉ pli ol la kanalfundo, ĉar la rapido malkreskas kaj la akvofasko dikiĝas.

Se en preskaŭ horizontala kanalo la akvo alvenas kun tiel granda rapido, ke ĝi superas la rapidon de la propagiĝo de la ondoj (superkrita fluo), laŭgrade la akvonivelo leviĝadas pro la frota energioperdo, sed en certa kversekco — kiel tio kalkuleblas per la ekvacioj de kontinueco kaj de impulso-movokvanto — kreiĝas tiel nomata hidraŭlika salto, kiu signifas relative abruptan (laŭlonge de kanalsekcio ĉ. sesoble pli longa ol la profundo de la akvo) leviĝon de la akvosurfaco, post kiu la akvo fluas plu per rapido pli malgranda ol tiu de la ondpropagiĝo.

OH

FIZIKO

Ĉu antimaterio en la universo?

Estas konata delonge la ekzisto de la tiel nomata antimaterio, konsistanta el antipartikloj kiuj havas kontraŭan ŝargon aŭ spinon ol la partikloj de la ordinara materio. La unua antipartiklo, kiun observis en 1932 la amerika fizikisto Carl D. Anderson inter la trakoj de kosma radiado en nubkamero, estis la pozitrono, kiu havas la saman mason, sed pozitivan ŝargon, kompare kun la delonge konata negativŝarga elektrono. Inter la multaj antipartikloj eĉ neŭtraj partikloj (neŭtronoj, neŭtrinoj) estas distingeblaj pro sia kontraŭa spino (horloĝdirekta aŭ kontraŭa), dum ili veturas en la spaco. La nombro de la konataj elementaj partikloj kaj antipartikloj estas jam tiel granda, ke oni ŝerce parolas pri partikla kaj antipartikla zooj.

Estas tamen strange, ke oni trovis nur individuajn antipartiklojn, sed ne antimaterion. Do kreiĝis la hipotezo, ke dum la praeksplodo la maso de la antimaterio estis pli malgranda ol tiu de la ordinara materio. Kaj ĉar ĉe interpuŝiĝo partiklo kaj antipartiklo neniigas unu la alian, do ambaŭ malaperas kaj fariĝas energio disradiata. Do post tempo la antimaterio malaperis el la universo.

Estis sensacio, kiam, post prilukto de grandegaj malfacilaĵoj, en la Eŭropa Centro de Nuklea Esploro CERN, Ĝenevo, en 1995 oni sukcesis kunmeti kompletan antiatomon, ne nur memstarajn elementajn partiklojn. La malfacilaĵoj solidigis la opinion, ke en la universo jam tute ne ekzistas antimaterio.

Tamen iuj hipotezas, ke ĉe la rando de la Kosmo eble ekzistas izolitaj antimaterio-“poŝoj”. En humura poemo, titolita Danĝeroj de moderna vivado, Harold P. Furth skribas pri malproksima insulo el antimaterio, kie vivis d-ro Edvardo Anti-Teller kun anti-amikoj kaj anti-parencoj, sen ia ajn suspekto pri alia mondo. Iun matenon venis vizitanto de la Tero. Ĝoje ili kriis unu al la alia tra super la plaĝo; ja ili estis similaj kiel du lentoj. Ili premis la manojn unu al la alia, kaj la restaĵo estis ... gama-radioj.

OH

ĈINIO

Mediprotekta industrio havas esperigan estonton

La ĉina mediprotekta industrio nur ekformiĝis antaŭ iom pli ol dek jaroj. Kvankam ĝis nun ĝi estas etskala, ĝi jam iĝis unu el la plej rapide disvolviĝantaj novtipaj industrioj. Oni antaŭkalkulis, ke en 2000 ĝia produktovaloro atingos pli ol 100 miliardojn da juanoj. Dum la venontaj jardekoj, tiu cifero kreskos meznombre po 15 ĝis 20 % jare.

Nuntempe la jara produktovaloro de la mediprotekta industrio reprezentas nur 1 % de tiu de la tutmonda sambranĉa industrio. Landinterne la vendosumo estas 30 miliardoj da juanoj kaj ankaŭ ne superas 1 % de la malneta nacia produkto. La maŝinindustria parto de la ĉina mediprotekta sektoro teknike ankoraŭ restas sur tre malalta nivelo. Malpli ol 4 % de ĝiaj produktaĵoj alproksimiĝas al la internacia nivelo. Tamen, ĝi certe povos iĝi nova kreskopunkto de la ĉina ekonomio.

En 1998 la ŝtato emisiis obligacian prunton de 200 miliardoj da juanoj por financi medireguladon. Por akiri financan helpon, pluraj provincoj kaj municipoj entute prezentis al la ŝtato 1647 konstruprojektojn por protekti la medion kontraŭ poluado. El tiuj, 200 grandaj projektoj estis aprobitaj, kun valoro de pli ol 50 miliardoj da juanoj. La projektoj glate iras kaj kelkaj el ili jam kompletiĝis.

MU Binghua

ĈINIO

Diferenco inter riĉo kaj malriĉo kreskas

Nun en ĉinaj bankoj la totalaj mondeponoj de urbanoj jam atingas 6000 miliardojn da juanoj. Post enketo oni konstatis, ke inter la urbanoj la riĉuloj estas malpli ol 5 %, tamen iliaj deponoj jam konsistigas ĉirkaŭ duonon de la totala deponsumo. La fenomeno, ke en la ĉinaj urboj malmultaj riĉas kaj multaj malriĉas, montriĝas tre grava.

Tamen, ekde 1999 aperis ankaŭ alia fenomeno: la diferenco de enspezo inter la urbanoj kaj la vilaĝanoj draste pligrandiĝis. Freŝa ekonomia bulteno de la Ŝtata Statistika Buroo, rilata al enspezoj de 4000 familioj en urboj kaj vilaĝoj, anoncas ke en 1999 la disponebla enspezo estis po 5854 juanoj por urbano. Kompare kun la antaŭa jaro ĝi kreskis je 7,9 %. Sed en la sama jaro por plejparto de la kamparaj familioj la enspezo apenaŭ plimultiĝis. Dum la periodo 1997–1999 la plenaĝaj vilaĝanoj en orienta Ĉinio, kie estis bona ekonomia situacio, meznombre havis enspezon de pli ol 3000 juanoj jare. Samtempe, en la malriĉa okcidenta Ĉinio la enspezo ne superis 1000 juanojn.

Pli grave estas ke, dum la urbana enspezo kreskas stabile, la diferenco inter enspezoj de la urboj kaj la vilaĝoj pligrandiĝas daŭre. La bulteno asertas ankaŭ ke 20 % de la ĉinoj, kiuj posedas 43 % de la sociaj riĉaĵoj, havas altan enspezon.

La granda diferenco inter riĉo kaj malriĉo estas kaŭzanta plurajn sociajn problemojn. Tion la ĉina registaro taksas grava kaj ĝi alprenas kelkajn metodojn por ne lasi la diferencon plu pligrandiĝi. Ekzemple, ĝi subtenas kaj kuraĝigas fortajn entreprenojn en- kaj ekster-landajn, por ke ili ekspluatu la okcidentan parton de Ĉinio. Per tio eblos redukti la ekonomian diferencon inter partoj orienta kaj okcidenta.

Krome, la registaro laŭeble faras politikon, kiu helpas al malriĉuloj eliri el embaraso. Fakuloj pri socio kaj pri ekonomio serioze tion kritikis, opiniante ke tiuj klasikaj metodoj havos bonan efikon nur post relative longa tempo kaj tute ne povas solvi urĝajn aferojn, kaj ke por la nuna Ĉinio, en kiu vivas kelkcent milionoj da malriĉaj kamparanoj, oni nepre devas serĉi apartajn rimedojn por ke ili komencu suriri riĉigan vojon.

MU Binghua

MONDAJ FINANCOJ

Post la kunsido de financistoj en Prago

De la 26a ĝis la 28a de septembro en Prago okazis la 55a jarkunsido de Internacia Mona Fonduso (IMF) kaj de Monda Banko (MB), kun kunvenoj de ministroj pri financo, fakaj seminarioj, prelegoj, konferencoj, ktp.

Provo de dialogo

Volante eviti bruajn manifestaciojn kaj stratbatalojn fare de la kontraŭuloj de la kunsidoj, kiel jam okazis dum similaj aranĝoj alilande, la ĉeĥa prezidanto Václav Havel invitis al la praga kastelo kaj la reprezentantojn de la financistoj, kaj iliajn kritikantojn. La dialogo okazis je sabato, la 23a de septembro, kaj partoprenis ĝin la gvidantoj de IMF kaj MB kaj iliaj kontraŭuloj, ekzemple la reprezentantoj de la internacia movado Jubilee 2000, en kiu estas unuigita aro da ekleziaj organizaĵoj. Laŭ konstato de ĉeestantaj ĵurnalistoj kaj observantoj, la dialogo aspektis kvazaŭ tribunalo, en kiu la demandoj de la kontraŭuloj havis entute negativajn intencojn sen iaj ajn pozitivaj proponoj aŭ racia argumentado. Ne mirinde, ke la respondoj de la prezidantoj de IMF kaj MB povis esti nur ĝeneralaj kaj retorikaj.

Krome, en unu el la seminarioj elpaŝis ankaŭ Bono Vex, la kantisto de grupo U2, kiel reprezentanto de Jubilee 2000. “La sola afero, pro kiu la homoj memoros la jaron 2000, estos, ke la riĉaj landoj pardonos la ŝuldojn al la malriĉaj”, li diris. “Doloras nin, kiam ni ekscias, ke en la plej malriĉaj landoj de la mondo mortas ĉiutage dek naŭ mil infanoj pro manko de la baza prizorgo.”

El diversaj landoj venis kelkaj miloj da junuloj por esprimi sian proteston kontraŭ la agadoj de IMF kaj MB kaj kontraŭ la ekonomia tutmondiĝo ĝenerale. La Kongresan Centron ĉirkaŭis vicoj da kirasitaj policanoj, kaj kontraŭ ili staris grupoj da manifestaciantoj. Bonŝance ili estis konsiderinde malpli multaj ol la atenditaj tridek mil personoj.

La kunsidoj de la financistoj

La 26a de septembro estis la unua tago de la jarkunsidoj de IMF kaj MB. Sub influo de eksteraj manifestacioj la kunsidoj okazis sub la signo de serĉado de vojoj el la monda malriĉeco. Tio koncernas tri miliardojn da loĝantoj de la tero, kaj, se la ĝisnuna evoluo daŭros, ĝi kreskos plu.

La unua parolanto estis prezidento Havel. Laŭ li: “La nuntempa vasta malriĉeco estas unu el la plej videblaj manifestiĝoj de la kontraŭdiroplena civilizo. La sola solvo de tio estas serĉi en ni kaj ĉirkaŭ ni novajn fontojn de reciproka kompreno kaj solidaro, kapablon fariĝi modestaj en la komuna intereso kaj fari ion bonan, eĉ kiam tio ne estas videbla kaj eble eĉ kiam neniu tion aprezas.”

Laŭ la prezidanta sudafrika ministro pri financo, Trevor A. Manuel, la kreskanta proprieta malegaleco prezentas grandan danĝeron por la tutmonda ekonomio. La celo de kresko-strategio estas antaŭ ĉio krei laboreblecojn, sed samgrave estas altiri pliajn investantojn. Sed la inkubo por malriĉaj landoj estas aidoso, je kiu malsaniĝis ĝis nun 33 milionoj da homoj.

La direktoro de IMF, Horst Köhler, konstatis, ke por sukcese batali kontraŭ la malriĉeco necesas ebligi al la evolulandoj liberan aliron al mondmerkatoj. Se la tutmondaj komerc-bariloj duoniĝus, tio alportus al la evolulandoj 110 ĝis 140 miliardojn da usonaj dolaroj (USD) jare. Ĝis la jaro 2015 la nombro da homoj vivantaj en malriĉeco povus duoniĝi. La evoluantaj ŝtatoj al tio devus kontribui per tio, ke ili energie solvos siajn problemojn, kiel la koruptado aŭ militaj konfliktoj. En la batalo kontraŭ malriĉeco la plej grava afero estas privataj investoj, kiuj en la plej malriĉaj landoj jam estas enradikiĝantaj.

La prezidanto de MB, James Wolfensohn, opiniis, ke la tutmondiĝo devus esti ilo por akiri la ŝancojn kaj por enviciĝi en la mondan evoluon, do ne por senti timon kaj necertecon. Ne estas en ordo, ke la plej riĉaj 20 % de la monda loĝantaro akiras pli ol 80 % de la tutmondaj enspezoj. Ne estas en ordo, kiam 10 % de la loĝantaro akiras duonon de la nacia enspezo, kiel nun okazas en tro multaj landoj. Samtempe li alvokis la altenspezajn landojn altigi la porevoluigan helpon kaj disponigi tiel la financajn fontojn por pli granda kaj pli rapida redukto de ŝuldoj kaj forigi la komercajn barierojn por malriĉaj landoj.

La nuligo de ŝuldoj de malriĉaj landoj

La Internacia Mona Fonduso kaj la Monda Banko estas ofte kritikataj pro la nekonvena enŝuldiĝo de evolulandoj, kaj estas postulate forstreki iliajn ŝuldojn. La financministroj de membro-landoj de IMF jam esprimis la intencon nuligi la plejmulton de la ŝuldoj de la dudek plej malriĉaj landoj. La senŝuldiga programo post ioma tempo disvastiĝos al 41 landoj.

La nuligo de ŝuldoj estis unu el la ĉefaj temoj de la praga Jarkunsido de la estraroj de IMF kaj MB. Oni intencas forstreki du trionojn de la ŝuldoj, kio alportus centmilionojn da dolaroj, kiujn la registaroj utiligus por redukti la malriĉecon kaj por plifortigi socialajn programojn.

Sed la programo renkontas kritikon de precipe neregistaraj organizaĵoj, ĉar ĝi estas ligita al pluaj programoj de laŭstrukturaj modifoj, kies “klara interligo kun la pliprofundigado de la malriĉeco jam estas pruvita”. Laŭ la kritikantoj montriĝas, ke tio ne kondukas al redukto de ŝuld-elspezoj, kaj ke en kelkaj landoj male la situacio ankoraŭ plimalboniĝis. La ŝuldanteco de landoj de la tria mondo laŭ ili altiĝas, okazas kriza redukto de elspezoj por la sociala sekurigo, sanprotektado kaj lerneja sistemo. En la landa ekonomio superregas eksportado, kio kaŭzas nepran malstabiligon de la ekonomio.

La ŝuldo de la 41 plej enŝuldiĝintaj landoj nun atingas 75 miliardojn da USD, kaj jam en la jaro 2000 devus esti forstrekitaj ŝuldoj je valoro de 30 miliardoj. Sed la ŝuldantaj landoj devas akcepti aron da politikaj kaj ekonomiaj reformoj, kiuj garantios, ke la nove akiritaj financoj ne estos disipitaj. La landojn por la senŝuldiga programo oni pritaksas en du fazoj: unue ili devas pruvi la kapablon singardeme mastrumi per la subvencioj en la kadro de apogprogramoj, kaj en la dua fazo ili devas redukti la malriĉecon. La programo estis jam ratifita por Benino, Bolivio, Burkino, Honduro, Malio, Maŭritanio, Mozambiko, Senegalo, Tanzanio kaj Ugando, kaj ĝis la fino de la jaro 2000 ĝi validos ankaŭ por Ĉado, Gambio, Gujano, Gvineo, Gvineo-Bisaŭo, Kameruno, Malavio, Nikaragvo, Ruando kaj Zambio. La ceteraj enŝuldiĝintaj landoj (ĝis la nombro 41) dume ne estas enprogramigitaj pro militaj konfliktoj, interna malstabileco, anarkio aŭ pro regantaj militistaj klikoj en tiuj landoj.

Konklude eblas konstati, ke la traktadoj de IMF kaj MB celis formuli la novan rolon de ambaŭ institucioj en la tutmondiĝa procezo sur la sojlo de la 21a jarcento. Ekzemple, dum la MB pli frue aplikadis la novliberalan politikon de persista privatigo kaj liberaligo, kio en pluraj landoj kondukis al ekonomia kolapso, nun oni komencas kompreni, ke necesas strategio celanta al la kvalito de la kresko kun emfazo sur la utiligo de la homa kapitalo, la respektoplena rilato al la naturo kaj la klerigo. La nova rolo de IMF kaj MB devas baziĝi sur la nova financa sistemo sufiĉe efika por la problemoj de la tutmonda ekonomio. Devus formiĝi tiaspeca reguliga aparato, kiu ebligus la ekonomian disvolviĝon, sed samtempe limigus ties negativajn manifestiĝojn, kiel ekzemple la neregeblan potencon de iuj supernaciaj kompanioj.

Stratbataloj vekis antipation

La plenkunsido de IMF kaj MB tamen finiĝis pli frue ol planite, jam je merkredo, la 27a de septembro, kaj la ĵaŭdo estis dediĉita al gazetaraj konferencoj. Financistoj preferis forlasi Pragon pli frue, ĉar ĉirkaŭ la Kongresa Centro iuj manifestaciantoj atakis policanojn.

La provokoj kaj atakoj komencitaj je la 26a de septembro posttagmeze havis similan evoluon kiel alilande. Oni frakasis fenestrojn de kelkaj bankoj kaj la montrofenestrojn de du McDonalds-rapidmanĝejoj sur la Venceslaa Placo. Interese, ke deko da aliaj Donaldoj tra Prago estis netuŝita. Sed okazis ankaŭ atakoj kontraŭ simplaj loĝantoj de la urbo. Ĉe praganoj tio vekis malamikan humoron kontraŭ la agresemaj manifestaciantoj, tiom pli, ke iuj ital- kaj hispan-lingvaj trupoj disfaldis ruĝajn flagojn kun kvinpintaj steloj kaj simboloj de martelo kaj serpo. Ĉeĥoj satspertis tiujn simbolojn dum kvar jardekoj, kaj neniam plu ili volus havi ilin denove. La agresemaj radikaluloj tial ne nur ne sukcesis ĥaosigi aŭ malebligi la traktadojn de financistoj, sed samokaze ili perdis la simpation de la ĉeĥa socio. Estas bedaŭrinde, ke la origine pacamaj radikaluloj tiamaniere disipis sian idean kapitalon. La homoj, kiuj komence simpatiis kun ili, baldaŭ trovis, ke ne la vandaloj, sed la financistoj pravas. Ĉeĥa politikisto pri tio diris: “La mondo sen IMF kaj MB estus la mondo de lupoj.”

Jiří PATERA

BELGIO

Demokratio blokita

Direktiĝis post la oktobraj komunumaj elektoj en Belgio ĉiuj okuloj al Antverpeno, kie la ekstremdekstra Flandra Bloko trovis sin sufiĉe potenca por lamigi urban regadon. La aliaj partioj, sin nomantaj “la demokratiaj partioj”, kiuj jam decidis ne kunlabori kun Flandra Bloko, devis trovi inter si kompromison por estri la urbon. Ĉar la partioj konsistas el dekstra, centra, maldekstra kaj verda grupoj, evidentas, ke kompromisi ne facilas.

Premis la aliajn partiojn Flandra Bloko, kiu proponis al la ĉefo de la liberaluloj la postenon de urbestro, kondiĉe ke tiuj kune kun Flandra Bloko estru la urbon. La antverpena koalicio eltenis; tamen ne aliloke en Flandrio. En Vilvoorde, antaŭurbo de Bruselo kaj loĝloko de la iama ĉefministro Jean-Luc Dehaene [ĵa-lik dehane], ekestis malakordo inter liberaluloj kaj la kristandemokrata partio (CVP) de Dehaene. Tiu, ambiciinte la urbestrecon, tamen ne sukcesis akiri sufiĉe da seĝoj por atingi kun socialistoj kaj verduloj majoritaton. Mankas al la kristandemokratoj unu seĝo.

Urbestra skarpo

Finfine disvastiĝis la novaĵo, ke membro de Flandra Bloko pretus aliĝi al la kristandemokrata partio aŭ membriĝi kiel “sendependulo” en la komunuma konsilio. Tio permesus al Dehaene akiri la sopiratan urbestran skarpon. Jen situacio laŭ la aŭstra modelo: interpartia malkonkordo malfermas la pordon al dekstruloj, por ke tiuj sin premtrudu en registaran pozicion.

La kristandemokratoj asertis, ke ilin alvokis la koncerna membro de Flandra Bloko, Rita van Dam; CVP tamen povis akcepti nur la “sendependulan statuson” kaj promesis nenion ajn. Van Dam ĵuris, ke alparolis ŝin gravuloj el CVP kaj promesis skabenan seĝon. Plie, pri sia demarŝo, ŝi informis la nacian partion, kiu permesis tiun ĉi paŝon por vidi, kiom CVP cedus. CVP insistis, ke Flandra Bloko starigis por ĝi kaptilon; Flandra Bloko rebatis, ke en propran kaptilon falis CVP.

Oni povas miri, ke Dehaene, sperta pri tikla belga politiko, tiel facile kapteblis. Aliflanke, li estas politike tro ruza por riski infekton de Flandra Bloko. Kio ajn estas la vero, klare videblas, ke necesas socia purigado, por ke denove regu demokratio kaj fido je politika agado. Same klaras, ke tiu ĉi afero ege malhelpas atingi tiun celon.

Guido VAN DAMME

FERVOJOJ

Politiko elreligita

Katastrofe, ĥaose evidentiĝis jardekoj da subinvestado en britaj fervojoj, kiam fine de oktobro paraliziĝis surrela transporto en Britio. Post rapidtrajna elreliĝo apud Londono, kiam pereis kvar homoj, fakuloj anoncis, ke reloj ĉe ĉ. 200 lokoj tra la tuta lando estas tiom difektitaj, ke nepras tuj aŭ fermi liniojn aŭ severe limigi la rapidecon de trajnoj.

Rezulte: miloj da nuligitaj aŭ malfruigitaj trajnoj, centmiloj da koleraj, konfuzitaj pasaĝeroj — aŭ klientoj, kiel nomas ilin la privatigitaj fervojaj kompanioj. El horaroj fariĝis hororoj: preskaŭ senaverte, ekzemple, estis fermita unu el la du ĉeflinioj inter Skotlando kaj Anglio, tiel ke vojaĝontoj estis devigataj envagone pasigi la nokton. Dum kelkaj semajnoj vojaĝi per trajno fariĝis loterio — kvankam kun nula gajno-ŝanco. Ŝtormoj kaj inundoj kontribuis al la ĥaoso, tiel ke dum unu tago apenaŭ trafikis trajnoj en suda kaj meza Anglio. Tiam ankaŭ ŝoseoj kaj flughavenoj estis trafataj.

Profitoj

Ekde 1995 funkcias — laŭ cinikuloj misfunkcias — privatigita fervojo en Britio. Aktuale respondecas ĉ. 25 apartaj kompanioj pri trajn-servoj; alia kompanio, Railtrack [rejltrak], kiu respondecas pri trakoj, signaloj kaj kelkaj stacidomoj, “luigas” siajn trakojn al la aliaj kompanioj, kiuj pagas tarifon kontraŭ ĉiu trajno, kiun ili trafikigas. Tamen por Railtrack — kaj por la aliaj privataj kompanioj — gravas unuavice profitoj kaj akciuloj, duavice sekureco kaj pasaĝeroj. Kvankam Railtrack ja estis informita pri la mizera stato de siaj trakoj, la kompanio — por minimumigi siajn elspezojn — prokrastis la urĝe bezonatan ripar-programon.

Fervoja privatigo en Britio konsistas el bizara miksaĵo de fiasko kaj festo. Fiasko, en la senco, ke — kvankam privataj — la kompanioj ankoraŭ konsumas miliardojn da pundoj de la registaro (= de impostpagintoj) — en la lasta jaro de nacia, ŝtata sistemo la fervojoj ricevis subvencion je unu miliardo da pundoj, dum Railtrack jare ricevas trioblon; festo, en la senco, ke pli da varoj, pli da pasaĝeroj estas tage surrele transportataj ol antaŭ kelkaj jaroj (kio tamen rilatas eble al vigla ekonomio kaj al apenaŭa senlaboreco).

Paneoj

Malgraŭ tio videblas ĉie la efikoj de jaroj da subinvestado. Ĉirkaŭ Manĉestro, ekzemple, ankoraŭ trafikas dizeltrajnoj konstruitaj en la 50aj jaroj; ĉiutagas malfruiĝoj kaj paneoj (ne nur de malnovaj lokomotivoj sed de signala infrastrukturo instalita en la 60aj jaroj); kaj mankas aŭtomata trajnbremsado taŭga por la plej rapidaj vagonaroj (Railtrack kaj la aliaj kompanioj rifuzas elspezi la sumojn por sekureco, kiajn ekzemple investis fervojoj en Germanio aŭ Francio). Plue: por ŝpari monon estis elpostenigitaj ĉe privatigo tiom da ofte spertaj, lojalaj fervojistoj, ke nun, por antaŭenigi nun neprajn riparojn kaj plibonigojn, Railtrack estas devigata dungi inĝenierojn el Rumanio.

Ruze

Dispecigo kaj privatigo de iama nacia fervojo signifas, ke okaze de disfalo de la sistemo la registaro — tre ruze — povas sin distancigi. Ĉiu kompanio kulpigas la aliajn: Railtrack siavice la firmaojn koncesiatajn plenumi la laboron, kaj tiuj la etfirmaojn, kiu fakte faras la laboron. Ĉiu neas respondecon: dume la trajnoj ne ruliĝas. La laborista registaro, kiu kiel opozicia partio laŭte kaj longe kondamnis la privatigo-programon de la tiama konservativa registaro, nun mutas: super promesita malprivatigo almenaŭ de Railtrack ŝvebas embarasa silento.

La sola pozitiva rezulto de tiu ĉi hontindaĵo estas, ke la registaro estas devigita rezigni pri sia plano privatigi flughavenajn kontrolistojn. La publiko, vidinte, ke sur la reloj sekureco kaj efikeco estas buĉitaj sur la altaro de profitoj, rifuzis toleri samajn misojn, samajn frenezaĵojn en la aero. Elreligo de rapidtrajno estas unu afero; elaerigo de aviadilo tute alia.

Paul GUBBINS

Pri homeopatio simple kaj trafe

Libro pri homeopatio en Esperanto aspektas kiel simpatia kombino. Ĉar, se nia mondo de komplikaj komunikproblemoj nepre bezonas la simplan solvon de la Internacia Lingvo, same la medicina mondo de kompleksega (kaj multekosta, iufoje nehumana) teknologio nepre bezonas la helpon de homeopatio. Kaj se al la esperanta fakliteraturo utilas riĉiĝo per verko kiel Homeopatio Populara, same al la homeopatia movado utilas tutmonda disvastiĝo per la Internacia Lingvo.

Homeopatio estas kuracmetodo kreita de Hahnemann antaŭ pli ol 200 jaroj, sed ĝis nun ne sufiĉe utiligata por la bono de malsanuloj. Malgraŭ pluraj indikoj, niaj karteziaj sciencistoj ankoraŭ antaŭjuĝas ĝin kiel senefikan. Tamen, eĉ prestiĝaj medicinrevuoj (ekzemple, ĉi-jare en Anglio) jam publikigis seriozajn esplorojn, kiuj demonstras ĝian efikon — kio igas onin supozi, ke malantaŭ tiaj antaŭjuĝoj kuŝas, eble, ekonomiaj interesoj.

Iel ajn, libermensaj homoj devus studi la aferon kaj provi ĝin. Temas ja pri kampo, kie empirio pleje valoras.

La libro havas la grandan meriton prezenti la bazajn informojn pri homeopatio per simpla kaj trafa lingvaĵo, tute komprenebla eĉ al nefakulo. La aŭtoro komentas la faman principon Similia similibus curantur (Similojn kuracas similoj), la vidpunkton de homeopatio pri pluraj oftaj sanproblemoj, kaj indikas plej ofte uzatajn medikamentojn kontraŭ plej ordinaraj malsanoj. Fine, oni listigas kuracilojn uzeblajn sen konsulti kuraciston. Kompreneble, kuracistoj kaj aliaj fakuloj pri sano trovos la informojn tro resumaj — jen do sugesto, ke la aŭtoro dediĉu sin al alia, porfakula verko.

Se la celo de ĉi tiu verko ne estus disponigi mallongajn praktikajn informojn al pacientoj mem, oni povus bedaŭri, ke la aŭtoro ne enmetis kelkajn liniojn pri la belega biografio de Hahnemann, pri la kvar fundamentoj de homeopatio (leĝo de simileco, eksperimentado en sana homo, unuopaj dozoj kaj diluado/dinamizado de la medikamentoj — el kiuj nur la unuaj du estis supraĵe klarigitaj), kaj pri aliaj kuracistoj, kiuj kontribuis al tiu metodo, post Hahnemann. Kaj ĉar eĉ pacientoj scias pri la ekzisto de malsamaj homeopatiaj skoloj (tiu, kiu defendas la uzadon de po unusola medikamento kaj tiu por po pluraj medikamentoj), tial eble estus utile klarigi al nefakuloj la argumentojn de ambaŭ. Krome, certe interesus la ĝeneralan publikon koncizaj konsideroj pri du esencaj konceptoj de homeopatia doktrino: la “vitala forto” kaj la vera, profunda senco de resaniĝo (korpa, mensa kaj spirita reekvilibriĝo). Sed mi komprenas, ke tiaj aldonaĵoj komplikus la verkon, kiu ĉefe celas simplecon kaj trafecon.

La eldono estas portugallingva kaj esperanta. La tradukintoj faris seriozan laboron kaj mi kompatas ilin, kiam ili devis alfronti la esprimon Materia Medica; la solvo “medikamentaj lernobjektoj” miskomprenigas la ideon, kiu fakte temas pri listo de medikamentoj kun la koncernaj simptomoj. Al mi ŝajnas, ke oni devus lasi la terminon en la latina lingvo, laŭ kiu ĝi estas internacie konata, kaj aldoni noton, por klarigo. Cetere la teksto estas tute klara, kaj disaj preseraroj (eĉ sur la dua kovrilo) ne kompromitas la enhavon. Leginda, hejme havinda, disvastiginda, gratulinda verketo.

Paulo Sergio VIANA

Izao Carneiro Soares: Homeopatia Popular/Homeopatio Populara. Dulingva (portugala kaj esperanta). En Esperanton tradukis Neusa Priscotin Mendes, Amilton Jorge da Costa Reis, Edmea Marturano Villela. Eld. Conhecimento Editorial Ltda, Brazilo, 2000, 96 paĝoj broŝuritaj. ISBN 85-87619-12-8. Prezo ĉe FEL: 8,60 eŭroj + afranko.

Flandra Kongo?

En sia letero (MONATO, 2000/9, p. 4) Wim M.A. de Smet kritikis parton de mia frazo en la artikolo “Lingvo kaj politika povo” (MONATO, 2000/5, p. 13): “La plimulto de la misiistoj tamen venis el Flandrujo, predikis la evangelion kaj instruis en elementaj lernejoj en la flandra.” Li prave tion kritikis. Eble la redaktoro de la rubriko eraris aŭ pripensis min korekti. La originala frazo tekstas: “La plimulto de... instruis en elementaj lernejoj en la franca.”

Zandandu Ntomono ZOLA, Kongo

Ridindig(n)e neridinda (1)

Jam ofte mi taksis, ke mankas veraj ridigoj en la rubriko “Humuro” de MONATO, sed la ero “Kiel savi la germanan kulturon” (MONATO, 2000/11, p. 30) superis (aŭ pli ĝuste: subis) ĉiujn ĝisnunajn limojn. Tia teksto povus distri sian publikon en ia nacia revuo, kies legantaro kontentas en sia nescio pri alilandaĵoj, sed ĝi absolute maltaŭgas en internacia revuo — krom se la celo estas montri, ke germanoj plejparte estas efektive homoj kun minimuma kompreno pri interkulturaj aferoj. Alilandaj (negermanaj) legantoj malfacile vidas humuron en tiaj plumpaj frazoj, kaj la verkinto devus honti pri nekapablo alpreni pli sennacian perspektivon.

Brian MOON, Luksemburgio

Morti miskomprene (1)

“Ĉu ni mortu miskomprene? (2)” (MONATO, 2000/10, p. 23). La napokapa, amatora ĵurnalisto fanatike deliranta, Hajd-parka, freneza angulparolanto, informas la plenscian, modelan, ne amatoran ĵurnaliston Pejno Simono, ke ĉiuj deliraĵoj el lia degeneriga plumo ĉiam estas fundamentitaj sur faktoj aŭ konstatoj de seriozaj pensuloj, ĉu stultaj aŭ ne. La fontoj de niaj “misasertoj” (laŭ via pejna moŝto) estis kompilitaj de usonano, uzanto de la angla lingvo, Kent Jones el NBC. (Dateline, 18an de januaro 2000. Fatal Words, Communication clashed and aircraft crashes. U. of Chicago Press, 1994. Steven Cushing. 162 p.) kaj “La Reppublica”, 5an de julio 1996. En la sama MONATO, p. 23, la “Flugilhavaj vortoj” de Garbhan MacAoidh, ankaŭ anglalingvano, montras klare kaj klere aspektojn de netaŭgeco de la angla lingvo por aviado.

Jes, mayday — m’aider — mede (helpon), estas la urĝiga, fakĵargona signalo, kiun la legantoj de MONATO devas disaŭdigi por eviti la “buŝuman”, definitivan kraŝon de libera, objektiva informado fronte al la vipura ĵurnalismo en stilo de jezuito, Pejno Simono.

Gilbert LEDON, Brazilo

Senperforta respondo

Mi atentigas Werner Schad (MONATO, 2000/9, p. 4) pri tio: Perforte respondi al perforto ĉiam altiras kaj nutras murdantan militon el kiu nur kadavroj rezultas. La mensogon “Se vi volas pacon, preparu militon”, daŭrigas la veraj potenculoj kiuj, en ombro, provizas armilojn al ĉiuj batalantoj.

Certe pri tio konsentas tiu, kiu nenion diras kaj faras krom babili pri perforto — sed ni, rezistantoj, el la perforta kampo transloku la lukton al senperforta rezistado kien nia evoluinta cerbo gvidas nin, ne konfuzante senperforton kaj pasivecon!

Hindia sendependeco realiĝis sen armiloj, alfrontinte potencegan britan armeon, kaj ni konas multajn aliajn ekzemplojn. Ni ne forgesu: Tirano, eĉ la plej fripona kaj mokanta, regas danke al la konsento de la silentanta amaso. Do li devas senĉese prizorgi sian kovrilon el fasadbona moralo. Ni skrapu belajn blankigitajn fasadojn, rondirigu informojn kaj veron!

Michel MARKO, Francio

Fonemo kaj fonetikaĵo

Leteroj pridiskutas la prononcmanieron de la franca litero “r” (MONATO, 2000/10, p. 4). Brian Moon konstatas: “la celo de niaj prononcindikoj ... estas montri, kiel oni elparolu nomon laŭ maksimume rekonebla maniero.” Cherpillod asertas aplombe: “La franca lingvo konas la (likvidan) fonemon R, kiu estas tre ofta sed ne konas la (velaran) fonemon Ĥ ..”. Tiuj asertoj meritas komenton. Oni ne konfuzu la fonemojn kun la fonetikaĵoj. Fonetikaĵoj estas la konkludo de analizo de la sonoj tiaj kiaj ili estas eblaj. Fonemoj estas la fonetikaĵoj kiuj ekzistas en lingvo kaj en kiu ili kapablas distingi inter iuj vortoj. La du fonetikaĵoj cititaj de Brian Moon estas la sama fonemo.

La volitivo uzata de Brian Moon montras celon, kiun li difinas: “montru kiel oni parolu la nomon laŭ maksimume rekonebla maniero.” Kio signifas rekoni? Kiam iu japano aŭdas francon kiu vokas sian edzinon Catherine [katRin] kie [R] estas kartave prononcata, kiu signo pli elvokos tiun sonon ĉu “r” ([R] kiam la pinto de la lango vibras) aŭ “ĥ” ([X] kiu estas velara kiel [R])? Mi vetas por “ĥ”.

Fernand BOYET, Francio

Morti miskomprene (2)

La unua kondiĉo por sekurigi alteriĝon kaj elteriĝon (MONATO, 2000/9, p. 5; 2000/10, p. 22) estas certigi ke neniam estu tro da aviadiloj, ĉu sur la kurejoj, ĉu en la ĉirkaŭa aerspaco. Komunikado inter turoj kaj pilotoj postulas tempon, kaj tiu tempo nepre devas esti disponebla. Ne sufiĉas kiel komunikilo eĉ la plej perfekta lingvo. Sed ekzistas multaj aliaj helpiloj uzendaj.

Ne stultas la nobelpremiitoj dirante ke la angla estas utila. Sed tia ĝi estas pro la nura fakto ke ĝi estas vaste komprenata. Samkondiĉe iu ajn lingvo estas utila.

Eĉ se Simono Pejno pravas pri la ĉefa fonto de la tenerifa eraro, ĉeestis lingva elemento apud la fizika (ĝenata komunikkanalo). La vorto “OK” ne devintus troviĝi en du malsamaj instrukcioj.

Finfine, kiom da bazaj instrukcioj estas? Probable ne pli ol dudek. Se tiel estas, kial ne alkroĉi numeron al ĉiu el ili?

Brendan MARRON, Nord-Irlando

Morti miskomprene (3)

Ekzistas fonetike/fonologie pli laŭregulaj lingvoj ol la angla, kiel la finna, serba, turka kaj — kun du esceptoj — la kartvela (kie r kaj l foje ne estas prononcataj, ekzemple en “rva” (sep) kaj “saĥlŝi” (en la domo)). Aliflanke montras la du anglaj stenografioj (Pitman-a kaj Gregg-a) ke ja ekzistas norma angla en la komerco, scienco kaj aliaj terenoj.

Kian signifon tamen havas tiaj helpsistemoj kiel la ITA (Initial Teaching Alphabet — komenca instrua alfabeto), la ŝava alfabeto kaj tiu de la mormonoj (Desereta skribo — “deseret” estas mielabelo en la nefiida lingvo — vidu ĉi tie la Libron de Mormon)? Ili estas kaj estis legohelpo al angle parolantaj infanoj kaj prononchelpo al neanglalingvanoj. Do, la obstaklo de nelaŭfonetika skribmaniero de la angla estas reala, kvankam aliarilate: ĝi malfaciligas lernadon de ĝi kaj tiel la alkutimiĝo al la parola lingvo estas laŭe penoplena. Kiam tio tamen estas majstrita, tiam kompreneble la literumo de la angla havas nenian ajn influon al la parola interkomunikado.

Tamen la morsa alfabeto eble ankoraŭ havas neatenditan signifon al ni. La sonaj signoj de ĝi estas ekkoneblaj eĉ ĉe malbonega radia funkcio. Ĉe la surmara navigado ekzistas tuta aparta ĉifro. AKMIN EBWAX signifas “mi alvenos vendrede” EBWAX estas vendredo. Ekzistas ankaŭ trilitera ĉifro kiu estas pli kutima. Ili baziĝas sur la angla tiusence ke la alfabeta ordo de la ĉifrovortoj kongruas kun la alfabeta ordo de la anglaj esprimoj.

Fieder WEIGOLD, Germanio

Plej bona analizo

Mi opinias ke MONATO estas valora magazino, ĉar mi ne povas trovi pli bonan analizon ol la “Kanajlo-ŝtatoj” (MONATO, 2000/9, p. 5) en iranaj revuoj. Nia saĝa kaj klarvida eseisto, Stefan Maul, povas analizi tiujn problemojn pli bone ol ĉiu socia kaj politika analizanto.

Abbas MOMENI, Irano

Manko de kompatemo

Berveling fakte akuzas je manko de kompatemo la katolikan eklezion (MONATO, 2000/8, p. 22) kies moralaj atentoj celas prizorgi, krom la patrinon, la infanon jam ĝuantan je rajto eliri el la sino de sia patrino kaj vivi. Kiu mankas je kompatemo? Kiu prizorgas la vivon de ambaŭ aŭ kiu pravigas murdon de la infano? Tiom pli ke la naskota infano ne pezos, finance kaj eduke, sur la dekkvarjaraĝa handikapita patrino, ĉar aliaj patroj kaj patrinoj pretas ami kaj eduki ĝin.

Luciano MANTAUT, Italio

AŬSTRIO

Ventelektrejoj en ofensivo

“Nur ke la forta vento fine ĉesu!” — tiu ekkrio fojfoje estas aŭdata de la ĉefoj de la centraloj produktantaj elektron el la grava alternativa energio: tiu de la vento. Kvankam la helicoj aŭtomate ĉesas funkcii kiam la ventorapideco superas la valoron 85 km/h, “tamen antaŭ kaj post tiuj kulminoj estas observata pli alta konsumado de la elektro”, diris Winfried Dimmel [vinfrid dimel], direktoro de la Societo de Ventenergio en Aŭstrio.

“La uzo de la ventenergio forte disvolviĝos ĉi-jare”, diris Dimmel. La investoj por la jaro 2000 estas 30 milionoj da aŭstriaj ŝilingoj. Tiu monsumo estos impulso por la konstruado de 50 grandaj ventelektrejoj en Orienta Aŭstrio. Kaj krome, laŭ Dimmel, tiuj investoj kaŭzos pluajn investojn je totalo de 480 milionoj da ŝilingoj por ventelektrejoj.

Samtempe multaj federacipartoj altigis la konsumtarifojn de la elektro produktata laŭ naturamika maniero. Ekzemple, Malsupra Aŭstrio pagas po 0,9 ŝilingoj, kaj Vieno po 0,89 ŝilingoj por kilovathoro da elektra energio el ventelektrejoj. Sekve de tiuj plialtigitaj tarifoj kaj helpe de investoj eblas fondi ekonomiajn entreprenojn.

Do, nun en Aŭstrio estas 86 grandaj ventelektrejoj, kiuj liveras elektron al la landa elektroreto. Ili jam disponigas elektron al 23 000 loĝejoj en la lando, kaj rezulte de tio oni ĉiujare evitas aerpoluan ellason de 18 200 tunoj da karbon-dioksido.

“Konsidere la grandskalajn planojn por kreskigi la produktadon de ventelektro oni nun serĉas interesatojn, kiuj volas partopreni en projekto pri konstruado de ventelektrejoj”, diris Dimmel.

Nun la plej granda produktanto de ventelektro en Aŭstrio estas la entrepreno Waldviertler WEB-Windenergie. Ĝi havas en la norda kaj balta regionoj de Germanio 4, kaj en Aŭstrio 12 ventelektrejojn. Dek pliaj estas planataj, inter kiuj estas tiaj por projektoj en Hispanio.

Andreas Dingl, direktoro de WEB-Windenergie, komunikis, ke en Germanio la utiligo de ventenergio, simile al la telekomunikado, estas unu el la plej intense kreskantaj industribranĉoj. Tie dum la lastaj kvin jaroj estis estigitaj 10 000 laborlokoj. Komence de la nuna jaro en Germanio estis 8000 ventinstalaĵoj por produktado de elektro, el kiuj 1000 nur pasintjare ekfunkciis.

Ankaŭ la dua plej granda aŭstra produktanto de ventelektro DonauWind (Danubovento) havas planojn por plikreskigo de la ventelektrejaj kapacitoj. Tiu entrepreno havas ventelektrejojn en Malsupra Aŭstrio ĉe Zistersdorf kaj Vieno. Samkiel WEB-Windenergie ankaŭ DonauWind proponas demokratian partoprenmodelon. Michael Galhaup, eksperto de DonauWind, deklaris, ke ĉiu investanto ricevos la rajton demokratie partopreni en la pridiskuto de ĉiuj esencaj decidoj de la entrepreno.

Evgeni GEORGIEV

BELGIO

Reen al la edena paradizo

Kiam laŭ la biblia rakonto Eva al Adamo proponis la unuan pomon, ŝi ne devis cerbumi: ĉu ne nocos la herbicidoj kaj insekticidoj. Plena je memfido ŝi povis transdoni sanan, puran frukton ... kvankam malpermesitan.

Intertempe la situacio tute ŝanĝiĝis. Pro la dioksina skandalo en majo 1999 la belga terkultura industrio forte suferis. Precipe la eksportado de agrikulturaj produktoj spertis gravajn damaĝojn. Krome, tiuj sekvoj trafis ne nur la rekte koncernatajn industriojn: produktantojn de ovoj, kokinoj, laktaĵoj, viando. Malgraŭ pluraj certigoj ke dioksino povas atingi la nutraĵoĉenon nur tra uzita lardo, kaj ne tra plantaj produktoj — dioksino ne solviĝas en akvo — tamen estis suspektataj pro la eksterlanda malfido ankaŭ la belgaj legomoj kaj fruktoj.

Por eviti tiajn katastrofojn estonte, la organizaĵo de frukto-aŭkciejoj anoncis ke ene de periodo de tri jaroj, la belgaj fruktoproduktistoj devas transiri al sistemo de “medi-konsciaj” produktadometodoj. Ne temas pri absolute biologia produktometodo, tamen la intenco estas malpliigi la uzon de kemiaj rikoltprotektiloj. Tiun paŝon precipe instigis la demando — aŭ eble pli bone la postulo — de la grandaj vendejoj. Ili rimarkis ke daŭre kreskas la interesiĝo de la konsumantoj pri biologiaj produktoj. En la lasta jaro la vendoj kreskis je 50 elcentoj, kaj por la nuna jaro oni eĉ atendas duobliĝon. Krome, ili spertis ankaŭ gravajn perdojn, pro tio ke ili devis malplenigi siajn bretojn dum la dioksina krizo, kaj tion ili estonte nepre volas eviti.

Dubo pri efikeco

Etaj produktistoj tamen ne tro fidas je la efikeco de la sistemo. Ĉiam denove evidentiĝas ke, kvankam la problemoj okazas en grandaj entreprenoj bio-industriaj, la etaj produktistoj suferas pli pro tio ke la ĝeneralaj aranĝoj por kontraŭi la damaĝon estas tiom drastaj ke ili atingas eĉ etajn produktistojn, dum la problemon mem ili ne spertas. Tiel okazis kiam temis pri porka pesto, tiel estis dum la ovo-krizo. Produktisto en bazaro asertis ke en ŝia produktejo oni uzas nur grenojn por nutri la kokinojn, tamen ankaŭ ŝi devis fermi sian budon kaj forĵeti la tutan (laŭ ŝia aserto sanan) rikolton. Sama sorto trafis laktiston. Sed pro la malgrandeco de la entrepreno, ili apenaŭ ricevos asekurajn aŭ registarajn kompensojn.

Kaj samstile prikomentis la estontajn aranĝojn rilatajn al fruktoj la pomkulturisto: kiu kontrolos, kiamaniere kaj kiam? Tio estas preskaŭ nefarebla tasko, kiun oni faros nur laŭ dokumentoj ... Ĝi ja plimalfaciligos lian vivon pro la multaj administraj taskoj. Sed ĉu la kontroloj estos fidindaj?

Li ankaŭ esprimis dubon pri la sinteno de la konsumanto. Tiu multe pli aprecas la eksteran perfektecon de fruktoj: rondan formon, ruĝan koloron, saman grandecon ... ol ilian sanecon. Li povas scii. Fruktoj, kiuj kreskis je la sama arbo, ne same bone vendiĝas, kaj ne la prezo, sed la formo estas la decidiga elemento. Kaj fruktoj, kiuj ne estas kemie traktitaj kaj tial montras nigrajn makulojn pro la pluvo aŭ aliajn neperfektaĵojn, apenaŭ trovas aĉetantojn.

Reen al la naturo

Kvankam urĝe necesas ke la homo en la industriigita mondo retrovu la vojon al la naturo, oni povas dubi ĉu la rimedoj, kiujn uzas la agro-industrioj kaj frukto-aŭkciejoj, vere utilas. La konsumanto estas tiom for de la produktantoj kaj la vojo kondukas ĉiam pli for. La racia klarigo1 estas la pligrandiĝo de la monda loĝantaro. Ĝi iĝas tiom granda, ke necesas amase pligrandigi la nutraĵo-produktadon. Tio eblas nur se oni aplikas bio-agrikulturon grandskalan kun ĉiuj ĝiaj diversaj teknikoj: kemiaj protektiloj kontraŭ fibestoj kaj malsanoj, sed ankaŭ genetika manipulado por aŭ pligrandigi la rikolton aŭ rezistigi plantojn kontraŭ malsanoj. Estas klare ke la reirvojo al la naturo ankoraŭ ne malkovriĝis.

Guido VAN DAMME

1. Tio ja estas racia klarigo, sed ĉu ankaŭ vera? Se oni vidas kiom da rikoltoj (pomoj, tomatoj, ktp) iĝas detruitaj, ĉar la produktisto ne povas ricevi sufiĉe bonan prezon, oni povas pridubi tion. Grenmerkatisto lastan jaron asertis ke Francio facile povas produkti grenojn por nutri dekoble sian propran loĝantaron. Se oni informiĝas pri la situacioj en evolulandoj, oni rimarkas ke ofte la nutraĵo-rikoltoj estas anstataŭigitaj per aliaj industriaj rikoltoj (ekzemple kotono). Per tia politiko la loĝantaro de tiuj landoj iĝas pli kaj pli dependa de nutraĵliverado el okcidento.

Intertempe ekestis nova dioksino- kaj PCB-krizo en Belgio. Denove oni trovis PCB en brutarnutraĵo. La ministrejo pri agrikulturo ĉi-foje tuj reagis. Tamen, du problemoj klare montriĝis: unue, ĝis nun ne estas klare kie troviĝas la fonto de la PCB-kontaminado. Due, denove estis ege malfacile eltrovi al kiuj bredistoj la produktanto liveris. Malgraŭ administraj reguloj: deviga registro pri aĉeto de krudmaterialoj kaj registro pri klientoj (ankoraŭ ne deviga), tiaj problemoj restas. La registaro nun volas ankoraŭ plirigorigi la regulojn, kaj fanfaronas ke Belgio estos la plej strikte kontrolata lando de Eŭropa Unio.

gvd

P.S. Fotoj senditaj al FEL. ls

LITOVIO-RUSIO

Terlango — natura valoro

Antaŭ kelkaj jaroj la antikvan urboparton de la litova ĉefurbo Vilnius Unesko deklaris mondkultura heredaĵo. Povas okazi, ke en la listo de mondaj kulturaj kaj naturaj heredaĵoj aperos ankaŭ nacia parko de la kurŝa terlango, dividita inter Litovio kaj Rusio. La du ŝtatoj pasintjare kune deklaris sian deziron por enskribigi tiun naturan valoraĵon en la liston de la protektataj objektoj de Unesko.

La kurŝa terlango terhistorie formata el mar- kaj vent-drivigata sablo apartigas la Kurŝan Golfon disde Balta Maro. Ties norda sekcio (pli ol duono) apartenas al Litovio kaj la suda sekcio al la kaliningrada regiono de Rusio. La nordan sekcion kaj la kontinenton disigas la markolo de Klaipeda, sed sude la terlango ligiĝas per la semba terlango al la kontinento. La tuta kurŝa terlango estas 98 km longa, ĝia larĝo varias inter 380 m kaj 3,8 km. Sur la terlango akumuliĝis ĉirkaŭ 2 km3 da sablo, kiu formas dunojn.

Antaŭ la 13a jarcento sur la kurŝa terlango vivis prusoj, semboj, norde samogitoj, kurŝoj. En la 13a jarcento la terlangon okupis germanaj kruckavaliroj. Ĉirkaŭ la 16a jarcento translokiĝis ĉi tien fiŝkaptistoj kaj tiuj, kiuj volis eskapi militservadon kaj servuton. En la jaro 1541 ĉi tie loĝis 810 loĝantoj kaj meze de la 17a jarcento ilia nombro malkreskis ĝis 365. Dum la sepjara milito (1756-1763) grandan parton de la arbaroj oni forhakis kaj rezulte la ventoj blove amasigis kaj migrigis dunojn, kiuj sablokovris eĉ kelkajn vilaĝojn de fiŝkaptistoj. En la 19a jarcento oni komencis fiksigi la dunojn, kaj sekve la nombro de la loĝantoj kreskis ĝis 2740 en la jaro 1885. La plej granda parto de la loĝantoj konsistis el litovoj, kiuj poste parte germaniĝis. Nuntempe sur la litovia parto de la Kurŝa terlango vivas ĉirkaŭ 3000 loĝantoj.

Sur la kurŝa terlango troviĝas pli ol cent kulturaj monumentoj. La litovan sekcion de la terlango ĉiujare vizitas ĉ. unu miliono da turistoj, la rusan ĉ. 100 000. La rusoj opinias, ke tiu kvanto jam estas limo por konservi la naturan karakteron de la terlango. Spertuloj de Unesko laŭdis litovojn pri akurata zorgado de la dunoj. Iliaopinie, ĉi tie oni lasas pli da libera evoluo por la naturaj mirakloj kreataj de sablo, maro kaj vento. Tamen la plej altaj dunoj situas en Rusio kaj tie ili etendiĝas sur pli granda teritorio.

Ĉu la kurŝa terlango estos juĝita unu el la plej valoraj naturaj heredaĵoj de la mondo, iĝos deklarita fine de la jaro. Litovoj nur dubas, ĉu la troa evoluigo de tiu tereno ne estos la obstaklo, kiu malhelpos ilian strebon.

Laimius STRAZNICKAS

Purigo de la haveno de Havano

Ekzistas laborprojekto por purigado de la havana marhaveno, kies unua etapo komenciĝis pasintjare kaj daŭros ĝis 2004. Dum tiu ĉi periodo la lando investos ĉ. 5 milionojn da dolaroj tiucele, laŭ informo diskonigita dum gazetara konferenco en Havano fare de Armando Choy Rodríguez, prezidanto de ŝtata grupo okupiĝanta pri sanigado de la ĉefa marvojo de la insulo.

Laŭplane, dum la unuaj kvin jaroj de tiu ĉi projekto oni laboros por elimini solidaĵojn kaj hidrokarbonojn kaj redukti iom post iom la organikan materion devenantan de la industria kaj urba sektoroj. Oni celas ankaŭ plialtigi la oksigen-nivelon en la maro, malpliigi konsiderinde la malbonodorojn, plibeligi la marbordan pejzaĝon kaj laŭeble maksimume elimini sedimentajn poluaĵojn per rearbarigo kaj efika utiligo de akvofontoj.

La dua etapo de tiu laboro daŭros de 2004 ĝis 2009, kaj ĝi celas plu disvolvi la primediajn reguligojn de la unua etapo. Diversaj landoj, inter ili Germanio, Italio kaj Japanio kune kun la Programo de UN por Evoluo kunlaboras vigle por sukcesigi tiun ĉi planon celantan definitive purigi la havanan havenon.

Maritza GUTIÉRREZ GONZÁLEZ

Aerhelica boato

Litova entreprenisto Antanas Gedvilas mirigas turistojn, kiuj vizitas la antikvan kastelon de Trakai, per siaj nekutimaj transportiloj. Antaŭ nelonge en la apudkastela lago li elprovis sian nove kreitan aerhelican boaton. Kvankam la hungara aviad-inĝeniero Oszkár Asbóth antaŭ la dua mondmilito jam eksperimentis pri tia veturilo, kiu nun estas uzata multloke en la mondo, la boato de Gedvilas estas la unua tiatipa surakva transportilo, kaj por ĉefe medioprotekta celo, en Litovio.

Aerhelican boaton movas aera helico, kiun turnas kvartakta, 29-kilovata (40-ĉevalpova) motoro. Ĝi estas muntita super boato kaj tial ĝi ne poluas akvon kiel aliaj motorboatoj. La aerhelica boato senprobleme trapasas akvoplantajn obstaklojn kaj povas tragliti marĉajn lokojn.

Naturprotektantoj opinias, ke la aerhelica boato povas esti uzata por turistaj distroj en la apudkastelaj lagoj, ĉar ĝi ne faras grandan bruon kaj ne damaĝas la medion.

LAST

Ridindig(n)e ridinda (2)

Mi estis ŝokita de la lasta eldono de “Ŝerco kaj satiro” (MONATO, 2000/11, p. 30). Mi vere ne komprenas, kial la redaktoro de la rubriko ne estas pli severa kaj haltigas tiajn subnivelajn kontribuojn. Tre ofte la artikoloj estas plorige stultaj, sed la novembra numero montris la pinton de malbona gusto.

Barbara KOWALSKA, Pollando

GASTLABORISTOJ

Irlando — tirlando

La irlanda publiko ofte legas pri gastlaboristoj en Germanio sed ĝis nun neniam spertis similan fenomenon. Tute kontraŭe: ĝis la 80aj jaroj pro grava senlaboreco amasoj da junaj irlandanoj devis elmigri al Usono, Britio kaj Aŭstralio por trovi laboron.

Hodiaŭ, tamen, pro prospera konjunkturo (t.n. “kelta tigro”), la situacio renversiĝis. Revenis hejmen miloj da irlandaj elmigrintoj por okupi bone pagatajn postenojn, tamen daŭre mankas laborfortoj en novaj industrioj kaj komercoj, precipe en la serva sektoro, en agrikulturo kaj en prilaborado de nutraĵoj. Laboro tia estas kutime monotona kaj malbone pagata: pro tio la relative malmultaj irlandaj senlaboruloj preferas ricevi ŝtatan socialan subtenon ol tiel labori.

Sekve Irlando nun ricevas gastlaboristojn el landoj ekster Eŭropa Unio: multaj venas de Baltio, precipe Latvio. La nombro de vizoj kun laborpermeso donitaj lastatempe al homoj el ekster EU kreskis je 30 %.

En nur unu entrepreno apud Dublino laboras 1 700 latvoj, pakante terpomojn. Ili scias, ke lokanoj tolerus nek la laboron nek la salajron: tiel tamen la gastlaboristoj povos ŝpari sufiĉe da mono por aĉeti loĝejon en Latvio. Malmultaj gastlaboristoj membras en sindikato; ili facile ekspluateblas. Malgraŭ tio, oni atendas pli da laboristoj el landoj ekster EU.

IRL

Historio de la ekonomika pensado (parto 1)

Enkonduko

Por bone kompreni la funkciadon de la nuna tutmonda ekonomia sistemo, necesas konsideri ke ĝi havas sian originon en Eŭropo kaj ke la baza idearo havas historion de tri jarmiloj.

Pri tiu historio Bo Sandelin, Hans-Michael Trautwein kaj Richard Wundrak verkis svedlingvan libron, aperintan unuafoje en 1995 kaj destinitan al iom faka publiko. Esperanta libroversio titolita “La historio de ekonomika pensado” estos eldonita printempe de la germana eldonejo Leins Verlag. Tiun tekston Bo Sandelin nun mallongigis por la MONATO-legantoj. La fakaj terminoj kutime apartenas al la ĉiutaga lingvaĵo aŭ estas klarigitaj en la teksto. Se ne, estas aldonita difino, plej ofte transprenita el la Internacia Komerca-Ekonomika Vortaro (IKEV).

Roland ROTSAERT

Antaŭmerkantilisma ekonomia pensado

Dum sia tuta historio la homo faris ekonomiajn decidojn. Skribaj dokumentoj pri homa ekonomia pensado ekzistas por periodo de iom pli ol 2000 jaroj. Per la antaŭmerkantilisma ekonomia — aŭ eĉ ekonomika — pensado ni celas la skribe dokumentitan pensadon antaŭ proksimume la 16a jarcento p.K..

Aŭtoroj kiel Adam Smith kaj aliaj klasikuloj en la 18a kaj 19a jarcentoj legis la fruepokajn aŭtorojn. Ili transigis kelkajn ideojn, kiujn transprenis nia generacio, kaj ili forĵetis aliajn. Tial estas motivite iom orientiĝi pri la ekonomia rezonado de antikvaj aŭtoroj, la biblio kaj la skolastikuloj.

Labordivido laŭ helenaj filozofoj

Plurajn ankoraŭ aktualajn ekonomikajn konceptojn kaj principojn ni trovas ĉe antikvaj aŭtoroj kiel Platono (427-347 a.K.), Aristotelo (384-322 a.K.) kaj Ksenofono (ĉ. 428-354 a.K.). Ili skribas pri, interalie, labordivido kaj specialiĝo, mono, interŝanĝo, valoro, egoismo, privata kaj publika administrado.

En la dialogo Ŝtato Platono priskribas kiel socio disvolviĝas kun rigora labordivido, kiu kondukas al pli granda efikeco. Ni vidu:

“Ŝtato, mi komencis, estiĝas ĉar neniu homo mem sufiĉas. Ĉiu bezonas aliajn. Aŭ ĉu vi povas imagi alian kaŭzon ke ŝtato estiĝas?

Ne.

Ĉar ni do bezonas multe, kaj ĉar ni estas helpataj, jen de unu, jen de alia, por kontentigi la diversajn bezonojn, ni kunigas multajn amikojn kaj helpantojn en unu loko, kaj tiun lokon ni nomas ŝtato. Ĉu ne?

Certe jes.”

Poste venas diskuto pri la specifaj bezonoj de la homoj, kio rezultigas jenajn demandojn:

“Kiel la ŝtato plenumu tiujn grandajn postulojn? Ni povas supozi, ke unu persono fariĝas terkulturisto, alia domkonstruisto kaj tria teksisto, ĉu ne? Kaj eble ni aldonu ŝuiston kaj ankoraŭ iun, kiu alimaniere zorgu pri la korpaj bezonoj?”

Platono daŭrigas kaj enkondukas pli kaj pli specialigitajn taskojn en pli kaj pli grandan socion. La ekonomia mesaĝo estas ke la efikeco kreskas, se ĉiu povas okupiĝi pri sia specialaĵo, ĉar “ni ĉiuj havas malsamajn talentojn kaj taŭgas por malsamaj laboroj”.

Ksenofono prilumas alian aspekton de specialiĝo. Ofte Adam Smith estas rigardata kiel tiu, kiu atentigis nin ke la amplekso de la merkato estas decida por la grado de specialiĝo. Tamen, jam Ksenofono pritraktas la saman demandon, kaj lia ekzemplo estas tiel simila al tiu de Smith, ke estas tre probable ke ĝi estis bazo por Smith. Ksenofono skribas en Kyru paideia (La edukado de Kiros):

“En malgrandaj urboj unu metiisto faras seĝojn kaj pordojn kaj plugilojn kaj tablojn, kaj ofte tiu sama metiisto konstruas domojn. Kaj eĉ tiam li estas kontenta se li trovas sufiĉe da laboro por vivteni sin. ... Kontraŭe, en grandaj urboj unu profesio — kaj ofte eĉ malpli ol tuta profesio — sufiĉas por vivteni unu personon.”

Interŝanĝo, mono kaj interezo

Koncerne interŝanĝon, monon, prezojn kaj valorojn, la pensoj ĉefe de Aristotelo en Politiko kaj en Etiko estas notitaj de la posteuloj. Kvankam oni opinias ke li havis intencon analizi, la moraleca karaktero de la teksto estas pli frapa.

Laŭ Aristotelo estas “nature” interŝanĝi unu konsumvaron kontraŭ alia konsumvaro. La amplekso de tia interŝanĝo ne transiras certajn limojn, ĉar la bezonoj de la homo estas limigitaj.

Interŝanĝoj, en kiuj mono estas uzata, ne estas naturaj. Tamen, vendi por akiri monon por povi aĉeti alian varon estas necesa formo de interŝanĝo. Pruntado de mono kontraŭ interezo estas perversa maniero akiri havaĵon, laŭ Aristotelo. Estas nature ke plantoj kaj brutoj, sed ne mono, plimultiĝas. Mono estas kreita por servi kiel interŝanĝilo, ne por plimultiĝi.

La negativan sintenon al interezo oni retrovas longan tempon poste. Oni trovas ĝin ĉe la skolastikuloj en la mezepoko, kaj ĝi longe pluvivis en la romkatolika eklezio, kie interezo estis konsiderata uzuro.

Jen unu ekzemplo de la longdaŭra influo de tiu eklezia sinteno: la malpermeso de interezo laŭ la kanona juro enpenetris la svedan mezepokan juron, sed poste ĝin anstataŭis malpermeso de interezo super certa nivelo. Laŭ la leĝaro de la jaro 1734, interezo ne superu 6 procentojn. Tiun ĉi malpermeson oni en 1864 modifis kaj en 1907 tute forigis. Tamen, ĝenerala malpermeso de uzuro restas en la nuna leĝaro. Tio signifas ke pruntokontrakto povas fariĝi nevalida aŭ esti ŝanĝita, se pruntodonanto ekspluatas delikatan situacion de la pruntoprenanto por postuli maljuste altan interezon.

La biblio

Grandparte la biblio estis skribita antaŭ ol aperis la jam menciitaj grekaj filozofoj. La biblio ja temas ne ĉefe pri ekonomio, sed ĝi tamen havas ekonomiajn elementojn. Pluraj similas al tiuj, kiujn ni trovis ĉe helenaj filozofoj, ekzemple la opinio pri interezo.

La baza biblia sinteno al interezo estas negativa laŭ la malnova testamento: “Se vi pruntedonos monon al iu el Mia popolo, al iu malriĉulo apud vi, ne estu por li premanto, ne metu sur lin procentojn” (Eliro 22:25). Simile: “Ne donu kreskige al via frato monon, nek manĝaĵon, nek ion alian, kion oni povas doni kreskige” (Readmono 23:19). En la nova testamento ne estas eksplicita malpermeso de interezo.

Aliaj ekonomiaj eroj temas pri labormoralo: “Dum ses tagoj laboru kaj faru ĉiujn viajn aferojn; sed la sepa tago estas sabato de la Eternulo, via Dio; faru nenian laboron...” (Eliro 20:9-10, Readmono 5:13-14).

La problemo pri materia nesufiĉo rezultis el la origina peko. En la biblio tiu ĉi tipe ekonomia problemo estas solvata per diversaj metodoj, ne nur per streĉiga laboro. Unu metodo estas kredi. Ekzemple, dum la eliro el Egiptio Moseo demandas al Dio kion fari, ĉar la homoj grumblas pro manko de akvo. Dio diras, ke Moseo frapu rokon per sia bastono. Moseo frapas la rokon, li kredas ke tio helpos, kaj — vere — venas akvo el la roko (Eliro 17:1-7; kp. Nombroj 20:1-11).

Alia metodo, parenca al la unua, estas celi la regnon de Dio. Ni vidu ekzemplon de la Nova Testamento: “Tial ne zorgu, dirante: Kion ni manĝu? aŭ: Kion ni trinku? aŭ: Kion ni surmetu? ĉar pri tio serĉas la nacianoj; ĉar via Patro ĉiela scias, ke vi bezonas ĉion tion. Sed celu unue Lian regnon kaj Lian justecon, kaj ĉio tio estos aldonita al vi” (Sankta Mateo 6:31-33).

Tria metodo solvi la problemon pri nesufiĉo estas obei la leĝon, kiun donis Dio: “Observu do la ordonojn kaj la leĝojn kaj la regulojn, kiujn mi ordonas al vi hodiaŭ, por plenumi ilin. Kaj pro tio, ke vi aŭskultos tiujn regulojn kaj observos ilin, la Eternulo, via Dio, konservos al vi la interligon kaj la favorkorecon, pri kiuj Li ĵuris al viaj patroj; kaj Li amos vin kaj benos vin kaj multigos vin, kaj benos la frukton de via ventro kaj la frukton de via tero, vian grenon kaj vian moston kaj vian oleon, la frukton de viaj bovinoj kaj la frukton de viaj ŝafinoj, sur la tero, pri kiu Li ĵuris al viaj patroj, ke li donos ĝin al vi” (Readmono 7:11-13).

La skolastikuloj

La skolastika pensado estas ofte rigardata kiel kunfandiĝo de tri spiritaj tradicioj. La unua estas la filozofio de Aristotelo, la dua estas la biblio kaj la tria estas la romana juro. La 13a jarcento signifas la apogeon, kaj Tomaso la Akvinano (1225-1274) estas la plej konata reprezentanto.

La skolastikuloj estis teologoj kaj filozofoj, kaj de tiu pozicio ili faris ekonomiajn eldirojn. Ili havis opiniojn pri, i.a., la justa prezo, interezo kaj la natura leĝaro.

La justa prezo, kiu videtiĝis jam ĉe Aristotelo, estis tia prezo, kia spontanee regus sur la merkato, se trompo kaj devigo ne ekzistus kaj la cirkonstancoj ĉiel estus normalaj. En moderna ekonomika lingvo ni povas diri, ke prezo sur merkato de kompleta konkurenco estus justa laŭ la skolastikuloj. Kontraŭe, monopolprezo ne estus justa, kaj monopoloj estus kondamnitaj.

La opinio pri la justa prezo kondukas al la opinio pri la interezo. Same kiel Aristotelo kaj la biblioverkistoj, la skolastikuloj havis negativan sintenon al interezo, kun kelkaj esceptoj. Estas nature uzi monon kiel interŝanĝilon, sed nenature — kaj esprimo de avareco — provi igi monon kreske generi sin.

La natura juro aŭ natura leĝaro estas alia problemaro super kiu la skolastikuloj laboris. La natura juro estas sistemo de juraj normoj, kies fundamento estas en la ordo de la objektoj mem kaj en la naturo de la homo. Tial la natura juro ne dependas de la volo de iu oficiala leĝodonanto.

La ideo pri natura juro troviĝis jam ĉe Aristotelo. Ĝi estis plue ellaborata de la skolastikuloj, kaj poste en la 17a jarcento de filozofoj kiel Samuel von Pufendorf kaj Hugo Grotius. La ekonomikistoj de la klasika skolo transprenis ĝin. Adam Smith rigardis ekzemple komercon kaj liberan elekton de profesio kiel naturajn rajtojn. La natura leĝaro estas en la fono ankaŭ de multe da nuntempa ekonomika diskutado.

Pli da moralo ol analizo

Ni resumu la ekonomian pensadon de la antikva epoko ĝis la skolastikuloj. En tiu frua pensado, ni trovas pli da informoj pri moralo kaj justeco ol pri rilatoj inter ekonomiaj faktoroj. Plej ofte oni skribis pri komercado kaj aliaj formoj de interŝanĝo. La produktado ludis malgrandan rolon en ekonomiaj tekstoj antaŭ la industria revolucio, sed ni vidis ke la problemo pri produktado ne tute mankis, ekzemple en la pritrakto de Platono kaj Ksenofono pri labordivido kaj specialiĝo.

Bo SANDELIN

— (en kadro)

Merkantilismo estas movado en la ekonomia politiko dum la dua duono de la 17a kaj la unua duono de la 18a jarcento, kiu pledis por fortaj progresigo kaj protektado de nacia komerco kaj industrio. Oni strebis al plejeble granda pluso en la komerca kaj pagbilancoj por akiri oron, kiun urĝe bezonis tiuj eŭropaj landoj kiuj ne havis proprajn orminojn (IKEV).

Ekonomiko estas scienco kiu havas la taskon priskribi, klarigi kaj apliki la leĝojn aŭ laŭleĝecojn kiuj ekzistas en la interligoj inter la diversaj ekonomiaj fenomenoj. Ĉi-rilate oni parolas pri priskriba, teoria kaj aplikata ekonomiko (IKEV).

Ekonomio estas la situacio de komunumo aŭ ŝtato el la vidpunkto de ĝia riĉeco kaj materia prosperado (IKEV).

Historio de la ekonomika pensado (2)

La merkantilismo kaj la fiziokratia defianto

Tiu pensmaniero, al kiu oni donis la nomon merkantilismo, dominis kaj la ekonomikan kaj la ekonomi-politikan pensadon dum la 16a, 17a kaj la plimulto de la 18a jarcentoj. Meze de la 18a jarcento defiis ĝin la franca fiziokratismo, kaj poste ankaŭ la klasika skolo. La terminon système mercantile oni atribuas al la franca fiziokrato Mirabeau (1749-1791). Kelkajn jarojn poste, en 1776, la klasikulo Adam Smith uzis ĝin en Wealth of Nations (Riĉeco de nacioj), kie la merkantilismo estis severe kritikata.

La merkantilismo ne estas unueca skolo kiel la skolastiko en la 13a jarcento kaj la fiziokratismo fine de la 18a jarcento. Ĝi tamen havas kelkajn komunajn elementojn. Unu estas la intereso pri la komerca bilanco kaj pri ekonomia kreskado, kaj la plej multaj merkantilismaj aŭtoroj ne hezitis rekomendi detalan ŝtatan direktadon de la ekonomio por atingi la celojn.

Oni povas rimarki naciajn diferencojn koncerne la emfazon. Germanaj aŭtoroj ofte skribis pri publikaj financoj. En la franca merkantilismo ofte temis pri tio, kiel apogi kaj direkti la industrion — precipe dum la periodo post la mezo de la 17a jarcento, kiam Jean-Baptiste Colbert gvidis la ekonomian politikon. Oni volis apogi ĉefe importanstataŭigan industrion. Hispanaj merkantilistoj interesiĝis precipe pri la akiro de noblaj metaloj. Ilin interesis ankaŭ la proksima demando pri la komerca bilanco. Tiu ĉi estis grava ankaŭ por britaj kaj holandaj verkistoj.

Koncize oni povas diri, ke kun la merkantilismo la fokuso de ekonomiaj tekstoj iris de moralo kaj justeco al materia prospero. Ni konsideru kelkajn esencajn ecojn.

Unuiga sistemo

Pro la roma eklezio kaj la latina lingvo, kiu estis uzata en ĉiuj universitatoj, Eŭropo kulture estis sufiĉe unueca en la mezepoko. Alia estis la politika situacio. Tiukampe la malunueco estis granda.

La “regnoj” ofte konsistis el multegaj pli-malpli memstaraj unuiĝoj kun kastelaj sinjoroj, kiuj postulis impostojn kaj doganojn por si mem. Ekzemple tiu, kiu veturis sur Rejno de Bazelo al Kolonjo, devis fine de la 16a jarcento doganpagi je 31 lokoj, t.e. averaĝe en ĉiu 15a kilometro.

La merkantilismo laboris kontraŭ tia malunueco kaj por centralizado. La limoj de la ŝtato determinu unuecan teritorion.

Potenco kaj prospero

Kiel la ŝtato traktu la ekonomiajn fortojn? Laŭ merkantilisma opinio la ekonomia aktiveco celu plifortigon de la potenco de la propra ŝtato. Ĉi tio estas ofte rigardata kiel la centra celo de la merkantilismo.

Alia merkantilisma celo, kiun emfazis postaj verkistoj, estis la prospero. Temis pli pri prospero de la reĝo kaj de la komerca elito ol riĉeco de la vastaj tavoloj de la popolo. La sekvaj punktoj rilatas al la kaŭzoj de la potenco kaj prospero de la propra ŝtato, laŭ merkantilisma opinio.

Protektismo

La eksporto estis favorata. Nia importo eble povus esti rimedo por eksterlandanoj pagi por nia eksporto, sed estus pli bone, se ili pagus per ora aŭ arĝenta mono. Importon oni ofte konsideris maldezirinda. Ĝi estu malgranda pere de diversaj protektismaj rimedoj. Tiel oni havus avantaĝan eksportpluson. La anglo Thomas Mun esprimis tion en la jena maniero en konata libro de la jaro 1630 titolita England’s Treasure by Forraign Trade (La trezoro de Anglio per eksterlanda komerco): “La ordinara rimedo pligrandigi niajn prosperon kaj trezoron estas la eksterlanda komerco, je kiu ni devas ĉiam observi tiun ĉi regulon: ĉiujare vendi al fremduloj laŭ valoro pli ol ni konsumas de iliaj produktoj.”

Troviĝis diversaj faktoroj malantaŭ tia sinteno. Unu estis la primitiva ideo, ke la riĉaĵo de lando konsistas nur el ties akumulitaj trezoroj de mono, oro kaj arĝento. Adam Smith kritikas tiun ideon, kaj ĝi apenaŭ aperas en sia simpla formo ĉe la lastaj merkantilistoj. Alia faktoro estis la ideo, ke reduktante la importon, oni plifaciligus la situacion por enlandaj produktantoj, kaj sekve la senlaboreco malgrandiĝus.

La opinio pri eksporto kaj importo ŝanĝiĝis fine de la merkantilisma epoko. En la 18a jarcento pluraj merkantilismaj verkistoj parolas pri la reciproka utilo de komerco; do ankaŭ la importo povus esti utila. Malantaŭ ĉi tio oni povas percepti pensojn pri internacia labordivido kaj pri la nenatura kaj malebla okazo, ke ĉiuj nur vendus kaj neniuj aĉetus.

La defio de la fiziokratoj

La fiziokratismo havis sian centron en Francio. Ofte 1756 estas konsiderata ĝia komenca jaro, ĉar tiam la gvida persono François Quesnay (1694-1774) publikigis siajn unuajn ekonomiajn artikolojn en la granda enciklopedio de Diderot kaj d’Alambert. Ĝi daŭris nur proksimume du jardekojn.

La fiziokratismo povas esti rigardata kaj kiel reakcio kontraŭ la merkantilismo kaj kiel rezulto de ĝenerala agromanio en Eŭropo fine de la 18a jarcento. La vorto fiziokratio originas el la greka kaj signifas proksimume naturpovon. Tio indikas la sintenon de la fiziokratoj. Ili tamen ne mem uzis la terminon fiziokratoj, sed ĝenerale nomis sin les économistes (la ekonomikistoj). La grupo estas ofte konsiderata la unua vera ekonomika skolo, kun propra revuo kaj regulaj kunvenoj. Kelkfoje la fiziokratoj estas rigardataj eĉ kiel sekto, ĉar ili estis tre firme ligitaj al sia gvidanto Quesnay.

Natura ordo

La fiziokratoj kredis je “natura ordo” en la naturo kaj la socio. Ĉar la leĝofarado estis malbona, estis diferenco inter la efektiva ordo en la socio kaj la natura ordo. La ĉefa difekto estis la merkantilisma politiko kun ties diversaj formoj de subteno por la industrio kaj la eksporto, je kosto de la agrikulturo kaj la konsumado. La natura ordo devus esti restarigita per la forigo de la malbonaj leĝoj. Privata posedado apartenis al la natura ordo. Ĝi estis necesa por allogi la laboron, kiu estis necesa por la prospero de la socio.

Kiam la natura ordo regas, la fiziokratoj trovas harmonion inter diversaj interesoj. “La mirindeco de bonorda socio estas, ke ĉiu laboras por aliaj, kiam li kredas ke li laboras por si mem”, diras Quesnay. Tiun ĉi penson ni poste retrovos en la “nevidebla mano” de Adam Smith, kaj ĝi estas fundamento de la ekonomia liberalismo.

Pozitiva neta rezulto

La agrikulturo havis centran pozicion en la fiziokrata pensado. Ĝi estis la sola branĉo de la ekonomio, kiu povis doni pozitivan netan rezulton.

Eroj de tiu ĉi ideo estas troveblaj ankaŭ en merkantilisma literaturo, sed la fiziokratoj emfazis, ke por atingi pozitivan netan rezulton, la agrikulturo postulas sufiĉe da realkapitalo en la formo de tirbestoj, brutoj kaj iloj. Tiam oni povus ricevi rikoltojn, kiuj sufiĉas ne nur por resemado kaj por nutri la terkulturiston kaj liajn dungitojn, sed ankaŭ por nutri la terposedantan klason, kiu mem ne prilaboras la teron sed farmigas ĝin.

Oni opiniis, ke la kapablo de la agrikulturo doni pozitivan netan rezulton estas malhelpata de la merkantilismo. Agrikulturo en plena prospero estu restarigata. Oni ne imagas daŭran ekonomian kreskadon, post kiam tiu celo estos atingita.

Agrikulturo povas esti nete produktiva, dum industrioj kaj metioj estas sterilaj en la senco, ke la valoro de iliaj produktaĵoj ne superas la valoron de la “ingrediencoj” konsistantaj el krudmaterialo kaj aliaj produktiloj kaj vivrimedoj de la laboristoj. Sekve, ŝtata imposto estu metata nur sur la netan rezulton de la agrikulturo, t.e. sur la renton, kiun la terposedantoj akiras farmigante la teron.

Bo SANDELIN

(ergens in kadertje)

Pli ampleksa versio de tiu ĉi serio estos eldonita printempe de la germana eldonejo Leins Verlag sub la titolo “La historio de ekonomika pensado”.

Rubriko LETEROJ

Fremdula UN-legio

Jacques Doudy en sia bonintenca kritiko (MONATO, 2000/10, p. 4) ne priatentis la fakton, ke ekzempleco ne identas kun sameco. Proponante dungotan soldataron pere de kiu UN protektu senkulpajn viktimojn de kruelaj frenezaĵoj, neniu racia persono rekomendus senbridajn sovaĝulojn. Tiaj UN-taĉmentoj memkompreneble devus esti trejnitaj milite kaj morale, ĉiel altkvalite, kaj kontrolataj de altkvalitaj oficiroj. Tiaj UN-militistoj tre verŝajne estus savintaj milojn da senkulpaj viktimoj en Ruando kaj eks-Jugoslavio. Almenaŭ ili povus fari tion estontece.

Werner SCHAD, Argentino

Ordinara morto

Rusio enterigis la unuajn maristojn pereintajn en submarŝipo “Kursk”. Klariĝas iuj cirkonstancoj de la tragedio. El trovita letero, kiun skribis kapitan-leŭtenanto Dmitrij Kolesnikov, estas klare, ke la maristoj sian neeviteblan morton renkontis heroe, kiel veraj viroj. Tamen laŭ artikolo de redaktoro Stefan Maul, “Morti pro prestiĝo” (MONATO, 2000/10, p. 5), rusaj maristoj, kiel ankaŭ pereintaj pasaĝeroj de aviadilo “Concorde”, ne meritis ordinaran morton. Ili ne pereis, ne mortis, sed mortaĉis ... Kvazaŭ iaj kanajloj ... Kvazaŭ bestoj ... (Cetere, ĉi lasta frazo eble ne estas taŭga ekzemplo, ĉar en Esperanto, malkiel en iuj naciaj lingvoj, ne ekzistas malsamaj vortoj kun signifo “morti” por homoj kaj bestoj.) Estas neimageble, ke la aŭtoro tiel malbone opinius pri la pereintoj. Tamen kion li deziris diri, oni povas nur imagi. Verŝajne la redaktoro al sufikso -aĉ deziris doni plian signifon, kiun prezentas nek PIV, nek PAG. Tamen tiaj provoj ĉi-okaze, almenaŭ por mi, estas ofendaj.

Antanas GRINCEVIČIUS, Litovio

Reviziita versio

Putraj demokratioj

La lastatempaj fraŭdoj dum “demokrataj” elektoj en Peruo kun diktatoro Alberto Fujimori [fuĝimori] kaj en Jugoslavio kun faŝisto Slobodan Miloŝeviĉ montras misfunkciadon de demokrataj procedoj.

Kio estas demokratio?

Tuta 143-paĝa libreto de David Beetham kaj Kevin Boyle, kun tiu titolo, eldonita de Universala Esperanto Asocio, prezentas 80 demandojn kaj respondojn pri la temo. Bedaŭrinde la kriterio por pritrakto de la demandoj aperas sur falsa bazo: “... Ĉar la ŝtato estas la plej inkluziva homa grupo, kun la rajto reguligi la aferojn de la socio kiel tuto, kun la povo kolekti devigajn impostojn kaj la povo pri vivo kaj morto super siaj anoj, demokratio sur la ŝtata nivelo estas de kerna graveco. Tial ni okupiĝos plejparte pri la demokratieco de la ŝtata regado.”

Sekve estas vana okupiĝo, fronte al tiuj ŝtataj, sklavigaj povoj. Kaj la pensulo Henry Hazlitt antaŭ jardekoj jam diris: “La ŝtato estas tiu granda fikcio, kie ĉiu klopodas vivi je alies elspezo.” Individuaj decidoj povas kontrasti al kolektivaj decidoj por atingo de popola rego. La tezoj, antitezoj kaj sintezoj estas faritaj de homoj, kiel diris Lenino, de “la utilaj idiotoj”. Tiuj utilaj idiotoj obeas al la “granda fikcio” por la “unika klopodo vivi je alies elspezo”... ĝis absoluta putro, ekzemple la sistemoj de Lenino mem, Miloŝeviĉ kaj Fujimori.

La vorto “demokratio” per si mem estas tre simpla kaj klara: demo = popolo, kratio = rego, do regado de popolo fare de la popolo. Spite al la akceptitaj mitoj (ne homkonformaj) pri kolektivo, popolo konsistas el individuoj, sekve aŭtenta demokratio estas la regado de la individuo per si mem, t.e. memregado.

Vole-nevole aperas jen “anarkio”, vorto abomenata pro konataj historiaj faktoj. Abomenata kaj do abomeninda, ĉar la homoj ne scias, ne volas, ne kapablas sin regi. Ili sin kroĉas al religioj, al doktrinoj, al leĝoj kiuj sklavigas ilin nome de ŝtato. Ĉar la sistemoj kreitaj ne sukcesas funkcii, ree aperas malordo, perversioj, do ree la abomeninda vorto “anarkio”, sed en la mala signifo rilate al demokratio.

La bonaj diktatoroj

El vidpunkto de ŝtata regado, Hitlero, Musolini, Peron, Stalino, Franko, Fujimori kaj iuj aliaj Fideloj, siatempe estis bonaj diktatoroj ĉar pli ol 50 % el la popolo aprobis aŭ aprobas ilin (almenaŭ ŝajne). Dum la pasado de la tempo, tamen ne ĉiuj homgrupoj povas samtempe “vivi je alies elspezo”, tial aperas la alterno de povo, kelkaj diktatoroj falas dum venas aliaj por defendi la interesojn de aliaj grupoj.

La usona sistemo estas la plej bona ekzemplo en alternado de povo, en rego-ludo, inter la tielnomataj demokratoj kaj respublikanoj, kie fundamente ĉiam estas la sama ŝtata strukturo, la bona diktaturo, kie fakte la homo (prezidento aŭ diktatoro) ne gravas. En tiu ludo estas malfacile kalkuli la kostojn de la manovroj por balotado.

Por bona, sincera demokratio la ŝtatoj malpermesas uzon de ekonomia povo. La prohiboj ne forigas kaŝajn, subtablajn traktadojn. En partipolitika agado koruptado, premoj pro apartaj influoj ne estas eviteblaj ... kial ne sukcesi je alies elspezoj? Ĉu la konataj epizodoj de korupto kun Mitterrand [miterán] kaj Helmuth Kohl [kol] en demokrataj landoj de Eŭropo ne estas taŭga pruvo pri putreco de demokratioj?

Forto de korupto

La korupto estas tiom forta, ke ĝi detruas ŝtatajn leĝojn, ni vivas en “Mondo sen leĝo” kiel skribis Eva Joli kaj aliaj juristoj rememore al 26 kolegoj murditaj de mafioj, de ĉiuspecaj ŝakristoj. La ŝtato ne plu regas la socion ĉar la sistemoj estas putraj. Sistemoj instalitaj ja de bonintencaj, sed hipokritaj amnestiuloj kaj defendantoj de pseŭdaj homaj rajtoj, (malutilaj idiotoj), kie ŝakristoj, ŝtelistoj, anarkiistoj (en la dua signifo), ostaĝistoj ktp havas pli da rajtoj ol ties murditaj viktimoj.

En Brazilo, Kolombio, Peruo la ŝakristoj pri drogoj, la banditoj, jam montras pli da povo ol la ŝtato, ol la polica aparato. En la fikcia ŝtato venkis ne la rajtoj de honestaj homoj, sed la plej basaj, putraj, koruptaj agmanieroj, nome de demokratio.

En mia urbeto de 40 000 loĝantoj mi (permesu la pronomon) ĵus spektis scenojn malfacile priskribeblajn okaze de elekto por municipestro kaj la koncernaj konsilantoj. Seso da kandidatoj por unu posteno por la estro, 150 kandidatoj por 15 konsilantoj. Jen partiaj disputoj, flagoj, standardoj, banderoloj, flugfolioj kun plej demagogiaj, orgiaj, malhonestaj promesoj, eksplodoj de raketoj, diskursoj meze de folkloraj dancoj, kamparanaj kanzonoj, distribuo de ĉemizetoj, multkoloraj ĉapetoj, promesoj de dungoj, donaco de bazaj manĝaĵoj, senpaga plenigo de aŭta benzinujo, senfinaj defiladoj de politikaj sponsoroj, garantioj pri senlabora salajro, ktp. ktp. cele al simpla voĉo de iu gapanta, senkonscia popolo submetita al korupta, putra agmaniero, nomata demokratio.

La utilaj idiotoj ricevas la regantojn kiujn ili meritas.

Gilbert LEDON

ALBANIO

Listo de ruzo kaj manipulado

Komence de oktobro okazis en Albanio lokaj balotoj. Post naciaj balotoj en 1997, kiam socialistoj reakiris la ŝtatpotencon sed intertempe ne plenumis siajn promesojn al la popolo, demokratoj esperis sukceson. Sed tio ne okazis ĉar, laŭ demokratoj kaj aliaj opoziciaj partioj, la regantaj socialistoj realigis tre ruzan manipulan planon.

Kutime oni manipulas balotilojn sed ĉi-foje la registaro alimaniere agis. Unue ĝi fondis t.n. Centran Balot-Komisionon konsistantan el socialistoj aŭ ties simpatiantoj, eĉ familianoj. Due oni kompilis du listojn: A-liston, surbaze de kiu oni havigis al civitanoj identigajn kartojn; poste la listo estis reduktita je 35-40 % por ekskludi simpatiantojn de demokratoj kaj opozicio; kaj B-liston, publikigitan lastminute pro opoziciaj protestoj kaj montrantan ĉiujn voĉrajtigitajn civitanojn, eĉ mortintojn aŭ tiujn, kiuj fuĝis eksterlanden dum diktaturo komunista.

Urbestroj

Evidentiĝis tamen, ke por multaj B-listanoj estis ŝanĝita la balotejo. Loĝanto de kvartalo A en urbo M trovis ekzemple sian balotejon en kvartalo B de urbo N, kio malebligis partopreni la balotojn. En unu balotejo el tuta B-listo konsistanta el 350 nomoj voĉdonis nur sep personoj. Tiamaniere restis ekster la balotado ĉ. 660 000 homoj el malpli ol tri milionoj da voĉdonrajtigitoj. En la ĉefurbo el 338 000 voĉdonrajtigitoj ne povis baloti ĉ. 74 000. Pro tio en urboj, kie oni atendis opozician venkon, kaptis socialistoj la postenojn de urbestroj.

En pli ol duono de la elektaj distriktoj neniu kandidato gajnis pli ol 50 % de la voĉoj kaj la tutan procedon oni devis ripeti post du semajnoj. La opoziciaj partioj sentis sin perfiditaj kaj rifuzis partopreni la duan rondon. Bedaŭrinde internaciaj observantoj, ekzemple de la Eŭropa Unio, reagis nek forte nek adekvate. Ili deklaris, ke “okazis malglataĵoj sed ne tiomgrade por influi la rezultojn”. Tia nerespondeca sinteno ege seniluziigis la opozicion, kiu alvokis surstratajn protestojn kontraŭ la manipulado, por ke ĝi ne ripetiĝu dum la naciaj, parlamentaj balotoj en junio 2001.

Bardhyl SELIMI

La eksmaŭzoleo de diktatoro Enver Hoxha plenumas novan rolon: ĝi fariĝis Internacia Kultura Centro. Sed aliaj aspektoj de publika kaj politika vivo en Albanio ne ŝanĝiĝis: regas sama korupteco kiel en la pasinteco.

Energia katastrofo

La ekonomia situacio de Albanio daŭre estas malfacila. En la aŭtuno de 2000 oni travivas energian katastrofon, ĉar — kontraste al aliaj eŭropaj landoj — ne pluvis sufiĉe. Tial la generatoroj, kiuj ĉefe uzas akvofalan energion, ne povas funkcii je sia normala kapacito. Mankas elektra kurento dum po 14 ĝis 16 horoj tagnokte.

Bardhyl SELIMI

ALBANIO

Pli da impostoj

Lastatempe la registaro anoncis ke dum la jaro 2001 ĉiu albano averaĝe devos pagi ekvivalenton de 253 usonaj dolaroj (USD) da impostoj, 20 USD pli ol en la jaro 2000. Laŭ oficialaj fontoj la ŝtato tiel enspezos kiel impostojn ĉirkaŭ 23 % de la malneta nacia produkto de 3,3 miliardoj da USD (t.e. 1100 USD je persono).

Oni plialtigos la enspezojn pro doganoj kaj impostoj, tiel malpliigante la enspezojn venantajn de privatigoj kaj ŝtataj entreprenoj. Entute la buĝetitaj enspezoj plialtiĝos je 8,5 % kaj la elspezoj je 8,3 %, por iel mildigi la deficiton.

Albanoj precipe atendas ioman pliboniĝon rilate al infrastrukturo, klerigado kaj sanprotektado.

Bardhyl SELIMI

EDUKADO

Studentoj universitaton soifantaj

Malsame ol en multaj aliaj eŭropaj landoj, belgaj abiturientoj ricevas diplomon de meza lernejo ne post komuna, tutnacia taksado sed surbaze de ekzamenaj poentoj deciditaj ĉefe de siaj kutimaj instruistoj. Rezulte: ĉiuj abiturientoj ricevas identan mezlernejan diplomon, kies vera valoro tre varias.

Alia sekvo estas, ke multaj studentoj, kiuj komencas universitatan karieron, dum la unua jaro malsukcesas. Tio kostas multe kaj al la socio kaj al la memfido de malsukcesintoj. Facile kompreneblas, ke la registaro aŭ la universitatoj daŭre klopodos limigi tiun perdon kaj financan kaj emocian.

Fidinda mezurilo

En la universitato de Loveno — la plej malnova de Belgio — oni kredas, ke la problemo estas nun solvita. Doktoriĝanto ellaboris teston por aŭguri, ĉu abiturientoj kapablos sukcese eniri universitatan studfakon. En 1997 partoprenis la teston 1500 abiturientoj. Post unu jaro la doktoriĝanto rekontaktis partoprenintojn por konstati, kiel ili sukcesis en siaj universitataj studoj. Evidentiĝis, ke 92 % de tiuj, kiuj malbone plenumis la teston, malsukcesis ankaŭ ĉe la universitato. La iniciatinto de la projekto taksas la teston fidinda mezurilo de estontaj rezultoj.

Estontaj abiturientoj faros la teston post la kristnaskaj ferioj: pro tio ĝi nomiĝas “Ĥrisostomo” laŭ la sanktulo, kies festo koincidas kun la komenciĝo de la lastaj 100 tagoj de mezlerneja kariero. La testo mem konsistas el matematikaj kaj lingvaj eroj, inkluzive de kompreno de scienca teksto.

Nacia regulado

Tamen estas nekonsekvencaĵo. Ĝis nun en belga edukado mankas preskaŭ ĉiu nacia regulado. Malgraŭ reguloj pri instruendaj fakoj kaj ties enhavo, ĉiu lernejo, eĉ ĉiu instruisto povas plejparte memstare decidi, kiel realigi la regulojn: ekzemple, instruistoj sendepende preparas finajn ekzamenojn. Malfacile estas kompari lernejojn kaj diplomojn.

Pro lerneja libereco la nova testo ne fariĝos tuj deviga en ĉiu lernejo. Plue, la ministro pri edukado atentigis, ke la testo perdos sian valoron, se lernejoj organizos siajn programojn aparte, por ke studantoj sukcese trapasu la teston. La ministro same rimarkigis, ke kvankam multaj gestudentoj — pli malpli 50 % — malsukcesas dum la unua studjaro, ili tamen atingas altlernejan aŭ universitatan diplomon. Do, ne kulpas la instruado; kulpas la sistemo por elekti taŭgan fakon.

Socia medio

Eble la testo ankaŭ pretervidas la “socian” preparadon de estontaj civitanoj. Gravas ne nur lernejaj rezultoj kaj intelekta preparado, sed ankaŭ socia medio. Lernejanoj, kies gepatroj mem ĝuis universitatan edukadon, aŭ kiuj moviĝas en intelektulaj rondoj, pli bone povas sin prepari, ĉar ili komprenas la universitatan ĵargonon. Ili estas mense stirataj ĝis la universitato: helpo, aŭ antaŭpreparo, kiu mankas al tiuj, kiuj ne povas ĉerpi el tiaj fontoj.

Tiun lastan aserton okulfrape pravigas alia studo pri universitata instruado. Evidentiĝas, ke daŭre ekzistas abismo inter diversaj klasoj koncerne universitatan edukadon. Universitataj pordoj restas baritaj por idoj de laboristoj kaj infanoj el socie pli malaltaj tavoloj. Ĉefa kialo: tro alta kosto. Sendube ankaŭ respondecas la fakto, ke ili mem taksas sian sukceskapablon tro malalta. Malsukceso elteneblas nur por tiuj, kiuj havas plenan monujon. La aliaj devas elekti malpli riskajn elirpunktojn por la estonta vivo.

Guido VAN DAMME

Post domaĝo ... omaĝo

En 1933 du litovaj aviadistoj, Steponas Darius kaj Stasys Girenas, intencis per memkonstruita aviadilo transflugi Atlantikon kaj surteriĝi en Kaunas, la tiama ĉefurbo de Litovio. Tamen, antaŭ ol atingi Litovion, la aviadilo kraŝis en arbaro apud la limo germana-pola. Por omaĝi al la du aviadistoj, litovdevena usona piloto Julius Sakas en 2003 – 70 jarojn post la fatala flugo — kompletigos la vojaĝon per preciza kopio de la aviadilo de la du pioniroj. Li flugos de la arbaro ĝis Kaunas — kio kostos al la 57-jaraĝa flugkompania kapitano 150 000 usonajn dolarojn.

LAST

INTERRETO

Militado sen bataliloj

La vivo plenas je paradoksoj. Unu el ili estas jena: kiel konate, la plej moderna komunikilo, Interreto, originas precipe en la deziro de usonaj militistoj interkomuniki laŭeble rapide kaj perfekte. Intertempe Interreto furoras tutmonde, ĉiamaniere, ĉiukampe. Ni ne plu povas imagi funkciantan mondon sen ĝi. Sed nun tiu ĉi komunika rimedo povas facile fariĝi rimedo de militado, de militado sen bataliloj.

Tiun ĉi alarman averton pri tute nova dimensio de militoj enhavas raporto de la plej grava germana sekret-servo BND (= Bundes-Nachrichten-Dienst, federacia inform-servo). La internacie aganta BND kun granda emfazo atentigas, ke en iuj landoj oni jam sisteme trejnas soldatojn por “inform-militado”, kiel fakuloj iom simplige kaj erarige nomas la novan metodon. Pli ĝuste estas militado per elektronikaj komunikiloj, por tiel manipuli, haltigi, kolapsigi, detrui informadon helpe de la plej moderna komunikilo, Interreto, kaj al ĝi ligitaj komputilaj sistemoj.

Malstabiligo

“La minacoj ne limiĝas kiel ĝis nun al perdoj en batalado, sed oni povas ene de ege mallonga tempo malstabiligi aŭ en ekstrema okazo eĉ detrui modernan ŝtatsistemon.” Jen la kerna eldiro de la BND-raporto. Ĝi atentigas pri tio, ke en industriaj ŝtatoj elektroniko kaj komputiloj regas kaj regulas preskaŭ ĉion. De komputiloj kaj komputilaj retoj (inkluzive de Interreto) dependas ŝtataj kaj administraciaj instancoj, polico, armeo, bankoj, publikaj servoj, telefonretoj, trafikado, energiservoj (atomcentraloj!), industrio, komercado, malsanulejoj, fajrobrigado ... ktp, ktp. Estus pli facile, serĉi iun kampon de moderna vivo de moderna ŝtato, en kiu ne rolas elektroniko, komputado, Interreto — eble nur piedirantoj kaj biciklistoj estas relative sendependaj (se ili ne devas obei al trafiklumoj).

Terorismo-fakulo Walter Laqueur [valter laker] klarigas: “Kial oni ekflamigu militon laŭ tradicia maniero kontraŭ homoj kaj konstruaĵoj, se atako kontraŭ la elektronikaj ŝaltcentraloj de ŝtato efikas multe pli dramajn kaj pli longe senteblajn rezultojn?” BND prognozas, ke “komputiloj, retpiratoj, virusoj kaj trojanaj ĉevaloj estos integraj partoj de internaj kaj internaciaj konfliktoj”.

Multaj manieroj

“Trojanaj ĉevaloj” estas programoj, kiuj je certa dato aŭ je certaj medikondiĉoj startigas misfunkciojn de komputiloj. Virusojn la malamiko kontrabandas en komputilajn retojn por kolapsigi ilin. Krome eblas teknika atako: aparateto lokita apud elektronikaj ŝlosilaj instalaĵoj povas konfuzi kaj interrompi komunikfluojn. Retpiratoj, tre inventemaj kaj lertaj, ofte uzas tre simplajn metodojn. Ekzemple en februaro 2000 la komputiloj de grandaj usonaj Interret-servoj kolapsis, ĉar ilin inunde atakis (kaj fine blokis) abunde senditaj sensencaj demandoj.

Cetere, oni kompreneble povas kombini ankaŭ “tradiciajn” batalilojn kun elektronikaj. Tion faris usonaj aviadistoj dum la NATO-atakoj kontraŭ Jugoslavio, manipulante fikciajn aviadilojn en la celprogramojn de la serba radar-defendo, kies raketoj sekve “trafis” nur fantomojn. Krome la usonaj specialistoj tiamaniere kolapsigis kurentoservojn kaj komunikilojn de la serba armeo. Inverse serboj inundis la retpoŝtkeston de NATO per amase senditaj leteroj, tiel ke poste ĝi dum multaj horoj ne funkciis.

Kiel ajn, la mondvastaj elektronikaj, precipe komputilaj kaj interretaj, sistemoj ŝajnas fariĝi batalkampo de la estonteco. Ke per tia “inform-milito” ne mortus homoj, tamen estas trompa aserto. Se pro tia atako — en ekstrema okazo — ne plu funkcias, ekzemple, kliniko, pacientoj en operacia salono probable ne havas grandan ŝancon transvivi. Fajrobrigadojn ne atingos alarmo kaj homoj mortos en brulanta domo. Se trafiksistemoj kolapsos, kolizioj de aŭtoj, tramoj kaj fervojoj estas programitaj, kaj pasaĝeraviadiloj kraŝos ne pro lingva miskompreno, sed pro kompleta manko de komunikadeblo. Ni lasas al la leganto imagi kromajn sekvojn.

Stefan Maul

ESPLORADO

Enkonduko al senpena kaj malmultekosta okupo historia

Kiam ni estis infanoj, mi kaj mia fratino ofte pasigis semajnfinojn ĉe niaj geavoj, kiuj loĝis en morna provincurbo. Ĉiun dimanĉon posttagmeze ni piedpromenis kun la avo. La promenado ĉiam havis unusolan celon, nome la tombejon — ne la litomiŝlan1, sed la lokan, tiam relative novan, kaj do, tute ne interesan. Tiutempe diference de nun, neniu el nia familio estis ankoraŭ enterigita en ĝi. Ĉar mia avo ŝajne ne havis amikojn (vivantajn aŭ mortintajn) en la urbo, mi supozas, ke la vizito tien ne estis por honori la memoron de iu forpasinto, sed pro iu melankolia trankvilo, kiun li sentis en la ĉeesto de sendanĝeraj mortintoj. Nia avo provis montri sin sufiĉe amuza kunulo, sed li estis malgaja homo funde de sia koro. Ne laŭnature, sed pro malfeliĉo kaj malagrablaj vivspertoj. Li estis profesia fotisto kun malmulte da klientoj. El ili verŝajne kelkaj eĉ ne pagis por la menditaj fotoj, konstatinte, ke li uzis malmodernan kaj malbone funkciantan fotilon. Plie, mi rekonas, ke nek lia geedza vivo, nek lia malluksa hejmo kontentigis lin en la mizere teda urbaĉo.

Ĝenerale mi ne ŝatas tombejojn. Tamen estas kelkaj, kiujn mi trovas historie interesaj, kaj ne malmultaj eĉ tre belaj. Foje, feriante en Nord-Bohemio, mia edzino kaj mi hazarde trovis malnovan tombejon en iu vilaĝo Janov. Tie surprizis min, ke nur malmultaj el la pli novaj tomboj estas de ĉeĥlingvanoj. Sur la plimulto de la tomboŝtonoj, la nomoj de mortintoj estis germanaj. Pli ofte estis indikita la germana nomo de la vilaĝo (Johannesberg) aŭ de iu alia loko en la ĉirkauaĵo, kie loĝis la mortinto. Kompreneble, ni sciis, sed ĉi-momente forgesis, ke la loĝantoj de tiu regiono estis germanoj ĝis la fino de la dua mondmilito. Mi amuzis min, divenante la aktualajn ĉeĥajn nomojn de diversaj germanaj vilaĝoj.

Por mi precipe elvokiva estis pensado pri la grandegaj demografiaj ŝanĝoj, kiu okazis antaŭ ne tre longe en tiu parto de Mez-Eŭropo. Mi venis al la konkludo, ke bona elirpunkto por studi la historion de la homaro estas la tombejoj. Vizito al tombejo kostas nenion kaj, se regas bela vetero, ĝi povas eĉ agrabli.

Ankaŭ en Irlando, kie ni nun loĝas, la tombejoj spegulas la grandajn aliiĝojn, spertitajn en la dudeka jarcento — do, dum la propra vivdaŭro de multaj el ni. Mia hejmo situas inter du tombejoj: La plej proksima — la katolika — estas moderna parkosimila areo, kie la najbaroj promenigas siajn hundojn. La pli malproksima — la anglikana — estas trankvila loko, ombrata de grandaj fagoj kaj aliaj arbegoj, kies semojn kaj etajn arbidojn kolektas mia edzino por estigi japanstilajn bonsaj-arbetojn.

Sur la tomboŝtonoj en la katolika tombejo preskaŭ ĉiuj nomoj estas tipe irlandaj (keltaj). Du-tri estas angladevenaj, ekzemple, English kaj Lowbridge, sed iliaj posedantoj estis sendube plurgeneracie irlandanoj. Pli ofte la irlandaj nomoj aperas en angligita formo, sed aliaj familioj aŭ familianoj preferas uzi la originalan gaelan. Kutime ĉi-lasta tute ne aŭ apenaŭ similas la angligitan. Do, ekzemple, en sama familio, kelkaj anoj nomas sin Breathnach [br’anaĥ], dum aliaj — fratoj aŭ kuzoj — uzas la anglan formon Walsh [ŭolŝ]. Ambaŭ signifas “kimra”, sed en malsamaj lingvoj.

Kiam la nomoj estas skribitaj aŭ gravuritaj sur la tomboŝtono, ili ŝajnas esti eĉ pli malsimilaj. Sur iu kvarangula steleo en la katolika tombejo la sama familia nomo aperas malsame skribita, ne nur laŭlingve, sed ankaŭ laŭalfabete. Sur unu flanko, iu familiano estas nomita Egan [igan], skribita per la komuna latina alfabeto, dum alia nomas sin, en kelta formo, Ó hAodhgháin (ne imitebla en la esperanta aŭ angla fonetikoj). Ĉi-lasta ne estas tiel skribita (kio estas pli moderna skribmaniero), sed per tradiciaj irlandaj manuskriptaj literoj kun punkteto super la “d” kaj la “g”2, anstataŭ la hodiaŭa literumado per “h” post konsonantoj. Tiu bela, sed ne tre konvena alfabeto estis instruata en la irlandaj lernejoj ĝis proksimume 1960. Tial ĉi-okaze ni povas diveni al kiu generacio apartenas la mortinto.

Kontraste, en la anglikana tombejo, malfermita en la 19a jarcento, apenaŭ troviĝas irlandaj nomoj pro la fakto, ke ĝis la fondiĝo de Libera Ŝtato en 1921 Irlando estis regata de Britio. Dum jarcentoj nur la anglikana eklezio estis oficiale agnoskata, kvankam preskaŭ la tuta indiĝena loĝantaro estis romkatolika. Pro tio, eĉ hodiaŭ oni ofte povas diveni la konfesion de iu ajn homo laŭ lia familia nomo.

Ĉar la britoj (precipe armeanoj kaj registaraj funkciuloj) forlasis Irlandon post 1921, kaj multaj anglo-irlandanoj ne volis resti en la lando post la starigo de la tute sendependa Respubliko Irlando en 1949 kaj post ties samtempa eliro el la Unuiĝinta Brita Reĝlando. Tiuokaze la anglikana komunumo ege ŝrumpis. Do, la anglikana tombejo en nia urbo estas tre malgranda kompare kun la ĉiam pli vastiĝanta katolika.

En nia katolika tombejo — kaj en aliaj en la tuta respubliko — eble unu el la plej strangaj fenomenoj estas sporada kaj subita apero dum la lastaj jaroj de pluraj identaj simplaj malgrandaj grizaj tomboŝtonoj kvadrataj. Ĉiuj havas en la supra parto insignon de iu armea regimento aŭ korpuso, ĉiuj aspektas tre novaj. Sed la plimulto de nomoj kaj datoj rilatas al homoj — ofte tre junaj: 17- aŭ 18-jaraĝaj — kiuj estis mortigitaj en la unua mondmilito (1914-1918), kaj malpli ofte en la dua.

Tiuj monumentoj — supozeble starigitaj laŭ mendo de la brita komisiono respondeca pri militaj tomboj — aperis nur lastatempe, pro la fakto, ke en la sendependiĝinta Irlando, oni hontis pri militservo de irlandaj junuloj en britaj surteraj trupoj, mararmeo aŭ aerarmeaj fortoj. La kialo estas, ke Britio estis antikva malamiko de la irlandanoj. Do, oni konsideris tiujn soldatojn, volontulojn aŭ konskripciulojn perfiduloj kaj intence forgesigis, kvazaŭ ili neniam ekzistus. Temas pri multaj miloj.

Krom la du menciitaj tombejoj en nia urbo, estas alia pli antikva, kie, en amasa tombo sur malgranda spaco, estis enterigitaj homoj, kiuj mortis pro la granda malsato meze de la 19a jarcento. En la sama tombejo troviĝas la tombo de hanovriaj solduloj, kiuj servadis kiel parto de la brita garnizono. Apud la enirejo staras plinto kun dulingva surskribo (germane kaj angle) memore al hanovria oficiro, mortinta en la 18a jarcento. Pli nova monumento, starigita laŭ iniciato de membroj de Amnestio Internacia kaj arbo donacita de lokaj esperantistoj, memorigas pri la sennombraj homoj tutmonde, kiuj estis kaj estas senigitaj je siaj homaj rajtoj.

Do, tio estas enkonduko en la historian esploradon de tombejoj. Provu ankaŭ vi mem praktiki ĝin en via loka tombejo!

Noto: Pli ambiciaj homoj povus esplori prahistoriajn tombejojn kaj aliajn fascinajn arkeologiejojn, kiuj abundas sur la tuta irlanda insulo. Tio certe estas interesega, eĉ pli ol nura hobio kaj iĝas serioza okupo. Diference de mia edzino, kiu kiel amatoro faras arkeologiajn studojn, mi estus tro pigra kaj malserioza por tiaspeca esplorado.

1. La Litomiŝla tombejo, originala romano en Esperanto de la ĉeĥa verkisto Karolo Piĉ.

2. ó hAođġáin.

Garbhan MACAOIDH

Propono al malpacema pacifisto

G. Ledon bedaŭrante la solidecon de la religia kredo (MONATO, 2000/11, p. 5), ŝajnas forgesi, ke ankaŭ li mem havas kredon (ateistan/klerecan). Do ankaŭ li ne estas tute sendependa en sia fundamento de la vivo.

Kial li maltoleras religian kredon je ununura dio? Li volas batali kontraŭ dumiljaraj muroj de la religioj. En la miliardo da monoteistoj li vidas “devotulojn hipokritajn, halucinantajn, mirakloavidajn” kaj — kio rezultas logike — idiotojn. La muron, kiun li mem konstruas per sia sektopropagando, nature li ne vidas.

Tamen li ne povas akcepti maltoleremon. Bone. Do ni ĉiuj estu toleremaj kaj rigardu ni trans la murojn!

Josef FLIEGNER, Germanio

Ŝatata rubriko

La rubriko “Spirita vivo” apartenas al miaj plej ŝatataj rubrikoj. Religio estos en la 21a jarcento anakronismo, spite ke la plimulto de la homoj estas religiaj, ĉu pro manko de klereco, ĉu pro manko de intelekto. Sed por mi religiaj stultaĵoj estas neelĉerpebla fonto de amuzo.

Jiri PROSKOVEC, Germanio

LIBERA ESPRIMADO

Ne preta por la pretero

Minacitaj estas lastatempe en sud-orienta Anglio homoj dezirantaj kune festi siajn nekutimajn kredojn kaj opiniojn. En Lewisham [luiŝam], apud Londono, la organizaĵo “Preter pretero” (angle: Beyond the beyond) provis kunigi en publika halo anarkiistojn, paganojn, nereligiulojn, ateistojn, humanistojn, seks-liberulojn, oponantojn de decimalismo, nihilistojn, respublikanojn, okultistojn kaj aliajn.

Tamen avertojn kaj minacojn pri forbruligo de la luita halo kaj pri aliaj damaĝoj telefone — kaj anonime — ricevis ties posedanto. La polico sciigis, ke ĝi kapablos protekti nek homojn, nek proprietaĵon, se okazos la foiro. Tial pacema festo estas nuligita — kune kun la rajto pri propra opinio. Malgraŭ tio, ke la festo ne okazis, la polico tamen kontrolis la halon sed rimarkis nenion eksterordinaran.

Will GREEN

En parko apud la litova ĉefurbo Vilnius estas kreita skulptaĵo konsistanta el pli ol tri mil malnovaj televidiloj. La skulptaĵo primokas la absurdon de sovetia ideologio disvastigita dum 50 jaroj per tiuj aparatoj. Tiuj, kiuj vizitas la parkon, povas promeni tra “televida labirinto” kaj tiel senti ties vakuon. La “skulptitaj televidoj” pezas pli ol 150 tunojn.

LAST

BACH 2000

Finiĝis la Bach-jaro

Johano Sebastiano Baĥo (nacilingve Bach) en 1750, la jaro de sia morto, ne povis fini sian lastan verkon, “La arto de fugo”. Hodiaŭ oni povas nur supozi, kiagrade la tuto estas finita. Sed ĝi ricevis signifon kaj dignon per okazaĵo, kiun la filo Karlo Filipo Emanuelo Baĥo notis fine de la nefinita partituro tiel: “Super tiu ĉi fugo, tie, kie estas notita la nomo ‘Bach’ en la kontrasta temo, mortis la aŭtoro”. Fakte, tiel “signis” la granda komponisto sian lastan verkon. Kompreneble la notado ne okazis per literoj, sed per muziknotoj akurate bildigantaj la nomon Bach.

Ne ĉiu muziknotsistemo tion ebligas, sed la germana metodo nomi la muziksignojn — jes. Laŭ ĝi ĉiu litero de la nomo Bach rilatas al certa muziknoto. Baĥo antaŭe tre ŝpareme utiligis tiun sigelon, sed konscie kronis sian lastan verkon per ĝi. Estas ĉiam emociige aŭskulti la fragmenton, precipe fine, kiam post la eksono de la fama nomo la lastaj tonoj malaperas en eterna silento, kvazaŭ la morto ĉi-momente forprenus plumon el la mano de la aŭtoro.

Post la morto Baĥo malaperis el konscio de la granda muzika mondo, sed reaperis triumfe en 1829 per postlongatempa prezentado de la “Pasiono laŭ Mateo”. Jam Betoveno laŭdegis sian antaŭulon per la diraĵo: “Lia nomo ne estu Bach (‘rivereto’ en la germana lingvo), sed maro!” Li eĉ planis verki uverturon pri ĉi tiu nomo. Bedaŭrinde li ne povis realigi tion, sed multaj postaj komponistoj verkis pecojn omaĝe al Baĥo, utiligante la kvar muzikajn literojn. Ankaŭ la nuna memorjaro estigis aron da tiaj verkoj. Tiel ducent kvindek jarojn post la morto de tiu unika komponisto oni daŭre aŭskultas ne nur muzikon de li, sed ankaŭ verkojn dediĉitajn al li kaj inspiritajn de lia muzika potenco kaj de lia nomo.

Franz-Georg RÖSSLER

NOVNASKITOJ

Sekure nesti

Jam dum la regado de la germana imperiestro Jozefo Dua (1780-90) en Vieno eblis anonime naski. Tiam naskontino eniris vualite la Ĝeneralan Hospitalon en Vieno, transdonis sigelitan koverton kun sia nomo kaj povis naski — la sigelon oni rompis nur, se la patrino mortis pro naska malfacilo. Se ŝi ne volis havi la infanon, ĝi restis en la hospitalo kaj la ŝtato pagis la mamnutristinon. Pro tio oni sukcese evitis abortigon kaj murdon de infanoj. Monate okazis 100 anonimaj naskoj.

Nuntempe en Germanio 40 novnaskitoj ĉiujare estas forlasitaj de la patrinoj; en Aŭstrio du. Nur ĉiu dua infano travivas. Ekde aprilo 2000 en Hamburgo t.n. “beboklapo” estas je la dispono de virinoj, kiuj pro senespero ne povas lasi bebon ĉe si. La asocio Ŝterni-Parko realigis la beboklapo-projekton por helpi al infanoj kaj virinoj. La ŝtala klapo larĝas 72 cm kaj altas 30 cm. Ĝi estas komence facile malfermebla, sed post fermo ne denove malfermebla. Malantaŭ la klapo troviĝas konstante varma liteto kaj sensilo, kiu tuj alarmas flegistojn post enmeto de bebo, kiu do estas ĉiam prizorgata kaj la patrino ne povas esti juĝata pro “formeto de infano”.

Ankaŭ en Vieno instaliĝis “bebonesto” laŭ la hamburga modelo. Ok semajnojn post la enmeto de sia bebo la patrino povas rehavi ĝin — se ne, ĝi povas esti adoptita de fremdaj gepatroj. Baldaŭ eblos ankaŭ anonime naski kiel jam antaŭ pli ol 200 jaroj.

Walter KLAG

Patrinoj, kiuj ne povas prizorgi siajn bebojn, povas ilin “enpoŝtigi” en beboklapon en Hamburgo.

La enirejo ĉe la viena “bebonesto” ege diskretas.

FINNLANDO

Kolekti sonorilojn

Se vi aŭtus en Finnlando laŭ la ŝoseo E75 tre norden, vi atingus benzinstacion nomatan VASKIKELLO (bronza sonorilo). Ties posedantoj kolektas sonorilojn. Sendube estus pli facile kolekti poŝtmarkojn aŭ iujn aliajn etaĵojn ol verajn sonorilegojn preĝejajn, kiuj povas pezi eĉ plurajn tunojn. Ne malpli probleme estas ankaŭ kolektadi, ekzemple, rompiĝemajn vitrosonoriletojn.

La grandaj sonoriloj pendas subtegmente aŭ troviĝas subĉiele. Iuj estas farbitaj rozkolore, aliaj estas brile orumitaj. Krome estas ankaŭ sonoriloj, kiuj havas la kolorojn de bronzo kaj kupro, kun verdaj nuancoj.

La kolektado komenciĝis de unu malgranda bronza sonorileto, kiu antaŭe estis uzata en finnaj bienoj por voki la kamplaboristojn al manĝoj. Tiuspeca sonorileto kutime pendis en tureto sur la tegmento de iu stokejo. La sonorilo de ĉiu bieno havis malsaman sonon, kaj eĉ la ĉevaloj rekonis ĝin en sia bieno! Kiam poŝhorloĝoj viraj aperis, iu el la kamplaboristaro ĉiam sciis la horon, kaj la manĝsonoriletoj estis forgesitaj. Poste ili tamen ekfuroris kiel kolektindaj antikvaĵoj kaj ofte okazis, ke iu ŝtelis la sonorileton de stokejturo.

Pluraj preĝejoj vendis siajn malnovajn sonorilojn al VASKIKELLO, kondiĉe ke ili restu respektataj kaj videblaj por la publiko. Antaŭe la sonoriloj vokis homojn al diservoj, nuptoj, enterigoj, kaj oni sonigis ilin je la 18a horo ĉiusabate por proklami komencon de la semajnfina ripozo. Nun la vizitantoj de la menciita sonoril-kolekto rajtas sonigi ilin nur perfingre, ĉar la sonoj povus surdigi aŭ almenaŭ suferigi kaj timigi la amatorajn sonigantojn. Unu el la pli malgrandaj sonoriloj estas pendigita tute malalte, kaj per ĝi homoj estas atentigataj pri la manko de lernolibroj en la tanzaniaj lernejoj. Kiam oni aŭdas ĝiajn sonojn, oni rigardas al ĝi kaj al la apuda tabulo kun priskribo de la deveno kaj monpeto por la tanzaniaj lernejoj.

Serio da orumitaj sonoriletoj en malferma verda tureto muzikas 10 diversajn melodiojn, unu post la alia, se iu telefonas al ekfunkciiga numero. Ne malproksime staras publika telefono sub grandega ruĝa ŝtalkloŝo, kiu ŝirmas la telefonantojn de pluvo, neĝo kaj sunbrilo. La kloŝo venis el Bremen, Germanio, kie ĝi servis dum la jaroj 1922-1990 en la tiea Stefan-preĝejo.

Multaj el la malnovaj sonorilegoj surhavas tekstojn en la germana, latina aŭ rusa lingvoj. Siatempe ili sonis je la gloro de Dio, “preĝis” por paco kaj pardonemo. Aliaj sonas je la eterna memoro de ies bonaj gepatroj aŭ memorigas nin pri niaj pekoj kaj devoj, pri la efemereco de ĉio ĉirkaŭ ni. Unu sonorilego estas dediĉita al iu Papo, alia al la venkintoj de iu milito. Dum jarcentoj oni fandis el sonoriloj kanonojn kaj refandis la kanonojn en sonorilojn.

En la kolekto de VASKIKELLO troveblas ankaŭ ŝipsonoriloj. Antaŭe ili anoncis, kiom el la ankroĉeno oni eligis, kaj dum nebuloj ili avertis aliajn ŝipojn pri ebla kolizio. Iom flanke staras verdiĝinta templosonorilego budhisma, fandita en 1990 de japana sonorilmajstro, kies prapatroj lernis la metion antaŭ dek generacioj. La elstaraĵoj sur la surfaco de la budhisma sonorilo simbolas cicojn kaj teneran virinan koron. Ilia nombro estas sankta: 108.

En la florbedoj de VASKIKELLO kreskas kvindeko da diversaj specioj de kampanuloj kaj aliaj kloŝformaj floroj. La unua sonorileto de la kolekto surhavis la tekston “Gardu la naturon bela!” en finna lingvo.

Tra la fenestroj de restoracio benzinstacia admireblas delikataj, multkoloraj aŭ senkoloraj vitrosonoriletoj, kaj sur la muroj oni povas vidi malnovajn metalajn tintilojn, iam uzitajn sur jungilaroj. Eblas vidi ankaŭ muron, kiun plibeligas porcelanaj 26-sonorila kariljono kaj vinberaroj. Tie troveblas ankaŭ modelo de mezepoka hontotintileto, kiun pigrulo devis kunporti pendigita antaŭ la frunto.

La sonoril-kolektantoj lernis fandi tintiletojn kaj sonorilojn laŭmende. Ili uzas miksaĵon de kupro (78 %) kaj stano (22 %). La kolektantoj ŝercdiras, ke la aldono al ĝi de iom pli da arĝento rimarkeble plibeligas la tintadon. La kolektado de sonoriloj tute entuziasmigis ne nur ilin, sed ankaŭ la vizitantojn. Ili rajtas senpage ekkoni la kolekton, se ili haltas ĉe la benzinstacio VASKIKELLO.

Saliko

1. Grandaj sonoriloj. (Saliko) 2. Manĝosonorileto. (Paavo Rönkkö) 3. Sonorilo por monkolektado en tanzania lernejo. (Paavo Rönkkö) 4. Sonoril-kloŝo de publika telefono. (Saliko) 5. Ŝipsonorilo. (Paavo Rönkkö) 6. Budhisma sonorilo el Japanio. (Paavo Rönkkö) 7. Vitrosonoriletoj. (Saliko) 8. Sonoriletoj de ĉevaljungilaro. (Saliko) 9.Hontotintileto. (Paavo Rönkkö) 10. Fando de sonoriletoj (Paavo Rönkkö) 11. Reklamsonorilo de la restoracio de VASKIKELLO. (Saliko)

Rubriko LETEROJ

Malaktuala

Laŭ artikolo de Garbhan MacAoidh (MONATO 2000/11, p. 12), “nun oni kampanjas por atentigi EU-parlamentanojn pri la netaŭgeco de O’Flaherty kiel irlanda reprezentanto” ĉe la Eŭropa Investobanko (EIB). Tiu informo tute ne plu estas aktuala: jam en septembro Irlando prezentis novan kandidaton, Michael Tutty, kiu ekoficis kiel vicprezidanto de la EIB la 16an de oktobro.

André RUYSSCHAERT, Luksemburgio

RUBRIKO Leteroj

Fondi eklezion?

Berveling, kiu emas al la bezono detrui la kongruecon de la Dominus Iesus per sia propra vidpunkto pri kristanismo, asertas ke historie tute ne certas ĉu entute Jesuo iam celis fondi eklezion disde judismo (MONATO, 2000/11, p. 18). Sendube tiu ne tute malĉifrebla lia aserto trovas ankoraŭ subtenantojn, kvankam nombre malpliiĝantajn; tamen necesas ke ni sukcesu distingi, en Berveling, tion kio devenas el lia historia rekonstruo disde tio kio devenas el lia konfesia kontraŭeco al la universalaj supereco kaj senerareco, kiun la papo atribuas al si. Fakte, la aserto de Berveling kontrastas kun Mateo 16, kun la jesua kreado de sakramentoj, kun la levo de la apostoloj al sacerdota rango de la nova interligo, kun ilia starigo kiel majstroj de popoloj laŭ Mateo 28, kun la daŭra insisto pri la obeo al la episkopoj en paŭlaj leteroj kaj en la tuj sinsekvaj kristanaj komunumoj ktp. Elementoj tiuj kun aliaj evidentigas ke Jesuo intencis originigi eklezion.

Pastro Duilio MAGNANI, Italio

Antisemitismo kaj antijudismo

Atente relegante la papan dokumenton pri la pardonpeto pro la pekoj de katolikoj, kaj oficialajn komentojn pri ĝi, mi ne trovas ke la papo pardonpetis pro antisemitismo de katolikoj. Ĉu okazas ke Maul kunigas kaj veldas (MONATO, 2000/11, p. 5) antisemitismon kun antijudismo? Pri tiu lasta la papo, jes, pardonpetis. La du konceptoj ne koincidas inter si: la dua fakte kulpigas pro konduto, vere aŭ supoze, nejusta aŭ malmorala ktp; la unua rifuzas kaj kondamnas pro rasaj motivoj. Ne kredindas ke la laŭjarcenta oponado al judismo de epigonoj de kristanismo, katolika kaj protestanta kaj alispece kristana, povis naskiĝi el la volo ekskludi rasojn el la universala savo farita de Kristo.

Antonio CAPPELLO, Italio

PENTRADO

“Mia ateliero estas mia ĝardeno”

Multloke en la mondo artemuloj festas nuntempe la verkaron de la kataluna artisto Joan [ĵuán] Miró, laste, subtene al la koncerna aŭtonoma hispania regiono, en la hungara ĉefurbo Budapeŝto. Sed ankaŭ en la muzeo de Ludwigshafen (industria urbo en la sud-okcidento de Germanio, konata pro la firmao BASF, apud la rivero Rejno) oni honoris la pentriston per ekspozicio en ĉeesto de pli ol 1500 personoj.

Certe ne nur la renomo de la artisto allogis tiom da homoj. Aldoniĝas plia kialo: en 1979 Miró plenumis la peton ornami per ceramikaĵoj la sudan muron de la muzeo. Tiam jam malsana, li tamen desegnis la originalaĵojn, kiujn lia samlanda kunlaboranto Joan Gardy Artigas fiksis meti-artece sur kahelojn. Tiel ekestis unu el la plej grandaj (10 oble 55 m) bildartaĵoj de la mondo, fieraĵo de Ludwigshafen kaj de la paginta firmao BASF.

Dum la nuna ekspozicio de la bildoj de Miró oni prezentas pli ol 130 verkojn el ĉiuj liaj kreaj fazoj. Ĉe la malfermo paroleme abundis urbaj, ŝtataj, subtenaj reprezentantoj, aŭdiĝis nova kataluna muziko. Ĉeestis ankaŭ la nepo de Miró, videble jam sperta en internaciaj komercaj traktadoj.

La superrigardo pri la verko de Joan Miró, pri la verkado dum pli ol duona jarcento, rigardeblas almenaŭ ĝis la fino de februaro 2001 en la muzeo de Ludwigshafen.

Franz-Georg RÖSSLER

Unu el la plej grandaj bildartaĵoj de la mondo, fieraĵo de Ludwigshafen.

Tiujn ĉi teatrajn figurojn Miró ornamis per balailoj, brosoj kaj ŝprucboteloj.

Tiel okazis, tiel mi spertis

Tre bone verkita kaj interesa kolekto de 15 novel(et)oj, origine verkitaj en Esperanto. Kelkajn el ili mi jam antaŭe legis, kiel juĝisto en la Belartaj Konkursoj de UEA, kaj aljuĝis al ili la unuan premion. Min plezurigas, ke FEL samopinias kun mi pri la literatura valoro de la verkoj de ĉi tiu aŭtoro.

Lena Karpunina dum la plejparto de sia vivo loĝis en Taĝikio, iama parto de Sovetunio sed nun sendependa lando. Pluraj el la noveloj priskribas eventojn el ŝia infanaĝo, ĉu aŭtobiografiajn, ĉu tipajn por tiu periodo. Ĉiam sen kondamno kaj sen apologio, simple kiel “tiel okazis, tiel mi spertis, tiel oni vivis, tiel estis nature”. Tial la noveloj havas freŝan karakteron kaj nutras la spiriton de la leganto, sen la politikemo, kiu ofte karakterizas tiatemajn kaj tialokajn verkojn.

La komprenemo kaj la honesteco de la verkinto brilas en ĉi tiuj noveloj.

La stilo de Lena Karpunina estas klara kaj plaĉa, nek tre komplikohava nek simpligita, sed klasikesperanta. Ankaŭ la vortoprovizo estas tiu de bona verkisto, nek tro simpla nek tro neologismoplena. Gramatike la verko estas senriproĉa.

Tre rekomendata legaĵo, bona kontribuo al la Esperanta literaturo.

Donald BROADRIBB

Lena Karpunina: La Bato. Serio Stafeto n-ro 26. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2000. 125 paĝoj glue broŝuritaj. ISBN 90-71205-87-8. Prezo ĉe FEL (retbutiko.esperanto.be): 12,00 eŭroj + afranko.

Historio de la ekonomika pensado (3)

La klasika ekonomiko

En 1764 la skota filozofo Adam Smith (1723-1790) vizitis la francan urbon Toulouse kaj skribis al sia amiko David Hume: “La vivo, kiun mi vivis en Glasgow estis agrabla, disipa vivo en komparo kun tiu kiun mi nun vivas ĉi tie. Mi komencis skribi libron por forpasigi la tempon.” Tio estas la unua aludo pri la verko, kiu eldoniĝis en 1776 sub la titolo An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Esploro pri la naturo kaj kaŭzoj de la riĉeco de nacioj, poste: Riĉeco de nacioj). Pro tiu verko Adam Smith estas kutime konsiderata kiel la fondinto de la klasika ekonomika skolo. Tiu skolo floris proksimume cent jarojn. Oni ofte rigardas la irlandanon John Elliot Cairnes (1823-1875) kiel la lastan faman klasikulon. Inter Smith kaj Cairnes ni trovas i.a. la francon Say kaj la britojn Malthus, Ricardo, Torrens, West, McCulloch, Senior, James Mill kaj lia filo John Stuart Mill.

Kelkaj ecoj estas komunaj por la plimulto de la klasikuloj. Tio koncernas la interesiĝon pri ekonomia kresko kaj longperspektiva evoluo. Laŭ la plej multaj klasikuloj, sed ne ĉiuj, la ekonomio fine stagnos. Inter la komunaj ecoj estas ankaŭ la interesiĝo pri la disdivido de la nacia produkto inter salajroj, rentoj kaj profitoj. Ni povas mencii ankaŭ la regantan ideon pri la prezoj kiel determinitaj ĉefe de la kostoj de produktado. Alia grava eco estas la liberala sinteno. La klasikuloj havis la ideon, ke troviĝas ia aŭtomata meĥanismo, kiu kuntenas la diversajn partojn de la ekonomio, tiel ke tiu povas evolui kaj funkcii sen multe da ŝtata interveno. Tiu ĉi ideo troviĝis ankaŭ ĉe la fiziokratoj, kaj oni povas distingi ĝin ĉe kelkaj malfruaj merkantilistoj. Tamen, multaj merkantilistoj pledis por ampleksaj ŝtataj intervenoj, kaj tion Smith kritikis en Riĉeco de nacioj.

Ni koncentriĝos sur la doktrinon de Smith tia, kia ĝi aperas en Riĉeco de nacioj. Smith do estu por ni la ĉefa reprezentanto de la klasikuloj. Al la ceteraj anoj de la skolo ni pro spacomanko donos nur kompletigan rolon.

Adam Smith

Adam Smith naskiĝis en 1723 en Kirkcaldy en Skotlando kaj enmatrikuliĝis jam en 1737 ĉe la universitato de Glasgow, kie li komence de la 1750aj jaroj fariĝis profesoro.

En 1764 li rezignis pri la katedro por akompani kiel guvernisto junan nobelon al Francio kaj Svislando. Tie li dum periodo estis ofta gasto en la literaturaj salonoj kaj li partoprenis ankaŭ la kunvenojn de la fiziokratoj ĉe Quesnay. La eksterlanda restado daŭris du jarojn kaj dum tiu tempo li komencis verki la libron Riĉeco de nacioj. Ni rigardu kelkajn esencajn erojn el ĝia enhavo.

La ecoj de la homo

La denaskaj ecoj de la homo havas fundamentan signifon por Smith, kiam temas pri lia kompreno pri la funkciado de la socio. Laŭ Smith, tiuj homaj ecoj povas esti iomete modifataj per instruado kaj edukado, sed esence ili devas esti akceptitaj tiaj, kiaj ili origine estis. La institucioj de la socio devas esti formataj el tiu premiso.

Kiuj do estas tiuj homaj ecoj? Unue, la homo estas egoisma kaj strebas al plibonigo de sia stato. Tiuj karakteraj trajtoj de la homo povas prosperigi la socion, eĉ se la institucia kadro ne estas la plej favora.

Smith klare konsciis, ke ekzistas esceptoj de la regulo, ke la homo strebas por sia bono. Li diskutas drinkadon kaj diboĉadon. La malŝparemulo estas skurĝata — tiu ja serĉas kontentiĝon nur por momento. Ankaŭ tiu, kiu obeas al modkapricoj estas bedaŭrinda, sed feliĉe “pro naturaj kaŭzoj, tia stulteco povas etendiĝi nur al malmultaj”.

La normala homo laŭ Smith havas pli da ecoj ol egoismon. Parenca eco estas la “emo negoci kaj interŝanĝi unu objekton kontraŭ alia”. Tio diferencigas la homon de la bestoj. “Neniu iam vidis hundon fari justan kaj intencan interŝanĝon kun alia hundo.”

Apud la homaj inklinoj troviĝas alia grava fakto: origine, homoj estas sufiĉe similaj. Sed la emo negoci kaj interŝanĝi kondukas al specialiĝo kaj metado de homoj en malsamajn fakojn. Tio pligrandigas la originajn diferencojn.

La divido de laboro

La emo negoci kaj interŝanĝi estas, laŭ Smith, la fundamenta kaŭzo de la divido de la laboro. Tiu divido siavice kaŭzas, ke la totala produktorezulto estas multe pli granda ol se estus neniu specialiĝo. En la komenco de Riĉeco de nacioj, Smith tre apreze priskribas la dividon de la laboro: “Estas la granda multobligo de ĉiaspecaj produktoj, kaŭze de la divido de la laboro, kio en bone regata socio rezultigis tiun universalan prosperon, kiu etendiĝas al la plej malaltaj klasoj de la popolo.”

En la fino de Riĉeco de nacioj Smith donas multe pli nigran bildon de la divido de laboro: “Kiam la divido de la laboro progresas, la okupoj de la plimulto de tiuj, kiuj vivas de sia laboro, t.e. la plimulto de la popolo, limiĝas al kelkaj tre simplaj manovroj, ofte nur al unu aŭ du. Sed la intelekto de la plej multaj homoj estas necese formata de iliaj ordinaraj okupoj. Homo, kiu pasigis sian tutan vivon farante kelkajn simplajn manovrojn, kies efikoj estas ankaŭ la samaj aŭ preskaŭ la samaj, ne havas okazon ekzerci sian intelekton aŭ ekzerci sian kapablon trovi rimedojn por forigi malfacilaĵojn, kiuj neniam okazas. Tial li, kompreneble, perdas la kutimon de tia ekzercado, kaj ĝenerale fariĝas tiel stulta kaj nescia kiel estas eble por homa estaĵo.”

En la fino de la libro Smith ne neas la efikon de la divido de la laboro sur la prosperon — kiam la prospero estas mezurita per la kvanto da varoj — sed li enkondukas kroman aspekton: la efikon sur la spiritan kaj korpan staton de la laboristoj.

La natura libereco

Adam Smith bone konis la pensojn de la filozofoj pri natura juro. Ĉefe de Grotius kaj Pufendorf li estis influita. La natura libereco kaj similaj konceptoj de Smith estas ekzemploj pri tiu influo.

Kion Smith konkrete volis inkludi en la natura libereco? Ni havos ideon pri tio, esplorinte en kiuj situacioj tiu aŭ similaj esprimoj aperas. Farinte tion, ni trovas, ke ĝi interalie signifas rajton libere elekti kaj ŝanĝi profesion. Ĝi signifas rajton restadi en tiu paroĥo, kie oni elektis loĝi. Ĝi signifas liberecon komerci kun aliaj landoj, sed ofte la leĝoj faris krimon el tio, kvankam “la naturo neniam intencis tiel”. Ĝi signifas liberecon ankaŭ en la enlanda komerco.

Aliajn ekzemplojn ni trovas en okazoj, kie ne estas dezirinde, ke la natura libereco regu, kvankam ĝi estas eldirite “natura”. Malhelpi al bankisto emisii monbiletojn aŭ al privatuloj akcepti ilin “estas evidenta atenco kontraŭ la natura libereco”. Same estas “la devo konstrui murojn kontraŭ incendio” inter la domoj en urbo. Malgraŭ tio, Smith argumentas, ke en tiaj okazoj limigo de la libereco estas ĝusta, ĉar “tiuj formoj de ies natura libereco, kiuj endanĝerigas la sekurecon de la tuta socio, estas kaj devas esti limigitaj per leĝoj”.

Ni jam vidas, ke Smith ne estis dogmema apologiisto de senlima libereco. Pragmatismo gvidis lin. La natura libereco ne estis sankta. En tiuj okazoj, kiam ĝia apliko malutilus al la tutaĵo, Smith postulis limigon. En ceteraj kazoj Smith preskribis, ke la baza regulo estu aplikata, t.e., la natura libereco regu. La homaj ecoj — strebi al sia propra bono kaj negoci — tiam favorus la kolektivan bonon, malgraŭ tio, ke la unuopaj individuoj agas egoisme.

Ne estas tute klare, ĉu Smith vidis pli profundan, dian intencon en la rilato inter la individua intereso kaj la socia. La ideo pri harmonio inter strebado por propra gajno kaj socia prospero aperis jam en fora tempo. La greka eklezia patro Ioannes Ĥrisostomos (344-407 p.K.) konsideris tiel funkciantan ekonomion kiel parton de dia plano.

Kion la ŝtato faru kaj ne faru?

La baza ideo de Smith estis, ke la ŝtato intervenu malpli en la ekonomian vivon ol ĝi faris en la tiutempa Britio, kie la merkantilismo estis la reganta ekonomia doktrino. Oni trovas tri ĉefajn argumentojn.

Unue Smith kritikis la merkantilismon ĉar ĝi kaŭzis malbone rendimentantan lokadon de la produktadfaktoroj, kaj la privilegioj de la korporacioj kaj la koncesiitaj monopoloj favoris nur unuopajn mastrojn kaj komercistojn je la kosto de la plimulto de la popolo.

La dua argumento, kiun oni ankoraŭ aŭdas en politikaj debatoj, temas pri la kapablo de la ŝtataj organoj detale reguligi la ekonomion por la bono de la popolo.

Trie, Smith rigardis servojn kiel iusencan neproduktivan laboron. La laboro de oficistoj estis tia.

Tio, kion ni diris, ne signifas, ke Smith volis forigi ĉian ŝtatan agadon. La ŝtato havu tri ĉefajn devojn, sed krome ni trovas diversajn aliajn ŝtatintervenojn, kiujn Smith estimas.

La unua ĉefa devo estas protekti la socion kontraŭ atakoj de aliaj socioj, t.e. zorgi pri defendo. La dua devo estas zorgi pri interna ordo kaj juĝado en la lando.

Tiujn du devojn ja havis eĉ pure “noktogardista ŝtato”. Sed per la tria devo Smith foriĝas de tia ŝtato. Temas pri “starigo kaj tenado de tiuj publikaj institucioj, kiuj, kvankam ili povas esti plej avantaĝaj por granda socio, tamen estas de tia naturo, ke la profito neniam povus sufiĉi por repagi la elspezojn al individuo aŭ malgranda nombro da individuoj, kaj pri kiuj oni pro tio ne povas atendi, ke individuo aŭ malgranda nombro da individuoj ilin starigu aŭ tenu”.

La tria ŝtata devo inkludas tiajn utilaĵojn kiel ŝoseojn, havenojn, pontojn, kanalojn, poŝton, edukadon, ktp.

Krom la tri ĉefajn ŝtatajn devojn, oni trovas dise en la libro ankaŭ diversajn ekzemplojn de ŝtataj intervenoj, kiujn Smith evidente apogas kaj kiuj plifortigas la imagon pri Smith kiel pragmatisto kaj ne kiel dogmema pledanto por laissez faire.

Smith apogis la principon pri libera komerco inter la nacioj, sed eĉ tiu ne estis sankta por li. Ekzistas laŭ li okazoj, kiam oni per doganoj kaj aliaj rimedoj apogu la enlandan produktadon. Tian okazon oni havas, kiam iu branĉo estas necesa por la nacia defendo. Sekve li karakterizas la Navigacian Akton de 1651 — unu el la plej konataj aktoj kontraŭ libera komerco — kiel “eble la plej saĝan el ĉiuj komercaj reguloj en Anglio”. Ĝi garantiis, ke troviĝos lertaj britaj maristoj kaj granda ŝiparo, kiuj estas gravaj por la nacia defendo.

La sekvantoj de Smith

Smith fariĝis skolkreanto. El liaj sekvantoj en la klasika skolo, Say, Malthus, Ricardo kaj John Stuart Mill estas tiuj klasikuloj, kiuj kune kun Smith havis plej grandan internacian influon.

Say, franca sekvanto

La franco Jean-Baptiste Say studis la verkon Riĉeco de nacioj, de Smith, kiam li estis ĉirkaŭ dudekjara. Dek kvin jarojn poste li publikigis sian propran Traité d’économie politique (Traktato pri politika ekonomio, 1803). Tiu ĉi duvoluma verko forte kontribuis al la disvastigo de la ideoj de Smith sur la eŭropa kontinento, kaj pere de angla traduko ankaŭ en Nord-Ameriko.

Malthus, pesimisto

La anglo Thomas Robert Malthus estis ordinita pastro antaŭ ol li en 1805 fariĝis profesoro pri historio kaj politika ekonomio. Li estas konata precipe pro sia demografia teorio, sed li poste donis gravajn kontribuaĵojn ankaŭ al la cetera ekonomiko.

La plej konata verko de Malthus estas An Essay on the Principle of Population (Eseo pri la principo de loĝantaro, 1798). La pesimisma demografia teorio, kiun li prezentas tie, estis esence apogita de Ricardo kaj Mill. Pli malfrue ĝi estis la bazo por la neomaltusanismo.

La esencon de la eseo ni trovas en kelkaj citaĵoj: “Mi kredas, ke mi povas juste eldiri du postulatojn. Unue, ke nutraĵo estas necesa por la ekzisto de la homo. Due, ke la pasio inter la seksoj estas necesa kaj restos preskaŭ en sia nuna stato.”

Iom poste li diras: “Kiam la popolo estas nebridata, ĝi kreskas laŭ geometria progresio. Vivrimedoj kreskas nur laŭ aritmetika progresio. Iometa kono pri numeroj montras la grandegon de la unua potenco kompare kun la dua.”

Kio rezultas el tio? Ja mizero kaj malvirtoj.

Ricardo, reputacia

Eble David Ricardo ne estis same epokofara kiel Adam Smith; li ja multe apogis sin sur Smith. Tamen, la reputacio de Ricardo kiel ekonomikisto estas almenaŭ tiel bona kiel la reputacio de Smith pro la sagaceco kaj klareco de lia analizo.

Unu ideo de Ricardo retroviĝas preskaŭ neŝanĝita en modernaj lernolibroj pri ekonomiko. Temas pri lia teorio pri kompara avantaĝo en internacia komerco. Ricardo uzas ekzemplon, kie Portugalio estas pli efika ol Anglio kaj en vinoproduktado kaj en ŝtofoproduktado. Li montras, ke malgraŭ tio Anglio povus profiti de specialiĝo pri ŝtofoproduktado, kaj vendi parton de la ŝtofo al Portugalio, dum Portugalio povus profiti de specialiĝo pri vinoproduktado, kaj vendi parton de la vino al Anglio.

Unu el la kondiĉoj estas, ke Portugalio estas relative pli supera en la vinoproduktado ol en la ŝtofoproduktado. Eli Heckscher, Bertil Ohlin, Wolfgang Stolper, Paul Samuelson kaj aliaj pluevoluigis en la 20a jarcento la teorion pri kompara avantaĝo, i.a. per enkonduko de pli da produktfaktoroj ol laboro en la analizo.

Mill, la apogeo

Per John Stuart Mill la klasika skolo atingis sian apogeon. John Stuart Mill efektive estis filozofo, edukita en scienca pensado jam kiel infano de sia patro James Mill. Li estis elstara reprezentanto de la utilismo, t.e. de doktrino laŭ kiu la agoj de la homo estu gvidataj de la komuna aŭ privata utilo de la agoj.

Lia On Liberty (Pri libereco, 1859) multe signifis por la ĝenerala opinio pri parollibereco kaj preslibereco kaj la rilato inter la individuo kaj la ŝtato. La laissez-faire-sinteno de Mill estis pli evidenta koncerne opiniesprimojn ol koncerne ekonomiajn kaj socialajn demandojn.

Estas apenaŭ mirige, ke Mill kiel ekonomikisto preferis sufiĉe vastan analizon, kiun enhavas lia Principles of Political Economy (Principoj de politika ekonomio, 1848). Eĉ se li, pri pure teoriaj ekonomikaj demandoj, baziĝas ĉefe sur Ricardo, lia cetere vasta socianalizo pli memorigas pri Smith.

Same kiel la plej multaj aliaj klasikuloj, Mill antaŭvidas estontecon sen ekonomia kresko. Tia stato laŭ Mill ne certe estas malbona. Ĝi povas signifi, ke la homo, liberigita de la penso pri ĉiam kreskanta materia nivelo, trovas trankvilon por pli noblaj celoj.

Bo SANDELIN

[en kadro aŭ kiel piednoto:]

Navigaciaj Aktoj

La Navigaciaj Aktoj estas leĝoj, kiuj estis farataj de la angla parlamento en la 17a kaj 18a jarcentoj por helpi kaj protekti la anglajn industrion kaj komercon kontraŭ la eksterlanda konkurenco. La origina akto datiĝas de 1651 kaj postulas i.a., ke importo al Anglio okazu per anglaj ŝipoj aŭ ŝipoj de la eksportanta lando. En postaj aldonaj aktoj la komercado de diversaj varoj estas reguligita. La fina nuligo de la Navigaciaj Aktoj okazis en 1849.

(ergens in kadertje)

Pli ampleksa versio de tiu ĉi serio estos eldonita printempe de la germana eldonejo Leins Verlag sub la titolo “La historio de ekonomika pensado”.

Celtrafa milito

Stefan Maul (MONATO, 2000/11, p. 3) skribas, ke li malaprobas la atakojn de NATO kontraŭ Jugoslavio kaj ke NATO ne atingis sian celon forpeli Milošević. Miaopinie ne povis esti la celo de NATO lin forpeli, ĉar ankaŭ en la golfa milito usonanoj kaj britoj ne sukcesis forpeli Saddam Hussein. Sendube la atakoj de NATO kaŭzis multajn suferojn al la serba loĝantaro, sed diru al mi alian eblan rimedon por devigi Milošević ĉesigi sian buĉadon kaj masakradon en Kosovo?! Laŭsperte Milošević komprenis unusolan lingvon, tiun de perforto kaj milito; li nur reagis, kiam oni respondis per la sama lingvo. Mi tute ne konsentas kun Maul, ke la atakoj de NATO estis vanaj: sen ili ni ankoraŭ hodiaŭ havus centmilojn da Kosovo-albanaj fuĝintoj en tuta Eŭropo kaj serboj estus konkerintaj tutan Kosovon por tie loĝigi plene serban loĝantaron; Kosovo-albanoj ne estus povintaj reveni al siaj hejmoj. Cetere, nur per perforto kaj militrimedoj oni ĉesigis militon en Bosnio. Sen la NATO-atakoj serboj eĉ hodiaŭ glorus Milošević kiel heroon, kiu sukcesis konstrui grandan serban ŝtaton kun tute serba Kosovo: tio ja estis lia celo.

Luciano ORTELLI, Svislando

Vatikano rebatas (1)

Laŭ Dominus Jesus: “Dio volas ke ĉiuj homoj estu savataj kaj atingu la konon de la vero” (22 kaj 1 Tm. 2,4)... Por tiuj, kiuj ne estas formale kaj videble anoj de la (katolika) Eklezio, la savo de Kristo estas alirebla danke al graco kiu lumigas ilin adekvate al ilia interna kaj media situacio (20)... Oni ne ekskludu la agadon de Kristo kaj de la Spirito ekster la videblaj limoj de la Eklezio... La Regno rilatas ĉiujn: la personojn, la socion, la tutan mondon (19)...” (MONATO, 2000/11, p. 18) Se tio estas en “Dominus Jesus”, ĉu vere la Katolika Eklezio kondamnas miliardojn da homoj vivintaj, vivantaj kaj vivontaj al la infero? Ni estu seriozaj. Ni legu la originan tekston. Ni ne tro fidu je la amas-komunikiloj, kiuj en la tuta mondo ofte mislegas, resumas... kaj kuiras laŭplaĉe!

Antonjo GAMBUTI, Italio

de Higinio García

El la atesto de Mustafao Vanesavir’, submastro

dum laborkunveno por persona kreskado de mezaj kadroj

la 10an de laboralo ’86

Ĝuste: kvazaŭ diulo en sia mistika migdalo. Stefankarlo ĉiam ŝajnis al mi dio, kiam li sidis ĉe sia skribotablo, kadrita de la alta dorsapogilo de lia fotelo, milde lumigata de la ovala fenestro malantaŭ li. Li estis ĉirkaŭata de l’ fumoj de sia pipo, kiuj dancis, oni dirus, laŭ la mallaŭta klasika etosmuziko. Li ĉiam estas ĉirkaŭata de etosmuziko, klasika kaj mallaŭta. Kaj de l’ fumoj de sia pipo. Tio helpas al li sin koncentri kaj aktive aŭskulti. Li plaĉe ridetis, sed ne parolis al mi. Li, laŭkutime, aktive aŭskultis, ĉar li sentis ke mi bezonis esprimi min. Tio estis la vero, kaj mi malkovris al li ĉiujn miajn emociojn. Mi diris al li:

“Mi sentas ke se mi dirus al ŝi ke ŝi foriru, ŝi foriros, kaj ŝi neniam revenos. Sed mi neniam tion diros al ŝi. Ĉar mi estas alkroĉita al ŝi, mi bezonas ŝin tiom, kiom ŝi bezonas mian vivsukon, mian vivon. Ĉu vi scias, Stefankarlo? Ŝi ne havas propran vivon. Ŝi estas vampirino. Ĉu vi scias ke ŝi vivas elsuĉante, krom la sango, la ĝojon kaj la vivenergion de la aliaj? Kaj nun, mi ne scias kiel akumuli sufiĉe da energio por nutri tiun frenezon mian nutri ŝin”.

Li, Stefankarlo, kun tiu saĝeco kiun li havas, elpompis fumon el sia pipo — kaj mi, malpie, mi tion konfesas al vi, malpie mi esperis ke ĝi estos estingita. Vane. Stefankarlo divenis miajn pensojn — kaj triumfe lanĉis zeniten iujn fumcirkletojn.

“Ne, Mustafao Vanesavir’”, tion li diris al mi, “mia pipo ne estingiĝis. Fakte, ĝi estingiĝas nur kiam la tuta tabako jam forbrulis. Evidente, necesas ami sian pipon kaj bone scii kiel ĝin fumi...”

Jam, nur rigardante la fumon, mi iĝis pli paca, pli serena. Kia mistero enestas en tiu pipo kiun Stefankarlo nur unufoje ekbruligas, kaj tamen ĉiam kaŝe brulas? Stefankarlo ankaŭ divenis kion mi demandas al mi mem. Li akomodiĝis plenigante la tutan fotelon (li ĉiam akomodiĝas por diri ion gravan, mi bone konas lin).

“...Kiel necesas ami kaj funde koni virinojn”, li diris al mi, “se oni ne volas ke la amo estingiĝu. Jes. Vanesa suferigas vin. Sed, se ni pozitivizu la aferon, tio montras ke ŝi ne estas indiferenta por vi. Ke vi amas ŝin. Ke ŝi amas vin. Ke amo, eĉ senfume, brulas”.

“Ĉu min? Ke ŝi amas min?”, tion mi demandis al li.

“Evidente. Ĉu ŝi ne ĉiufoje revenas? Ĉu ŝi ne ĉiam rakontas al vi kun kiu ŝi estis kaj kion ŝi faris dum siaj eskapoj? Ĉu tio ne montras ke, funde, vi estas ŝia plej intima komplico? Nur, vi havas tro varman sangon, kiu facile bolas: sangon de ĉasisto karnovora. Manĝu terpomojn kaj evitu viandon. Ĉu vi scias ke Adam Smith asertis ke irlandaj junulinoj bonfartas fizike kaj anime ĉar ili sin nutras precipe per terpomoj? Kaj meditu. Ĉu oni jam donis al vi mantron? Kredu min, Mustafao, ne divorcu. Ŝi ne meritas tion. Ni ĉiuj en la Departemento amas kaj ŝatas ŝin. Kaj ni ĉiuj ĵaluzas vin, ĉar ni scias kiom ŝi povas esti oferema kaj sindona”, tion li respondis al mi.

Stefankarlo pivotigis sian grandan fotelon, turnis al mi la dorson, kaj koncentriĝis en sia komputilo, por lasi al mi la tempon (mi bone konas lin) konscii miajn emociojn. Tiam, mi sentis kiom mi amas mian direktoron, mian amikon. Ne, ne kiel oni amas virinon, ne konfuzu ĉion. Ne kiel mi amas Vanesan. Kaj jes, mi amas Vanesan. Sed tio estas komplementa amo. Masklo kaj ino. Pozitivo kaj negativo. Jango kaj jino. Oni suferas kaj suferigas per tiaj altiroj. Kontraŭe, mi amas Stefankarlon per natura vibrado, per natura pozitiva kunvibrado inter mi kaj li. Per identigo. Mi bezonas lin kiel membro la korpon, kiel ero la tuton.

Mi jam sentis tion — ne ekzakte tion, sed ion iel kvazaŭ ion tian — antaŭlonge, en la Lernejo, dum Meditado, per la mantro kiun la guruo donis al mi: “imu-uri” (kiel sciis Stefankarlo ke mi havas mantron?). Kvankam ne estis necese, la guruo, kiu estis tre klera viro, diris al mi ke tio, en la antikva usona, signifas “Mi estas vi, vi estas mi(1)”. Nun, tiu mantro plene sencas. Oni povas diri ke mi kaj Stefankarlo havas la samajn emociojn, la saman manieron vidi la mondon... kvazaŭ mi kaj li estus du korpopartoj de unu sama estaĵo.

Ververe, ni ĉiuj estas la sinergiaj membroj de Natura Entrepreno, de la Uzino. Kaj, kiel ĉio en la Naturo, ni ĉiuj estas necesaj al ĉiu alia. Ĉiu estas en ĉio ĉar ĉio ĉeestas en tio...: mi volis diri... sed vi komprenas min, ĉu? Mi konscias la Ĉion en mia koro, mistike kaj holisme(2).

Nu, Vanesa tiajn aĵojn ne komprenas. Ŝi eĉ ektimas min, ĉar ŝi insistas ke mi havas demonon. Jen vampirino kiu akuzas normalan viron havi demonon! Ĉu vi tion kredus! Certe, ŝi revenas al la superstiĉoj de sia naska sovaĝa stepo. Alifoje, kiam ŝi reprenas pli civilizitan vortaron, ŝi insistas ke mi havas “viruson”. Eble oni diradas tion al ŝi ĉe l’ tavernoj de l’ laboristaj kvartaloj, kie ŝi nun iras ĉasi siajn amorantojn. Ja, estas legendo ĉe l’ simpluloj ke la pilolo de Profesoro Ŝvumka, la Direktoro pri Sentomanaĝerado, vi jam scias, tiu pilolo kiun la Uzino donacas al la edzo dum geedziĝoceremonio por plifortigi amon al la edzino, fakte plifortigas amon al la estro. Absurdaĵo. Ĉu necesas enmeti demonon aŭ viruson en pilolon por ke oni amu kaj obeu sian superulon? Ĉu homoj — almenaŭ, civilizitaj homoj — ne emas nature, volonte, spontanee, reflekse obei?

Estas vere ke, lastatempe, mia flarsenso tiel perfektiĝis, ke mi kapablas nun diferencigi la odorojn de Stefankarlo en distanco de dek metroj kaj percepti lian animstaton, liajn zorgojn kaj dezirojn, nur flarante la aeron. Sed ankoraŭ tio estas normala afero. Mi iam vidis holovidprogramon kie oni eksplikis ke animstato influas digestadon. Kaj ne necesas esti ia klerega Doktora Moŝto por kompreni ke oni digestas en la digesta aparato, kies ekstremo estas ĝuste la plej odorelsenda parto de l’ korpo. Kie diable la demono? Kie estas la viruso? Ĉu ne simpla sens-akreco?

Ankaŭ estas vere ke, nun, mi flaras kion mi devas fari antaŭ ol Stefankarlo ion ajn indikos al mi. Tiel, ke oni dirus ke, ankaŭ li, ektimas min. Ne, li ne evitas min. Nia direktoro tro bezonas subulon kiu flaras la farendaĵojn antaŭ ol ili estas diritaj. Sed li estas maltrankvila. Ekzemple, kiam mi devas preni dosieron en la ŝranko malantaŭ li, mi jam rimarkis ke li manovras por neniam turni al mi la dorson. Eble, pro tio ke li ne volas ke mi eltrovu novan taskon tuj farendan.

Kaj, ĉar mi flaras ke Stefankarlo estas maltrankvila, ankaŭ mi estas maltrankvila.

“Sed diru, Mustafao, kio okazas al via kapo?”

“Mia kapo? Ĝi estas tie, kie ĝi estis ĉiam. Almenaŭ, tio estas kion mi pensas. Aliaj povas pensi alimaniere, ili estas liberaj, kaj mi respektas ilian opinion”, tion mi respondis al li. “Nu, kio do, pri mia kapo?”

“Hm...”

El la esprimado de Vanesa Mustafaoa, vampirino

dum grupdinamiko por seksaj minoritatoj

la 15an de hipotekalo ’87

Mi kuŝas kun multaj buboj. Sed neniu, kredu min, neniu min amoras kiel amoris min tiu ulo.

Kun Stefankarlo kaj la aliaj samsukeraĵoj, mi kuŝas por plenumi mian devon de bona edzino, por puŝadi la karieron de mia edzo. Ho, tio ne estas facila devo, mi ĵuras: mi abomenas tiun skolopendron ĝismorte. Mi abomenas lian manion relativizi niajn rilatojn, maksimumizi nian plezuron — ho jes, “relativizi” kaj “maksimumizi”, li diras. Tio estas, li eksplikis al mi enlite, pli sinergia, pli scienceca kaj pli poraktiva ol simplaj “igi”-; mi abomenas lian blankizitan rideton, lian brilizitan hararon, lian viagrizitan kaceton: mi abomenas ĉion; ĉe li, ĉio deziregas al mi mordi lin ĝis elsuĉi lian tutan sangon. Sed estas neeble. Nur gustumi tiun siropon estas kiel engluti tutan poton da senpana marmelado. Oni restas marmeladizita kaj oni vomas dolĉaĵojn dum tuta semajno. Ne, kredu min, mi amas nek Stefankarlon nek lian sangon: se mi amoras lin, estas nur pro tio, ke mi amas mian edzon, kies karieron mi devas puŝi, ĉar mi estas lia laŭleĝa edzino.

Sed kien iras tiu kariero...? Oni vere povas diri ke ĉe l’ diablon...

Kun la Anarĥiisto — havu li bonan reenkarniĝon, povruleto! — mi kuŝis... bone, ĉar lia sango, kun tiu herbo kiun li fumis, havis siaspecan spicon. Sed precipe, antaŭ ĉio, por boligi la sangon de mia Mustafao, ĉar vi scias ke li malamegis la Anarĥiiston. Ho, kompare kun tiu ĥemiaĵo, kiom nature spica, kiom ŝpruca kaj ŝaŭma estis la pika, la sala sango de mia ĉasinto kiun mi tiom amis, de mia Mustafao, kiam ĝi bobelis kaj supris al mia kapo kvazaŭ ĉampano!

Ĉe mia naska stepo, antaŭ ol Mustafao ĉasis min, mi frandis nur ratojn kaj hundojn. Sed de kiam li ligis min kaj perfortis min kaj civilizis min, kaj mi unuafoje pikis al li la gorĝon kaj suĉis iom da lia sango, li konigis al mi la guston de vira sango, de sango bolanta pro kolero kaj frustracio. Li amigis kaj ŝatigis al mi la homaron kaj la civilizacion.

Nur lastatempe, ĉar Mustafao preskaŭ ĉiam estas tro okupata je sia laboro kaj pri sia Stefankarlo, mi hantas laboristajn drinkejojn ĉe mallumaj stratetoj, por ĉasi iun naivan amĉasiston, kies sangon mi devas rapide elsuĉi antaŭ ol ĝi glaciiĝos pro teruro. Vi komprenu: laboristoj estas la solaj kies sangon oni povas elsuĉi ĝismorte, pro tio ke ili ne pagas sufiĉe kostajn asekurojn por ke iliaj familianoj persekutu. Sed ankaŭ tion mi faradas nur por min distri, kaj samtempe maltrankviligi mian ulon, ĉar mi konas lian timon, ke min trafu viruso. Ĉu li rajtas paroli, li!

Sed fine, nek la lacerta viskozaĵo de Stefankarlo, nek la vejnaj ĥemiaĵoj de la Anarĥiisto, nek la glacia likvaĵo de tiuj kelkaj uloj kiuj komencis sian vesperon sur la lito kaj ĝin finis en ĉerko, iam donis al mi tiun ardan plezuron kiun estigis ĉe mi la sango de mia viro... kiam mi ankoraŭ estis lia predo, kiam li ankoraŭ estis mia viktimo!

Mi jam faris ĉion por rekonkeri lin. Vane.

Mi paŭtas kaj min enfermas en ŝranko: li komprenas kaj akceptas min tia, kia mi estas. Mi frakasis lian novan veturilon en trafika akcidento: tiaj aĵoj okazas. Mi perdas liajn ŝlosilojn: li farigos aliajn. Mi aĉetas vestaĵojn kiujn mi surmetas nur unu fojon: li trovas min bela. Mi ŝanĝis la tutan meblaron sennecese; mi butikumas per lia karteto ĝis transpaso de kreditlimo; mi aĉetas... eĉ librojn mi aĉetas: li redatigos siajn partopagojn.

Mi faras scenojn kaj ĵetas al li legomojn dum liaj meditadoj. Li: nek frapon, nek krion. Ne la plej etan koleron, eĉ ne malpaciencon. Li digestas siajn terpomojn kaj sian mantron kun sia nervoziga serena rideto. Kaj kun tiu sama rideto, foje, sed malofte, li prenas min je la talio: “Ĉu tentus vin ke ni iru en la liton?” Nun, li parolas kiel la Stef... Li amoras min kiel edzo zorgema pri l’ bezonoj de sia edzino devas fari: malrapide, ĝentile, ĝis fine li prezentas al mi la gorĝon, por ke mi atingu, por ke mi elvivu mian orgasmon (“elvivu”, li diras nun, kiel... divenu, do, kiu nun instruas al li fikadon). Nu, spite lian tenerecon (ŝajnas, ke nur tio gravas, tenereco), mi elvivas nek mian orgasmon nek lian organon (ĉi tiu, se diri la veron, estas ĉiufoje pli mola kaj malpli volumena): nur etan naŭzon, ĉar lia sango, de sala kaj spica, iĝas nun forpuŝe dolĉaĉa kaj varmeta. Precipe, mi pensas, kaŭze de tiuj terpomoj kiujn la Stefankarlo konvinkis lin manĝi, ĉar la Granda Profeto Adamo Smit diris ke ir ... teraj junulinoj, aŭ io sama, bone animis pro tio, ke ili estis farĉitaj per terpomoj antaŭ fizikado. Nu, bone, mi ne estas certa pri l’ dirado de l’ Granda Profeto Adamo Smit. Sed pri tio, ke nun mia ulo estas farĉita per terpomoj, pri tio, mi estas certege certa.

Li simias la Stefankarlon, kiu hantas lin, kiu obsedas lin, kiu fine posedos lin. Ĉu vi kredus ke mia viro, mia Mustafao, ĵetis al mi ke, inter mi kaj li estas nur interŝanĝo de energio, ĉiam de li al mi? Kaj ke, inter sia Stefankarlo kaj li, estas poraktiva sinergio por produkti kaj evolui? Kia umo estas “poraktiva sinergio”, ĉu vi povas tion diri al mi? Satana aŭ virusa afero: kiel vi volu. Li certe perdas sian kapon. Almenaŭ, ŝajnas al mi ke ĝi malgrandiĝas, kiel lia virilo.

Nun, mi timas lin. Mi kredas ke li havas demonon. Aŭ tion kion vi, la civilizitaj, nomas viruso. Estas la sama afero. Ni ĉiuj en la stepo scias ke la plej teruraj demonoj estas la plej malgrandaj, tiuj kiujn oni ne povas vidi.

Ho Patro Vlad-Drakulo! Se estas vere ke vi ankoraŭ vivas dum plenlunaj noktoj, venu, helpu vian filinon!

El la komuniko de Zefiro Lapalpo, motivologo

dum perfektiga kunsido de psikoteĥnologoj

la 22an de bilancalo ’89

Malgraŭ ĉies supozoj, Stefankarlo venis. Kaj ĉiu aplaŭdis tre forte, ĉar la tuta dungitaro sciis, ke li vere ne havas tempon, ke tempo de ekzekutivo ĉiam estas peze hipotekita.

Sed Stefankarlo, kiel Departementestro, ne povis ne meti sin sur la saman nivelon kiel siaj subuloj; li faris miraklon: li etendigis la tempon, li venis kaj li restis.

Kaj ne nur dum la oferado de pojnholovidiloj al la ĉijaraj pensiitoj, je la sepa. Kaj ne nur dum la skeĉoj pri la ĉijaraj departementaj okazaĵoj je la oka. Kaj ne nur dum la tostoj je la deka.

Kiam je la dekunua oni mildigis la lumon ĝis preskaŭ nevidebleco kaj oni intensigis la sonon ĝis preskaŭ surdigo, li ankoraŭ restis, kaj ĝentile dancis kun Amelia, kun Ĉarlena, kun Jasmena, kun Karino, kun Lajla, ...kun Veronika. Fidante miajn konsilojn, mi devas diri, de ĉiam li sin devigas danci, kaj, laŭeble, kuŝi kun la edzinoj de siaj subuloj, por esperigi al ili karierpuŝon kaj motivi produktivecon. Eĉ kun mi li dancis tangon, ĉar li ne havas masklistajn antaŭjuĝojn.

Je la unua, post la tangoj, preskaŭ ni ĉiuj estis torsonudaj. Nur Mustafao jam estis tute nuda. Tamen, li ne dancis: li sin tenis en angulo de l’ salono, kaŭre, kun la mandorsoj surtere kaj la okuloj fermitaj, oni dirus gluitaj. Lastatempe lia aspekto multe ŝanĝiĝis. Lia kranio estis konuse pintiĝinta, kaj liaj palpebroj pli kaj pli fermiĝis pro miopeco. Fakte, mi pensas ke li tiutempe estis preskaŭ blinda. Kiam oni tion rimarkigis al li, li respondis “Sed mi kompensas per mia flaro. Nu, kio do, pri miaj okuloj?” En tiu momento, li estis flaranta per siaj grandiĝintaj naztruoj, kiuj etendiĝis preskaŭ sur la tuta vizaĝo (li denaske estas iom platnaza, sed lastatempe, lia nazo estis preskaŭ manĝita de l’ naztruoj)... sed kion mi estis diranta... ho, jes, li flaris en la direkto de Stefankarlo kaj Vanesa. Malgraŭ la milda lumigo, aŭ eble pro tio, oni bone vidis lin, ĉar ŝvito densa kiel vazelino elgutis el lia kranio kaj briligis lian tutan korpon.

Je la tria, dum la slovoj(3), ni estis nudaj. Nur kelkaj aliaj kaj Stefankarlo surhavis ankoraŭ sian pantalonon.

Li ankoraŭ kaj ankoraŭ slovis kun Vanesa, karespalpis, knedis ŝin. Ŝi lasis Stefankarlon fari, malgraŭ siaj enuo kaj senplezuro, pro ia lasta heroa strebo savi sian edzon. Mi scias tion, ĉar mi bone konas Vanesan: ni kune ĉeestis kelkajn grupdinamikojn por seksaj minoritatoj. Ne, ne ke ni gejoj... Ho, jes, mi volis diri ke Stefankarlo slovis kun Vanesa. Ŝi eĉ ridetis. Sed estis minaco ĉe ŝiaj kojndentoj. Mi sentis ke, antaŭnelonge, ni havos novan departementestron.

La dancejo estis malgranda, la dancantoj estis premataj inter si.

Tial, kiam Stefankarlo sentis karnan pinton plumbalai liajn gluteojn, li distre rigardis. Li vidis nur la nukon de slovanto tiel okupata kiel li mem. Mi supozas ke li pensis pri hazardo: ekscitita dancanto, komponante dancfiguron, turnis la dorson al sia partnerino. Tamen, dum slovo? Eble li eĉ pensis ke mi, tro drinkinte, uzis miajn ŝancojn. Kvazaŭ li ne scius ke mi drinkas nur ceposukon, por ne toksigi mian perceptokapablon! Ĉu mi diris ke li ne havas masklistajn antaŭjuĝojn? Ne, mi ne volas diri ke Stefankarlo estis konscie gejofobo, ne, sed... Bone, mi daŭrigas.

Estis malfacile al li rigardi malantaŭen, ĉar nun Vanesa ekpiketis al li la gorĝon, eble kun la intenco fine elsuĉi lian tutan sangon. Ŝi eble estis decidinta fini “la” Stefankarlon, eĉ riskante diabeton. Mi sentis tion. Sed antaŭ ol ŝi eltirus el li la plej etan sangoguton, li paliĝis kaj komencis tremi, ĉar la karna pinto pli kaj pli bekis lian pugon, pli kaj pli inter la du gluteoj.

Li reagis kun furoro. Li frapis malantaŭ sin per sia tuta forto. Malgraŭ la muziko, oni ĉie aŭdis la frapon. La apudaj paroj ĉesis danci, kaj oni lasis malplenan spacon ĉirkaŭ li. Ankaŭ Vanesa, kiu jam de longe antaŭsentis tion, kio fine okazis, sin retiris, venkita kaj deprimita. Embarasite, li rigardis ĉirkaŭen, sed vidis nenion.

La karna pinto frotetis liajn genuojn. Estis la kranio de Mustafao.

Mustafao, el kies naztruo fluis fadeneto de sango pro la ricevita frapo, kies lango pendadis por tuja obeo, rigardis la ĉefon per okuloj larmetantaj pro sufero kaj amo, atendante... fakte, postulante lian decidon.

Neniu dancis plu. Por malstreĉi la atmosferon, mi ŝanĝis la slovon al duoblapaŝo(4) kaj klakis laŭritme per la manoj. Aliaj akompanis min, kuntrenante la tutan ĉeestantaron bati la duoblapaŝan ritmon. Tiel, mi celis ke ĉiuj motivigu Stefankarlon kaj Mustafaon kreative surpreni sian evoluon, ĉar, kiel vi certe scias, la unua leĝo de l’ motivologio estas ke oni devas sentigi al la motivenda, aŭ motivendaj tiukaze, ke oni persone estas implikata en ties... Pardonu. Mi daŭrigas.

Kvankam Stefankarlo estis nek gejo nek duseksulo, sed klare kaj definitive heteroseksa — ho, mi bone tion scias! Tia bela viro! — , Vanesa malaperis el lia konscio. La mantro de Mustafao onde plenigis lin: “imu-uri”: “mi estas vi, vi estas mi”.

La sensaco ne devis esti malagrabla. Ĝi devis esti kvazaŭ ondo de homa empatio, de varma kompreno estus invadanta lin. Kvazaŭ lia korpo estus ŝanĝiĝanta de fermita al malferma surfaco. Kvazaŭ la universa vibrado estus eniranta en lin tra liaj oreloj, liaj naztruoj, lia buŝo.... Kvazaŭ la Destino estus frapanta, per tiu karna pinto, je la sola pordo de lia korpo kiu ĝis nun restis fermita por la Ĉio. Mi bone konas, pro sperto kaj empatio, kion oni kaj kiel sin sentas, kiam la Destino frapas je la pordo. Do, mi pli laŭte batis la ritmon, kuntrenante la aliajn, por helpi Stefankarlon malfermi la pordon por lia destino. La motivologia literaturo demonstras, kaj mi estas persone konvinkita, ke malapero de estro motivigas subulojn, ĉar ĉi tiuj esperas anstataŭi lin. Cetere, bonvolu rimarki, ke mia laboro de teĥnologo pri motivologio ne estas motivi nur ekzekutivojn kaj submastrojn, sed ankaŭ la tutan... Sed mi alvenas al la fino.

Mustafao, do, levis la dekstran manon, kaj karesfrotis la kruron de Stefankarlo. Oni pli kaj pli forte batis la ritmon de l’ duoblapaŝo. Poste, ankoraŭ kvarpiede, li retiriĝis de Stefankarlo. Evidente, ĉi tiu ne povis plu rezisti al la kosma konscio kiun revivigis ĉe li la ritmoj de l’ marŝo kaj de l’ manklakoj. La kunfandiga amo de l’ profunda Mi fine venkis la narcisecan amon de l’ supraĵa egoo. Li finvenkis sin, malrapide demetis sian pantalonon, ĝin turnis per sia montra fingro, kaj lanĉis ĝin, triumfe, for de si, al Vanesa, kies vizaĝon ĝi frapis. Ŝi ĉesis plori, kaj restis statue senmova. Iuj aŭdis ŝin sibli “Mi kaptos vin, skolopendro”. Li, majeste, levis la manojn kaj la kapon ĉielen, turnis la dorson al ŝi kaj genuiĝis, kvazaŭ gladiatoro kiu spitas sian kontraŭulon. Tiam Mustafao, sin impulsinte sur la muro de l’ salono, ĵetis sin en sian superulon, kies lasta korpa pordo, jam sufiĉe malfermita, refermiĝis ĉirkaŭ la kolon de l’ subulo.

La ĉeestantoj, parto da kiuj jam vidis tiajn scenojn, freneze aplaŭdis kaj kriegis “o le!”, kiel al gladiatoro.

La nova estaĵo ĝojbekis kaj forkrablis okpiede, zigzagante, neniu scias kien, por kompletigi sian metamorfozon.

Kaj nun, por fini, permesu al mi unu lastan rimarkon. Se la destino de Stefankarlo, kiel la Destino ĉiam faras, ne estus tiom ĝustatempe frapinta je la pordo; aŭ se Stefankarlo estus rezistinta al ĝi, li antaŭnelonge estus ricevonta sian sesmonatan kompensan salajron, ĉar la Departemento de Varneniigo devas esti aneksita al la Fako de Prezoprotekto. Sed li tion ne sciis.

Jen, mi sendramigis la krizon.

Dankon pro via atento.

NOTOJ DEL ĤRONIKISTO:

(1) Mustafao Vanesavir’ transdiras tie la hipotezon de la tiutempe aŭtoritata usonologo Ŝinto Ĉen, laŭ kiu “I M U U R I” estus grafio simpligita el “I am you, you are I”. Nuntage, tiu hipotezo estas konsiderata kiel lerta kaj brila, sed nesufiĉe konvinka, ĉar ĝi ne eksplikas la parapsikan efikon de la mantro. Oni diskutadas pri bogomila ekpreĝo, santeria sorĉo aŭ sumera rita formulo (Noto de la ĥronikisto).

(2) Holismo: psikoteĥniko por konscii la organizan Principon de la Naturo.

(3) Slovo: malrapida ritmo, kiun la paroj dancas brakumitaj.

(4) Duoblapaŝo: ne tro rapida, sed brila marŝo, ludata dum paradoj kaj triumfoj de gladiatoroj.

BALKANIO

Pliigita aktivado de LUKoil

En la kulmino de la preza ŝoko en la merkato de kruda petrolo, la rusa kompanio LUKoil komunikis, ke ĝi intencas plivastigi sian agadon en Balkanio per aĉeto de la rafinejo en Novi Sad, Jugoslavio. Verŝajne LUKoil komplete rekonstruos ĝin pro la damaĝoj rezulte de la bombado fare de NATO-aviadiloj dum la Kosovo-krizo en 1999.

La rusa petrolgiganto estas optimisto rilate la regulajn liverojn de krudaĵoj al Jugoslavio post la fino de la embargo. Ĝis nun LUKoil agadis en la jugoslava merkato per liverado al privataj klientoj de produktaĵoj el la rafinejo Neftohim en Burgas, Bulgario, aĉetita fine de 1999. La intenco de la rusa kompanio estas eniri ankaŭ la merkaton de Kroatio per la estigo de komuna kompanio kun INA Nafta Industria.

Dum la jaro 2000 estis investitaj en bazaj riparlaboroj kaj modernigoj de la instalaĵoj de Neftohim-Burgas 35 milionoj da usonaj dolaroj (USD). Ties profito por la unuaj ses monatoj de la jaro estas proksimume 10 milionoj da USD. LUKoil planas ĝis 2005 estigi en Bulgario distribuan reton de 150 benzinstacioj. En la jaro 2000 por tio estis apartigitaj 21 milionoj da USD. Ĝis nun estis nur ses LUKoil-benzinstacioj en Bulgario.

Krom la rafinejo en Burgas, la rusa kompanio posedas la rafinejon en Ploieşti, Rumanio. En ĝi ĝis nun estas investitaj 11 milionoj da USD, kaj la planitaj investoj ĝis 2003 faras totalon de 200 milionoj da USD. La ambicio de la rusa giganto estas komenci intertraktojn kun la rumanaj instancoj pri eventuala transportado de prilaborita petrolo ĝis Okcidenta Eŭropo laŭ rivero Danubo. LUKoil havas ankaŭ kelkajn rafinejojn en Montenegro, samkiel unu en Odesa, Ukrainio.

La estraro de la kompanio ne kaŝas siajn ambiciojn en Balkanio por plua aktivado ankaŭ en la greka, turka kaj makedona merkatoj.

LUKoil havas po tri funkciantajn miksajn entreprenojn en Kazaĥio kaj Azerbajĝano. Krome ĝi ekspluatas trovejojn de kruda petrolo en Irako kaj Egiptio.

Evgeni GEORGIEV

Estimataj gelegantoj,

ĉu vi jam renovigis vian abonon por 2001? Se ne kaj vi loĝas en unu el tiuj landoj, kie ni havas nur unu abonanton, laŭ nia statistiko ni havus ne plu 74 sed nur 73 landojn. En tiom da ŝtatoj fine de 2000 nia revuo havis minimume unu abonanton (pri nombroj de legantoj ni, kompreneble, ne scias). Inter tiuj ŝtatoj kun nur unu abonanto estas — ne mirige — pluraj afrikaj landoj kaj ekssovetiaj respublikoj, sed ekzemple ankaŭ Kolombio kaj Meksiko. Mirige estas, aliflanke, ke en Brazilo troviĝas ne malpli ol 70 abonantoj, kvankam ĝi stumblas de unu ekonomia krizo al alia. Ĉu sufiĉas kiel klarigo, ke la Esperanto-movado tie estas tre aktiva kaj forta? Enigmaj, almenaŭ por mi, estas ciferoj de kelkaj aliaj landoj: kial en Israelo ni havas nur du abonantojn, sed ses en Kubo kaj 11 en Luksemburgio, kial nur kvar en Portugalio (kiel en Ganao), kial nur naŭ en vastega Rusio, sed en Kostariko sep? Tradicie multnombra estas abonantaro en skandinavaj landoj, kvankam ili estas relative “malgrandaj”: Islando 12, Norvegio 13, Danio 22, Finnlando 23, Svedio 44. Ankaŭ anglalingvanoj estimas nian revuon, kvankam en usonangla ekzistas multaj “internaciaj” gazetoj: Usono 106 (la 4a rango en la skalo), Britio 58, Aŭstralio 28. La unuajn rangojn tamen daŭre tenas Germanio kun 219, Francio kun 155 kaj Japanio kun 131 abonantoj. La 5an lokon okupas la “hejmlando” de nia magazino, Belgio, kun 92. Nu, kiel vi vidas, MONATO ne nur laŭ sia karaktero estas vere internacia, sed ankaŭ laŭ loĝado de abonantoj.

Sincere via Stefan Maul

CIGANOJ

Mistraktataj, miskomprenataj

Ciganoj ne konsistigas homogenan popolon. Por ili ekzistas multaj lokaj nomoj: roma, manuŝe, kalè, sinti k.a.. Ili loĝas en multaj landoj (sen propra teritorio), sed malgraŭ diversa religia aparteneco ili tenas samajn familiajn valorojn. Ilia lingvo, la cigana, havas komunan bazon, sed ĝi ekzistas en la formo de multnombraj regionaj dialektoj.

La rilato de la loksidaj ciganoj (nur 5 % estas nomadoj) al la ceteraj lokaj loĝantoj karakteriziĝas per percepto de la diferencoj. Kun siaj profesioj kaj vivmanieroj la ciganoj konsistigas ekonomian kaj kulturan minoritaton en la socio de la koncerna lando. Ilia forta etna identeco krizas, se pro malriĉeco kaj politikaj obstakloj ili ne plu povas okazigi siajn festojn kaj montri sian etnan identecon.

Malgraŭ vasta ĉeesto en la loka loĝantaro en iuj landoj la ciganoj tamen havas tre limigitan potencon en landaj kaj internaciaj forumoj. Ekzemple, en Ĉeĥa Respubliko, kie ciganoj konsistigas grandan minoritaton, en la 200-membra parlamento ili disponas pri unusola reprezentanto. La sama situacio troviĝas en Bulgario, kie la ciganoj estas la dua plej granda minoritato, sed estas reprezentataj de unu parlamentano.

Interesoj ignorataj

Pli malbona estas la stato en Slovakio kaj Hungario, kie ciganoj ne havas deputitojn en la tieaj parlamentoj. Tiuj faktoj klare montras, ke la interesoj de ciganoj estas ignorataj de politikistoj en Centra kaj Orienta Eŭropo. En tiu parto de Eŭropo malkaŝe estas tolerataj rasismo kaj superstiĉoj: regas malamikemo rilate al ciganoj subtenata de publikaj eldiroj de politikistoj. Tiuj humiligas ciganojn, tiel fortigante tradicie negativan rilaton al ciganoj.

Unu el la plej grandaj tragedioj por ciganoj de la 20a jarcento estas ilia ekstermado fare de nazioj dum la dua mondmilito. Rezulte estis neniigitaj ciganaj komunumoj en pluraj landoj. Pereis ekzemple 95 % de la ciganoj en Ĉeĥio. Laŭ pritaksoj mortis tiutempe ĉirkaŭ 500 000 ciganoj. Tial ciganoj nun opinias, ke iliaj kompensaj postuloj estas justaj kaj ilia partopreno en intertraktoj memkomprenebla. Fakte, ciganoj konsistigas la solan nacion, kiu ricevis nek financajn nek politikajn nek moralajn kompensojn. Dum la mondkongreso de ciganoj fine de julio en Prago oni alvokis Germanion peti pardonon pro la mistrakto de ciganoj. Krome la kongreso postulis internacian agnoskon de ciganoj kiel memstara nacio.

La nun okazanta genocido de ciganoj en Kosovo ne eviteblas. Ciganoj tie estas devige transloĝigataj, kaj albanoj “pogromas” kontraŭ ili: oni kredas ilin aliancanoj de la serboj. Tial multaj ciganoj elmigris al Montenegro kaj Makedonio. Novaĵagentejoj informas pri mortigitaj ciganoj en Kosovo sed, malgraŭ la atento de tutmondaj amaskomunikiloj, la cigana batalo pri egalrajteco kaj homa traktado restas ekster Kosovo. Tiurilate malsukcesas internaciaj organizaĵoj: ili nek atentas nek agnoskas la persekuton de ciganoj en Kosovo.

Novestigita geto

Krome estas transloĝigataj lastatempe en Eŭropa Unio ciganoj, kiuj sentas sin nesekuraj pro malobservado de iliaj ĉiutagaj homaj rajtoj. Multaj ŝtatoj en kaj ekster EU ŝajne ignoras tian diskriminacion kontraŭ ciganoj. Ekz. en la ĉeĥa urbeto Usti nad Labem oni ĉirkaŭmetis muron ĉirkaŭ la ciganoj, ĉar ili multe bruas kaj ŝtelas: nur post longa debato la ĉeĥa parlamento decidis forigi la muron ĉirkaŭ la novestigita geto.

Negativa estas la situacio de ciganoj en Centra kaj Orienta Eŭropo post la ŝanĝo de komunismo al demokratio en 1989. Tion notis Emil Scuka, prezidanto de la Internacia Unio de Ciganoj (IUC). En Ĉeĥio, Rumanio kaj aliaj orient-eŭropaj landoj la malegaleco komenciĝas en lernejoj, kie ciganaj infanoj aparte edukiĝas, kio poste speguliĝas en alta senlaboreco inter ciganoj. Tial, pro ilia malakcepto en la socio, ili ekkrimas, kio siavice estigas rasisme motivitajn atakojn kaj perforton fare de ekstremdekstruloj. Tial ne surprizas la elmigro lastatempe de ciganaj familioj el Ĉeĥio kaj Slovakio, celantaj ricevi azilon en Kanado, Britio aŭ Skandinavio. Krome ne estas hazardo, ke ĉi-somere 43 ciganoj el okcidenta Hungario veturis al Strasburgo por peti azilon kaj ekprocesi kontraŭ Hungario en la tiea Eŭropa Tribunalo pri Homaj Rajtoj.

Regas epidemioj

Multaj ciganoj en Orienta Eŭropo spertas malriĉecon post la disfalo de komunisma reĝimo. Ekz. en Rumanio, ĉirkaŭ Bukareŝto, mizere loĝas miloj da homoj, inkl. de ciganoj, por kiuj la urba adminstracio certigas nek forigon de rubo nek fluantan akvon. Regas epidemioj ĉar, pro senlaboreco, ne validas persona malsan-asekuro. Tial en Rumanio en 1990 estis fondita la unua cigana organizaĵo: hodiaŭ ekzistas preskaŭ 200. Rumanaj ciganoj nun estas kulture pli vaste agnoskataj ol antaŭe, sed daŭre en laboro-anoncoj videblas frazo “Ni ne dungas ciganojn”, kvankam antaŭ nelonge ekvalidis leĝo kontraŭ rasismo.

Klerigo kaj sano restas grandaj problemoj: kvankam en ĉiuj okcident-eŭropaj landoj estas garantiata la rajto pri instruado, multaj ciganoj tamen ne sendas siajn gefilojn al lernejo, ĉar ili ne estas bone vestitaj aŭ ne povas pagi la veturkostojn. Tial okazas, ke ciganaj infanoj el eksaj komunismaj landoj ofte montras pli bonajn sciojn ol tiuj en Okcidenta Eŭropo. Daŭre restas mizera sanprotekto por ciganoj: akuŝoj — la unua averaĝe ĉe 17-jarulinoj — ne estas helpataj de kuracisto. Infanmorteco estas granda, naskoplanado nekonata kaj la vivdaŭro ĉe ciganoj restas mallonga. Kontraŭgravediĝaj rimedoj apenaŭ estas uzataj, kaj sanprotektajn servojn oni uzas nur pro akraj doloroj aŭ pro maleblo plenumi ĉiutagajn devojn.

La IUC-prezidanto, Scuka, interalie atentigas, ke malgraŭ bonaj programoj por integri ciganojn en Centra kaj Orienta Eŭropo tamen mankas mono por realigi la planojn. Eŭropa Unio sendube povus kontribui por solvi la problemojn de la ciganoj tie, kie ili ekestas.

Evgeni GEORGIEV

(foto 2)

Cigana familio, kiu estis forpelita el Priŝtina, Kosovo fare de albanoj.

(foto3)

Cigana kvartalo en Florenco, Italio

(in kader)

Faktoj pri ciganoj:

— 90 % el la 12 milionoj da ciganoj loĝas en Eŭropo.

— ciganoj estas plejparte koncentritaj en la landoj de Centra kaj Orienta Eŭropo.

— ĉirkaŭ 500 000 ciganoj mortis rezulte de la holokaŭsto en la dua mondomilito.

— diskriminacio kaj perforto kontraŭ ciganoj estas larĝe disvastigitaj tutmonde.

BULGARIO

Kiam ĉesas la dancado ...

En Belica, Bulgario, estis malfermita la unua protektejo por ursoj en orienta Eŭropo. Tri ursoj, Mariana, Stefan kaj Kalinka, kiuj scipovas danci, tiel ricevis novan hejmon — parkon por dancursoj, 11 000 km2 grandan, realigitan de la bestprotekta organizaĵo “Kvar piedetoj” kaj de ties volontulaj helpantoj.

Fine de 1999 oni unuafoje atentigis pri la sorto de la tri dancursoj, kiuj multon suferis pro la artifikoj, kiujn ili devis plenumi, kaj pro siaj vivkondiĉoj. Liberigo de la ursoj kaj revenigo al memstara vivo ne eblis. Laŭ Amir Kalil, gvidanto de la projekto: “La dancursa parko disponigas la plej bonan solvon”.

Bulgario estas unu el la lastaj landoj en Eŭropo, en kiu estas dresataj ursoj por danci kun muzika akompano. Laŭ la ministrejo pri naturmedio en Bulgario vivas ankoraŭ 931 sovaĝaj ursoj, kaj 16 estas registritaj kiel dancursoj. Tamen laŭ informoj de bulgaraj ciganoj, kiuj vivtenas sin per prezento de programeroj kun dancursoj, devus esti ankoraŭ 50 dancursoj, kiujn oni ne enkalkulis.

Evgeni GEORGIEV

KORUPTECO

Putrantaj demokratioj

Ĝenerale oni ne dubas, ke demokratio estas la regmaniero, kiu al la plejparto de iu ajn popolo garantias eblan maksimumon de justeco kaj bonfarto. Sed, rigardante la situacion en pluraj ŝtatoj en Sud-Ameriko, Afriko kaj aliaj mondpartoj, raciaj homoj ofte pridubas nun la enkondukan aserton.

Venezuelo, ekzemple, estas unu el la plej petrolriĉaj landoj de la mondo, demokratie regata dum pli ol kvar jardekoj. Tamen la plejparto de la loĝantoj vivas tre malriĉe. Ankaŭ en la petrolriĉa Niĝerio, en Afriko, la popolo ne prosperas ekonomie. Aliflanke notindas, ke en tiuj ĉi kaj aliaj landoj multaj politikistoj sukcesas sin ege riĉigi.

Egoismaj politikistoj

Okcidentaj landoj konsideras nuntempe nuligi la ŝuldojn (t.e. prunteprenitan monon, ofte malbone, eĉ fraŭde uzitan). Respondecaj entreprenistoj kutimas pruntepreni monon por investi ĝin en profitodonan produktadon. Sed la enŝuldiĝo de multaj ŝtatoj, malbone (aŭ eĉ kanajle) administrataj, fariĝis pro sinriĉiĝo de egoismaj politikistoj. Ĉu pravigeblas donaci tiajn ŝuldojn al landoj, kiuj kapablas nek kontroli la uzon de pruntaĵoj nek kondamni tiujn, kiuj trompas kaj priŝtelas siajn elektintojn? Certe kulpas ankaŭ la kreditoroj, kiuj pruntedonis monon, sciante pri ĝia onta misuzo.

La parlamentanoj de malriĉaj landoj ofte ricevas tre altajn salajrojn, ege pliampleksigitajn de la t.n. krompagoj kaj de aliaj avantaĝoj (flugbiletoj, loĝejoj, ktp). Tamen ili nek kontrolas nek kritikas malhonestajn elspezojn de la registoj. Kiom da dolaroj lukse malŝparas altranguloj dum superfluaj internaciaj vojaĝoj?

Sana demokratio baziĝas sur funkciado de opoziciaj partioj, kiuj sin kontrolas. Simptomo de putranta demokratio estas, kiam la koruptemuloj de opoziciaj partioj sin reciproke protektas, helpante unu la alian kaŝi la friponaĵojn. En kelkaj landoj la korupteco enrampis eĉ la justicon. Tie malhonestaj juĝistoj kunlaboras (kaj kunprofitas) gaje kun politikistaj kanajloj.

Propraj interesoj

Demandindas, do, kiel bremsi tian memdetruon, tian pereigon de socia bonfarto. En Peruo prezidanto Fujimori sukcesis savi sian landon el ĥaoso, deveninta de korupteco en justico kaj parlamento, el gerila teroro kaj ekonomia mizero. Bedaŭrinde misfaroj de kelkaj liaj kunlaborantoj makulis poste tiujn meritojn. Ankaŭ prezidanto Chávez en Venezuelo, kiu ne aspektas tre demokratie, estas rezulto de ŝtata krizo, kiu pere de pure demokratiaj procedoj apenaŭ solveblis: ne verŝajnas, ke koruptaj parlamentanoj voĉdonas kontraŭ siaj propraj interesoj.

Feliĉe jam aperis alia taŭga rimedo kontraŭ tiu ĉi socia malsano. En pluraj landoj ĵurnaloj, televido kaj radio denuncas la misfarojn. Ofte ĵurnalistoj agas tiel el sia sana konscienco, aliaj ĝin faras el monavido por vendi artikolojn. Ĉiuokaze la senmaskigo de malhonestaj politikistoj helpas malfortigi ties potencon, kelkfoje eĉ sukcesas forigi ilin. Bedaŭrinde ne mankas okazoj, kie ĵurnalistoj devis pagi tian agadon per sia vivo: krimaj mafioj ne pardonas la senmaskigon de siaj politikaj protektantoj.

Werner SCHAD

Netoleremaj patriotoj

Laŭ enketado de loĝantoj de 25 landoj de Eŭropo, pli ol 95 % de la litovoj opinias, ke unue litovoj kaj nur poste enmigrintoj devus esti dungitaj: jen la plej alta procentaĵo en Eŭropo. Plue, litovoj pli abunde ol aliaj eŭropanoj trovas impostojn netolereblaj (plej pagemaj montris sin danoj). Kaj plej altan malestimon al la politika sistemo en sia lando montris litovoj: 30 % taksis ĝin malbona. Tamen inter eŭropanoj litovoj estas patriotoj unuarangaj. Sian landon defendus 46 % de litovoj, kompare kun ekz. en Germanio nur 36 %.

LAST

Vatikano rebatas (4)

Mi legis (MONATO, 2000/11, p. 5), elplume de la ĉefredaktoro Maul, du asertojn, kiujn mi el historia kaj morala vidpunktoj ne povas lasi senkomentaj. Ne estas vero, ke serboj havas neniajn spertojn pri demokratio, ĝuste kontraŭe. La reĝlando Serbio en sia lasta periodo transprenis la tiam plej modernan kaj liberalan belgan konstitucion por sia bezono. La diferenco inter tiu bela papero kaj certe malpli bela praktiko ne estis specifo de la serbia ŝtato; tio estas la problemo de ĉiuj demokratioj ĝis niaj tagoj. Estas menciinda fakto, ke la reĝo Petro 1a, kiu defendis sian ŝtaton kontraŭ la aŭstrohungara invado kaj formis la reĝlandon de serboj, kroatoj kaj slovenoj, kiel studento en Londono tradukis la faman libron de J. S. Mill “Eseo pri libereco”, kiu apartenas al la fundamentaj tekstoj de la demokratia pensado. Eĉ sub la despota regado de Milošević ĉiam denove la popolo protestis, multe pli ol protestis aliaj popoloj en similaj okazoj.

La rimarko pri la papo Pio 9a, ke li “ekzekutigis” homojn, eĉ se tio estas vera, estas sensenca, ĉar tiutempe ĉiuj ŝtatestroj aplikis mortpunojn. Ĉu oni povas preni por krimulo la tribunalon en Nürnberg, kiu ekzekutigis hitlerajn krimulojn?

Vinko OŠLAK, Aŭstrio

Vatikano rebatas (2)

“Konsole estas,” skribas Maul komentante Dominus Jesus’ (MONATO, 2000/11, p. 18), kie estas dirate ke nur la katolika eklezio konservas ĉiujn karakterizojn de kompleta kaj integra eklezio, “ke spite al tia verdikto Vatikano ne povas malpermesi al ili eniri siajn proprajn ĉielojn ...”. Maul pravas, ĉar ĉiuj oficialaj katolikaj manlibroj pri katolika dogmaro, kompilitaj en la lastaj jarcentoj, trenas la saman doktrinon: Kristo savas ĉiujn homojn kiuj sekvas la veron lau opinio de ilia konscienco! Kial Maul ne vidas koincidon inter tiu sia juĝo kaj tiu de Dominus Jesus kaj tiuj de la tradiciaj lernolibroj uzataj en katolikaj seminarioj kaj teologiaj fakultatoj?

David CASTELLANO, Italio

REAGO

Deĉifrado de la paskinsula skribo

En la artikolo “Unu mistero solvita”, aperinta en MONATO 1997/5, Bradley Kendal raportis pri deĉifrado de skribo, sola indiĝena en Oceanio, ĉizita sur lignaj tabuletoj trovitaj sur Paskinsulo (Rapa Nui). El tiuj nur 21 transvivis la konvertan agadon de la kristanaj misiistoj; multajn skribtabulojn (antaŭe konsideritajn “tapu”, t.e. sanktaĵo, tabuo) la indiĝenoj mem detruis.

La lingvon de la paskinsulanoj la misiistoj de la ordeno Sacré Cœur lernis, sed pri la ĉizitaj signoj (glifoj), okupiĝis epigrafikistoj (Thomas Barthel) kaj etnologoj (Alfred Métau).

En 1873 episkopo Tepano Jaussen instigis paskinsulanon Metoro, elmigrintan al Tahiti, legi la glifojn. En 1886 okazis la samo kun la multjarulo Are Vaeiko, sed la eldiro de izolitaj glifoj ne donis koheran sencon. Ankaŭ Steven Roger Fischer el Auckland (Nov-Zelando), spertulo pri 25 lingvoj, klopodis deĉifri la glifojn. Li publikigis en la verko Rongorongo la bildon de 12 000 glifoj, sed la deĉifrado lamis pro grandega semantika pelmelo.

Lastatempe la 61-jara bremena lingvisto, Egbert Richter, religio-sciencisto kaj tradukisto de antikvaj hindiaj skriboj, prezentis en la hamburga universitato 214-paĝan doktoran disertaĵon titolitan La skribtabuloj de Paskinsulo — kontribuo al ilia deĉifrado. Kvar komplete tradukitaj tabulotekstoj malkovras bizarajn detalojn pri moroj kaj seksritoj de la iniciado, kiu okazis sur certa roko ĉe la kultvilaĝo Orongo, sidejo de la Timo (birdoviro). Arkeologoj elfosis tie domojn, kaj la rokoj mem estas prisemitaj de petroglifoj kun seksaj signifoj.

La dancaj ceremonioj okazis sub influo de ebriigaj trinkaĵoj faritaj el Piper methysticum, kiu enhavas la konatajn kavainon kaj metisticino; tiu trinkaĵo similas verŝajne al Kawa, vaste konata en Oceanio. En la centro de la aranĝo staris la seksmaturaj geknaboj. La ritestro estiĝis la “birdoviro” (Timo), verŝajne la anstataŭanto de la fekundeco-dio Make-make.

La pli fruaj eksplikoj, ekzemple de Metoro, montriĝis kamuflaĵoj, faritaj pro la turmentita konscienco de la novkristaniĝinto. La lingvaj vualaĵoj enhavas tamen la gvidmotivajn simbolojn de la ritoj, kiuj priskribas defloradon kaj kopulacion, al kiu la t.n. “birdoinfanoj” (pokimanu) devis sin submeti. Tiaj ceremonioj fakte okazis eĉ publike sur la Samoa-arkipelago.

Rudiger HAUGER

Fonto: M. SCHULZ, Der Spiegel 44/1999.

KURSETO

Surfado por komencantoj

La reguloj de la surfado estas simplaj. Tamen komencu tiun arton ĉe ondoj ne ŝaŭmantaj kaj ne pli altaj ol 50 centimetroj, akompanate de spertulo aŭ instruisto pri surfado.

Unue: kiam la ondoj venas pli-malpli rekte al la sabla bordo, prenu la surftabulon, iru kun ĝi en la akvon ĝisgenue kaj tie kuŝigu la tabulon sur la akvon, kun la “nazo” kontraŭ la venantaj ondoj.

Due: kuŝigu vin surventre sur la tabulon, vizaĝe kontraŭ la ondoj.

Trie: remu per ambaŭ manplatoj kontraŭ la ondojn, kvindek metrojn. Ĉiam kiam ondo proksimiĝas, subtenu vian bruston per etenditaj brakoj, tiel ke la ondo ne trafu vian nazon, sed la bruston.

Kvare: returnu rapide la tabulon, naze al la bordo, atendu ian pli altan ondon, kaj kiam tiu estas proksimiĝanta, plej forte komencu remi per viaj manplatoj direkte al la bordo, tiel ke la ondo-rapido, relative al vi, estu malgranda. Se vi remas sufiĉe rapide, la ondo jam ne trakuras sub vi, sed la tabulo kun vi estos iom levata de la ondo, kaj vi restos kun la tabulo sur la deklivo de la ondo-frunto. Kaj la tabulo estos premata, akcelata kaj post sekundo jam daŭre ŝovata de la ondo. Vi jam estos flosanta samrapide kiel la ondo. Plua remado ne necesos.

Kvine: zorge, sed iom rapide ekstaru mane-genue, poste mane-piede, fine nur piede sur la tabulo, kun unu piedo iom antaŭe, alia iom malantaŭe, kaj ekvilibrigu vin per la brakoj iom horizontale etenditaj. La genuoj estu iom fleksitaj. Per la piedoj alĝustigu kaj tenu la tabulon iom oblikve al la kresto de la ŝovanta ondo. Tiel vi povas moviĝi ankaŭ dekstren-maldekstren antaŭ la ondokresto, dume senĉese proksimiĝante al la bordo.

Sese: se vi sentas perdi la ekvilibron, tuj desaltu flanken de sur la tabulo per malstreĉitaj iom fleksitaj genuoj por eviti vundiĝon sur eblaj roketoj elstarantaj el la sablo de la fundo, kaj metu ambaŭ manojn super la kapon por eviti rektan kolizion kun la senbridiĝinta tabulo. Same vi faru, se venas kontraŭ vin alia surfadanto (kio cetere estas severe malpermesita).

Sepe: kiam vi jam estas en la akvo, provu permane kapti la tabulon, kaj naĝu, poste marŝu kun ĝi al la bordo.

Se vi bone balancas kaj ekvilibrigas vin, kaj do ne defalas, vi povas senprobleme atingi la bordon. Sed kelkajn metrojn antaŭ ĝi kliniĝu, kaptu ambaŭmane la randon de la tabulo, perpiede desaltu en la ĝisgenuan akvon kaj marŝu kun la tabulo al la bordo.

Jen la scienco pri surfado.

HASZPRA Otto

Vatikano rebatas (3)

Ĉu katolikoj rajtas diri “dankon al Dio, ke ni ne estas samaj kiel aliaj: protestantoj, ortodoksuloj, ...” same kiel tiu fariseo en la templo? Tion ja signifas la pretendo, ke la katolika eklezio estas la sola vera (MONATO, 2000/11, p. 19). Ni estas mezurataj laŭ niaj fruktoj kaj ne laŭ niaj pretendoj!

Frieder WEIGOLD, Germanio

Patriotisma gastamo

Se oni antaŭkondiĉas propran bonfarton por havi pozitivan rilaton al aliaj homoj, de kie do venis la irlanda gastamo antaŭ la “Kelta Tigro” (MONATO, 2000/11, p. 7)? Ĝi venis de la konscio, ke la plej bona patriotismo estas gastamo! Angloj, aliaj ol turistoj, ĝis nun ne estas multe ŝatataj tie. Sed perfortemo al fremdulo en Dublino certe ne koncernis tion. Tamen: ĉu ia ajn naciisma ekstremulo surtere estas pli bona ol ia ajn anglo? Kristano amu sian malamikon, kaj des pli sian proksimulon, ĉu katoliko aŭ ne! “Ami” ĉi tie signifas toleri aŭ indulgi. Estas proverbo el Donegal: “Jen tri virtoj de l’ filo de la lando: esti reĝo de l’ kurado, reĝo de l’ saĝo, reĝo de l’ naĝado.” Filo de la lando (mac tíre) estas ankaŭ simbola esprimo por lupo, je kiuj Irlando estis plena iam. Pri reĝo de perfortemo kontraŭ fremduloj ne estas la parolo.

Frieder WEIGOLD, Germanio

REAGO

Ne tiom negative ...

Irlanda leganto riproĉis min pro miaj raportoj pri mistrakto de eksterlandanoj en la Irlanda Respubliko. La leganto asertas, ke mi donas misan impreson, ke irlandanoj estas rasismaj kaj ksenofobaj. Mi konsentas, ke mi eble tro emfazis negativajn reagojn rilate fremdulojn. Mi pretas kredi, ke rasismaj atakoj okazas malpli en Irlando ol en kelkaj aliaj eŭropaj landoj. Laŭ mia sperto, irlandanoj estas plejparte afablaj kaj gastamaj. Multaj ordinaraj irlandanoj estas sincere kaj profunde homaramaj.

Oni povus mencii, ekzemple, dublinan buskondukiston Tom Hyland [hajland], kiu iniciatis kampanjon por helpi la popolon de Orienta Timoro, kaj dommastruminon Edie Roche [idi roĉ], kiu dediĉis sian vivon al belorusaj infanoj malsanigitaj pro la nuklea katastrofo en Ĉernobilo. Tiaj homoj abundas en la Verda Insulo.

Tamen la malagrablaĵoj kaj atakoj, kiujn mi menciis, vere okazis — kaj sekvis pliaj. Pakistanaj kuracistoj, laborantaj en urbo Nenagh [nina], estas insultitaj en trinkejo: la nazo de unu estis rompita. Alia grupo el Pakistano — ĉi-foje komercistoj kun validaj vizoj — estis malliberigita dum tuta semajno, ĉar oni senbaze kredis ilin kontraŭleĝaj enmigrantoj. Feliĉe, la plimulto da irlandanoj ne montras similan paranojon en siaj rilatoj kun eksterlandanoj kaj ĉi tion mi volonte reemfazas.

Garbhan MACAOIDH

ĈEĤA RESPUBLIKO

Senato sen ŝato

Nur iom pli ol kvinono de la balot-rajtigitoj en Ĉeĥa Respubliko voĉdonis dum elektoj por la senato, la supera ĉambro de la parlamento. Elektota estis triono de la senatanoj, kaj karakterizis la baloton partoprenado de multnombraj senpartiaj kandidatoj.

Venkis — surprize — t.n. kvarkoalicio de la dekstra senata alo; tamen multaj elektitoj famiĝis pro sia defendado de civitanaj rajtoj. Perdis multajn seĝojn la gvidanta parlamenta koalicio konsistanta el socialdemokratoj kaj la plej forta opozicia Civitana Demokratia Partio.

La senato ekestis pro forta subteno de Prezidanto Havel, tamen multaj ĉeĥoj argumentis, ke malgranda kaj malriĉa lando kia Ĉeĥa Respubliko ne povas ĝui tian lukson. Neintereson pri la elektoj kaŭzis i.a. ekonomia malcerteco kaj alta senlaboreco (10 % de la loĝantaro), kreskanta krimeco kaj neplenumo de antaŭaj politikaj promesoj.

Povas esti ankaŭ, ke homoj sopiras je pli facile komprenebla politikaro — eĉ principaro. Esprimis sin instruisto el Ledce antaŭ la baloto tiel: “Ni bezonas modernan dekalogon. Ĉi dekalogo estu klara, esprimpova, konciza, al ĉiu facile komprenebla. Ĝi estu unusignifa, la sama por reĝo kaj subulo, sinjoro kaj servisto. Ĝi devas havi saman sencon en ĉiuj lingvoj. Ni devas interkonsenti pri pano, akvo, rajtoj kaj libereco.”

Josef HRADIL

Redaktita de haot@freemail.hu 2000 11 29

Sablo-manĝulino

La 52-jara Stanislava Montsviliene el la litova vilaĝo Gomaliai apud la urbo Telsiai asertas, ke de unu jaro ŝi havas strangan kutimon: ŝi kun granda plezuro manĝas sablon. Cetere sen akvo, ĉar ŝi neniam trinkas multe da likvaĵo. Same ŝi ne tre konsumas ordinarajn manĝojn, ĉar jam antaŭe ŝia stomako malbone digestadis ilin.

Pro la putreca odoro la edzo kaj la filo ne toleras la sablon en la kuirejo, do tie ŝi ne manĝas ĝin. La sablo-sitelon ŝi tenas en la brutejo. Komence ŝi modeste konsumis la sablon, sed nun ŝi bezonas ĉirkaŭ 30 kilogramojn semajne. “Frandaĵo”, ŝi diras pri ĝi kaj asertas, ke plej bone estas manĝi alterne puran sablon kaj tiun miksitan kun argilo. Bongustan sablon ŝi trovas sub pino kreskanta apud ŝia domo.

La sablomanĝanta virino ĝojas, ke la sablo por ŝi estas ankaŭ kuracilo. Ŝi ne plu sentas ventrodolorojn, kiuj turmentis ŝin dum kelkaj jaroj, malaperis kapturno, kaj eĉ pliboniĝis vido. Ne unu kuraciston ŝi demandis dezirante ekscii, de kie venis tiu stranga emo. Bedaŭrinde eĉ ne unu povis klarigi la kialojn de tia nekutima bezono. Iuj malrekomendas daŭrigi tiun agadon kaj timigas ŝin per antaŭdiro de diversaj malsanoj; aliaj, kontraŭe, aprobas ŝian konduton.

LAST

LITOVIO

Kolza oleo anstataŭ benzino

38-jara litova terposedanto, Alvydas Blazius, ĉi-printempe komencis produkti biodizelinon (biodizeloleon) kaj jam forgesis la vojon al la benzinstacio. Por agrikulturaj laboroj ĉi-jare li uzis ses tunojn da memfarita brulaĵo. Kiam traktoro laboras sur liaj kampoj, la najbaroj sentas specialan odoron de flanoj. Ili ofte demandas, ĉu biodizelino ne damaĝas la motoron. La bienmastro klarigas: “Mi estas sana, miaj traktoro kaj aŭtobuseto, kiuj konsumas dizeloleon, same glate funkcias. La nova brulaĵo ne pikas la okulojn.”

La bienmastro konfesis, ke li revas fondi etan fabrikon de biodizelino, kie povus labori 5-6 najbaroj, kaj instaligi biodizelinan stacion. Ĉi-jare liaj kolzoj kreskas sur 50 hektaroj. Alvydas Blasius asertas, ke unu hektaro da kolzo sufiĉas por kultivi sep hektarojn dum tuta jaro.

Produkti unu litron da brulaĵo el kolza oleo al la bienmastro kostas 0,44 eŭrojn. Krome la restaĵo de la produktado estas uzebla kiel furaĝo.

La ideo produkti ekologian brulaĵon venis en la kapon de la bienmastro, kiam pasintjare li spertis gravan perdon pro tio, ke la registaro malaltigis aĉetoprezon de kolzoj. Poste li trovis litovajn sciencistojn, kiuj interesiĝis pri la produktado de biodizelino kaj helpis lin fari la planon de la novspeca instalaĵo por brulaĵo-produktado. Por tio la bienmastro uzis grandan parton de malnova tekniko. Entute ĉio kostis nur 2900 eŭrojn.

La produktanto de biodizelino malkaŝis, ke li atendas plikostiĝon de la dizela oleo, ĉar tiam li povus sukcese konkuri kun tradiciaj brulaĵoj. Li ne dubas, ke liaj streboj produkti ekologian brulaĵon certe provokos negativan reagon de petrolaj monopolistoj. Por realiĝo de lia revo mankas nur unu (?) kondiĉo: la ŝtato devus akcepti leĝon pri ekologia brulaĵo.

LAST

En tia primitiva fabriko Alvydas Blazius ĉiutage produktas 200 kg da kolza oleo

IRLANDO

Kiel taksi taksiistojn?

La Irlanda Respubliko ĝuas senprecendentan prosperan konjunkturon. Tamen ne ĉiu partoprenas ĝin. Strikas pli kaj pli da homoj — interalie fervojistoj, instruistoj, flegistoj kaj taksiistoj — kies salajroj ne plu sufiĉas por alfronti la altajn vivokostojn.

Taksiistoj, tamen, krome plendas: la registaro decidis pli libere koncesii permesilojn rilate taksi-servojn en irlandaj urboj. Dum longa tempo taksiistoj konservas kvazaŭan monopolon pri permesiloj, limigante la nombron de taksioj, tiel ke la publiko grumblas pro supozata “taksimafio”. Sekve, en Dublino kaj en aliaj urboj, oni konstante vidas, precipe dumnokte, longajn vicojn de homoj vane atendantaj taksiojn.

Neadekvata

Malgraŭ rapidaj elektraj trajnoj inter urbocentro kaj antaŭurboj, transporto en Dublino restas neadekvata. Busoj en la ĉefurbo funkcias nur ĝis la 23a 30: nepras taksioj por tiuj, kiuj nokte laboras aŭ vizitas teatrojn. Tamen lastatempe strikis taksiistoj pro la novaj koncesio-planoj de la registaro. Manifestaciante, taksiistoj blokadis la flughavenon kaj paralizis la stratojn de la ĉefurbo.

La plej grava manifestacio okazis, kiam taksiistoj kun siaj familianoj provis marŝi al la parlamentejo, kie iliaj gvidantoj kunsidis kun la vicministro pri transporto. La manifestacio fariĝis tumulto — danĝera kaj por partoprenantoj kaj por policanoj gardantaj la parlamentejon. Malgraŭ grumbloj pri “mafio”, multaj irlandoj simpatias kun la taksiistoj, kiuj foje hipotekas siajn domojn por pagi la altajn kostojn de taksio-permesiloj. Eble la situacio pliboniĝos pro konstruata tram-sistemo en Dublino; plej efika solvo tamen estus metroo, kiu en la irlanda ĉefurbo ne ekzistas.

IRL

Skandaloj

El taglibro de Z-komitatano de Interkontinenta E-Kolektivo (IEK) por Nenilando

2083a jaro, Interkontinenta Kongreso (InKong).

01 de aŭgusto. Hodiaŭ mi parolis kun alia komitatano pri s-ro ABCDEF, nova kandidato al prezidanta posteno. Laŭ li, Abcdef iam kaŝe lernis Volapukon. Skandal’!

02 de aŭgusto. Dum la elektoj mi malferme diris en la vizaĝon de Abcdef pri lia volapukeco. Li ekploris kaj rezignis pri la posteno. Sed strange: neniu proponis min anstataŭ li!

03 de aŭgusto. Mi estas embarasita: oni petegis al Abcdef ke li tamen kandidatiĝu! Li konsentis ... Kion fari?

2084a jaro, InKong.

01 de aŭgusto. Ĵus mi aŭdis klaĉojn ke Abcdef havas gravan malsanon: li ofte vomas en aviadiloj. Kun tia malsano li ne plu rajtas prezidi! Jen bonega skandalo!

02 de aŭgusto. Dum akceptado de la jarraporto mi rekte akuzis lin pri lia neutileco. Li falis surgenuen, ekpreĝis, konsentis kaj demisiis. Nun estas 23:30, dum proksimaj minutoj mi atendas proponon ke mi kandidatiĝu anstataŭ li.

03 de aŭgusto. Nova ŝoko: la komitato deklaris ke se Abcdef vere demisios, tiam tuta organizaĵo oficiale malfondiĝos. Post plurhora hezitado li decidis resti prezidanto. Mi estas konsternita.

2085a jaro, InKong.

01 de aŭgusto. Oni flustras ke Abcdef elspezas SIAN monon por la organizaj bezonoj. Ho skandaleg’! Tio vere estas ne plu eltenebla. Baldaŭas la venko ...

02 de aŭgusto. Dum reelektoj mi kulpigis lin pri ĉi tio. Li jesis, kaj eĉ ne preninte la valizon forveturis al flughaveno rekte el la kunsidejo. Mi prognozas ke ĉi-foje por mi voĉdonos ĉiuj. Mi mem sindetenos — pro ĝentileco.

03 de aŭgusto. Damne. Oni sendis por li taksion, kaptis lin ĉe flughavena giĉeto. Li revenis kaj rekonsentis plu prezidi. Dum voĉdonado ĉiuj voĉdonis “por”. Mi kontraŭis, kaj iu sindetenis — mi havas suspektojn, kiu estis la sindeteninto ... Diablo ... Sed ĵus mi aŭdis klaĉon ke lia amikino plendas pri tio ke li tro multe okupiĝas pri la organizaj problemoj. Jen — finfine bonega preteksto por sekvajare tute certe demisiigi lin. Do, ankoraŭ estas la espero, kaj estas kialo por plu aktivi en tiu IEK ...

Grigori L. AROSEV

BALKANIO

Paŝo al paco

En novembro 2000 okazis en Zagrebo konferenco inter Eŭropa Unio (EU) kaj okcidentbalkanaj landoj (Kroatio, Jugoslavio, Bosnio-Hercegovino, Makedonio kaj Albanio). Celo: stabiligi la nunan situacion kaj pensigi pri la estonto. Ĉiuj partoprenantoj subskribis la t.n. zagreban deklaracion, laŭ kiu EU konsentis aparte trakti ĉiun landon depende de ties ekonomia kaj demokratia evoluo. Por realigi la planojn EU lanĉis fonduson Cart kun 4,6 miliardoj da eŭroj.

Antaŭ la konferenco regis timo, ke EU volas rekonstrui novan komunan ŝtaton en la regiono. Kroatio, kvankam geografie sur la duoninsulo Balkano, daŭre klopodis rebati ĉi tiun ideon, vidante en ĝi politikon de agreso kaj primitivismo. La prezidanto de la EU-komisiono, Romano Prodi, kaj la franca prezidanto, Jacques Chirac [ĵak ŝirák], konstante ripetis, ke EU ne intencas restarigi Jugoslavion.

Militkrimoj

La zagreba deklaracio antaŭvidas por la balkanaj landoj kunlaboron kun la Haga Tribunalo pri militkrimoj kune kun evoluigo de homaj rajtoj kaj demokratio. Kroatio sendube estas tiurilate la plej evoluinta lando en la regiono, kaj kroatoj esperas kiel eble plej rapide komenci traktadon pri asociiĝo kun EU.

Tamen restas problemoj. Dum la konferenco manifestaciis eksaj armeanoj, protestante, ke la prezidanto de Jugoslavio ne pardonpetis pro krimoj kaŭzitaj de serboj en Kroatio. Malgraŭ tio, la konferenco estas grava unua paŝo al pacigo kaj stabiligo de la plej malstabila regiono en Eŭropo.

Zlatko TIŠLJAR

TOLEREMO

Vira korpo, virina koro

La 72-jaraĝa litova polo Vitold Ĉernis preferas esti nomata sinjorino. Kvankam vidvo, kun plenkreska filino, li ĉiam sentas sin virino. Nur dum unu jaro antaŭ sia edziĝo kaj eble samlonge poste li rezignis pri sia virina naturo. Li edziĝis, ĉar li ne volis resti sola, kaj ne eksedziĝis, ĉar la eklezio ne toleras divorcojn. Li ne volis kunvivi kun viro, ĉar amo kun viroj ne allogis.

En soveta Litovio transvestitoj ne estis tolerataj. Surstrate, portante virinajn vestaĵojn, li ofte estis insultata pro sia nekutima aspekto. Dum multaj jaroj Vitold laboris kiel ŝoforo: kiam unufoje li iris al la laboro kun virinaj subvestaĵoj, kion rimarkis la estro, tiu ordonis, ke li vire alivestiĝu. Poste la ĉefo sendis lin al psikiatra hospitalo por akiri atestilon pri lia sano.

En sendependa Litovio oni fariĝis pli tolerema. Tamen transvestitoj restas sensacio. Post kiam Vitold aperis en la televido, li fariĝis stelulo. Multaj laŭdis lin pro lia starpunkto. Li anoncis, ke li volas esti enterigata post sia morto kiel virino. “Ĝis nun neniu povis ŝanĝi mian emon esti virino, kaj tia mi restos”, li diris.

Laimius STRAZNICKAS / pg

La “sinjorino” ĝis la morto restos kun virina animo.

Homoj tuj rekonas, ke sub virina vestaĵo kaŝiĝas vira korpo.

Lerni la japanan per Esperanto

Kun granda aprobo mi vidis la aperon de tiu ĉi libro: estu pli da tiaj libroj en (ja propedeŭtika) lingvo Esperanto. Tiom pli mi ĝojis, ĉar mi mem vivis en Japanio; do tiu ĉi libro povis helpi min refreŝigi la lernitaĵojn.

Tamen, jam en la unua leciono min trafis iu strangaĵo, nome la eldiro: “La japana havas 19 literojn.” Mi lernis, ke la japana lingvo konsistas el silaboj (pli ĝuste, moraoj, kiel prave lerneblas en la libro), ne el literoj. Literoj aperas, nur kiam oni transskribas la lingvon por eksterlandanoj. Kaj la nombro de tiuj literoj dependas ne de la lingvo, sed de la transskribmaniero. Tiu maniero, kiun la aŭtoro favoras, efektive konsistas el 19 literoj; sed alia, ankaŭ disvastigita maniero, uzas 21 literojn kaj aspektas sufiĉe alie: komparu ekzemple “Mitubisi” kaj “Mitsubishi”, aŭ “Tyûgoku” kaj “Chûgoku” . Estas ja konfuze.

La libro mem aspektas tre bone, kiel ni kutimas pri libroj de Fonto, sed mi tre ege bedaŭras, ke en lernolibro pri la japana lingvo, oni trovas eĉ ne unu japanan signon: neniu kanao aŭ ideogramo aperas en la tuta libro. Kun la nuna tekniko, mi ne povas imagi, ke tio okazigus problemon!

Tre praktika estas la dudirekta vortaro ĉe la fino de la libro, kaj tre interesaj estas la notoj pri la japana kulturo, kiuj variigas kaj senpezigas la lecionojn. Ĉar pezaj ili ja estas por tiuj, kiuj ne estas diplomitaj gramatikistoj. Mi dubas, ĉu la granda publiko komprenos klarigojn, kiel ekzemple “... konservas forte la deiktikan karakteron, kaj ne sufiĉe la anaforan.”

Mi dirus: se vi ne komprenas la vortojn “perifrazo”, “aoristo”, “semiotika” aŭ “enklitiko”, unue studu lingvistikon. (Ankaŭ PIV ne konas ĉiujn ĉi vortojn, nek PAG.)

Kaj kial aperas tiom da specialistaj gramatikaj terminoj, se en unusola paĝo (numero 39) mi trovis du fuŝojn rilate la sufiĉe simplan Esperanto-gramatikon (“... pri ĉiu nova verbo, kiun li renkontiĝas” kaj “... fariĝas enklitikon”), estas al mi enigmo!

Konklude, por gramatikistoj la libro estas vera frandaĵo: ili trovos ankaŭ referencojn al — kaj komparojn en — deko da aliaj lingvoj; sed por turisto, kiu intencas viziti Japanion, mi konsilas uzi alian lernolibron. La aŭtoro estas certe erudita, sed lia katedro estas tro alta. Bonan instruiston ne karakterizas la komplikeco, sed ja la klareco de liaj vortoj!

Lode VAN DE VELDE

Yamasaki Seikô: Enkonduko en la japanan. Eld. Fonto, Chapecó, 2000. 180 paĝoj glue binditaj. Prezo ĉe FEL: 14,20 EUR + afranko.

Poeto Geraldo kaj Doktoro Mattos

Jam per sia sonetaro Arĉoj pruvis Geraldo Mattos, ke li scias verki sonetojn laŭ kaj preter la komandoj de Parnasa Gvidlibro. Sed la jaroj pasas, oni evoluas, kaj jen li prezentas al ni novan poemaron kun du malegalaj partoj: Barbaraj sonoj (p. 9-58) kaj Barbaraj sonetoj (p. 61-78). Paradokse, la unuan konsistigas soneteskoj, t.e. poemoj kun du kvaroj kaj du trioj, sed sen rimoj kaj mezuroj, sen la sklaveco de rigora metriko (solaj du esceptoj: La lasta tago kaj Aflikta). Male, la dua enhavas, malgraŭ sia nomo, poemetojn nesonetecajn laŭstrukture. Pri ĉi tiuj mi diru nur, ke ili restas ege sub la beletra nivelo de la unuaj: temas plej ofte pri banalaj strofetoj, foje ŝercaj aŭ blagaj, sed pri kiuj oni sin demandas: kie la poezio? Bonŝance, ni trovas ĝin en la unua parto, kie la poeto esploras per klaraj kaj precizaj vortoj sian lokon en la mondo kaj en la vivo.

Kial “barbaraj”? Neniom da barbareco en ili! Verdire ili devus titoliĝi Esploraj sonoj kaj sonetoj. Plurfoje ili sonas kiel liberaj tradukoj el klasika poezio. Oni povas legi ilin kiel fluan prozon kun meditigaj kunmetoj kaj sintagmoj. Kunefikas asonancoj, aliteracioj, kaj nepre atentindaj titoloj, kiel de pentraĵo. Kunkreas kresĉendan atmosferon manpleno da ŝlosilaj vortoj, ripetiĝantaj obsede: “tago”, “tagado”, “plu”, “firmamento”, “fantazio”, “ek-”, “nebulo” ...

Mi titolis ĉi tiun recenzon Poeto Geraldo kaj Doktoro Mattos tial, ke ĉiam ĉeestas ankaŭ la lingvisto, la akademiano, ekzemple, kiam li argumentas favore al la licenco skribi infinitivojn senpere tuj post ajna prepozicio. Tamen jen kaj jen eskapis al lia atento pluraj makuletoj: “editoro”, “*armadiloj”, “*krudele”, “*majora”, “*tormento” anstataŭ la ĝustaj “eldonisto”, “armadeloj”, “kruele”, “maĵora”, “turmento”. Kaj, parenteze, mi ne komprenas, kial du el la poemoj havas komencan majusklon ĉiuverse, kontraste kun ĉiuj ceteraj.

Ĉefe en la vokativaj poemoj (“alviaj” aŭ “alciaj” t.e. fakte “alŝiaj”) la fino kutime iom platas kaj ŝablonas. Persone mi preferas la mi-rakontajn poemojn kaj strofojn (eble pro mia nekapablo identiĝi kun unu el la vioj aŭ mioj de kelkaj poemoj). Mattos skribas en Sentoperdo, ke “la sento pri la morto nun alestas”, kaj tio, lia proksimiĝo al tia horizonto, estas unu el la gvidaj ideoj de la poemaro. Jes, sentoperdo ... kaj perdosento. Tamen perdo, sed pluvivo. Resume, kristalaj versoj kun la sobra voĉo de animo aĝa kaj saĝa kaj, samtempe, konstante juniĝanta.

Jorge CAMACHO

Geraldo Mattos: Barbaraj sonoj kaj sonetoj. Eld. Fonto, Chapecó, 2000. 80 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

Nova verktalentulo

Gersi Alfredo Bays ĝis nun estas plej konata kiel la fonto de Fonto, kaj la eldonejo kaj la revuo. Sed per ĉi tiu verko, li montras sin ankaŭ tre bona rakontisto. “Rakontisto”, pli ĝuste ol “romanisto”, ĉar la verko efektive konsistas el aro da pli-malpli sendependaj epizodoj, kun konstanta rolantaro, do estas facile legata dum pluraj sidoj, sen perdi la fadenon de la rakonto. Kaj tiu rakonto estas tre ĝuige, kelkfoje brile, prezentata al ni.

La vorto pedras signifas “ŝtonoj”, sed ĉi-rakonte temas pri vilaĝeto en la forforejo de la landinterno de Brazilo. La epoko estas la 1930aj, kaj la etoso estas tre aŭtentika. Evidente, Gersi Alfredo Bays tre sukcese ĉerpis el siaj memoroj pri tiu epoko, kaj redonis al ni ties guston. Tio ne signifas, ke temas pri aŭtobiografia verko. Sed ja la talento de vera rakontisto estas kredigi al ni, ke vere okazis la prirakontaĵo, ĉu ne? Nu, ni facile kredas al la rakontaĵoj de Bays.

Laŭ la rakonto, brazila juda arkitekto, kies patro estis murdita (jes ja, la naziemo ankaŭ en Brazilo ne estis plene nekonata, tiuepoke), decidas konstrui por si novan vivon en nova loko, tre for de la urbocivilizacio. La vilaĝeto Pedras estas tre taŭga por tio, kaj la arkitekto, kiun oni kromnomas Profeto — pro lia iom sovaĝa aspekto —, en tre malfacile atingebla loko apud Pedras konstruas por si “kasteleton”. Baldaŭ venas loĝi kun li eksinstruistino Luiza, kiu ankaŭ bezonas fuĝi de sia pasinteco. Kaj monatojn poste venas loĝi kun ili tria persono, junulino, kiu bezonegas malaperi de sia familio.

Profeto — tiu kromnomo fariĝis lia kutima, eĉ preskaŭserioza nomo — estas tre talenta viro, bone edukita. Kune kun sia kvazaŭedzino Luiza, li multe helpas la pedrasanojn, kaj ili fariĝas liaj intimaj amikoj. Pri la vivo en Pedras ni abunde legas; ĉiam en la kadro de epizodoj, kelkfoje amuzaj, kelkfoje tragikaj, kelkfoje iomete misteraj. Nebrazilanoj ankaŭ profite informiĝas pri la naturo de kampara vivo en Brazilo, ĉiam leĝere, neniam predike. Ankaŭ amorrakontoj — kaj priskriboj — ne mankas en la libro, do prefere la leganto ne estu tro pudorema. Mi mem trovis ilin tre ĉarmaj, neofendaj. Kaj kiu amas fruktobrandon, nu, tiu ankaŭ interesoplene legos la tiurilatajn epizodojn. Ĉu la misfaroj de la Pastro, kaj la religio kiun li reprezentas, estas iom tro emfaze prirakontataj, en kelkaj epizodoj? Eble jes, eble ne. Dependas de onia vidpunkto. Do prefere la leganto ne estu tro religidefenda.

Kion pli diri? La lingvaĵo estas ĉiam klara, la stilo facile kaj ĝue legata. La preso estas tre bona, kaj — escepte de la lastaj 20-30 paĝoj (ĉu tie la kompostaĵkontrolisto eble ekdormis kelkfoje?) — komposteraroj preskaŭ plene mankas. Kion kritiki? Nur ke la gluo kuntenanta la paĝojn estis iom tro avare uzita, tiel ke la lastaj folioj elfalis dum mia unua lego de la libro.

Mia simpla pritakso de la verko: nepre tre bona aldono al nia originala literaturo; salutinda ekapero de nova verktalentulo inter ni.

Donald BROADRIBB

Gersi Alfredo Bays: La profeto el Pedras. Eld. Fonto, Chapecó, 2000. 237 paĝoj glue broŝuritaj. ISBN neindikita. Prezo ĉe FEL: 21 eŭroj + afranko.

Granda vojaĝo kun malgranda gvidlibro

Kiam vi planas vojaĝi al alia urbo aŭ eksterlanden, vi komencas serĉi gvidlibron. Tre ofte oni ne sukcesas trovi la bonan: iu estas tro triviala, iu ne havas bildojn, iu jam malnoviĝis. Aliflanke, ankaŭ kiam vi deziras akompani tra via urbo eksterlandajn amikojn, vi bezonas gvidlibron. Malgranda gvidlibro pri Moskvo perfekte taŭgas kaj por turistoj kaj por moskvanoj.

En la libro vi memkompreneble trovos priskribojn de moskvaj vidindaĵoj. Se vi jam vidis (eĉ plurfoje) la Moskvan Kremlon, la Ruĝan placon kaj la straton Arbat, vi povos elekti aliajn interesajn vojplanojn. La aŭtoroj konsilas, kien iri kaj kion rigardi.

Certe, ĉiu vojaĝanto dezirus havi gvidlibron en sia gepatra lingvo. Samtempe la plej bonaj priskriboj de urbo estas kreitaj de la indiĝenoj en la loka lingvo. Tial estas bonege, ke Malgranda gvidlibro pri Moskvo estas verkita de moskvanoj en Esperanto. Ni aparte rimarkigas, ke en tiu ĉi libreto esperantisto trovos tion, kion li ne povas ekscii el ordinaraj gvidlibroj: informojn pri lokoj, ligitaj kun la antaŭa kaj nuna historio de Esperanto.

Traleginte tiun ĉi verkon, ĉiu povos saĝe aranĝi sian moskvan vojaĝon. Tre grave estas decidi, kiujn muzeojn kaj lokojn el grandega multo oni nepre devas ekvidi kaj kiuj atendu ĝis sekvantaj fojoj. La libro donas negrandan liston de “videndaĵoj” — stratoj, placoj, domoj — kaj sufiĉe detale priskribas sep muzeojn.

Se vizitanto havas pli multe da tempo, li povas pririgardi belegajn apudmoskvajn bienojn, ankaŭ pri kiuj rakontas la libro. Ili estas ĉefverkoj de rusa arkitekturo, situas en tre belaj lokoj, muzeoj en eksbienoj posedas riĉajn kolektojn de pentraĵoj kaj artaĵoj.

Por tiuj, kiuj jam konas Moskvon, la libreto proponas vojaĝon al apudmoskvaj urboj. Estas tre oportune, ke la aŭtoroj indikas, kiel atingi la urbojn kaj kiom da tempo forprenas la vojo.

Krom priskriboj de vidindaĵoj, la gvidlibro enhavas faktojn pri geografia situo kaj historio de Moskvo, kelkajn informojn pri arkitekturaj stiloj en Rusio. La aŭtoroj montras, kiel ŝanĝiĝis arkitekturaj fluoj en Moskvo, kiuj trajtoj estas tipaj por diversaj stiloj. Ankaŭ la ĉapitro pri rusaj preĝejoj estas tre interesa (ĝi klarigas, ekzemple, la kanonan ordon de ikonoj en ikonostazo). Krome, tiu informo taŭgos dum vizitado de bazilikoj en monaĥejoj, pri la plej famaj el kiuj temas en aparta ĉapitro.

Por eksterlandanoj utilas konsiloj pri tio, kiel uzi metroon, telefoni, ŝanĝi monon kaj aĉeti ion en Moskvo. La gvidlibro havas ankaŭ ĉapitreton pri la rusa alfabeto kaj prononco kun malgranda frazaro por turistoj. Interalie, ruslingvanoj povas amuziĝi, divenante rusajn nomojn, kaŝitajn en la esperantaj, ekzemple: Armila Ĉambro — Oruĵejnaja palata, Triunuo — Troica.

Oni tre facile kaj kun plezuro tralegas la libron, sed ĝiajn bildojn oni pririgardas ne tre komforte. La gvidlibro enhavas multe da bone selektitaj fotoj, tamen, bedaŭrinde, ne ĉiuj estas sukcese reproduktitaj. Restas alveni al Moskvo kaj ekvidi ĉion per propraj okuloj.

Sendube, Malgranda gvidlibro pri Moskvo helpos al moskvanoj esti bonaj gvidistoj tra la urbo kaj permesos al aliurbanoj ĝui (eĉ memstaran) ĉeeston en Moskvo.

Anna kaj Mati PENTUS

Nikolao Gudskov, Natalia Aroloviĉ: Malgranda gvidlibro pri Moskvo. Eld. Impeto, Moskvo, 2000. 88 paĝoj glue binditaj. ISBN 5-7161-0071-6.

ML 2001 005

Serĉu la ŝercon

Espereble tiuj du intervjuoj kun frite grasaj, plumpe plataj ruĝnazuloj (MONATO, 2000/11, p. 30 kaj 12, p. 30) ne fariĝos kutimo, serio aŭ io simila! Jam tio pri germana kulturo en la novembra numero mirigis nin, t.e. ni vane serĉis ion amuzan en ĝi. Estante denaska germanino kaj novgermano eksdana, ni tamen rezignis pri reago, pensante ke eble iaj dubindaj eksterlandaj elementoj povus ĝui tian “humuron” ... Nu, jen plata ŝerco, konfesinde. Pardonu. Aliflanke tio ja kongruas, ĉu ne, kun la etoso intervjua?

Dankon al Brian Moon kaj Barbara Kowalska, kiuj pri sinjoro Frito Graso liberigis nin de l’ tasko plendi! Pri la ruĝnaza profesoro-doktoro universala geniulo fama nun plendas ni, esperante ke tiaj mispaŝoj subnivelaj ne ripetiĝos tro ofte!

Sabine DARBELLAY kaj Henning HAUGE, Germanio

Reviziita versio

El mia vidpunkto

Memdetrua homaro

Dum monatoj furoras en vastaj partoj de Eŭropo angoro pri bova spongeca encefalopatio (mallonge BSE, populare “bovofrenezo”), terura kaj teruriga malsano, kiu ne nur atakas bovojn sed transsaltis al homoj. Laste tio ŝokis Germanion, kiu arogante ĉiam deklaris sin “BSE-libera”, sed fine de la pasinta jaro trovis proprajn frenezajn bovojn.

Tiu ĉi estas nur unu el pluraj homkreitaj fatalaĵoj, kiuj kapablas detrui la homaron. Aliaj estas ekzemple poluado de nia vivmedio per venenoj kaj radioj. Por tiu ĉi memdetruado de l’ homaro bovofrenezo estas aparte klara ekzemplo. Kio okazis? Ĉar en la konsumisma socio oni avidis pli kaj pli al manĝado de viando, bredistoj industriigis la produktadon. Por ke brutaro kresku pli rapide kaj pli “kvalite”, oni donis al ĝi ne nur naturan furaĝon sed kromajn nutraĵojn kaj medikamentojn. Ĉar konsumantoj volas havi nur plej bonajn pecojn el buĉita besto, oni devis forĵeti la reston. Sed oni ja povis uzi kadavrojn ankaŭ por nutri bestojn kaj tiel havi duoblan profiton.

Perversa faruno

Sekve oni ne simple bruligis kadavrojn, sed faris el ili novan nutraĵon, kiun perverse oni nomis “bestofaruno”. Oni uzis tiucele eĉ malsanajn bestojn, interalie ŝafojn, kiuj mortis pro “ŝafofrenezo”. Kaj tiun malsanigan “bestofarunon” oni donis ne nur al karnomanĝuloj, kiaj estas porkoj kaj kortbirdoj (kiuj hodiaŭ plej ofte estas “kaĝobirdoj”), sed — kulmino de l’ perverso — ankaŭ al vegataranaj bovoj, tiel farante ilin kanibaloj.

Krima kaŝado

La “naturo” rebatis, malsanigante unue bovojn kaj poste homojn. Sed eĉ kiam oni rimarkis tiun ĉi fatalan eraron, oni kaŝadis dum jaroj la veron; britaj registaroj ekzemple, por ne damaĝi la proprajn bredistojn, anstataŭ averti konsumantojn pri la riskoj, kaŝis kaj sekretigis sciencistajn ekkonojn. EU-instancoj same bagateligis la danĝeron. Jes, oni malpermesis nutri bovojn per “bestofaruno”, sed tio okazis tro malfrue, kaj krome ne eblas kontroli, ĉu la malpermeso estas observata. Neniu scias, kiom da homoj jam estas infektitaj per bovofrenezo. Kaj kiu povas scii, ĉu la malsano ne jam transsaltis ankaŭ al porkoj, kokoj, meleagroj, anseroj kaj fiŝoj?

Klimata katastrofo

Ankaŭ en aliaj kampoj profito pli gravas ol homaj vivoj. De multaj jardekoj ni scias, ke en industrio kaj aŭtomobiloj uzataj substancoj venenas la teron. Por eviti kolapson de la monda klimato, oni aranĝis multajn konferencojn, sed la plej grandaj poluantoj, kun Usono ĉe la pinto, por ne damaĝi la propran industrion malhelpas tutmondan konvencion por reduktado de la venenoj. Do la homaro daŭrigas detrui sin mem per klimata katastrofo.

Alia ekzemplo estas poŝtelefonoj. Jam delonge ni scias, ke ankaŭ ili estas malsanigaj pro la radioj uzataj por tiu ĉi moderna kaj populara komunikilo. Ties radioj atakas la homan cerbon, krome la pli kaj pli multaj antenoj por poŝtelefonaj retoj venenas la vivmedion precipe en dense loĝataj regionoj. Tamen, anstataŭ malpermesi tiajn poŝtelefonojn kaj postuli sendanĝeran teknikon, iuj registaroj ekhavis la grandiozan ideon, preskribi (kiel ĉe tabako) surskribojn pri sanriskoj kaj doni konsilojn, kiel malgrandigi danĝeron. Cetere: EU preskribas presi sur cigaredskatoloj averton pri mortorisko, sed samtempe subvencias per mono el impostoj tabak-kultivadon. Ĉu eblas agi pli absurde kaj cinike?

Perfekta projekto

Belegan ekzemplon pri tia absurdeco ni trovas ankaŭ en Germanio. Ties registaro, laŭ promesoj dum elektokampanjo, enkondukis tiel nomatan “ekologian imposton” super benzino. La intenco estis, per plikostigo de karburaĵo redukti individuan aŭtomobiltrafikon; samtempe oni volis doni pli da mono al medikonvena fervojo. Sed kiam, pro aliaj kialoj, benzino ege plikostiĝis, pro protestoj de civitanoj kaj opoziciaj partioj la registaro (konsistanta el socialdemokratoj kaj verduloj) ektimis pri sia populareco. Do oni rapidege ŝanĝis leĝon por rekompenci aŭtomobilistojn per subvencio. Nun oni unuflanke enkasigas impostmonon, kiun oni aliflanke redonas al konsumantoj. Tiel redukti venenan trafikon certe ne eblas.

Estas diabla cirklo, ĉar konsumantoj ne volas akcepti avertojn kaj politikistoj ne malpermesas, ĉar konsumantoj volas havi ĉi ĉion, kaj politikistoj volas havi iliajn voĉojn dum elektoj. Senkonteste la memdetruo de l’ homaro estas la plej perfekte organizita projekto de tiu ĉi jarcento!

Stefan Maul

Estimataj gelegantoj,

mi pekis kontraŭ unu el la feraj principoj de ĵurnalismo: neniam asertu ke io okazis antaŭ ol ĝi vere okazis! Sed mi en “el mia ridpunkto” en la decembra numero skribis: “Novan prezidanton havas ankaŭ Usono...”. Tion mi verkis fine de oktobro, la elektoj en Usono okazis la 7an de novembro, kaj vi ricevis la decembran numeron de MONATO eble jam komence de la lasta monato de 2000 — do en tempo, kiam Usono neniel jam havis novan prezidanton. Vi do prave povas aserti, ke mi mensogis; jen do puno pro mia ĵurnalista peko. Bone, vi eble scias, ke artikoloj en nia magazino estas verkitaj minimume unu monaton antaŭ apero, ĉar la teknika produktado kaj ekspedado bezonas ĉ. kvar semajnojn. Mi, verkante tiun tekston, ja prave povis supozi ke elektoj en Usono vere okazos je la anoncita dato. Sed kiu ja povis supozi, ke el tio rezultos tia plursemajna politika kaj jura spektaklo, pro kelkcent voĉdonoj? Kiu povis atendi, ke unu el la plej malnovaj demokratioj tiom ridindigos sin? La prezidanto, kiun oni epitetas “plej potenca viro de l’ mondo”, estas elektita de nur unu kvarono de elektorajtaj usonanoj, do tri kvaronoj ne volis havi lin. Tion Usono havis jam pli ofte, sed la pli granda makulo estas, ke sen klara, certigita plimulto kaj kvazaŭ nur hazarde Bush fariĝis prezidanto. Bone, ĉi ĉion nek vi nek mi povis imagi en oktobro 2000, sed tio ne forigas mian supre menciitan pekon. Do mi ĵuras: neniam plu mi asertos antaŭ la fino de la spektaklo, ke Usono havas novan prezidanton.

Sincere via Stefan Maul

PS: Verkita la 14an de decembro 2000, la tagon post oficiala agnosko, ke Bush venkis.

BELGIO

Lernout kaj Hauspie: revo finiĝis

Dum la pasintaj jaroj la tradiciaj reguloj el la ekonomia scienco rilate al librotenado, financado, ktp, ŝajne ne plu validis. Grandegaj entreprenoj kunfandiĝis ĝis eĉ pli grandegaj entreprenoj, oni anstataŭigis bone konatajn marknomojn per tute novaj, sensignifaj, sed tutmonde bone prononceblaj nomoj, oni taksis la valoron de kompanio laŭ la profito kiun ĝi eble iam liveros, investantoj ne maltrankviliĝis se dum jaroj entreprenoj ne alportis profiton ...

Fine de la jaro 2000 venis la duboj. Transkontinentaj kunfandiĝoj (kiel german-usona DaimlerChrysler) evidentiĝis problemigaj. Bankoj kaj akciuloj demandas sin kiam interretaj vendejoj (kiel amazon.com) finfine anoncos pozitivajn spezokontojn. Internaciaj telefonkompanioj, kiuj je giganta prezo akiris licencon por ekspluati la sekvantan generacion de poŝtelefonoj en kelkaj eŭropaj landoj, nur pene trovas la monon por pagi tiun licencon.

En Belgio unu tia entrepreno nun estas kolapsanta. Kvankam tra ĝi pasis egaj kapitalfluoj, finfine el tutmonda vidpunkto tio estas bagatela afero kaj nur la belgaj (eĉ nur la flandraj) gazetaro kaj televido ĉiutage pritraktas ĝin. Eksterlande manpleno da fakuloj interesiĝas.

Vendisto plus librotenisto

Jo Lernout (52) [lernoŭt] laboris ĉe pluraj internaciaj kompanioj, laste ĉe la belga filio de usona Wang, siatempe grava produktanto de tekstprilaboraj sistemoj. Pol Hauspie (49) [haŭspi] transprenis la librotenan oficejon de sia patro kaj kompletigis ĝin projektante komputilajn programojn por librotenado.

Ambaŭ devenas el kaj daŭre loĝas en iom fora, okcidenta, flandra parto de Belgio, apud limo de Francio. Ili ambaŭ, kvankam el malsamaj vidpunktoj, havas sciojn pri ebloj kaj bezonoj de la komputila fako. Laŭkaraktere unu kompletigas la alian. En 1987 ili fondis, kun kelkaj amikoj, kompanion kiu okupiĝu pri parol- kaj lingvo-teknologio. En 1989 la kompanio ricevis la nunan nomon Lernout & Hauspie Speech Products, mallongigite L&HLHSP.

Malfacila starto

La fondintoj ne mem havis scion pri tiaj produktoj. Ili aĉetis la varojn eksterlande kaj distribuis ilin en Eŭropo. L&H ankaŭ dungis specialistojn por perfektigi kaj plilarĝigi la gamon kaj evoluigis ĝis praktika uzebleco la rezultojn kiujn atingis esploristoj de belgaj universitatoj.

Mankis vera strategio, ĝis L&H difinis tri prioritatojn: diĝita registrado de parolo, teksto-al-parolo (ekzemple komputilo kiu parolas), kaj parolrekono (ekzemple komputilo kiu aŭskultas kaj plenumas ordonojn de la uzanto). La unuaj produktoj ja funkciis, sed ne havis la esperatan kvaliton. La vendoj restis modestaj kaj L&H pluvivis danke al la talento de Jo Lernout kaj Pol Hauspie por konvinki investkompaniojn kaj lokajn bonhavulojn pri la estontaj sukcesoj.

Turnopunkto venis en 1992, kiam la tiama flandra ĉefministro, Luc Van den Brande, konvinkis (aŭ premis) GIMV, la investkompanion de la flandra registaro, finance subteni L&H. Ekde tiam, L&H povis daŭre fidi je influhavaj politikistoj por realigi siajn projektojn.

Intertempe L&H adaptis sian strategion: ĝi estonte nur okupiĝos pri evoluigo de la baza teknologio kaj vendos licencojn al aliaj kompanioj kiuj projektu la produktojn por konsumantoj. Tiu taktiko alportis novajn enspezojn, sed ne sufiĉis por povi ekspansii.

Kvin gloraj jaroj

Ĉirkaŭ 1995 pluraj eŭropaj kompanioj sukcesis negocigi siajn akciojn en la usona akcio-borso Nasdaq. Ekde la 1a de decembro 1995 ankaŭ la L&H-akcioj estis kvotataj tie. Estis tuja sukceso kaj tio konfirmis la internaciiĝon de L&H. Samtempe ekestis la daŭra kaj multekosta dependeco de investbankoj, revizoroj kaj juristoj.

Ĉiuj problemoj forvaporiĝis. La vendocifero kreskis kaj venis pliaj emisioj de akcioj, kies valoro plurobliĝis. Fruaj investantoj finfine povis reakiri sian kapitalon kun bela profito. La fina venko okazis kiam ankaŭ Microsoft akiris L&H-akciojn kaj promesis integrigi la L&H-produktojn en sian mastruman sistemon.

En la komencaj jaroj bankoj estis rifuzemaj pri helpo, sed ekde kiam L&H havis sufiĉe da monrimedoj, bankistoj volonte rendevuis kun L&H. Baza regulo de bankistoj ja estas pruntedoni monon nur al personoj kiuj ne bezonas.

Venis novaj oficejoj je la rando de urbeto Ieper, estis kreitaj filioj en- kaj ekster-lande, estis aĉetitaj tradukoficejoj kaj kompanioj kun konkurenca teknologio... En la printempo de la jaro 2000 la valoro de L&H-akcio estis la 25-oblo de la valoro en 1995. Laŭ borsa valoro ĝi estis la kvina entrepreno de Belgio.

Komence de la jaro 2000 L&H faris du grandajn — kiel poste evidentiĝis fatalajn — aĉetojn en Usono. La unua estis Dragon, la ĉefa konkuranto. Dua estis Dictaphone. Tiu lasta ne vere estis sana entrepreno, sed ĝi dominis la usonan merkaton de dikto-aparatoj. Se oni povus konvinki la klientojn de Dictaphone forĵeti siajn surbendigilojn kaj anstataŭe instali L&H-produktojn en siaj komputiloj, malfermiĝus senfina merkato. La aĉetojn volonte kaj sengarantie financis grupo de kvin bankoj (belgaj Artesia, Fortis kaj KBC, germanaj Deutsche Bank kaj Dresdner Bank) per kredito de proksimume 500 milionoj da usonaj dolaroj.

Usona gazeto malfidas

Dum la somero kelkaj ĵurnalistoj de la eŭropa eldono de la usona financa gazeto Wall Street Journal (WSJ) esploris la bilancojn de la L&H-grupo, ekspansiinta ĝis labirinto en kiu eĉ la fondintoj perdiĝas. Ili trovis, ke iuj ciferoj en la diversaj bilancoj ne kongruas. Ili vizitis la L&H-filiojn en Singapuro kaj Koreio kaj konstatis, ke tiuj filioj estas malfacile aŭ tute ne troveblaj. Al la negativaj raportoj en WSJ, L&H kaj ĝia ĉefa revizoro, KPMG, reagis per indigno: estis mensogoj, konkurantoj misuzis WSJ por fifamigi L&H, ktp. Mallonge poste estis registritaj novaj versioj de la bilancoj, kio pruvas ke tamen enestis eraroj.

Ekde tiam venis unu katastrofa novaĵo post la alia: dubaj transakcioj inter la filioj, malapero (ŝtelo?) de grandegaj sumoj en Koreio, falo de la vendosumo, malbonaj rezultoj de Dictaphone, bankkreditoj kiuj baldaŭ atingos sian limdaton ... En Belgio kaj Usono ankaŭ oficialaj instancoj komencis ekzameni la procedurojn ĉe L&H.

La iamaj amikoj distanciĝis. La ĉefa politika subtenanto, Luc Van den Brande, ne plu estas flandra ĉefministro. Estroj de Artesia kaj KBC deklaris en intervjuoj ke ili sentas sin trompitaj (kvankam la bilancoj kiujn vidis WSJ estas alireblaj por ĉiuj, certe por la bankoj). La L&H-akcioj ne plu estas borse vendeblaj. Nur obskuraj negocistoj okupiĝas pri ili.

Ĉu L&H estas savebla?

Estas du eblaj solvoj, sed ambaŭ estos ege komplikaj. L&H havas ĉefsidejojn en Belgio kaj Usono kaj la juraj proceduroj malsamas. Ne ekzistas iu supernacia sistemo por harmoniigi la procedurojn en la du landoj.

Unua solvo estas simpla bankroto: juĝisto finas la aktivecon de la kompanio kaj kuratoro vendas la valorajn erojn (tradukoficejojn, licencojn ...) al interesitoj; per la enspezoj oni unue repagas la prioritatajn kreditorojn: impostojn, socian asekuron, dungitojn ... Kio restas estas proporcie distribuata inter la ceteraj kreditoroj, i.a. la bankoj. Por la akciuloj kutime nenio restas.

Dua solvo celas resanigi la entreprenon. En multaj eŭropaj landoj oni nomas tiun proceduron konkordato. La usonaj esprimoj estas bankruptcy protection (protekto kontraŭ bankroto) aŭ Chapter 11. Juĝisto blokas dum iu periodo (kelkaj monatoj ĝis kelkaj jaroj) ĉiujn ŝuldo jn por ke la entrepreno povu restrukturi sin, sen esti ĝenata de juraj proceduroj. Kutime kreditoroj rezignas pri parto de siaj pruntoj. Post la restrukturado kaj sanigo, la entrepreno denove memstare funkcias.

La advokatoj de L&H petis la resanigan proceduron. La usona juĝisto konsentis pri proceduro por protekto kontraŭ bankroto. La belga juĝisto la 8an de decembro 2000 rifuzis konkordaton, ĉar evidentiĝis ke L&H mem ne plu konas sian financan situacion. Jam de kelkaj monatoj revizoroj rekontrolas la librotenadon de L&H, sed daŭre mankas konkludoj. Kelkajn tagojn poste la juĝisto nomumis tri kuratorojn kiuj, ĝis la definitiva decido pri konkordato aŭ bankroto, zorgu ke ne estas aktivaĵoj kaŝe vendataj.

Materialo por krimromano

Teorio, kiu jam cirkulis en malgranda rondo, antaŭ kelkaj tagoj aperis en la gazetaro: la usonaj sekretaj servoj kulpas pri la problemoj de L&H. Kompreneble usonanoj ne ŝatis, ke eŭropa entrepreneto aĉetas gravajn usonajn firmaojn. Akiron de Dictaphone oni ankoraŭ povis toleri, sed Dragon estis alia afero.

Laŭdire Dragon sufiĉe intime kunlaboris kun la usonaj sekretaj servoj por klopodi aŭtomate traduki ŝtele kopiitajn mesaĝojn (telefonajn kaj retajn) en malbone konataj lingvoj, ekzemple de teroristoj aŭ de drogotrafikantoj. Ke la scio akirita de Dragon estas kontrolata de eksterlanda grupo por Usono estas tute neakceptebla. Tial oni aranĝis ke usona juĝisto per Chapter 11-proceduro savos la usonan parton de L&H, dum en Belgio neeviteblos bankroto. Tiel la L&H-teknologio iĝos usona kaj malaperos ĝena konkuranto ...

Roland ROTSAERT

Bunta abundo

Kiam mi ricevis por recenzo la dekan volumon el la serio Sferoj, mi malpakis ĝin kun eta timo. Neniam antaŭe mi legis libroforman kolekton de sciencfikciaj noveloj originale verkitaj en Esperanto de pluraj aŭtoroj. Aliflanke, mi legis sufiĉe multajn altnivelajn librojn de tiu speco en aliaj lingvoj, ankaŭ bonajn tradukojn al Esperanto. Do mi timis, ke la libro elrevigos min, se mi — neeviteble — komparados dum la legado.

Bonŝance por mi, por la eldonantoj kaj memkompreneble por la esperantaj ŝatantoj de sciencfikcio kaj fantasto, mia timo estis vana. Inter la kovrilpaĝoj de Sferoj-10: Kosma polico kaŝiĝas libro, kiu ornamus ĉies librobreton ne nur per sia bonstila fasono, sed ankaŭ per sia atentokapta tekstaro. Laŭ mi, la kolekto superas la mezan nivelon. Tio estas vere ĝojiga, se oni konsideras, ke la kompilanto Miguel Gutiérrez Adúriz, kompare kun kompilantoj de nacilingvaj novelkolektoj, disponis pri dekoble, eĉ centoble malpli da aŭtoroj kaj eble miloble malpli da verkoj.

La kolekto enhavas 21 rakontojn de 15 aŭtoroj el diversaj landoj. Ĉiun rakonton akompanas bildo speciale desegnita por ĝi.

La temaro varias. Ne mankas provoj respondi al “eternaj” demandoj: pri la deveno de la homaro (en Genobanko de Kovács Béla); pri la rilatoj inter ambaŭ seksoj (en Meti limon de Sten Johansson); pri la ekzistorajto de homaro, kiu naskis ŝtatestrojn kiel Hitler (en Ondoj de Claus Günkel).

Traktataj estas ankaŭ temoj tipaj por sciencfikciaj verkoj. István Nemere igas lotemulon veturi per tempomaŝino en Lotema, kaj en Morto en la kosmo li igas la leganton dubi, ĉu reprezentantoj de diversaj mondoj povus senprobleme rekoni unu la alian. En Nenuligebla decido Arnoldo Aguila prezentas interesan interpreton de la rilatoj inter homo kaj roboto.

Estas nek hazarde, nek mirige, ke relative multaj aŭtoroj traktas temojn, kiuj rilatas al lingvoj kaj interkomunikiĝo — male, mi mirus, se tiu problemaro mankus en verkoj de esperantistoj. Inter tiuj rakontoj (iuj el ili ŝajnas al mi iom eseecaj kaj deklaraciecaj) menciindas La mesio de Jorge Camacho.

Tre interesaj estas la sciencfikciaj interpretoj de movadaj problemoj. Al tiu grupo da rakontoj apartenas du el la plej atentokaptaj kaj amuzaj verkoj en la kolekto: Kosma civitaneco de Abel Montagut kaj Jara kongreso de BEAB 2025 de Will Green.

En Sferoj-10: Kosma polico aperas iuj interesaj ideoj, kiuj miaopinie meritas pluan traktadon kaj evoluigon, en eventualaj novaj verkoj. Ekzemple, en La sekreto de Irena Giulio Cappa inventis Telepolicon, kunigante policon kaj televidan ĵurnalismon. Cetere, ne la Telepolico estas la sekreto de Irena — sed kio ĝi estas, mi nun ne malkaŝu.

Se la temaro jam vekis vian intereson, karaj legontoj de Sferoj-10: Kosma polico, vi sciu, ke vi ĝuos ankaŭ la stilon de la aŭtoroj — la verkistan rutinon de István Nemere, la rakontistan lertecon de Liven Dek, la eruditecon de István Ertl, la humursenton de Will Green, ktp.

Resume: Kiel sciate, pri gustoj oni ne disputu. Do, se vi decidos sendispute fidi mian guston pri libroj, kaj se vi bezonas donacon por legema Esperanto-amiko aŭ por vi mem, Sferoj-10: Kosma polico estus trafa elekto.

Mariana EVLOGIEVA

Sferoj-10: Kosma Polico. Eld. Grupo Nifo, Santander, 2000. 208 paĝoj glue broŝuritaj. ISBN 84-607-0788-1. Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj + afranko.

GEOLOGIO

Formikoj en sukceno de 92 megajaroj

Dum la konstruado de suburba domaro laŭ la atlantika bordo de New Jersey [nju ĝersi] la terlaboristoj trovis 77-kilograman blokon da sukceno, aĝan 92 milionojn da jaroj. La sciencistoj kredas, ke la regiono iam estis tropike varma, malseka, kaj cedra arbaro ĉirkaŭis marĉojn, lagojn kaj lagunojn ĝis la rando de la oceano.

En tiu sukcena bloko la sciencistoj malkovris centojn da insektspecoj, kaj estis surprizitaj pro la ekzisto de formikoj en tiu frua epoko kiam la dinosaŭroj ĉie regis super ĉio. Eltiritaj el tiu ĉi solida bloko estis sep specimenoj de tiuj fruepokaj formikoj.

La sukceno formiĝinta el arbsuko originis en la geologia epoko konata kiel Kretacea periodo, antaŭ 65-100 milionoj da jaroj. Muzea direktoro David Grimaldi diris: “Jen, primitivaj formikoj, kies ekapero estas ekstreme rara.”

Kiam la dinosaŭroj malaperis de la tero, la svarmo de la formikoj ege multobliĝis. Neniu povas klarigi ĝuste kial tia nombro subite eksplodis kaj disvastiĝis mondskale. Oni diras ke nuntempe la nombro de la formikoj tutmonde estas pli granda ol tiu de ĉiuj aliaj vivuloj.

Direktoro Grimaldi diris, ke la korpo de diversaj insektoj antaŭ 130 milionoj da jaroj portis specialan organon, la metapleŭran glandon, kies sekrecio estas acida kombino kiu similas al antibiotiko detruanta fungojn kaj bakteriojn. La plej multaj formikspecoj nuntempe ankoraŭ utiligas la metapleŭran glandon. Sen tiu ĉi organo la formikoj ekstermiĝus pro la netolerema natura ĉirkaŭaĵo kaj la mortigaj mikroboj.

Elson B. SNOW

IRLANDO

Pli bunta kulturo

Dum la plej longa periodo de la plurjarcenta angla regado de Irlando estis truditaj al la indiĝena loĝantaro kulturo, eklezio kaj lingvo anglaj. Ĉe sendependiĝo, la konstitucio de la nova Libera Ŝtato Irlanda (nun Respubliko) rekonis la irlandan (gaelan) kiel unuan oficialan lingvon, kaj la anglan kiel duan. Tamen, ĉar la plimulto de la popolo jam alkutimiĝis al la angla, ĉi tiu iĝis la plej uzata. Hodiaŭ, kvankam kreskas intereso pri la irlanda lingvo, precipe inter la meza klaso en la urboj, la angla estas ĝenerale rigardata kiel pli utila. Frua naciista ambicio pri unulingva gaela nacio ne plu aperas praktika aŭ realisma en epoko de tiel nomata “globismo” (tutmondismo).

Kontraste, en Nord-Irlando, kie la protestanta plimulto rifuzis aliĝi al la Libera Ŝtato, ĝis antaŭnelonge la oficiala uzado de la irlanda lingvo estis efektive malpermesita, ĉar ĝi estis asociita kun respublikismo kaj katolikismo. Do, la indiĝena irlanda lingvo estis instruata nur en katolikaj lernejoj kaj kiel antikvaĵo en universitatoj. Ĉiu el la du komunumoj, respektive, protestanta/porbrita uniista, kaj precipe katolika/irlanda naciista, konservis sian propran apartan kulturon, kiu inkluzivas sportojn, muzikon, tradiciajn dancojn kaj folkloron. La unua komunumo kaj kulturo devenis precipe de kolonioj de sudskotaj presbiterianaj kamparanoj (tiel nomataj planters), kiuj estis “plantitaj” de britaj gereĝoj en regionoj el kiuj la indiĝenaj irlandanoj estis elpelitaj kiel trudherboj. Tiuj sudskotoj enkondukis en Nord-Irlando sian malaltejan skotan lingvon, antaŭe nomatan “skotangla”, sed nun pli ĝenerale rigardatan kiel aparta ĝermanida lingvo simile al la angla. Tiu lingvo estis (kaj iugrade ankoraŭ estas) parolata en longa, sed mallarĝa zono, kiu etendiĝas tra la tri plej nordaj graflandoj de Ulstero1, nome Dún na nGal (angle: Donegal) en la Respubliko; kaj Doire (Derry) kaj Aontrom (Antrim) en Nord-Irlando. En la resto de Dún na nGal, la lingvoj de la loĝantoj estas la gaela (irlanda) kaj la angla. Kompreneble, la gaela apartenas al tute alia lingva grupo ol la angla, nome la kelta. Alia varianto de la gaela (originale de irlanda deveno) estas parolata en norda kaj okcidenta Skotlando.

Lastatempe multe ŝanĝiĝis la etoso kaj la publikaj sintenoj, ne nur en Nord-Irlando, sed en la tuta “Verda Insulo”, danke al la pac-iniciato kaj (re)fondiĝo de nordirlanda regiona asembleo, kiu donis pli da aŭtonomio al la tuta loĝantaro. Kune kun la angla, la irlanda lingvo hodiaŭ ricevas almenaŭ iom da oficiala kaj publika rekono en Nord-Irlando, kaj jam estas konstateblaj kelkaj signoj, ke la du komunumoj komencas intermiksiĝi kaj rekoni la diversajn elementojn de kulturo en la insulo kiel komunan heredaĵon. Kompreneble, la skotaj kaj la irlandaj tradicioj kaj kutimoj estas tre similaj, do facile povus harmoniiĝi se la popolo tion bonvole dezirus. Plie, la historiaj ligoj inter Irlando kaj Skotlando ne limiĝas al la menciitaj. Ne nur sudskotoj faris novan hejmon en Nord-Irlando. Dum pasintaj jarcentoj, kiel taktiko por protestantigi Irlandon, la presbiteriana eklezio sendis nordskotajn gaeleparolantajn pastorojn por disvastigi sian formon de la kristana religio inter katolikoj, kiuj tiam parolis dialekton de la irlanda apenaŭ distingeblan de la skotgaela. Supre oni menciis, ke la protestantoj de sudskota origino, tamen, parolis ulsteran (nordirlandan) dialekton de la tiel nomata Scots, nomata ankaŭ Lallans. Nur relative malgranda nombro da pli maljunaj nordirlandanoj ankoraŭ uzas pli-malpli puran ulsteran skotan kiel ĉiutagan lingvon, sed la insisto de la katolikaj kaj precipe naciista komunumo, ke la irlanda iĝu oficiala lingvo ankaŭ en Nord-Irlando, rememorigis la posteulojn de la sudskotaj koloniistoj, ke ili ankaŭ havas propran lingvon. Tio instigis ilin postuli, ke la nova regiona registaro kaj la registaro de la Irlanda Respubliko agnosku ĝin. Sana kaj bonvena simptomo (inter aliaj) de plibonigitaj interkomunumaj rilatoj en Nord-Irlando estas tio, ke, laŭŝajne, neniu kontraŭstaras ĉi tion. Novaj centroj por instrui kaj instigi uzadon de la ulstera skota inter plenkreskuloj kaj infanoj estos establitaj kaj en Nord-Irlando kaj en Donegal (gaele: Dún na nGal), la plej norda graflando en la Respubliko (kurioze, la plej norda parto de la irlanda insulo, kvankam politike ĝi estas parto de “suda Irlando”).

La unua el tiuj centroj kaj skotlingva biblioteko jam ekzistas en Nord-Irlando. En ĝiaj agadoj partoprenas ne nur presbiterianaj ulsteraj skotoj sed ankaŭ homoj de tute malsamaj tradicioj, inkluzive de kelkaj irlandlingvanoj. La bibliotekistoj kaj aliaj partoprenantoj de tiu iniciato emfazas, ke lingvo kaj kulturo ne plu devas esti rigardataj kiel religia aŭ politika afero, kiel tio estis en pasinteco. En la biblioteko, la indikiloj kaj ŝildoj estas en la skota; ekzemple, avertilo antaŭ loko kie la plafono malaltiĝas vortumas: Tak tent o yer heid, kiu signifas “Atentu al via kapo!”. La sama averto en la angla estus Mind your head, dum en la gaela ĝi estus Aire do do cheann. Ĉiuj el tiuj versioj estus kompreneblaj kaj en Irlando kaj en Skotlando.

Do, iom konfuze, sed interese, Irlando komencas iĝi kulture kaj lingve pli bunta lando. Parenteze, aldone al tiu malfrua rekono de tri irlandaj lingvoj, la surdula komunumo en Irlando nun postulas, ke ĝia signolingvo, ISL (“Irlanda signa lingvo”) estu agnoskita kiel tria oficiala indiĝena lingvo de la Respubliko. Por eĉ pli kompliki la aferon, lastatempe enmigras eksterlandanoj el multaj landoj. La antaŭa relative homogena lando pli kaj pli babeliĝas. Laŭŝajne, en estonteco, kreskaĵoj de ĉiuj koloroj floros en (espereble pacema) verda ĝardeno ...

Garbhan MACAOIDH

1. La irlanda insulo konsistas el kvar provincoj kaj 32 graflandoj (departementoj). Ulstero, kiu konsistas el 9 graflandoj, estas la plej norda provinco. Ses el ĝiaj graflandoj troviĝas en tiel nomata Nord-Irlando, dum tri estas en la Respubliko.

Kovrilo de moderna angla-skota vortaro eldonita en 1993, kredeble la unua kiu traktas la skotan kiel apartan lingvon, kaj ne kiel nuran dialekton de la angla.

June, nejune, pretertempe

Jen aventur-libro samtempe por infanoj kaj por plenkreskuloj. Ni recenzos ĝin el tiuj du vidpunktoj.

Karina (10-jara) skribis:

Ĉi tiu libro tial plaĉis al mi, ĉar ĝi enhavas la bezonatajn aferojn por interesa kaj ekscita libro. Bezonataj aferoj: vojaĝo, trezoro, drako, gajno. Libro bezonas ankaŭ bonajn rolulojn: Bilbo, hobito; Gandalfo, sorĉisto; Torino, gnoma ĉefo; Filio, Kilio, Bifuro, Bofuro, Bomburo, Dorio, Norio, Orio, Oino, Gloino, Dvalino, Balino, kunpartoprenantoj kaj Smaŭgo, drako. Ĉi tiu libro nur en la nombro de bildoj havas mankon, sed la troveblaj estas belaj kaj koncizaj. Pro malsufiĉaj bildoj mi tute ne povis imagi Smaŭgon, la drakon. Malgraŭ tio, ĝis nun ĉi tiu libro el ĉiuj plaĉis pleje. Bonan legadon!

Stefan (pli ol 10-jara) skribis:

Ni havas jam en Esperanto la tri librojn de la majstra ringa serio de J.R.R. Tolkien. Nun sekvas la traduko de la komenca libro, el kiu evoluis la trilogio. Ĉi tie ni renkontas la hobiton Bilbo Baginzo, kaj la sibleman subteran golumon, de kiu Bilbo ŝtel-prenas la magian ringon, kiu gvidos lin poste en pli epos-skalajn aventurojn. Tio ne signifas, ke la ĉi-libraj eventoj banalas. Tumultas ekzotikaj rolantoj: engrotaj goblenoj, enarbaraj araneoj, suspektemaj elfoj, malicaj vulpoj, helpemaj agloj. Figuras ankaŭ Unuopuloj: Beorno, la metamorfoza urso-homo kaj Smaŭgo, la avara kaj teruriga fluganta drako.

El lando kaj vivo de trankvilo kaj komforto, la gnom-hobita bando procedas tra serio de ĉiam pli defiaj kaj malagrablaj situacioj, el kiuj ili ĉiam sukcesas elturniĝi, per kombino de aŭdaco, sagaco kaj bonŝanco, kaj ne ĉiam senkoste. Nek la banduloj estas ĉiuj kliŝe heroaj; ili havas proprajn motivigojn kaj personecojn, ankaŭ mankohavajn. La eventoj estas rakontitaj ĉene, kun geografia precizo, en iom arĥaika “di-okula” stilo, lerte redonita en la majstra traduko, kiu inkluzivas dekojn da poemoj.

La kulminaj scenoj starigas moralajn dilemojn pri la valoroj de absolutismo kaj kompromisemo kaj la ecoj de vere heroa konduto. La deaera atako de Smaŭgo al la apudlaga urbo, la aliancoj, taktikoj kaj kolizioj inter la diversaj gentoj, iliaj estroj kaj armeoj, enpensigas paralelaĵojn niatere kaj donas al la libro pretertempan aktualecon.

Familio MACGILL

John Ronald Reuel Tolkien: La Hobito aŭ tien kaj reen. El la angla tradukis Christopher Gledhill (1968 — ) kaj William Auld (poemoj) (1924 -). Eld. Sezonoj, Jekatarinburg, 2000. 224 paĝoj firme binditaj. Prezo ĉe FEL: 15,00 eŭroj + afranko.

TEKSTOTRAKTADO

Sidiĝu kaj tajpu!

En marto de la jaro 1993 la aŭtoro prezentis en MONATO artikolon titolitan “Unikodo aŭ unikorno?”. Li iomete dubis pri tio, ĉu la enkonduko de Unikodo aŭtomate solvos ĉiujn skribproblemojn rilate Esperanton sur personaj komputiloj. Intertempe preskaŭ sep jaroj preterpasis — en la komputila mondo jen plurgeneracia tempodaŭro. Do hodiaŭ liveriĝu aktuala kaj preciza respondo pri la eventuala unikorneco de Unikodo. Ĉu ĝi reale iel efektivigis, ke oni povas antaŭ hodiaŭa persona komputilo simple sidiĝi kaj tajpi Esperanton?

Sed unuapaŝe kelkaj bazaĵoj. Kodo en komputiko estas interkonsentita ligo de signifoj al specifaj numeroj. Rilate tekston temas pri la ligo de signo — ekz. litero aŭ cifero — al specifa numero, aŭ kodero, kiel la fakulo prefere formulas tion. Fakte komputiloj traktas nur numerojn kaj scias vere nenion pri alfabetoj. Do ankaŭ datuminterŝanĝe interŝanĝiĝas nur vicoj de numeroj. Se temas pri tekstaj datumoj, estas evidente necese, ke la komunikantoj uzu por la sendado kaj la ricevado komunan kodon.

Kiom da koderoj?

Kodoj povas esti malsame ampleksaj. Ekzemple, dum jaroj kodoj kun nur 256 koderoj — do koderoj de 0 ĝis 255 — estis kutimaj. Tia kodo sufiĉas por enteni la ciferojn de 0 ĝis 9, la anglan alfabeton majuskle kaj minuskle de A ĝis Z, kelkajn interpunkciajn signojn kaj — nun venas la problemo — la supersignajn literojn kaj kelkajn aldonajn specialaĵojn por nur relative malgranda lingvogrupo. Plej ofte temis pri suma spaco por deko da lingvoj. Se oni volis uzi lingvon ekster la deko, oni devis uzi alian kodon por alia lingvodeko. Aliflanke pri kelkaj lingvoj tia 256-kodera kodo plene fiaskis, ĉar la lingvo nur por si mem bezonas jam milojn da signoj — tiel la ĉina.

La solvon por ĉiuj ĉi problemoj alportis la kodego Unikodo, kiu jam en sia praformo liveris 256*256 = 65536 koderojn. Hodiaŭ ĝi havas en unu sola kodo spacon por la signaroj de ĉiuj homaj lingvoj — estintaj kaj estantaj. En Unikodo oni jam difinis la koderojn por la signoj de praktike ĉiuj estantaj lingvoj — inkluzive la ĉinan kaj la japanan. Ĝisdate ankoraŭ ne difiniĝis la koderoj por la estintaj lingvoj — ekzemple koderoj por la ĉirkaŭ 5000 antikvaj egiptaj hieroglifoj. Sed eĉ post kiam ĉiuj konataj lingvoj havos siajn difinojn, plu restos libera spaco.

Ĉu bona feino?

En Unikodo estas ankaŭ difinoj por niaj modestaj bezonoj — nome 12 koderoj por la majusklaj kaj minusklaj supersignaĵoj “ĉ”, “ĝ”, “ĥ”, “ĵ”, “ŝ” kaj “ŭ”. Ĉe tio eble surprizos, ke la esperanta movado mem neniam petis la unikodajn instancojn pri tia inkluzivo. Laŭŝajne iu bona feino simple enmetis niajn signojn, supozeble eĉ ne sciante, por kiu lingvo ili estu. Temis pli probable pri simpla heredaĵo de la du antaŭaj ISO-kodoj por Esperanto — nome ISO 6937 (Teletex) kaj ISO 8859-3 (Latino 3) — kiuj same subtenis Esperanton danke al alia bona feino, supozeble intertempe iomete pli aĝa kaj emeritiĝinta membro de ŝia specio. La vero estas, ke jam en 1980 ekzistis la unua ISO-kodo por Esperanto. Do oficialaj internacie normigitaj kodoj por nia lingvo neniam ajn mankis. Tre bedaŭrinde la esperantistaro nur tre malfrue ekkonsciis pri tio, kaj ĝiaj oficialaj instancoj neniam iel normkomitate okupiĝis pri la enkodigo de Esperanto. La malavano de UEA pri tio estas preskaŭ proverba.

Praktike enuziĝis en Esperantujo plej ofte nenormaj kodoj — ekzemple de Eventoj, de Ĉapelilo. Se entute laŭ normo, laŭ la ĝenerale malbone subtenata kodo Latino 3. Aŭ oni rezignis pri solvo kaj uzis substituajn sensupersignajn kodojn — ekzemple la h-kodon de Zamenhofo aŭ la aĉan iksan kodon, kiu eĉ ĝis hodiaŭ plu hantas kelkajn esperantajn regionojn de Interreto.

Montriĝis, ke mankas ĉe ni forta kaj kompetenta centra instanco por normigi la tuton kaj eĉ — kia vana sopiro! — liveri centran solvon por skribi, presi kaj komuniki la lingvon Esperanto. Rezulte — kiom da esperantistoj, tiom da solvoj, kaj des pli multe da malŝparo de tempo kaj mono por reinventitaj bicikloj. Unue la esperanta tekstotraktilo Ĉapelilo iugrade sukcesis starigi modestan iomete pli komunan bazon, kvankam nur inter kelkaj centoj da vindozaj esperantistoj kun sufiĉe da mono en la monujo.

Ĉe Unikodo statas tamen iomete alie. Unue, ĝi venas al ni donace. Due, ĝi estas ne iu mondfora specife esperanta afereto, sed mondvasta oficiala internacia solvo por ĉiuj konataj homaj lingvoj. Do Esperanto en ĝi rolas vere nur tute hazarde kaj maksimume dekmilone.

Ĉu tubero en la afero?

Sed ĉu havi bonan kodon jam solvas ĉion? Ĉu ne eble estas iu tubero en la afero? Fakte komence jes, sed hodiaŭ ne plu. Nome, vere ne sufiĉas simple havi kodon; oni bezonas ankaŭ komputilojn, kaj programojn, kiuj kapablas utiligi ĝin. Aldone oni bezonas tiparojn por tipografie prezenti la signojn de la kodo. Jen la perantoj inter la kodo kaj ekrano aŭ presilo. Ili tradukas la numeron de la kodero en celatan signobildon. Ĝuste ĉio ĉi por Unikodo longdaŭre ankoraŭ ne estis havebla. Nur por Latino 3 oni relative frue disponis almenaŭ pri la plej necesaj rimedoj.

La unua entrepreno, kiu enkondukis grandskale Unikodon en siajn produktojn estis la fifama firmao Mikrosofto. Ĝia mastruma sistemo Vindozo NT estis jam de la komenco unikoda, kaj ankaŭ Vindozo 95 jam kapablis pri ĝi. Tamen vere ĉiuaspekte unikodkapabla estis unue Vindozo 98 kun sia tiame aktuala programaro.

Hodiaŭ praktike ĉio nova de Mikrosofto kapablas pri Unikodo — ekzemple ĉiuj produktoj el la Mikrosofta Oficejo (“Microsoft Office”), la krozilo Interreta Esplorilo (“Internet Explorer”), kaj la retpoŝtilo/forumilo Aŭtluko Ekspresa (“Outlook Express”). Aldoniĝas amaso da senkostaj unikodaj trutajpaj tiparoj, ĉiuj kapablaj pri niaj esperantaj signoj. Cetere, tiu lasta punkto neniel estas memkompreneblaĵo. Nome, ne ĉiu unikoda tiparo havas signobildojn por ĉiuj koderoj; ekzemple, plej ofte mankas la ĉinaj signoj kaj eble ankaŭ la arabaj. Tamen, tre feliĉe niaj esperantaj signoj praktike ĉiam ĉeestas. Do antaŭ kelkaj jaroj komenciĝis speco de komputila paradizo por Esperanto kaj ties uzantoj.

Kio pri E-klavaro?

Sed spite al Unikodo restis unu ĝenaĵo. Mikrosofto en sia Vindozo ne disponigas al ni klavararanĝon por klavi la 12 necesajn esperantajn specialaĵojn laŭ la kunliverita Unikodo. Alivorte ne ekzistas specife esperanta klavaro en la vindoza medio, kaj verdire difini klavaran aranĝon por esperantistoj estas tikla afero. Ĝi estu ĉiam dorsosake de nacia aranĝo, kiel en aliaj ĉi-platformaj artikoloj jam sufiĉe ofte estis klarigate. Ĉiuokaze, kiel ajn oni volas klavi, por atingi akcepteblan komforton necesas aŭ pretigi kelkajn makroojn en la uzotaj vindozaj programoj, aŭ, ege pli bone, instali la senkostan programeton “Ek” (atingebla interalie tra la aŭtora TTT-ejo: http://come.to/simono).

Tiu senkosta programeto de Jurio Finkel disponigas ĉiujn popularajn klavadmetodojn por Esperanto (inkluzive la tiel nomatan E-klavaron konatan de Ĉapelilo) kaj — tre grave — kromfunkcie finagordas Vindozon por la uzado de Esperanto per Unikodo en ĉiuj vindozaj programoj. Tiu fina agordo fakte rilatas al Latino 3 kaj nur nerekte al Unikodo. Ĉiuokaze, post la instalo de “Ek” Vindozo tute senĝene aŭtomate tradukas inter la 8-bita Latino 3 kaj la 16-bita Unikodo. Jen iomete komplika malfacile klarigebla necesaĵo. Verdire Vindozo devas servi samtempe al du malsamaj mondoj — al la nova unikoda, kaj al la malnova ne-unikoda, al kiu okaze de Esperanto apartenas la kodo Latino 3. Efektive estas tiel, ke en Vindozo 98 klavaro por Esperanto devas ruliĝi latin-3-e por sukcesi. Tiuj ĉi agordoj pozitive efikas ne nur por tekstotraktaj kaj presaj aferoj, sed ankaŭ por laŭnormaj retpoŝto, TTT kaj forumado. Ĉio ĉi, kion la aŭtoro priskribis, preskaŭ sencime ruliĝas jam de ĉirkaŭ tri jaroj.

Kiel skani Esperanton?

Parenteze, ankaŭ skani Esperanton ne estas problemo en vindoza medio. Por tio taŭgas la jam de pluraj jaroj mondvaste konata tre profesia hungara programo Recognita Plus, kiu kapablas literekkoni ankaŭ esperantajn specialaĵojn. Tiu programo, kvankam eĉ en la aktuala versio 5.0 interne ankoraŭ ne-unikoda, povas senprobleme eksporti la ekkonitan tekston en Unikodo, aŭ post kelkaj agordoj eĉ en ĉapelila kodo, se oni tion preferas. Cetere, elskatole ĝi kapablas pri la nenorma kodo de Eventoj.

Por kompletigi la literekkonan komforton mankas tamen esperanta literumilo por poste traserĉi la skanaĵon pri misskanoj, afero nepre necesa. Unikode tio tamen poste eblas per akompana uzo de la senkosta unikoda redaktilo “UniRed”, same de Jurio Finkel. Tiu entenas potencan esperantan literumilon kaj havas kelkajn vere pintajn pliajn propraĵojn. Simile statas pri la senkosta unikoda redaktilo “Simred” de Klivo, kiu danke al la uzo de la programlingvo Javo ruliĝas ankaŭ en ne-vindozaj sistemoj. Memkompreneble ankaŭ la esperanta tekstotraktilo Ĉapelilo konvenas por literume kontroli la skanaĵon. Ĉapelilo, mem interne ne-unikoda, kapablas poste eksporti la korektitan skanaĵon en Unikodo.

Ĉu ni ne danku al Mikrosofto?

Koncize, Unikodo en la vindoza medio jam de ĉirkaŭ tri jaroj bonege ruliĝas — de la skanilo ĝis la presilo. Ĝi same bone funkcias datuminterŝanĝe inter unikodkapablaj komputiloj kaj en TTT. Ke Unikodo ruliĝas, signifas ĉi-okaze, ke inter multaj aliaj lingvoj ankaŭ Esperanto ruliĝas — nome perfekte supersigne kaj laŭ tre grava internacia normo. Do ĉiuj aktualaj mikrosoftaj vindozaj programoj jam kerne kapablas pri Esperanto. Per instalo de “Ek” ĉiu programo ricevas la aliokaze mankantan esperantan klavaron.

Problemoj restas nur ekster la mikrosofta mondo — ekzemple rilate ne-mikrosoftajn krozilojn kaj retpoŝtilojn por Vindozo, aŭ programoj baze de aliaj mastrumaj sistemoj kiel Linukso aŭ tiu de Makintoŝo. Ambaŭokaze nur partaj solvoj por Unikodo estas haveblaj, kaj tre bedaŭrinde necesas multe da umado ĉi-medie por eĉ nur parte sukcesi. Se hazarde la plej novaj mikrosoftaj produktoj estas en la aliaj medioj haveblaj, kaj iugrade tiel estas, tiuj funkcias ankaŭ unikode kaj sekve taŭgas ankaŭ por Esperanto.

La merkata frakcio de Mikrosofto koncerne komputilojn por oficejlabora kaj hejma uzadoj estas ĉirkaŭ 80 % ĝis 90 %. Preskaŭ ĉio mikrosofta estas jam unikoda. Do Unikodo restis por ni esperantistoj certe ne iu mita unikorno; male, temas pri jam tre firme establita realaĵo. Danke al Unikodo kaj Vindozo ĉio rilate Esperanton — kaj eble ege pli grave, ĉio rilate centon da aliaj malfortaj lingvoj — funkcias praktike elskatole. Okaze de nia Esperanto ne necesas iel aldone elspezi monon por komputile perfekte uzi ĝin. Evidente “elskatole” signifas ĉi-terene “el mikrosofta skatolo”: fakto, kiun ne ĉiu esperantisto same entuziasme akceptas.

Ĉu reformi nian alfabeton?

Estas sufiĉe da bonaj kialoj profesie ne uzi mikrosoftaĵojn, kaj certe ne ĉiu povas aĉeti komputilon nur por hejma hobia uzo. Tamen tiuj, kiuj nur pro obstino ne volas uzi mikrosoftajn produktojn por Esperanto, kaj tiaj vere ekzistas, eble konsideru mem liveri la necesajn alternativajn solvojn, anstataŭ iel alie ĉi-terene en niaj revuoj kaj sur la tabloj de niaj libroservoj maksimume stultumi.

Bedaŭrinde kelkaj inter ni elektis la duan vojon, nome maksimume stultumi, preferante propagandi mortnaskitajn reformalfabetajn projektojn ol serioze okupiĝi pri konvenaj komputilaj solvoj por nia lingvo. Oni fakte eĉ prikalumnias komputilbazajn iniciatojn.

Tipan ekzemplon por tia devojiĝo liveras la “Panoramo de la Universala Skribo” de Jon Walter Yung, alivorte de AEIOU, kies ĉefprotagonisto, la forvaporiĝinta fantoma tamen UEA-konthava Yannic Gicquel — jen kaŝnome la eks-akademiestro André Albault — jam de jaroj bombadas la aŭtoron de tiu ĉi artikolo per siaj “sidiju kai taipu”-pamfletoj kaj aliaj NHA-strangaĵoj. Aldoniĝas al tio liaj alirevuaj ataketoj kontraŭ Ĉapelilo — nome pro tio, ke tiu produkto jam en 1995 ebligis eĉ al komputilaj laikoj uzi la zamenhofajn supersignojn en vindozaj komputiloj kaj tiel — laŭ li — “baras la progreson de Esperanto”.

Kion diri pri tia stranga aserto? Supozeble iuj Esperanto-stranguloj baldaŭ manifestacios kontraŭ la centrejo de Mikrosofto pro tio, ke ĝi entute enkondukis Unikodon. Ĝuste tiu kulmina kodo nun fine starigas en komputiloj veran lingvan demokration, eĉ por malfortaj lingvoj. Tamen laŭ la albaŭltaj azenaĵoj Unikodo pro la akcidenta kunlivero de niaj supersignaĵoj ne progresigas, sed malprogresigas Esperanton!

Pri lingva demokratio la Esperanto-movado babilas jam de jaroj. Ŝajnas, ke malgraŭ tio ĝi plene malkapablas ekkoni lingvan demokration, kiam tiu kvazaŭ enkarniĝas rekte antaŭ ĝia nazo, tamen tute hazarde vestita iomete rigide en helgrize lakita komputilskatola ladlameno.

Ĉu verko de la diablo?

Ĉiuokaze, tiu ĉi artikolo estu jam delonge prokrastiĝinta paŝo celanta iomete remalnodi la tordaĵojn aliloke disvastigitajn kaj eble jam mezureble damaĝintajn la publikan imagon pri la Esperanto-taŭgo de modernaj personaj komputiloj kaj la personkomputila taŭgo de Esperanto. Bedaŭrinde nek ĝenerale la esperantistoj, nek UEA, nek tute speciale niaj akademianoj estas iel ajn avanaj pri komputilaj aferoj. Jam dum dudek jaroj oni ronke tradormis ĉiujn komputilterenajn progresojn, kiuj tuŝis Esperanton. Tio eble okazis iomete laŭ la maksimo “komputiloj estas la verko de la diablo”. Hodiaŭ ŝajnas regi pli moderna varianto de tio. Estas ne plu komputiloj la verko de la diablo, sed nur la porkomputilaj produktoj de Mikrosofto. Sekve por kelkaj la diablo havas eĉ novan nomon: “Bill Gates”.

Do por la plej obstinaj kontraŭmikrosoftuloj inter ni estus eble konvene kunmencii, ke jam nun estas ekkoneble, ke aliaj produktantoj de komputilaj programoj baldaŭ sekvos la mikrosoftan ekzemplon. Multaj malfruiĝintoj intertempe jam preparas siajn unuajn unikodajn programversiojn, do Mikrosofto ne restos sola kun Unikodo.

Ĉu solvoj ankaŭ aliloke?

Lastvice estas raportinde, ke pluraj esperantistoj jam okupiĝas pri konvenaj esperantigoj de diversaj partoj de Linukso, do ne ĉiuj estas senfaraj aŭ misfaraj en nia komputila angulo. Aliflanke Vindozo jam de kvin jaroj ricevis sian Ĉapelilon, kaj ekde tri jaroj la giganta Mikrosofto eĉ mem liveras al ni ilaron por Esperanto. Ŝajnas, ke ĉi-momente nur makintoŝe ĉio stagnas.

La vera avantaĝo de Unikodo estas ne la eblo uzi Esperanton, sed la eblo miksi laŭplaĉe plurajn egale kiujn lingvojn en unu sama dokumento per unu sama kodo. Aldone ĝi estas integra parto de la normo XML — normo por produkt-sendepende registri tekston en komputiloj. Nek Unikodo nek XML venis de Mikrosofto, kaj ambaŭ estas iugrade eĉ kontraŭ la interesoj de Mikrosofto. Malgraŭ tio Mikrosofto estis la unua entrepreno, kiu ne nur realigis, sed ankaŭ eĉ mondvaste disvastigis tiujn normojn baze de sia produktopaletro.

Ĉiuokaze jen la situacio en la unua jaro de la nova jarmilo. Do almenaŭ antaŭ komputilo kun la tre populara vindoza mastruma sistemo oni povas hodiaŭ vere simple sidiĝi kaj tajpi — cetere ankaŭ ne instalinte specialan Esperanto-klavaron. Nome oni povas senprobleme elekti la specialajn signojn por Esperanto per la muso rekte en la tekstotraktilo Mikrosofta Virdo (“Microsoft Word”). Presi same ne problemas. Posta vizito ĉe esperanta unikoda TTT-ejo helpe de Mikrosofta Interreta Esplorilo (“Microsoft Internet Explorer”) montros perfekte ĉiujn supersignojn kaj, se hazarde alvenos unikoda retpoŝtaĵo en Esperanto, en Mikrosofta Aŭtluko Ekspresa (“Microsoft Outlook Express”) supersigne ĉio same perfektos. Iujn esperantajn adreslistojn oni povas administri per Mikrosofta Ekcelo (“Microsoft Excel”). Sen iuj specialaj poresperantaj instaladoj ĉio ĉi tuj funkcias — eĉ en la komputilo de neesperantista najbaro. Evidente tiu eldiro validas nur pri Esperanto en Unikodo, ne pri Esperanto en la nun malaktualiĝinta Latino 3.

Do ni ĝoje ekkriu — iomete libere reinterpretante la sloganon de AEIOU: “Sidiĝu mikrosofte kaj tajpu zamenhofe!”

PEJNO Simono

JAPANIO

Ĉu vere “burleskaĵo”?

Kunsidis lastatempe en Japanio kortumo simila al tiuj en mezepoka Eŭropo: t.n. “Internacia tribunalo de virinoj pri militkrimoj fare de japana milita institucio de seks-sklavinoj” esploris asertojn, ke dum la dua mondmilito virinoj el Ĉinio, Koreio kaj aliaj landoj estis perforte fortrenitaj de Japana Imperia Armeo en militajn bordelojn por plezurigi japanajn soldatojn.

Partoprenis kune kun 80 maljunaj iamaj “seks-sklavinoj” ankaŭ eksterlandaj “juĝistoj”, “prokuroroj” kaj “advokatoj”, kiuj kunvenis por juĝi respondeculojn de Japana Imperia Armeo, inkluzive de eks-imperiestro Showa (Hirohito). La civitana tribunalo, kunvokita de japana neregistara organizaĵo, postulis de la nuna japana registaro pardonpeton kaj kompenson.

Tamen ne videblis atestaĵoj kaj atestantoj pruvantaj la veron de la asertoj de la iamaj “seks-sklavinoj”. Plue ekzistas aferoj tiaj en ĉiuj landoj ekde antikva tempo. Tiu “Internacia tribunalo de virinoj pri militkrimoj” celas juĝi kaj damni Japanion koncerne neaŭtentikaĵojn antaŭ-pli-ol-duonjarcentajn surbaze de unuflankaj kaj nepruvitaj atestaĵoj de eksaj “seks-sklavinoj”. Burleskaĵo.

IGARASI Takeo

AŬSTRIO

Pri la aktuala rolo de la religioj

En Vieno fine de la jaro 2000 okazis simpozio “Paco per pacrimedoj”, kiu pritraktis la rolon de la religioj en la moderna mondo. Ĝi estis organizita de Mondkonferenco de la Religioj por Paco (angle: WCRP), Kontaktejo por la Mondreligioj-Vieno kaj Ministrejo pri Eksteraj Rilatoj de Aŭstrio. La simpozio omaĝis la 30-jaran jubileon de la en 1970 en Kioto, Japanio, fondita WCRP. Dum ties fondkunveno reprezentantoj de la mondreligioj — budhanoj, kristanoj, hinduoj, judoj, konfuceanoj, islamanoj, ŝintoistoj, kaj aliaj — havis por la unua fojo en la historio la deziron kunveni kaj krei movadon de senperforta repaciĝo. WCRP havas la celon stimuli la dialogon kaj kunlaboron de la mondreligioj. Ĝi funkcias kiel unuiĝo de mondreligioj surbaze de honorofica membreco. Tio estas la sola karakterizaĵo de WCRP, kiu distingas ĝin disde la aliaj pacorganizaĵoj kaj religiaj movadoj. Nun ĝi havas sekciojn en pli ol 100 landoj, kaj la ĉefsidejo estas en Nov-Jorko. WCRP estas agnoskita de UN kiel neregistara organizaĵo.

Dum la inaŭguro la aŭstra kardinalo Franz König [kenig] en sia salutparolo emfazis, ke la mondreligioj devas lasi flanke la demandojn pri prestiĝo, politikajn kaj naciajn kontraŭdirojn kaj sin turni al la ĉefmisio — senco de la homa vivo, demando pri Dio, zorgoj pri la grandaj katastrofoj de la homaro, mondpaco. Krome kardinalo König rememorigis pri la invito de papo Johano Paŭlo la Dua al Assisi la 27an de oktobro 1986, por ke oni tie preĝu kaj per tio atentigu pri la kontribuo de la religioj por la paco en la mondo. La celo de la papo tiam estis, ke la strebo al interreligia dialogo estu ligita kun la preĝo de la religioj por paco. Por la katolika eklezio la renkontiĝo en Assisi krome estis “Ago de pento kaj nova konscio”, ĉar la katolikaj kristanoj mem en la pasinteco ne ĉiam estis packreantoj.

Kardinalo König menciis plue la fakton, ke dum la milito en Bosnio la papo denove akceptis anojn de ĉiuj religioj. Ĉi-foje li emfazis, ke la estimon de la religiaj tradicioj por la homa digno ne eblas forigi. Ĉiuj religioj estis alvokitaj, ke ili defendu sin kontraŭ “etnaj purigoj” kaj militoj, kiel ili ofte estas elprovataj en la nomo de politikaj fortoj lige kun la religio.

La kardinalo nomis la kunlaboron de la katolika eklezio kun WCRP “reciproka strebo”. Li deklaris, ke la kunlaboro de la aŭstria Ministrejo pri Eksteraj Rilatoj kun WCRP kaj la Kontaktejo por la Mondreligioj-Vieno certe kunportos novajn sugestojn kaj impulsojn.

Petrus Bsteh, rektoro de la Afrika-Azia Instituto en Vieno, prezidanto de la aŭstra sekcio de WCRP kaj gvidanto de la Kontaktejo de Mondreligioj-Vieno, substrekis en sia parolo, ke la religio ĉiam estos reprezenta por la homa digno. Homaj rajtoj neniam povas estiĝi “viktimoj de kvazaŭaj teokratiaj pretendoj”. Samtiel oni devas akcenti, ke la homoj ne devas rezigni pri la postuloj de Dio.

Thomas Buchsbaum [tomas buksbaŭm], aŭstra diplomato kaj komisiito de la Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo (OSKE) emfazis, ke unu el la ĉefaj taskoj de OSKE, en kiu membras 55 ŝtatoj, estas malebligo de perforto. Kiel taskon de la religioj oni vidas ties engaĝon en la antaŭforigo de konfliktoj kaj en la postkonflikta prizorgo.

Ĉu ekestos mondkonsilio de religioj?

Norbert Klaes, profesoro, eksa prezidanto de WCRP-Eŭropo (1983-1999), konstatis, ke la religioj konsidere al la tutmondiĝo evoluigis malrapide “dialogan konscion”. En la sfero de mondskala respondeco kaj solidareco la unuopaj religioj faras multege, tamen kune ili realigas ĉiam ankoraŭ malmulton. Ĉu komuna mondkonsilio de la religioj, kies fondon postulis ĝenerala sekretario de UN Kofi Annan antaŭ 1000 reprezentantoj de la mondreligioj en la konferenco en Nov-Jorko okaze de la nova jarmilo en aŭgusto ĉi-jare, plialtigos la efikecon de la kontraŭbatalo de la mondproblemoj, laŭ Klaes ne estas certe.

William Vendley [ŭíliam vendli], nuna ĝenerala sekretario de WCRP, pritraktis laŭ la ekzemplo de intercivitana milito en Siera-Leono la rolon de la religioj en situacio de milito kaj paco. Kiel sekvo de tiu perforta konflikto en la okcident-afrika lando, laŭ iniciato de WCRP estis fondita interreligia konsilio, en kiu partoprenas kristanoj kaj islamanoj. Ĝi ludis gravan rolon kaj kunvenigis ĉe unu tablo la politikajn agantojn (registarĉefo kaj ribelgvidanto) kaj reprezentanton de la civitana socio en tiu lando. Kontraŭe, la ebloj pri politikaj solvoj restis, nature, tre minimumaj.

Kiel pluaj ekzemploj de la politika rolo de la religioj, dum la simpozio estis pridiskutataj la proksim-orienta pacprocezo, la konflikto en Bosnio kaj la milito en Ĉeĉenio. Ĉe tio komuna opinio de la diskutantoj estis, ke ĉe la menciitaj konfliktoj ne temas pri religiaj militoj, tamen la religi-ideologia elemento de la kontraŭstaro ja estas senduba fakto.

Evgeni GEORGIEV

NAO

Monda grenproduktado malpliiĝas

Lastatempe la Nutraĵa kaj Agrokultura Organizaĵo de UN publikigis raporton, kiu prognozas ke dum la jaroj 2000 kaj 2001 la totala monda produktokvanto de greno atingos nur 1 848 miliardojn da tunoj, 1,7 % malpli ol en 1999. Jam en aŭgusto de 2000 la organizaĵo faris prognozon, sed ĉar kelkajn gravajn landojn trafis longtempa sekeco, ĝi malpliigis la antaŭan ciferon.

Kompare kun la antaŭa jaro, en 2000 la produktokvanto de tritiko malkreskis je 1,4 % ĝis 582 milionoj da tunoj. Ankaŭ la kvanto de malpli gravaj grenoj, kiel aveno, hordeo, maizo kaj sorgo, malkreskis je 1,5 % ĝis 870 milionoj da tunoj. Rizo malpliiĝis je 2,3 % ĝis 397 milionoj da tunoj.

La raporto aparte montras ke, dum la produktado de greno falas, landoj kaj regionoj kiuj urĝe bezonas gren-helpon plimultiĝas. Laŭ antaŭkalkulo, la helpliveroj kreskos de 52 ĝis 62 milionoj da tunoj inter 1999 kaj 2000.

En la mondo nun estas 38 landoj kie mankas greno. Ili plejparte situas en orienta Afriko, kie ofte okazas serioza sekeco, en sudorienta Azio, minacata de inundoj, kaj en iuj regionoj de centra Ameriko, kiuj ofte renkontas ŝtormoventon. En Eŭropo, partoj de Jugoslavio kaj Rusio malsamgrade suferas pro manko de greno.

MU Binghua

ĈINIO

La kamparanaj enspezoj altiĝu

Fine de 2000 en Pekino la ĉina registaro okazigis tutlandan kunvenon pri ekonomio. Dum ĝi pluraj influhavaj ŝtatoficistoj atentigis, ke la malrapida kresko de la kamparanaj enspezoj iĝis tre grava problemo. Kvankam en 2000 la landa ekonomio kreskis je 8 %, la plej alta nivelo depost 1996, la kamparanaj enspezoj kreskis je malpli ol 2 %. La pligrandigo de iliaj enspezoj nepre estos unu el la plej urĝaj taskoj en 2001. Post la kunveno, la ĉefministro Zhu Rongju jam permesis intervenojn de la registaro.

Antaŭ 20 jaroj, kiam Ĉinio komencis praktiki ekonomian reformadon, la kamparanoj tre multe profitis el la merkata ekonomio. Tio forte kontrastas kun la nuna malbona situacio. Antaŭ 15 jaroj la kamparanaj enspezoj atingis 54 % de la urbanaj; nun ili eĉ ne atingas 38 %.

Chen Xingdong, ĉefekonomikisto ĉe fama konsulta instanco de Pekino, opiniis: “La registaro jam rekonis tiun problemon ekzistantan de longe, sed ĝi ne solvis ĝin.” Maltrankviliĝo pro socia fluktuado certe estos motivo, kiu devigos la registaron diversmaniere helpi, por ke la kampara ekonomio iom prosperu en 2001. Oni intencas pliigi kreditojn je malalta interezo al mizeraj kamparanoj, por subteni iliajn produktadon kaj komercon.

Laŭ analizistoj, la ekonomia kresko de 2000 tute dependis de la eksterlanda komerco kaj de la grandkvanta investado de la registaro. Ili asertis: “Ĉinio ĝis nun ne trovis novan, konkretan metodon por levi enspezojn de kamparanoj en la venontaj unu-du jaroj.”

Ekonomikisto en Honkongo diris, ke fundamenta problemo estas, ke la loĝantaro, kiu nur okupiĝas pri agrokulturo, tro multiĝas, kaj ke por solvi tiun ĉi problemon, efika metodo kredeble estas, ke la ŝtato decideme lasu pli da agrokulturantoj partopreni en la konstruado kaj disvolviĝo de urboj. Sed tio neeviteble kaŭzos, ke post kelkdekaj jaroj en Ĉinio aperos superurbo kun 50 milionoj da urbanoj.

MU Binghua

Ĉu amnoveloj?

La libro konsistas el tri noveloj. Ĉu ili estas amnoveloj?

Anton Ĉeĥov Pri la amo: Tiu ĉi malgranda novelo ne apartenas al tiaj verkoj, kies legadon oni ne povus iam ajn ĉesigi. Post la finlego, oni ne povas rakonti, pri kio oni legis. Oni trovas nek eventojn, nek grandajn pensojn, eĉ kaŝitajn inter la linioj. Unuopaj frazoj estas bonaj, kaj ties traduko estas bona, facile legebla. Ankaŭ iuj nuntempaj, aprecataj verkistoj klopodas skribi bele, sed diri nenion.

Ivan Bunin Rusja: Dum trajnoveturo viro rememoras pri iama bela somera evento, kiu okazis en tiu regiono. Amo al knabino, kies patrino malhelpis daŭrigon de la rilato inter ili. Delikata priskribo de mallonga, granda anima kaj korpa amo, kaj de la sentoj, kiujn ĝi vekis en la viro post dudek jaroj.

Vladimir Nabokov Muziko: Trifoje zorge mi finstudis tiun ĉi mallongan novelon, por kompreni, pri kio temas. Mi trovis nenion. Eble pensoj, kiuj kirliĝis en viro dum aŭskulto de muziko.

La unuan kaj lastan novelojn certe mi ne finlegus, se mi ne devintus skribi recenzon pri ili.

Cetere, la laboron de la eldonejo Sezonoj mi opinias valora: ĝi volas kontentigi legantojn, havantajn diversajn gustojn.

János SÁRKÖZI

A. Ĉeĥov, I. Bunin, V. Nabokov: Rusaj amnoveloj. El la rusa tradukis G. Arosev, A. Korĵenkov. Eld. Sezonoj, Jekaterinburg, 2000. 24 paĝoj. (Serio Rusa literaturo. Volumo 7.) Prezo ĉe FEL: 2,20 EUR + afranko.

Premoj de l’ sekur-rimeno

La homoj ne vivas sen principoj. Post la principo de ago-reago, la principo de ekvilibro, la principo de Arkimedo, kaj multaj aliaj, ni nuntempe vivas sub la principo de antaŭzorga saĝo, de providenco. Ni ne plu volas alfronti kaj akcepti riskojn.

Kolektiva psikozo

Claude Allégre [klod alegr], eksministro pri kulturo de Francio, en “L’ Express” de 16/11/2000 asertas: “Neniu principo pri antaŭzorgo povas pravigi la ne-reagon, des malpli la manipuladon de miloj kaj miloj da civitanoj per kolektiva psikozo”. Kaj li klarigas kiel socio, kiu celas nur sin protekti kontraŭ riskoj, estas socio survoje al ruiniĝo. La dinamismo, la elvolviĝo, la vivo per si mem estas risko. La ŝtata providenco neniam povos esti asekuro kontraŭ morto, sekve ĉiuj leĝoj, ankaŭ tiuj kiuj celas protekti la individuon kontraŭ riskoj, en la realo transformiĝas en limigon de la libereco de tiu individuo.

La deviga, laŭleĝa uzo de sekur-rimeno en aŭtomobilo apartenas al tiu kolektiva psikozo. Ĝi estas tipa ekzemplo de atenco kontraŭ la minimuma individua libero, pravigita de supraĵaj ekspertizoj.

Risko por gajni aŭ ne perdi

La homoj ne komprenas la diferencon inter la risko por gajni kaj la risko por ne perdi. La homo kiu riskas ekskluzive por gajni, en realo nur ludas sub mistika impulso de avido. La homo kiu riskas por ne perdi, ne pensas pri gajno sed pri racia akcepto de la riskoj kiuj koncernas la vivon.

La ekspertizistoj, la leĝofarantoj nur konsideras la analizojn en la risko por gajni, kaj ignoras la plej primarajn statistikajn regulojn. Por raciaj homoj, probablo de unu en miliono (1/1 000 000) estas kvazaŭ nul, sed la mistikuloj fronte al tiu proporcio ankoraŭ ludas ... ĉar unu devas gajni, ne interesas ĉu miliono perdas! Vere strange. Tiu rezono entute apartenas al la apliko de la sekur-rimeno el la kolektiva psikozo. Kaj la grandega plimulto ŝafe obeas la leĝojn, ankaŭ pro alia psikozo, kiu estas la timo pri monpuno! Unu fojon plian tiu tutmonda enorma plimulto ne demonstras pravon sed tutsimple, ke la homoj estas pli aŭ malpli similaj, ankaŭ en stulteco.

Teknika rolo

Laŭ teknika vidpunkto la rimeno funkcias ĉar ĝi kroĉas nian korpon al la maso de la maŝino, tiel nia propra maso intime apartenas al tiu de la aŭto. Dum veturado nia kineta energio ne plu estas sendependa sed estas ligita al la tuto. Se ĉasio kaj karoserio rezistas okaze de kolizio aŭ renversiĝo, la sekurrimeno savas nin, jes. Tamen laŭ la statistikoj tio okazas nur en 50 % de la akcidentoj. Sed en okazo de incendio aŭ falo en akvon, la spertaj ekspertizistoj konfesas, ke la zono malhelpas rapidan eliron je granda elcento, do ĝi povas mortigi.

Teknike, laŭ ergonomia konsidero la rimeno estas katastrofo. La senĉesa premo estas ĝena, malhelpa por stirado. Kiu estas malalt-kreska ĝuas konstantan “komforton” kvazaŭ segadon ĉe la kolo. La kompatindaj virinoj ne scias kiel zorgi pri siaj mamoj. Ĉu tiu suferado valoras la penon?

1 600 000 km

Tio estas la sperto pri veturado, stirado de la aŭtoro de ĉi tiu ne nur vidpunkto sed ankaŭ vivpunkto. Veturadoj en ĉiuj kontinentoj po 40 000 km jare dum 40 jaroj, ekvivalentaj al 40 teraj ĉirkaŭiroj. En averaĝa rapido de 80 km/h tio signifas kroĉiĝon al la stirilo dum 20 000 horoj aŭ diurne 833 tagoj, t.e. du sinsekvaj jaroj kaj kvar monatoj.

Kompreneble, feliĉe sen sekur-rimena premo, sen laŭleĝa, suferiga premo kaj same feliĉe sen akcidento, la risko de ne-perdo venkis. La kelkaj monpunoj estis sensignifaj, ĉar en Brazilo la policistoj estas kompleze komprenemaj, des pli kun trink-dankmono post rido, kiam ili legas la 10 motivojn kial mi ne uzas la rimenon, kaj ĉar mi ne estas kolbaso, kiun oni ligas je la ekstremoj ...

Por francoj la afero estas iom pli malsimpla ĉar “leĝo estas leĝo” nur. En Usono la ŝerifoj ne komprenas mian anglan lingvon, do 20 dolaroj da monpuno estas normala afero kun invito iri post dek tagoj al tribunalo. Ili forgesas kalkuli kiom da kilometroj la aŭto forveturos dum dek tagoj.

Estas bone konscii, ke la uzo aŭ ne-uzo de sekurrimeno ne havas influon sur aliuloj, ke la rimeno mem ne evitigas kaj ne okazigas akcidentojn (aŭ eventuale nur pro la ĝeno al la ŝoforo). Sekve ĝi estas nur atenco kontraŭ la individua libero pro ridindaj leĝoj, pro kolektiva psikozo.

Jam antaŭ pli ol 200 jaroj la filozofo Condorcet [kondorse] timis pri tio ke “ni riskas eniri en regnon de ekspertizistoj kaj en diktaturon de nescio, de obskurantismo: la scienca klopodo estas pli ol simpla saĝo kaj prudento, sed la ĝusta rezonado tie aplikiĝas tro malofte”.

La filozofo pravis.

Gilbert LEDON

Reviziita versio

Leporo kaj testudo

“Ne utilas tro rapidi, sufiĉas starti ĝustatempe”, diris Lafonteno en sia konata fablo. La tutmondigita, multnacia, tro fama firmao Monsanto okaze de la lanĉo de siaj Organismoj Genetike Modifitaj (OGM) reklamis tre trafe per tiuj samaj bestoj. La leporo estas simbolo por prolifera kresko de la surtera loĝantaro, kaj la testudo estas simbolo por la malrapida kresko de produktado de porhomaj nutraĵoj.

Nutraĵo — Sano — Espero

Ĝuste tio estas la devizo de Monsanto, sed ni rajtas dubi, ĉu “nutraĵo-sano-espero” ne signifas por la koncernaj konzernanoj ekskluzive “kurzon en borso”. Al la akciuloj sendube ne interesas scii, ke ĉiutage 230 000 homoj pliaj aperas sur la tersurfaco, sed falo de 30 % en la kurzo de la akcioj estas ja katastrofo. La tro rapida surmerkatigo de la OGM-aĵoj lasis dubojn rilate al sano kaj ne transdonis plenan esperon.

La homoj moderne vivas en konstantaj fobioj kaj ne facile akceptas riskojn; kompense ili fidas je providencoj, kiuj evidente nenian efikon havas. En meza pozicio situas scienco kaj tekniko. Profesoro pri biologio Gilles-Éric [ĵil erík] Séralini konfesas sian maltrankviliĝon pri la danĝero enmeti genojn por sistema produktado de insekticido ene de sojo kaj maizo. La sekreciado de veneno povas esti de 10- al 100 000-oble pli granda ol normala aplikado sur la plantoj. La testoj pri efiko ĉe la homoj ne estis sufiĉe funde faritaj, la konkludoj estis tro rapidaj, klarigas Séralini ... ĉu ni forgesis la tumorojn, kiujn provokas DDT ĝis nun?

OGM ne novaĵo

Alia fakulo, Alain Catala [alén katalá], rememorigas, ke la genetika interveno de la homo ne estas novaĵo. En la 1950aj jaroj ni uzis “genealogian selekton”, la hibridojn. Neniu volis tiun artefaradon, sed la bezono pri nutraĵoj venkis. En la 1980aj jaroj nova tekniko, la “transgenezo”, aplikiĝis en la tuta mondo krom en la timema Eŭropo, kun granda sukceso. En Hindio en tiu sama epoko ekonomiisto M. S. Swaminathan evitis amasajn mortojn pro malsato per dekobligo de la produktiveco rilate al cerealoj. Ĉu la hindoj fartas malbone pro tio? Aŭ ĉu ni revenu al la testuda rendimento de niaj prauloj: semi 200 kg por rikolti 300 kg da grenoj?

Nia tero ne sufiĉas

La neregistara organizaĵo WWF (Tutmonda Fondaĵo por la Naturo) informis, ke la nuntempaj bezonoj kaj eluzado de vivrimedoj fare de la homaro preterpasis je 42,5 % la renovigan kapablon de nia tero. Tio signifas, ke nia vivmedio, ke nia propra tero estas en danĝera procezo de findetruo. La “raporto viva planedo 2000” baziĝas sur iu ekologia premo, kiun ĉiu homo faras sur nia globo en konsidero al la 6 miliardoj, kiuj tie nun vivas. La premo entenas ne nur la nutraĵojn, sed ĉiujn pliajn materialojn, energion, ĉerpatajn en areo biologie produktiva.

WWF kalkulis, ke ĉiu homo disponas pri 2 hektaroj, sed por la nutraĵoj, por la arbaraj produktoj (ligno, papero, karbo) kaj por la sorbo de poluaĵoj, karbonidaj gasoj k.a., ĉiu homo bezonus 2,85 ha, do plian duonteron! La punkto de ekvilibro estis transpasita en 1975.

Ŝercaj serĉadoj

La inteligentaj homoj kompreneble pensis pri multaj solvoj, ekzemple la koloniigado de aliaj planedoj, luno, Marso, kiuj nepre havas akvon, do latentan vivon, sufiĉas konkeri ilin. Amuze, same kiel rilate al militaj konkeroj oni ne pensas pri la kostoj. Ĉi tio ne eniras la ludojn en borsoj. Serĉado ne estas spekulado, estas ambicio, konkerado ĝis fina venko.

Tiel, sed alidirekte pensas la malpli inteligentaj homoj: la dia providenco ĉiam solvis la surterajn problemojn — kiaj leporaj solvoj! Dume nia tero grumblas; depost la punkto de ekvilibro 1975, kiun WWF citis, oni nur parolas pri ekologio, pri inundoj post sekeco, pri katastrofaj klimataj ŝanĝoj, varmiĝo tie, malvarmiĝo ĉi tie, dezertiĝo, forceja efiko, ozona detrua truo, acidaj pluvoj, netrinkebla akvo, senfina poluado, detruo, detruado aŭ elsavo de Amazonio, la tutmonda posedaĵo, ĉu?

Paul Hawken kaj Amory Lovins, ŝercemaj serĉistoj, skribis la seriozan verkon “Natura Kapitalismo”, kies apliko de la enhavo devus ordigi nian mondon. Ili timide aludis, ke tio nur okazos, kiam la homoj limigos sian avidon, sian kapitalisman spekuladon en borsoj, jen la problemo.

Sen tro longa rondiro ni revenas al la solvoj de Monsanto kun OGM, t.e. ioma simpla modifo de la homaj cerbaj genoj.

Ne devas ekzisti alia solvo preter la katastrofoj. Oni jam kapablas klasigi ĉiujn elementojn de niaj genoj, do jen tre primara operacio: forigo de homa avido, de spekulemo, de troa stulteco (ŝajnas, ke konvenas lasi kelkajn genojn de idioteco, ĉar ekscesa perfekteco estus neeltenebla kontrasto).

Tiam la ritmo de la leporoj kongruus al la kadenco de la testudoj, kaj nia mondo harmonie ordiĝus, kiel tion deziris Lafonteno.

Gilbert LEDON

Reviziita versio

Plene neutila

Kio estas la diferenco inter matematikista pensmaniero kaj fizikista? Du ekzemploj:

La akvovarmigado

Jen problemo A: ni havas alkoholan primuson, fajrilon, tripiedon kun ujo je konvena alteco por la primuso kaj karafon da akvo. La tasko estas, laŭ fizikista maniero varmigi la akvon.

La fizikisto enverŝas la akvon en la ujon de l’ tripiedo, bruligas la primuson per la fajrilo kaj ŝovas la primuson sub la ujon kun akvo — kaj la ceter’ ... estas nur iom atendi ...

Problemo B: la sama situacio kiel supre, kun la nura diferenco, ke nun la akvo jam troviĝas en la ujo de l’ tripiedo.

Matematikista solvo estus: elverŝi la akvon el la ujo en la karafon; konstati ke jen nun ni estas jam ĉe la origina situacio de problemo A; tiu jam estas solvita, do: ni pretas!

Tute logika, tute ekzakta, plene neutila.

La balono

Biciklisto veturas tra vastega ebena poldera lando. Nenie iu fiksa punkto por orientiĝi, krom ie-tie bovino aŭ areto da arboj.

Subite aperas super li balono, en kies korbo troviĝas balon-vojaĝanto. Tiu iom malleviĝas, kaj krias al la biciklisto: Mi perdis la vojon. Kie mi estas?

Respondo: Pli-malpli 15 metrojn super la herbejo, en korbo sub giganta balono.

Reago malespera: Ho kial mi trafis ĝuste nun matematikiston?

Respondo tute logika, tute ekzakta, plene neutila ...

Gerrit BERVELING

Reviziita versio

Ĉapelmaniulino Maria

(ĉapelema rakonto)

Ĉapelmaniulino Maria tre ŝatis ĉeĥajn ĉapelojn kaj la ĉinan ŝaŭmmanĝaĵon ŜAŬMAĴO. Sed post kiam la marko ŜAŬMAĴO estis vendita al ĉeĥa firmao kaj ĉeĥiĝis, ankaŭ ŝi ĉeĥiĝis ĵaŭde, kaj en Ĉeĥio ŝi ĉiutage iris al ĉapelejoj por aĉeti ĉapelojn kaj al ĉeĥa ŝaŭmmanĝaĵejo por manĝi ŜAŬMAĴON.

Al la ŝaŭmmanĝaĵejo ankaŭ ĉinoj ofte venis per ĉeĥa ŝarĝaŭt-ĵipo pro ŝatata ŜAŬMAĴO kaj ankaŭ pro tio ke tie aŭdiĝis ĉeĥaj ŝercaĵoj kaj ĉeĥaj ĵazoj. Kaj ili ĉiutage atendadis ŝin, kaj kiam ŝi aperis, la ĉinoj ĝoje eĥis /ĵus!/ ŝaŭme. Kaj senĝene, ili ĉiuj laŭdis la enhavon de ŝia korsaĵo.

Ĉar ŝi pli kaj pli ofte iris al la ŝaŭmmanĝaĵejo pro ŜAŬMAĴO kaj ankaŭ pro la ĉinoj, ŝia vizaĝo dikiĝis, kaj ŝiaj ĉeĥaj ĉapeloj jam ne bone sidis al ŝi. Do ŝi iris al naĝbaseno por maldikiĝi, kaj ŝi naĝadis en ĉiu ĵaŭdo. (Ĝuste ĵaŭde, ĉar en kinejo apud la naĝejo estis ĉiuĵaŭde ŜOĤTIĜO, ŝia ŝatata kino.) Dum la naĝado pro fortostreĉo ŝi senĉese ŝrikadis tiom, ke ŝia voĉo eĥiĝis ĵaŭde, sed estis eĥoŝanĝo ĉiuĵaŭde.

Kaskedmaniulo Mario

(nudkapa rakonto)

Kaskedmaniulo Mario tre amis usonajn kaskedojn kaj la japanan hamburgeron HAMBURGO. Sed post kiam la marko HAMBURGO estis vendita al usona firmao kaj akiris usonecon, li mem akiris usonanecon en la kvina tago de semajno, kaj en Usono li en neniu tago forgesis iri al kaskedovendejoj por enmanigi kaskedojn, kaj iri al usona hamburgerejo por gustumi HAMBURGON.

Al la hamburgerejo, krom li, japaninoj ofte venis per flava taksio pro amata HAMBURGO, kaj krome pro tio ke tie oni okulume flustris al ili kaj estis ludataj usonaj rokenroloj. Kaj ili en neniu tago forgesis atendi lin, kaj kiam li aperis, la japaninoj gaje kriis /jen !/ balaante panpecojn. Kaj senhezite, ili unuanime aprezis la enhavon de lia kaskedo.

Pro tio ke li pli kaj pli ofte iris al la hamburgerejo pro HAMBURGO kaj pro la japaninoj, liaj vangoj estis jam pufaj, kaj liaj kaskedoj jam ne bone sidis al li.

Do li iris al gimnastikejo por forpreni sian grason, kaj li neniam forgesis gimnastiki en la kvina tago de la semajno. (Nur en la kvina tago pro tio ke en kinejo apud la gimnastikejo estadis en la kvina tago KRUCUMIGO, lia amata kino.)

Dum la gimnastikado pro strebado li kriadis tiom, ke lia voko trairis dum la gimnastikado, sed la voko estis jen tenora, jen basa, jen kontralta.

IKAI Yosikazu

ESEO

Maksimo ankoraŭ lernenda

Jomo Ipfelkofer konsideras reagojn al leganto-letero lia, aperinta en germana ĵurnalo.

Pasintjaraj bombatenco kontraŭ orientaj judoj kaj murdo de malhelhaŭta mozambika patro kaj edzo estis en Germanio kvazaŭ signaloj por diskuti dekstran ekstremismon — tre malfrue laŭ tiuj, kiuj jam de jardekoj atente observas agadojn de brunaj bandoj kaj naziaj propagandistoj.

Post la kunfandiĝo de la du germanaj ŝtatoj subite montriĝis publike — precipe en orienta Germanio — junuloj, ofte kalve razitaj, en jakoj similaj al tiuj de bombaviadistoj kaj en botoj de paraŝutistoj. Pruviĝis la franca proverbo “les extrèmes se touchent” (la ekstremoj tuŝiĝas). Samtempe amaskomunikiloj en iama okcidenta Germanio raportis pri atakoj kontraŭ fremduloj, precipe turkoj kaj azilpetantoj. Mortis homoj en bruligitaj domoj. La kanceliero ne partoprenis la entombigojn, dirante, ke li ne volas praktiki “funebran turismon”.

Akre punitaj

La novaj atakoj en 2000 kaptis la atenton de publiko kaj de politikistoj. Tri junuloj, kiuj mortbatis nigrulon, estis neordinare rapide kaj akre punitaj. La juĝisto komentis: “Bestoj montras kompaton al viktimoj kuŝantaj surtere — vi ne”. Ekde tiu tempo la gazetoj estis plenaj de reagaj legantoleteroj. Sed foje tiuj, kiuj skribis — inkluzive min — ricevis bizarajn, ofte anonimajn leterojn kaj telefonvokojn, kiuj venis ne de ekstremdekstruloj, sed de aliaj flankoj.

Ekzemple, mastro de malgranda entrepreno plendis, ke la ŝtato, kiu pretendas defendi homajn rajtojn, “torturis” ĝismorte lian edzinon. Pro miskalkulo aŭ alia eraro la loka financoficejo postulis tro da impostoj: pro ĉagreno kaj zorgoj la edzino sin mortigis. Alia skribis pri “germana neŭrozo”, kulpigis gazetaron kaj televid-programojn, kaj rekomendis vojaĝi al Turkio aŭ Israelo por renkonti veran rasismon. Membro de tiel nomata “kristana mezo” skribis, ke germanaj kristaninoj batalas pro sia kredo same kiel islamanoj pro sia, kaj asertis, ke judoj en Palestino intencas ekstermi germanojn: “La germanoj pro 50 jaroj da malĝustaj/falsaj kulposentoj iĝis psike malsanaj kaj mense idiotaj same kiel vi” (efektive ne eblas ĝuste traduki ĉiujn esprimojn pro amaso da ortografiaj kaj gramatikaj eraroj).

Normalaj civitanoj

La homoj tiel misargumentante supozeble ne apartenas al la botoportantaj kaj kalvaj teroristoj. Ili estas kvazaŭ normalaj civitanoj — ne tre kleraj kaj saĝaj, sed kiuj dum sia vivo spertis ion ĉagrenan, malbonan, eble abomenindan, kaj ofte laŭleĝan flanke de ŝtataj instancoj. Tial ili bezonas viktimojn kontraŭbataleblajn, homojn malpli fortajn kaj ĉerande de la socio: fremdulojn, eksterlandanojn, handikapulojn.

Ili nur mallaŭte kaj kaŝe agas; ili ne estas krimuloj, malobeantaj leĝojn, kaj ne estas distingeblaj en la amaso. Sed povus esti, ke ili denove subtenus reĝimon maldemokratan, malhomecan, diktaturan — esperante de ĝi subjektivan avantaĝon kaj rapidan solvon de sociaj kaj internaciaj problemoj, ne konsiderante la “kromefikojn” de totalisma, nedemokrata, rasisma politiko.

Kion ili lernis?

Necesas la demando: Kion lernis tiuj homoj el lecionoj pri historio? Ĉu ili mislernis, ĉar kronikistoj raportis pri “grandaj viroj”, kiuj vere ne malofte estis amasmurdistoj? Ĉu Aleksandro, Karlo, Frederiko la “Grandaj” meritas esti traktataj kiel granduloj admirindaj? Ĉu homaj rajtoj, toleremo kaj kosmopoliteca akceptemo estas nura makulaturo, se dum la lernejaj jaroj oni lernas tiom malmulte pri aliaj kulturoj?

Kiel diris parlamentano Michel Friedmann [miŝel fridman], vicprezidanto de la asocio de judoj en Germanio: “Neniu religio, neniu kulturo estas pli bona ol alia religio aŭ alia kulturo”. Ŝajnas, ke ĉe kelkaj homoj tiu ĉi maksimo ankoraŭ lernendas.

ESPERANTO

Hilelaj influoj sur Esperanto

La prilingvajn skribaĵojn de André Cherpillod mi ĉiam trovas legindaj, sed precipe interesa estis lia eseo “La influo de la hebrea lingvo sur Esperanto” en MONATO 2000/12, p. 18-19. Kvankam mia scio pri la hebrea lingvo estas maksimume elementa, kaj mi neniam faris talmudan studadon, ĉar mia kultura fono ne estas juda, mi sufiĉe interesiĝas pri tiuj fakoj kaj ŝatus aldoni kelkajn pensojn miajn al la menciita eseo. Se tio estas tro pretendema miaflanke, ĉar mi estas nura amatoro, eble pli doktaj legantoj pardonos min. Almenaŭ mi esperas, ke miaj rimarkigoj instigos iom da debato inter legantoj pli kompetentaj ol mi. Jen kelkaj el miaj hezitemaj proponoj kaj pensoj.

1. Hebreeco de Zamenhof

Malgraŭ la profunde kosmopolita karaktero de la personeco de la iniciatinto de Esperanto, neniu povas nei, ke unu el la diversaj influoj sur la juna Zamenhof estis la hebrea etoso de la medio, en kiu li naskiĝis. Kvankam, kiel lia patro, li ne estis religie ortodoksa, li mem plenkore konfesis sian ŝuldon al la spirita heredaĵo de sia komunumo. En letero de 21.2.1905, kiun li skribis al Alfred Michaux, li asertis: “Se mi ne estus hebreo el la ghetto [zamenhofa literumo], la ideo pri la unuigo de la homaro aŭ tute ne venus al mi en la kapon, aŭ ĝi neniam tenus min tiel obstine en la daŭro de la tuta vivo ... Tiu ĉi ideo estas la esenco kaj celo de mia tuta vivo, la afero Esperanto estas nur parto de tiu ĉi ideo ... Tiu ĉi plano (kiun mi nomas Hilelismo) konsistas en la kredo de morala ponto per kiu povus unuiĝi frate ĉiuj popoloj kaj religioj, sen la kreado de iaj novaj elpensitaj dogmoj.”

Zamenhof klarigas sian koncepton Hilelismo en la “Projekto dua”, kiun li sendis al Javal kun letero de 24.9.1905. Diversaj biografiistoj de Zamenhof jam sufiĉe komentis pri tiu kvazaŭ- aŭ “para-”religia ideo. Ĉi tie, tamen, ne koncernas nin la demando, kiom la pensmaniero de Hillel influis la moralan ideologion (poste nomatan Homaranismo) de Zamenhof. Mi volas sugesti, ke tiu influo kaj precipe la edukmetodoj de la fama rabeno ankaŭ kontribuis al la strukturo de la zamenhofa planlingvo. Laŭ mia scio, neniu ĝis nun faris ĉi tiun konjekton.

2. Vivo kaj pensado de Hillel

Hillel (ĉirkaŭ 75 a.k.e.–10 p.k.e.) unu el la plej gravaj eminentuloj en la juda historio, akiris renomon kiel moralinstruisto, gvidanto de la popolo, kaj amanto de paco kaj de la homaro. Li instruis, ke la principo de frateca amo estas la esenca bazo de la vera judismo. Krom moralinstruisto, tamen, Hillel estis elstara pedagogo pri la metodologio de la rezonado. La influo de tiu metodologio sur Zamenhof, precipe en la afero de la kreado de la internacia lingvo, estas la kerno de mia argumento. Estas evidente, ke Zamenhof ĝisfunde konis la hilelajn ideojn. Inter tiaj ideoj reliefiĝas la tiel nomataj “Sep Middot (Normoj) de Hillel” pri la tekniko de indukto kaj rezonado, t.e.:

(1) inferenco el kio estas malpli grava al kio estas pli grava, kaj inverse;

(2) inferenco laŭ analogeco;

(3) kungrupigo de afinaj elementoj laŭ iu interpreta principo, kiu validas precipe por unu el ili;

(4) simila kungrupigo en kiu la principo validas por du elementoj;

(5) inferenco el apartaĵo al ĝeneralaĵo, kaj inverse;

(6) ekzegezo per simila elemento, citaĵo aŭ eltiraĵo;

(7) inferenco laŭ kunteksto.

Kvankam oni apenaŭ povas identigi en ĉiu kazo, ekzakte kiun el la sep middot Zamenhof konscie aŭ senkonscie aplikis ĉe ĉiu elemento aŭ stadio de evoluo de Esperanto, mi ne dubas, ke kono de la logiksistemo de Hillel gvidis la aŭtoron de Esperanto ĉe la planado de sia lingvo. Citu ni nur kelkajn ekzemplojn. Eble unu el la plej ofte pridiskutataj kaj plej originalaj zamenhofaj radikoj estas edz. André Cherpillod en sia Akada (asirobabilona) leksikono, sub la kapvorto rabu, skribas: “Etimo de la vorto rabeno. Oni ĉi tie memorigu, ke la jida vorto rabecin, rabedzin, ‘rabenedzino’, estas la etimo de edzino, kaj sekve de edzo; en tiu jida vorto ecin, edzin estas la franca ingenra sufikso -in (komparu kun la germana Prinzessin, ‘princino’ ...” Ĉi tiu citaĵo ekzemplas la hilelan metodon de rezonado. Nur menso influita de la rabenisma tradicio, kaj precipe de la hilela metodologio en tiu tradicio, povus krei unu el la plej uzataj radikoj de sia planlingvo per tia komplika rezonado, tiom fremda al okcidenta pensmaniero. En la procedo de rezonado, kiu estigis la esperantan radikon edz, oni certe rekonas la influon de la hilelaj middot (2), (3), (4), (5), kaj eble de aliaj. Plia frapanta ekzemplo estas la invento de la radiko kaj afikso ej, -ej, kies originon Zamenhof mem klarigas en sia letero al N. Borovko pri la deveno de Esperanto (Lingvo Internacia, 1896, n-roj 6-7, Esperantaj Prozaĵoj, p. 239): “Unu fojon [...] mi okaze turnis la atenton al la surskribo Ŝvejcarskaja (pordistejo), kiun mi jam multajn fojojn vidis, kaj poste al la elpendaĵo Konditorskaja (sukeraĵejo). Tiu ĉi -skaja ekinteresis min kaj montris al mi, ke la sufiksoj donas la eblon el unu vorto fari aliajn vortojn, kiujn oni ne devas aparte ellernadi. Tiu ĉi penso ekposedis min tute, kaj mi subite eksentis la teron sub la piedoj. Sur la terurajn grandegulajn vortarojn falis radio de lumo, kaj ili komencis rapide malgrandiĝi antaŭ miaj okuloj.” En ĉi tiu okazo, estas evidente, ke Zamenhof profitis de hazarda observaĵo, kun helpo de sia neordinara intelekto, por solvi la problemon de la timiga amplekso de vortaroj. Tamen, lia ĉi tia rezonado estas tute konforma al la metodologio de Hillel laŭ la middot (1), (2), (3), (4), (5) kaj (7). Riĉa kampo por pli profunda esplorado de ĉi tiu temo estas la anglalingva artikolo The internationality of some Esperanto affixes (Internacieco de kelkaj esperantaj afiksoj) de W. E. Collinson, publikigita en Esperantologio, vol. I (Junio 1951) n-ro 2, kune kun la notoj de Collinson kaj de Marek Wajablum pri la sama artikolo, en Esperantologio, vol. I (Marto 1951), n-ro 3. Por citi nur kelkajn ekzemplojn el tiu artikolo, oni vidu la rimarkigojn de Collinson pri la sufiksoj -ad, -et, -ig, -il, -in, -ul.

En letero al Kofman de 28.5.1901 (Originala Verkaro, p. 322), Zamenhof skribis: “Tiel same kiel hilelismo ne povas ekzisti sen lingvo neŭtrala, tiel same la ideo de lingvo neŭtrala neniam povas vere efektiviĝi sen hilelismo.” Parafrazante la vortojn de Zamenhof, mi aŭdacas aserti: “Tiel same kiel la hilelismo ne povas ekzisti sen lingvo neŭtrala, tiel same estas probable, ke Esperanto neniam povus esti kreita sen la influo de la metodologio de Hillel.”

Bibliografio

Revuo kiel MONATO ne taŭgas por longaj bibliografiaj notoj, sed interesatoj povas konsulti cititajn kaj necititajn skribaĵojn de Zamenhof, Waringhien, Nathaniel Kravitz, Walter Żelazny, Edmond Privat, C. K. Barrett, G. Vermes, J. Dietterle, André Cherpillod, W. E. Collinson; plie, artikolojn en Encyclopaedia Britannica, sub kapvorto “Hillel”, kaj la Talmudon, Shabat 30 kaj 31a, Sifre 117, Betza 32, Ketubot 68, Mishnao (Pirke Abot), Toshephta Sanhedrim 7.11.

Garbhan MACAOIDH

FRANCIO

Plouézec

Plouézec [pluezek] estas urbeto kun 3250 loĝantoj, kiu situas ĉe la norda marbordo de Bretonio (nord-okcidenta Francio), je 35 km for de St. Brieuc [sanbrije] kaj 6 km de Paimpol [pempol].

Plouézec havas 17 km longan marbordon, kiu konsistas el akraj klifoj plurajn dekojn da metroj altaj kaj formantaj sovaĝan naturpejzaĝon ĉemaran. Tie kreskas genisto, eriko, ulekso. Konstruado de domoj ne estas permesata laŭlonge de la marbordo.

Malnova vojeto de doganistoj estis antaŭ 25 jaroj larĝigita, kaj laŭ ĝi eblas veturi aŭte. Du ĉefaj altaĵpintoj Bilfot kaj Minard aspektas kiel gardostarantoj, protektantaj la urbon. Sur la rokoj de tiuj pintoj multaj fiŝistoj kaptas fiŝojn: skombroj, labrakoj, krizofrizoj ktp.

Multaj golfetoj kun sablaj aŭ ŝtonetaj plaĝoj permesas banadon, velŝipadon, kolektadon de konkoj dum la malaltaj tajdoj. La plaĝo de Brehek estas nomita la plaĝo de infanoj, ĉar ĝi estas tute sendanĝera. La plaĝo de Porspin havas belajn bluajn ŝtonetojn. Du havenetoj: Port Lazo kaj Brehek ŝirmas multajn ŝipetojn. En Port Lazo oni povas viziti ankaŭ vastan bredejon de ostroj.

La marbordo ĝuas la varman Golfan Fluon, profitas la mildan klimaton, kiu permesas la vegetadon de mimozo, kamelio kaj figoj en la ĝardenoj. Tie la terkulturistoj kultivas frumaturajn legomojn: terpomoj, artiŝokoj, florbrasikoj — ĉiuj vendataj eksterlande pere de vigla aktivado de kooperativo de produktantoj en Paimpol. La plej bela sezono en Bretonio estas la printempo, kiam la orkoloraj genistoj kaj uleksoj “lumigas” la bluan marbordon.

En Plouézec okazas multaj festoj kaj aktivadoj precipe dum la somero. La folkloraj noktodancoj bretonaj, kiuj okazas ofte somere, allogas multajn dancantojn — junajn kaj maljunajn, pluezekanojn kaj gastojn.

Emblemo de Plouézec estas muelejo “Kraka”. Ĝi estis renovigita antaŭ kvin jaroj kaj estas belega vidindaĵo proksime al la maro, precipe kiam la vento funkciigas ĝiajn alojn. Senpagaj vizitoj en la muelejo estas gvidataj de kelkaj pluezekanoj (ankaŭ en Esperanto).

Plouézec posedas ankaŭ multajn kapeletojn vizitindajn. Krome en ĝia ĉirkaŭaĵo troviĝas fama abatejo de Beauport (je 4 km for), templo de Lanlef (je 10 km), kapelo de Kermaria en Isquit, kun tre fama ludata mortodanco (je 7 km). El la haveno de Paimpol (je 7 km) foriris ĝis 1935 ŝipoj al Islando kaj Novtero por fiŝkapti moruojn.

Fronte al Plouézec en la maro situas la insularo de Brehat, kiun oni atingas post 10 minutoj da ŝipveturo el L’Arcouest. Brehat estas tre konata pro siaj rozkoloraj granitaj rokoj. Je 30 km for de Plouézec estas alia tre bela rozkolora insulo, nomata Perros Guirec.

En Plouézec multaj ĉambroj estas je la dispono de vizitantoj en la hejmoj de la pluezekanoj. Ekzistas ankaŭ tri kampadejoj — sur la marbordo kaj en la kamparo.

Andrè RIGAULT

La muelejo Craca en Plouézec

La pinto de Minard printempe estas rava loko.

RUMANIO

Nepras ŝpari, nepras reformi

Fine de 2000 la rumana parlamento elektis kiel ĉefministron Adrian Nastase, vicprezidanton de la socialdemokratia partio PDSR. Tamen la partio, gvidata de prezidanto Ion Iliescu, disponas en la parlamento pri nur malplimulto de deputitoj. Apogas ĝin la Naciliberala kaj Demokratia Partioj kaj la Asocio de Hungaroj. Tiuj tri partioj kontrakte konsentis dum unu jaro subteni la novan ĉefministron. Kontraŭis lin la dua granda parlamenta partio, la ekstremdekstra Granda Rumanio (PRM).

Nastase promesis akceli ekonomian kreskon kaj eniron en la Eŭropan Union (EU) kaj la Nord-Atlantikan Traktat-Organizaĵon (NATO). Li diris, ke la estonto de Rumanio estas ligita kun Eŭropo, kaj aldonis, ke NATO estas la sola prudenta kaj ebla garantianto de ŝtata sekureco. Tamen antaŭ nelonge la Eŭropa Komisiono komunikis, ke Rumanio ne povas esti konsiderata “funkcianta merkata ekonomio” kaj ke nepras ŝparoj kaj ekonomiaj reformoj.

Privatigo

Laŭ Nastase, la registaro celas ĉiujaran ekonomian kreskon de ĝis 6 %, ĉefe per eksteraj investoj, pliiĝo de malgrandaj kaj mezaj entreprenoj kaj per privatigo. Tiel li esperas fine de sia mandato en 2004 malpliigi jaran inflacion ĝis sub 10 % (nuna inflacio: preskaŭ 40 %).

Nastase estis ekstera ministro de Rumanio en la periodo 1990-1992 kaj estas konsiderata adoranto kaj favorato de prezidanto Iliescu. Tiu regajnis potencon kaj prezidantecon post kvar jaroj en politika forgeso. Lia venko en la prezidantaj balotoj en novembro signifis duoblan venkon, ĉar samtempe triumfis lia partio PDSR, jam forpuŝita en balotoj en 1996. La tiam estiĝinta koalicio de centrismaj partioj ne plenumis siajn ekonomiajn reformojn kaj tial fiaskis en la ĵusaj balotoj.

Malsimile al la plimulto de eksaj komunismaj landoj en meza kaj orienta Eŭropo, Rumanio faris etan progreson en la pasinta jardeko rilate privatigon de la ekonomio kaj allogon de fremdlandaj investoj. La registaro de Victor Ciorbea en 1996-97 liberigis i.a. prezojn kaj valuton, kio ege necesis. Tamen la reformoj neniel fleksebligis la ekonomion aŭ rompis ŝtatmonopolojn. Anstataŭe, la enlanda malneta produkto malpliiĝis je 7 % kaj inflacio akceliĝis. Nur post tri jaroj oni notis ekonomian kreskon: 1,5 % en la jaro 2000. Oni prognozas en 2001 kreskon de 3 %, kiu dependas tamen de restrukturigo de metalurgio en Rumanio.

Malriĉo

Laŭ statistikoj, ĉiu tria rumano vivas en malriĉo kaj devas kontentiĝi je monata enspezo el ekvivalento de malpli ol 30 usonaj dolaroj. Inter aŭgusto 1999 kaj aŭgusto 2000 plialtiĝis prezoj je 45,4 %: aparte draste kreskis prezoj de legomoj kaj viandoj. Pro tio oni atendis inflacion de preskaŭ 40 % por la jaro 2000, al kio kontribuis la alta kosto de kruda petrolo, perdoj en agrikulturo pro senpluveco kaj la malalta kurzo de la eŭro.

Inter akraj kaj nesolvitaj problemoj restas la ankoraŭ funkciantaj malgajnigaj ŝtatentreprenoj kaj la manko de profitodona privata sektoro. Sen tieaj solvoj oni ne povas esperi je sukceso survoje al merkata ekonomio kaj eniro de Rumanio en la Eŭropan Union.

Evgeni GEORGIEV

Ĉefministro Adrian Nastase: bonega juristo kaj eksa ministro pri eksterlandaj aferoj (1990 – 1992).

La 70-jara Ion Iliescu — iama komunisma funkciulo kaj eksa prezidanto (1990 – 1996).

Corneliu Vadim Tudor — ĉefo de la ekstremdekstrula partio Granda Rumanio.

MAKEDONIO

Koalicia kolapso

Splitiĝis la registara koalicio en Makedonio, sed la ĉefministro Ljubĉo Georgievski sukcesis certigi novan parlamentan plimulton kaj konservi sian postenon. Kaŭzis la krizon la elregistariĝo de la partio Demokratia Alternativo estrata de Vasil Tupurkovski kaj ties aliĝo al la socialista opozicio gvidata de Branko Crvenkovski.

La nova registaro registris la minimuman plimulton dum sia konfirma ceremonio. La parlamenta kunsido estis multfoje prokrastita sed finfine oni voĉdone akceptis la registaron. Forestis la opozicio, plendante, ke okupas la parlamenton nekonataj armitoj. La registaro ŝanĝis ne nur la parlamentan prezidanton sed ankaŭ la direktorojn de pluraj ŝtataj entreprenoj — adeptoj de Tupurkovski, kiu nun apartenas al la malĝusta flanko.

Evgeni GEORGIEV

HISTORIO

La hungaraj runoj

La hungaroj jam havis sian propran skribon antaŭ ol alveni en sian definitivan patrujon en la jaro 895. Tiu skribo (runaŭ noĉ-skribo) konsistis el literoj, ĉizataj plej ofte en lignajn stangetojn, tabuletojn aŭ aliajn lignajn objektojn per speciala tranĉilo. La literoj estas plejparte similaj al tiuj troveblaj en surskriboj el la 6a jarcento de turkaj triboj, kun kiuj la hungaroj kontaktiĝis dum sia migrado en la regiono norde de la Nigra Maro. Tamen, dum la periodo de kristanigo, en la 10a kaj 11a jarcentoj, precipe dum la regado de la unua reĝo Sankta Stefano (regis: 997-1000 kiel princo, 1000-1038 kiel reĝo), la kristanaj eklezio kaj ŝtato malpermesis la instruadon kaj uzon de la “pagana” skribo kaj klopodis neniigi ĉion sur kio la paganaj literoj aperis.

Sed jam el la 13a jc. estas konata ia necerta mencio pri la runa skribo, dum en la 15a jc. la itala historiisto Bonfini de la hungara reĝo Mathias (regis: 1440-1490) unusence eldiras ke la runa skribo estis tiutempe iom vaste uzata en Hungario. Johano Thuróczy en la antaŭparolo de sia latinlingva Kroniko de la hungaroj (aperis: 1488 en Brno kaj samjare ankaŭ en Augsburg) skribis: “...ankaŭ en nia epoko parto [t.e. la sikuloj] de la nacio, kiu loĝas sur la teroj de Transilvanio, scias ĉizi iajn literojn en lignon kaj ... utiligas ĝin kiel skribon”. Tamen la tempo, do la vetero, fajroj, malsekeco, inundoj kaj aliaj naturaj fortoj aŭ homa senzorgo detruis, pereigis preskaŭ ĉiujn objektojn portantajn la runskribaĵojn, kiujn la persekutantoj ne malkovris aŭ jam ne serĉis. La malfruaj posteuloj povis trovi nur nekredeble malmultajn restaĵojn de la iam vaste uzata skribo.

La unuaj trovaĵoj en Hungario

Eĉ en 1999 oni pensis ke postrestis nenio el la periodo daŭrinta ĝis la 16a jc. La skribo tamen transvivis tiun tempon, precipe en la plej malproksima orienta angulo de Hungario: “Sikullando” en la provinco Transilvanio (nun apartenanta al Rumanio). La sikula gento de la hungaroj, kiun oni iam pensis restaĵo de la hunoj, sporade uzis tiun skribon eĉ en la 17a jc. Sur la muro de la preĝejo de la malgranda sikula vilaĝo Csíkszentmiklós [ĉiksentmikloŝ] estis runa surskribo el 1501 indikanta la daton kaj listiganta la nomojn de kvar masonistoj kaj du majstroj kiel farintoj de la preĝejo. Ties kopio postrestis, sed la originalon la pastroj rapide forigis. Tiu estis la unua runa skribo, pri kiu konserviĝis almenaŭ ne-science farita kopio, kiu pruvis, ke ordinaraj homoj de la popolo uzis tiun skribon. Libro de János Telegdi el 1598 traktas la lingvon de la hunoj kaj donas alfabeton de la runskribo. Sed sciencistoj ĝis la 19a jc.

ne dediĉis troan atenton al tiuj trovaĵoj. Devis aperi aŭtentikaj trovaĵoj. Tri tiajn, devenintajn el la periodo inter 1450 kaj 1550, oni publikigis nur komence de la 20a jc.

1. La Kalendaro de Bologna

Feliĉe, la unua dokumento enhavis jam — pro la respektata trovinto — aŭtentikan alfabeton de la hungaraj aŭ sikulaj runoj. En 1686 Luigi Ferdinando Marsigli [lujĝi ferdinando marsilji], itala oficiro de la habsburga (germana-romia imperiestra) armeo, partoprenis en la liberigo de Buda (ĉefurbo de Hungario) de sub la turka okupo. En 1690 li iĝis sendita al Transilvanio, kiu vivis la lastajn tagojn de sia ŝajna sendependeco, pace okupite de la imperiestra armeo, por defendi ĝin kontraŭ la turkoj.

Lia tasko estis fortikigi kontraŭ la turkoj la intermontojn kaj montpasejojn kondukantajn tra la Karpata montoĉeno. Li pasigis tempon ankaŭ en la sikula regiono kaj trovis lignan tabulon, 1,5 m longan, kun ĉizitaj runoj, kiujn li kopiis. Samloke li akiris kaj kopiis ankaŭ la runan alfabeton klarigitan per la latinlitera hungara alfabeto.

La 120-voluma kolekto de la dokumentoj, notoj kaj mapoj de Marsigli estas deponitaj en la biblioteko de la Universitato de Bologna [bolonja].

Jónás Beliczay [jonaŝ belicai] verkis libron pri Marsigli kaj liaj laboroj

aperintan en 1881. En tiu libro legis Gyula Sebestyén [djula ŝebeŝtjen], direktoro de la plej granda biblioteko de Hungario, Biblioteko Széchényi [seĉenji], ke Marsigli trovis en Sikullando lignan tabulon prezentantan la kalendaron kaj festojn de la hungaroj. La Hungara Scienca Akademio sendis historiesploriston Endre Veress [vereŝ] al Bologna. Li trovis okpaĝan manuskripton kun la literoj kaj ties klarigo de la sikula runa alfabeto kaj kopion de la nomoj de sanktuloj kaj aliaj nomoj el la kalendaro en tiu skribo. Li malkovris ke la runskribo legiĝis de dekstre maldekstren. Li publikigis la malkovron en 1906 en la gazeto Magyar Könyvszemle.

2. La Konstantinopola Surskribo

Unue tre malnova runskribaĵo iĝis trovita. Eksterlande. Tio estas la tielnomata Konstantinopola surskribo.

Johano Dernschwann, kulturita, riĉeta kaj respektata minejoficisto, kiu ankaŭ kolektadis tekstojn de klasikaj kaj aliaj malnovaj surskriboj, vivis en la 16a jc. en la tiam pure germana urbo Besztercebánya [bestercebanja] (germane Neusohl [nojzol]) en Nord-Hungario (Nun Banská Bistrica, Slovakio). Inter 1553 kaj 1555 li faris vojaĝon en Turkio, kaj kiel akompananto de hungara delegacio, gvidata de la hungaraj diplomatoj Antal Verancsics [veranĉiĉ] kaj Ferenc Zay [zaj], li vizitis ankaŭ Konstantinopolon. Li

rigardadis ĉion eblan kaj fiksis en sia notlibro ankaŭ tion, kion li ne komprenis. Post lia morto en 1569, lia libraro iĝis vendita al la imperiestra kaj reĝa biblioteko de Vieno.

Komence de la 20a jc. germana universitata privatprofesoro, Franz Babinger, studis tiun materialon kaj trovis en la notlibro surskribojn el Turkio. Unu el tiuj estis skribita per tiaj specialaj signoj, kiujn li ne konis.

Dernschwann kopiis tiun surskribon de sur la muro de la stalo de Elĉi-hane (Domo de senditoj), en Konsantinopolo, en la jaro 1553. En ĉi tiu domo havis loĝejon la delegacio en kiu Dernschwann partoprenis. La latinlingva taglibro de Dernschwann rakontas ke ili loĝis tie jam delonge, kiam, dum longdaŭra pluvperiodo, en la ekstero de la stalo, sur la subo de la muro, sed ankoraw super la tero, li trovis en la muro longan, blankan ŝtonon, kun klare rekoneblaj ĉizitaj signoj en tri linioj. La skribsignojn, la tekston neniu konis, neniu komprenis.

Cetere en 1865 la Domo de senditoj kaj la stalo forbrulis, la murojn oni malkonstruis, la originala skribverko neniiĝis, konservis ĝin nur la taglibro de Dernschwann.

Babinger supozis, ke la skribo estas malnovturka. Li fotis la tekston kaj sendis ĝin al V. Thomsen, kopenhaga profesoro de kompara lingvistiko, fama pro deĉifrado de malnovturkaj, siberiaj kaj mongolaj surskriboj. Thomsen sciis ankaw hungare, estis membro de la Hungara Scienca Akademio.

Thomsen malkovris, ke ĝi estas malfrua memoraĵo de la prahungara runskribo kaj parte sukcesis deĉifri ĝin. Ja la runskribo havis signojn ne nur por la opaj fonemoj, sed ankaŭ por certaj songrupoj, krome la skribinto ne ĉiam uzis ĝin senerare. Do Thomsen sendis la foton al Gyula Sebestyén. La tekston ili kune sukcesis legi jene:

“Oni skribis tion ĉi en la jaro mil kvincent dek kvin. Kvin delegitoj de reĝo László estis ĉi tie atendigataj.”

Bilaji Barlabás estis ĉi tie du jarojn. Imperiestro faris nenion.”

Keteji Székel Tamás skribis de ĉi tie. Turka imperiestro Szelimb enmetis lin kun cent ĉevaloj.”

Specialaĵo de la teksto estis ke ĝi legiĝis de maldekstre dekstren.

Kiam oni komparis la tekston kun historiaj dokumentoj, oni povis identigi la personojn kaj ankaŭ iom korekti la nomojn. Temis pri reĝo Ulászló II [Ulaslo la dua] (reg.: 1490-1516), BÉLAI Barnabás, kiu gvidis la delegacion al

imperiestro (sultano) Bajazid. Kiam ili alvenis, jam Selim I regis, kiu murdis sian patron, la paceman Bajazid, krome siajn du fratojn kaj kvin kuzojn. Li volis eviti ke oni eksciu pri tio eksterlande, do li retenis la hungaran delegacion kaj nur post sep jaroj permesis ilin hejmeniri. La skribinto de la teksto, Kedei SZÉKELY Tamás, estis verŝajne la ĉefĉevalisto de la delegacio.

Gyula Sebestyén publikigis la deĉifradon de la Konstantinopola Surskribo en 1913 en la gazeto Vasárnapi Újság.

3. Mistera trovaĵo: la Nikolsburga Runalfabeto

En 1933 oni anoncis aŭkcion en la svisa urbo Luzern pri la libroj de la 20 000-voluma biblioteko de la familio Dietrichstein. Tiu kolekto venis el Nikolsburg (nun Mikulovo, Ĉeĥio). En la kolekto troviĝis prapresaĵo aperinta en Nürnberg en 1483: De proprietate rerum verkita de Bartholomeus Angelicus. Ne speciala raraĵo, sed kiel lasta paĝo estis gluita en ĝin

manskribita folio titolita Litter[a]e Siculorum (Literoj de la sikuloj), kiu prezentas pli kompletan hungaran runan alfabeton, kune kun kunigitaj signoj por fonemgrupoj. La origino de tiu dokumento ĝis nun ne estas malkovrita, estas mistero kie kaj kiam (eble en la 15a jc.) ĝi naskiĝis kaj kiel ĝi trafis Nikolsburgon. Estas nur divenoj pri tio, sen pruvo. La folio (sen la libro pro la tro alta kosto) iĝis aĉetita por la Biblioteko Széchényi kaj ĝi tie

troviĝas sub la titolo Nikolsburgi Rovásábécé (Nikolsburga Runalfabeto).

“Viva” trovaĵo

La ĉi supraj tri trovaĵoj gajnis reputacion al la scienculoj okupiĝantaj pri la hungara runskribo. Oni ne plu konsideris tiun senbaza mistifikado, neseriozaĵo. Sed akiris grandan estimon ankaŭ unu el aliaj malnovaj trovaĵoj, kiu konserviĝis en siaj originalaj stato kaj loko kaj kiu kvazaŭ “vivas”, ĉar ĝi estas daŭre “uzata” laŭ sia originala destino ĝis nun. Tiu tre interesa trovaĵo estas surskribo sur la ligna plafono de unitaria preĝejo en la vilaĝeto Énlaka en Sikullando. La lignan plafonon oni faris en 1668, kun multaj latinlingvaj surskriboj, inter kiuj unu estis hungarlingva, skribita (pentrita) en runoj. Tiun ekvidis la fama sikula

sciencisto-folkloristo Balázs Orbán kaj lia amiko, Károly Szabǒ [karoj sabo], publikigis ĝin en 1864, en la gazeto Koszorú. Ĉar la dogmisma karaktero de la unitaria eklezio estas pli milda ol tiu de la aliaj kristanaj eklezioj, ties episkopo, János Kriza, elstara kolektanto de folkloraj, precipe sikulaj, poemoj kaj kantoj, ankaŭ li mem poeto, tuj post la publikigo pri tiu runa artobjekto, ordonis ĉiaman zorgadon pri ties sekura protektado, ke ĝi restu konservita ankaŭ por la estontaj generacioj.

Aliaj trovaĵoj

Malkovriĝis ankaŭ du-tri aliaj runskribaĵoj en Sikullando. Ekzemple briko de la templo de la vilaĝo Székelyderzs [sekejderĵ] kun nomo de pastro, ĉizita antaŭ bakado.

En la sepdekaj jaroj de la 20a jc. oni trovis runan surskribon — indikantan kiu konstruis la preĝejon de Felsöszemeréd en la tiama Nordhungario (nun Horné Semerovce en Slovakio, do tre malproksime de la sikula regiono) —, kiun unue oni pensis malnova glagolica skribo, sed tiel ĝi pruviĝis nedeĉifrebla.

Fine atentema hungara lernanto trovis la solvon, kiun la fakuloj konfirmis.

Neatendita milcentjara trovaĵo en 1999

La 21an de marto, 1999, en limparto Alsóbü de la vilaĝo Bodrog, ĉ. 20 km-ojn okcidente de la urbo Kaposvár [kapoŝvar], en sudokcidenta Hungario, Kálmán Magyar [madjar] kaj János Gömöri [janoŝ gemeri], respektive arkeologo kaj esploristo de metalurgiaj memoraĵoj, malkovris inter la elfositaj restaĵoj de ferfanda metiejo fragmenton de argila blovilo kun mallonga runskribaĵo el la komenco de la 10a jc. La surskribo estas skrapita en la surfacon de la elformita, sed ankoraŭ ne bakita argiltubo de blovilo. Laŭ unu el la interpretoj de la surskribo estas: k na o f, legate de dekstre maldekstren: onak. “na” aperas en kombino de la literoj n kaj a kiel unu signo. Tia kunfando de du aŭ pluraj literoj estas ofte aplikata en runaj tekstoj. La litero o povas esti ankaŭ u. La runa skribo ne distingas inter mallonga kaj longa vokaloj, do la mallongaj u kaj a povas esti longaj ú kaj á. Tiel la lego donas sencohavan hungaran vorton: fúnák, kiu laŭ la malnova — en dialektoj ankoraŭ iom uzata — lingvo signifas “mi blovus”, t.e.

la blovilo deziras blovi. (En la moderna literatura lingvo ĝi estus: fújnék.) Tia interpreto — formulita en unua persono de singularo, do kion kvazaŭ la objekto diras — apartenigus la tekston al la kategorio “parolantaj surskriboj de objektoj”, kio ofte aperas ankaŭ en alilingvaj malnovaj surskribo. Kaj tiu vorto, kvazaŭ magia memoferto de la objekto, certigas, ke la blovilo blovos. La leganto tamen ne konsideru la solvon definitiva vero. La sciencistoj ankoraŭ diskutos pri la afero longe.

Ottó HASZPRA

Fig. 1. La plej simpla versio de la runa alfabeto (cs = ĉ, gy =dj, ly = j, ny = nj, sz = s, s = ŝ, ty = tj, zs = ĵ)

Fig. 2. La runa teksto el la jaro 1668 sur la pentrita ligna plafono de la preĝejo de

Énlaka

Fig. 3. Transskribo de la du runskribaj linioj de la teksto de Énlaka Ties traduko en la supra linio: “Unu estas Dio”, en la malsupra linio: “Georgo Muŝnai de Jákó” Fig. 4. La surskribo de la forĝeja blovilo de Bodrog-Alsóbü

HASZPRA Otto

@freemail.hu

IRLANDO

Malpli verda insulo

Longan tempon Irlando fieras pri sia publika bildo kiel plej verda kaj ekologie pura lando. Nun, tamen, tiuj irlandanoj, kiuj estas konsciaj pri la endanĝerigita medio, atentigas, ke tiu favora bildo ne plu estas reala. La fonta akvo, kiu iam estis freŝa kaj pura, ne plu estas trinkebla sen antaŭa filtrado; la aero enhavas toksaĵojn, kaj la fama verda pejzaĝo iom post iom malaperas sub la amasoj da rubo. Ĉie en la arbaroj, heĝoj, kampoj kaj ĝardenoj milionoj da forĵetitaj plastaj sakoj kaj membranoj flirtas en la vento kaj kuŝas sur la tero. Ĉar la aŭtoritatoj havas nenian efikan longtempan planon por forigi la rubon kaj la forĵetaĵojn, la urboj kaj la kamparo dronas sub tiu kreskanta torento de balaaĵoj kaj malpuraĵoj.

La registaro kaj la lokaj administrantoj disputas pri proponoj kiel solvi la problemon: ĉu per instalo de cindrigiloj, vastaj rubodemetejoj; redukto, apartigo kaj reutiligo de rubaĵoj; ĉu alie. Malkiel aliaj eŭropaj landoj, Irlando apenaŭ provis la laste menciitan rimedon.

Dum jardekoj neniu irlanda registaro kapablis prezenti longtempan programon pri la protektado de la medio. Simile, mankas longtempa planado pri aliaj gravaj aferoj: ekzemple agrikulturo, enmigrado, urba prikonstruo, transporto, sanservoj, naciaj lingvoj, ktp. Pluraj specialaj tribunaloj kaj policaj esploroj malkovris, ke sufiĉe granda nombro da anoj, adeptoj kaj apogantoj — kaj eĉ ministroj — apartenantaj al FF, la plej granda politika partio kaj majoritata partnero en la aktuala koalicio, estas kulpaj pri korupto.

Ankaŭ la opozicio ne estas tute neriproĉebla. Kvankam la laborista partio kaj la malgrandaj partioj (verduloj ktp) nek estas implikitaj en la diversaj skandaloj, nek suferas de inercio pri mediaj kaj socialaj bezonaĵoj, ili estas malfortaj, malpli influhavaj.

Intertempe, la “Verda Insulo” sinkas sub sia propra rubo kaj ekskremento (kaj en konkreta kaj en metafora sencoj).

Kvankam gaela proverbo vortumas: “Eĉ la porkino konservas pura sian propran stalon.”

IRL.

Statistiko pripensinda

La jar-abonan statistikon (MONATO, 2001/1, p. 3) mi legis je nur unu okulo ridanta. La dua okulo emis plori. Salutinda internacieco de la enhavo kaj de la abonantaro supozeble formas bonan bazon por ekspansii. Sed ĉirkaŭ 1000 abonantoj restas relative malgranda aro. Kvankam mi ŝatas ekonomian efikecon de la eldonistaro, jarbuĝeto (taksata) de malpli ol 50 000 eŭroj certe ne sufiĉas por ekspansii rimarkinde.

Sur la globo ankoraŭ tro multaj “blankaj” regionoj aperas. Ankaŭ la “griza” Rusio montras nekontentigan staton. Mi tuj decidis sendi mian propran ekzempleron de la revuo al rusa korespondamiko en Volgogrado. Sed mia konscienco de esperantisto demandas min: “Kial ne subteni abonhelpan fonduson por pliigi abonantojn en Rusio — almenaŭ ĝis numero ducifera?”

Josef FLIEGNER, Germanio

Ekzakta nombro

En la artikolo “La influo de la hebrea lingvo sur Esperanto” de André Cherpillod (MONATO, 2000/12, p. 18) staras, ke la Pentateŭko “entenas ekzakte 79 856 literojn”. En la libro The Bible Code Michael Drosnin diras, ke estas 304 805 literoj. Ĉu eble André Cherpillod citis la nombron de vortoj?

Oskaro SHER, Sud-Afriko

EMO

Origino kaj funkciado de la Eŭropa Medio-Organizaĵo

La leĝa bazo de la Eŭropa Medio-Organizaĵo (EMO, angle EEA) estas akto de la Konsilio de Ministroj el junio 1990 (Reglamento 1210/90/EEC). En 1993 oni interkonsentis loki la novan organizaĵon en la dana ĉefurbo Kopenhago. En 1999 por EMO laboris 70 personoj kun jara buĝeto de 18,1 milionoj da eŭroj.

EMO devas kolekti fidindajn informojn per kiuj la EU-membroŝtatoj povas ellabori taŭgan politikon por protekti la medion. La informkolektado okazas pere de EIONET, grupigo de landaj informretoj.

Ne nur EU-ŝtatoj, sed ankaŭ Norvegio, Liĥtenŝtejno kaj Islando estas membroj de EMO. EMO kunlaboras kun landoj de orienta Eŭropo (la Phare-landoj) kaj de la iama Sovetio (la Tacis-landoj) kaj kun baltaj kaj mediteraneaj landoj.

Internacia informinterŝanĝo

La ĉefa, eĉ sola lingvo de la medio-organizaĵoj estas la angla. Tion oni konstatas rigardante la informojn (ekzemple la retpaĝojn) de EEA, Greenpeace, WWF ... Tamen, eĉ la amerika kaj la eŭropa angla malsamas kaj malfaciligas la interŝanĝon de informoj.

Tial, komence de 2000, diversaj esplorinstitutoj (CNR, Italio; US-EPA, Usono; UNEP, UNO; EEA) decidis krei komunan datumbazon pri mediaj aferoj. La datumbazo estas i.a. konsultebla je http://www.epa.gov/trs.

Noto: Malgranda Esperanto-terminaro pri medio aperis en la revuo VERDire, numero 9, p. 11-14.

Roland ROTSAERT

EŬROPA MEDIO-ORGANIZAĴO

Medio-indulgo de la ĉefaj ekonomiaj sektoroj

Domingo Jiménez-Beltrán, direktoro de la Eŭropa Medio-Organizaĵo (EMO, angle European Environment Agency, EEA), lastjare en Bruselo prezentis raporton, kiu skizas la sukceson (aŭ mankon de sukceso) de la eŭropa medio-politiko. La raporto montras kiagrade ekonomiaj sektoroj dum la pasintaj jaroj adaptis sin al postulo de pli bona konduto el vidpunkto de medio. Estonte EMO ĉiujare aperigos similan raporton. Ĝis nun nur ĉiun kvinan jaron EMO faris ampleksan raporton.

La ĝenerala situacio ne pliboniĝas

En iuj lokoj estas iom da progreso, en aliaj lokoj emisiado restas aŭ kreskas ... Kvankam la ĝenerala bildo ne estas optimismiga, la nova raporto havas la meriton unuafoje doni detalajn informojn pri ĉiuj gravaj sektoroj. Tiel la respondeculoj facile povas ekscii kie estas la grandaj problemoj kaj en la venontjaraj raportoj ili vidos kie necesas draste interveni.

Estas malpli da damaĝaj emisiaĵoj en la aero kaj malpli granda parto de EU estas trafita de acida pluvo. En dense loĝataj regionoj la nivelo de ozono en la surfacproksima aerzono regule superas la limvaloron permesitan de EU. La emisiado kiu kaŭzas la forcejan efikon kreskis en multaj landoj. En la tuta EU oni prognozas kreskon je 6 % inter 1990 kaj 2010. Tamen, por atingi la celon difinitan en la protokolo de Kioto, necesas malkresko je pli ol 10 %. Kvankam la agrikulturo iĝis pli singarda uzante insekticidojn, ĝi daŭre dependas de uzo de ĉi tiuj ofte danĝeraj kemiaj substancoj. Entute, la ekologia efikeco de la agrikulturo nur iomete pliboniĝis ekde 1990.

La produktado dum 1985-1997 pli rapide kreskis ol la energi-efikeco, kiu grandiĝis nur je 1,4 % jare. Rezulto estas kresko je 13 % de energi-liveroj en tiu periodo. La pli grandaj impostoj je energio ne kompensis la falon de la preznivelo.

Nova indikilo

Unuafoje oni kalkulis la EU-bezonon je primaraj materialoj el la naturo. Ĝi atingas 49 tunojn je persono, kompare kun 45 tunoj en Japanio kaj 84 tunoj en Usono. Preskaŭ 40 % de la materialaj bezonoj venas de ekster la EU.

Transporto

La energi-efikeco de la transportsektoro apenaŭ pliboniĝis dum la pasintaj 25 jaroj. Kvankam la transportiloj pro teknikaj progresoj konsumas malpli da energio, ili estas pli multnombraj, pli pezaj, kaj malpli efike uzataj. Ĉar la sektoro preskaŭ ekskluzive dependas de fosiliaj energifontoj, ĝi riskas iĝi la ĉefa kaŭzo de acidigaj emisioj en EU.

La pasaĝera kaj vara transportoj pli ol duobliĝis. La porcio de surfaca kaj aera transportoj konsiderinde kreskis. Tion montras ankaŭ la infrastrukturo: la longeco de aŭtovojoj preskaŭ triobliĝis, dum la fervoja reto iom mallongiĝis. La EU-agado por stimuli fervojan kaj akvovojan transportojn kaj por plibonigi publikan transporton malmulte efikis, kvankam kelkloke estas pozitiva evoluo.

La prezo estas decidiga faktoro en elekto de transportilo. Tarifoj de publika transporto pli rapide kreskis ol la kostoj de propra veturilo. La publiko ne sufiĉe konsideras la eksterajn kostojn de transportilo: polucion, bruon, klimatŝanĝon kaj akcidentojn. Stimulilo povus esti la impostoj je transporto: anstataŭ jaran fiksan imposton oni povus enkonduki imposton kiu varias laŭ la uzo de la transportilo.

Roland ROTSAERT

Venas proverbo el popola la cerbo

Ĉu realiĝis revo? La patro de Zamenhof, Marko, estis pretiginta frazeologion de interrespondaj dirmanieroj kaj proverboj en la lingvoj rusa, pola, franca, germana. Tia ĝi komencis aperi pokajere en 1905. Post la dua kajero ekaldoniĝis la esperanta fare de Ludoviko, kaj estis planita ankaŭ komparo kun la latina kaj la hebrea. Tiu ambicia eldona plano haltis pro la morto de Marko Zamenhof, kiu ja havis la tekston preta; en atendo de pli bonaj eldontempoj (kiuj venis neniam plu) estis tamen pluflegata la esperanta parto, kaj ĝi sola atingis eldonon kompletan, antaŭe popartan en La Revuo, poste kolektitan en libro, eldonita ĉe Hachette en 1910, sub la titolo Proverbaro Esperanta. Pionira laboro, antaŭ jarcento; nun en diversaj lingvoj ekzistas nemalmultaj el ĉi kompilaĵoj; sed neniu ĝis nun estis enpreninta esperantan parton, el kiu, en la plej bona el la okazoj, ĉerpis kompilintoj de vortaroj de naciaj lingvoj al Esperanto.

Nun ĉefredaktoro Lucien Bourgeois [lusjén burĵŭá], helpate de sep aliaj kunlaborantoj, respuras tiun revon de Marko Zamenhof kaj proponas al ni kajeron de 482 proverboj inter si respondaj en la lingvoj franca-angla-germana-esperanta. La kvanto povas ŝajni modesta, se komparata al la 2630 frazoj de la zamenhofa proverbaro, kiu tamen entenis ankaŭ plurajn ripetadojn kaj multajn simplajn dirmanierojn.

En la kompilaĵo nur iom pli ol duono rilatas al la proverbaro zamenhofa; la cetero venas kiel novaj proponoj laŭ ideoj de la aŭtoro aŭ spikumataj inter la postzamenhofa verkaro. La ĉerpoj el Zamenhof estas tute oportunaj, kaj ankaŭ la novaj proponoj taŭge sin lokas en la tradicio: esprimoj sintezaj, ofte kun rimoj. Bonega estas “Hodiaŭ forto, morgaŭ morto” por la germana Heute rot, morgen tot, responda al la franca Aujourd’hui en chair, demain en bière; aŭ “Sen espero, for la vivo” por la germana Hoffnung verloren — alles verloren kaj angla To hope is to live. Kelkfoje oni povas proponi anstataŭan: en la loko de “Ĉiu vento blovas profiton al iu” eble preferindus “Nur vento malbona al neniu ion donas”. Perfekta “Nobeleco devontigas” (aŭ eĉ nur “devigas”) por Noblesse oblige, uzata ankaŭ en la angla (kaj en la itala); aŭ “Mono militon nutras” por L’argent est le nerf de la guerre.

Se do la plimulton de la kompilaĵo oni plene laŭdu, oni povus bedaŭri, ke ne ĉiam en la diversaj lingvoj estas elektataj la plej proksimnuancaj ekvivalentoj. Atenta esploranto notus, ke ofte similas inter si la franca kaj la germana, dum la angla estas pli fora aŭ preskaŭ pene tradukita. Interese estas vidi, ke L.L. Zamenhof estis kutime pli fidela al la germana formo, kaj unu ekzemplo sufiĉu: La barbe ne fait pas le philosophe, It is not the beard that makes the philosopher (kaj la itala dirus La barba non fa il filosofo) en la germana sonas: Ein weisser Bart zügt nicht für Weisheit, kio estas paŭsita en Esperanto “Griza barbo saĝon ne atestas”. La novaj proponoj de Bourgeois estas ekvilibraj, eble kun ioma prefero por la franclingva nuanco.

Laŭ la ekstera aspekto kaj laŭ la filologia vidpunkto sin trudas tamen riproĉoj. Nenia klarigo, postnoto, helpa komento, indekso: la sinsekvo estas laŭ la alfabeta ordo de la ĉefvorto en la franca, tiel ke similaj konceptoj estas dise en la verko. Sed tio ne ĉiam: La barbe... estas sub “B”, Il y a ĉiam sub “I”. La ordo laŭ la ĉefvorto de la gvida lingvo normalas ĉe proverbaroj, sed ja kutime estas kunigaj posttabeloj aŭ temaj indeksoj: ĉi tie nenio. Estas indikoj, ĉu io venas de Zamenhof, aŭ de la Nova Testamento, sed kelkfoje la indikoj estas neĝustaj, aŭ mankas entute: “Redonu al Cezaro la propraĵon de Cezaro...”, aŭ “Feliĉaj estas la malriĉaj en spirito” venas el la Evangelio, sed tio ne estas indikita Aliaj formoj estas klasitaj kiel zamenhofaj, sed mankas en la Proverbaro (ĉu ili devenas el postaj verkoj?). Iuj formoj klasitaj per “Z” estas tamen aliigitaj: “Brogita eĉ sur akvon blovas” ricevis la ne ja maltaŭgan, tamen neaŭtentikan aldonon “malvarman”. Laŭdinda estas la iniciato indiki la zamenhofajn proverbojn, eĉ kiam ili estas pezaj kaj jam antikviĝintaj, kiel “Ofte de kaŭzo senenhava venas efiko plej grava” sed pli laŭdinde estus kuraĝe proponi, apude, novan, kiel “El fajrero, fajrego” aŭ “Kaŭzo eta, granda sekvo ”.

Ne ĉiam ĉiu konsentus pri la elekto de la korespondaj signifoj aŭ nuancoj. La du esprimoj “Feliĉaj estas la malriĉaj en spirito”, kaj “Kiu saĝon ne havas, Dio lin savas” ne estas ekvivalentaj, kaj tamen ili estas proponitaj por samnuancaj francaj frazoj. Same “Kie estas mielo, tie muŝoj ne mankas” ne estas tre taŭga redono de On prends plus de mouches avec du miel qu’avec du vinaigre (= oni kaptas pli da muŝoj per mielo ol per vinagro). Ofte por la angla, malpli ofte por la germana, estas montrataj diversaj ekvivalentaj esprimoj; bedaŭrinde en Esperanto ĉiam nur unu, kvankam ekzistus pluraj similaj. En nur kelkaj okazoj la angla aŭ la germana traduko forestas entute.

Harfenduloj povus rimarki, ke krom la zamenhofaj firmiĝis ankaŭ multaj aliaj proverboj, kaj valorus pluteni ilin, anstataŭ krei novajn: “Por vino bona ŝildo ne bezona” jam troviĝas antaŭ duonjarcento, ne penvaloras enkonduki la similan “Vino bona ŝildon ne bezonas”. Sed finfine temas pri etaĵoj: la popola saĝo estas tiom vasta kaj tiom diversesprima, ke elekto de unu nuanco aŭ alia estas afero de gusto. Frandu tiun de ĉi kajero; espereble ĝi donos al la leganto la emon spuri pliajn proverbojn kaj alproksimiĝi al tiom ĉarmaj diverslingvaj esprimoj, tra kiuj transdoniĝas tra la generacioj la saĝo de la homaro.

Carlo MINNAJA

Lucien Bourgeois: Kvarlingva (franca-angla-germana-esperanta) Proverbaro. Eld. La KancerKlinikoteko, 2000. 26 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 5,00 eŭroj + afranko.

La kerno de la distingindaĵo

Mi ricevis leteron de s-ro Cherpillod, kiu akre riproĉis al mi publikigi en “gazetaro” (tiel) stultaĵojn. Mi divenis, ke temas pri mia letero al vi (MONATO, 2001/1, p. 4) ... kiun vi resumis iom tro. [...] Mia letero entenis kvar alineojn, el kiuj vi konservis nur la unuan, kiu opoziciigas la du terminojn fonemo kaj fonetikaĵo. Fakte la plej grava parto. Vi malaperigis la tri aliajn, kiuj estis komprenigaj por mia uzo de rektaj krampoj, por la klarigo de pluraj fonetikaĵoj por la sama fonemo, kaj la oficialigo de la “pariza fonetikaĵo”. [...] Vi tute prave konservis la konkludon, sed misuzis (en la lasta frazo) la skribadon de la fonetikaĵoj. [...] Via eraro ŝajnis bagatela, vi anstataŭigis [r] kaj [x] per [R] kaj [X] (majuskloj anstataŭ minuskloj), sed por uzantoj de la internacia fonetika alfabeto [X] ne ekzistas kaj, fulmotondro, [r] kaj [R] estas la kerno de la distingindaĵo. Tiel mia letero fariĝis tute nekomprenebla.

Fernand BOYET, Francio

N.d.l.r.: Mi pardonpetas al la aŭtoro pro la eraro.

Torĉo de hipokriteco

Malĝojigis min la agresema titolo “Torĉo de hipokriteco” (MONATO, 2000/12, p. 15). Nia lingvo, kaj sekve ties publikaĵoj, entenas ja la ideon de homa interkompreniĝo kaj paco. Kial do oni permesas, ke tiaj malamike malamigaj superskriboj kaj artikoloj aperu? Kiel la aŭtoro scias, ke vere temas pri hipokriteco, kiam aŭstralianoj komisias elstaran aborigeninon porti la olimpian torĉon? En preskaŭ ĉiuj popoloj de la tero, ankaŭ en tiu de la aŭtoro, troveblas kruelemaj friponoj kaj samtempe sanmensaj homoj. Ĉu iu ajn rajtas malŝarĝi, eĉ en nobla homfratiga lingvo, malicon kontraŭ bonintencaj bonvoluloj kaj ties simbolaj agoj?

Werner SCHAD, Argentino

Ekskuzoj

La novelon de Sten Johansson kun la titolo “Kun ekskuzo sen ekskuzo” (MONATO, 2000/12, p. 23), kies titolo ŝajnis paradoksa, mi legis kun scivolemo. En la rakonto la aŭtoro provas perdigi la leganton en genealogia labirinto. Sed kiam oni alvenas ĝis la fino, oni komprenas ke oni devas legi la titolon “Kun eks-kuzo sen ekskuzo”, kaj oni ĝuas la surprizon. Tamen, eĉ la aŭtoro perdiĝas en la propra labirinto. Kamilo ne estas la bovicduonekskuzo de Eddie, sed nur lia eks(vicduon)kuzo. La prefikso bo- kontraŭdiras la prefikson vic-, kaj la ordo de la prefiksoj ne estas indiferenta. Tamen, la afero estas tiel malsimpla ke la aŭtoro meritas ekskuzon!

Jean-Claude CARACO, Francio

Malbona venko

Bedaŭrinde mi devas pravigi Stefan Maul pri lia tezo: “Malbono ĉiam venkas bonon” (MONATO, 2000/12, p. 30). Jen kelkaj pruvoj el Nederlando: 1. En kelkaj lokoj oni ne plu prezentis filmon pri la fama piedpilka teamo Ajax pro la minacoj de huliganoj de la rivala klubo Feyenoord detrui la kinejon. 2. Du membroj de la motorcikla klubo Hells Angels perforte eniris televidan studion, post kiam en programo oni nomis ilian klubon krima organizaĵo. Sub minaco ili devigis la prezentantojn fari pardonpeton antaŭ la mikrofono. Krome ili malbontraktis la prezentantojn, kiuj ĝis nun ne kuraĝis denunci la perfortantojn pro timo de reprezalioj.

Rejna DE JONG, Nederlando

Sen subjunktivo

En mia artikolo pri la influo de la hebrea lingvo (MONATO, 200/12, p. 18) mi skribis la jenan frazon: “tiu koincido estas tro neordinara, ke oni atribuus ĝin al hazardo.” La reviziantoj de MONATO ŝanĝis mian ĝustan uzon de la us-modo al “atribuu”. En tia frazo, la franca lingvo (kaj aliaj) uzas la subjunktivon. Sed tiun modon Esperanto ne konas: la u-modo estas nur volitivo, kaj esprimas nur deziron, ordonon aŭ volon. Volitivo estas ĉi tie neakceptebla. Vidu PAG, p. 351. Estas tute normale, ke erarojn la redakcio eventuale korektas, ne ke ĝi aldonas.

André CHERPILLOD, Francio

Alfabetigi la japanan

Ekzistas ĉefe du manieroj alfabetigi la japanajn proprajn nomojn: la kabineta kaj la hepburna (angleca). En la artikolo “Erupcias maltrankvilo” (MONATO, 2000/12, p. 16) la aŭtoro literumas la longajn vokalojn: “Hokkaidou, Touya, Oosima”. Tamen, laŭ la kabineta sistemo devas esti: “Hokkaidoo, Hokkaidô, Tooya, Tôya, Oosima, Ôsima” kaj, laŭ la hepburna sistemo: “Hokkaido, Hokkaidoh, Toya, Tohya, Oshima, Ohoshima” ktp. Fakte ankoraŭ neoficialaj estas “Hokkaidou, Touya”, kaj ĉi tiuj estas nepre evitendaj en gazetoj, kvankam tiaj pli kaj pli oftas pro influo de komputado.

Ĉeĥiĝu ŜAŬMAĴO, Japanio

Prefere antaŭruĝa

En la artikolo “Erupcias maltrankvilo” (MONATO, 2000/12, p. 16) mi trovis vorton, kiun mi opinias malĝusta: transruĝa. La aŭtoro certe pensis pri radiado kiun varmaj objektoj eligas, kaj en la optika spektro ilia radiado troviĝas antaŭ la ruĝa koloro. Pri tio oni povas pli detale legi en mia optiko-libro: www.esperanto.hu/libroj/index.htm.

János SÁRKÖZI, Hungario

GERMANIO

MMM — Foira magneto en Manhajmo

Fine de aprilo kaj komence de majo 2001 la plej granda regiona foiro en Germanio malfermos denove siajn pordojn. La evento ne estas moderntempa inventaĵo, sed radikas fore en la baroka tempo.

La homoj, kiuj en la jaro 1614 en la mallonge antaŭe fondita urbo Mannheim vizitis la unuan “Mannheimer Mai-Markt” (pro tio la sigelo MMM), la “Manhajman Majan Foiron”, nun, post preskaŭ kvarcent jaroj, ne facile orientiĝus en la evento. Ĝi ne plu okazas meze de la urbo, sed antaŭ ĝi, sur aparta grandega tereno. Ankaŭ prezentado de la tiamaj fakotemoj kiel nutrado, loĝado, transporto kaj distrado, ŝanĝiĝis funde laŭ la aktualaj strukturoj kaj vivomanieroj. Eĉ por nuntempanoj estas ĉiujare renkonteblaj surprizoj kaj mirindaĵoj, ĉar la foiro ne nur proponas kutimaĵojn, sed taksas sin ankaŭ montrejo de la plej aktualaj inventoj kun efemera kaj estonteca signifo.

Dum 11 tagoj, la vizitantojn atendos vendistoj kaj produktoj en tendegoj kaj subĉiele por konsultado kaj rigardado, por tuja aĉeto aŭ mendo post ekzamenado. Estus vane tie ĉi mencii nur la produktogrupojn, ĉar troviĝos preskaŭ ĉiu varo nuntempe vendebla, de la plej eta bezonaĵo ĝis kompleta domo. Aparte fortaj estos la modernaj komunikadaj teknikoj, la turismo kaj ĉiaj motormaŝinoj. Jen vendos unuopuloj en etaj budoj mallongvivajn kuriozaĵojn; tie en pli pompaj haloj reprezentiĝos seriozaj regionaj familiaj entreprenoj; en propraj luksaj prezentsalonoj fieros naciaj kaj internaciaj firmaoj.

Proksimume milionduono da vizitantoj frekventis lastajare la ekspoziciejan terenon kaj ĝuis la etoson. Ankaŭ la komercistoj sentis sin, laŭ enketoj, ĉiurilate tre kontentaj.

Krom la vendiga kaj kontaktiga intenco, la foiro proponos ĉiutage apartan distran programon. Grave rolos en tio la loka “Radio Ĉielarko”, sed ankaŭ regionaj kamparanaj organizaĵoj kun multaj bestoj. Allogos aldone multaj rajdaj kaj kaleŝaj konkursoj. Informeme prezentos sin diversaj oficialaj instancoj de la regiono, specife ankaŭ al la junularo. Apud ili la lando Badeno-Virtenbergo montros abunde siajn diversajn fortojn. Memkompreneble ĉiaj restoracioj servos plurloke al la refreŝiĝo de la gastoj inter la komercaj kaj plezurigaj eventoj.

Vizitantoj, kiuj venos sur propraj radoj al la foirejo — nuntempe ankaŭ el pli foraj regionoj, eĉ eksterlandaj — povos parki sur la tereno de la apuda flughaveno.

La Manhajma Maja Foiro 2001 okazos inter la 28a de aprilo kaj la 8a de majo 2001, ĉiutage ekde la 9a ĝis almenaŭ la 19a horo.

RÖSSLER Franz-Georg

Teo sur ... plaĝo

Loĝantoj de la litova havenurbo Klaipeda iun printempan tagon amase direktiĝis al la marbordo por tie kolekti paketojn kun ... teo. Ili asertis, ke la nigra teo bordenĵetita de Balta Maro tre bonodoras kaj bongustas.

La teo disŝutiĝis el unu el 27 konteneroj, kiuj dum ŝtormo deglitis de la ferdeko de ŝipo “Ost Wind” trafikanta sub la standardo de Antigvo-Barbudo el Hamburgo al Klaipeda . Ĝi entute transportis 69 kontenerojn kun nutraĵo kaj vestaĵoj. La ŝarĝo defalis, kiam ĝis la celo restis nur 12 marmejloj. Ventrapido atingis 25 m/s (90 km/h). Pri tio estis avertitaj ĉiuj ŝipestroj. Ĉi-okaze vane.

Naturprotektantoj asertis, ke la disŝutita teherbo ne multe damaĝos la strandon. Ĝi surbordiĝis nur laŭlonge de 150 metroj. Krome, amase venintaj homoj preskaŭ ĉion kolektis. Multaj plastaj teherbaj paketoj bone konserviĝis, tute taŭgis por uzado. Homoj prenis ankaŭ humidajn paketojn — per tiu ĉi teherbo ili intencis sterki plantojn.

LAST

Teo sur bordo senkoste

Fumado aŭ sano

La Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) publikigis donitaĵojn pri fumado.

En la mondo estas 1,1 miliardoj da fumantoj. En la evoluintaj landoj 41 % de la viroj kaj 21 % de la virinoj fumas, en la evoluantaj pli ol 50 % de la viroj kaj 8 % de la virinoj.

En la evoluintaj landoj plenaĝulo averaĝe konsumis en 1980 2800 cigaredojn, en 1990 nur iom malpli: 2400 pecojn. En la evoluantaj landoj estis grava kresko: de 1150 pecoj en 1980 al 2400 pecoj en 1990.

En la mondo nuntempe ĉiujare mortas 3 milionoj da homoj pro fumado, tio estas ses homoj ĉiuminute. Se la nuna tendenco de fumado daŭros plu, en 2020 la nombro de la mortintoj atingos 10 milionojn.

PENG Jianjun

ĈINIO

Kloni grandan pandon

La granda pando (Ailuropoda melanoleuca) estas ĉarma mamulo vivanta libere nur en Ĉinio. Ĝi estas unu el la krize endanĝerigitaj specioj pro sia malmultiĝo jam ĝis ĉ. 1000.

Ensemado

Ekde la 60aj jaroj esploristoj uzis artefaritan ensemadon kaj aliajn metodojn por gravedigi kaj reprodukti la grandan pandon. Ĝis la fino de la 80aj jaroj la sukceso estis malgranda. De la fino de la 80aj jaroj ĝis julio de 1997 Chen Dayuan [ĉen dajuan], konsilisto de la Ĉina Komisiono de Reprodukta Tekniko por la Granda Pando kaj profesoro de la Animala Instituto de la Ĉina Akademio de Sciencoj, kun aliaj kolegoj reproduktadis la pandon, uzante la metodon “ambaŭ-seksa regado”, en kiu oni injektas gonadotropinon al pandino por akceli ovolo-maturiĝon, seksardon kaj ovoladon, kaj oni degeligas la frostigitan spermatozoon per nova kultura fluaĵo, por altigi ĝian aktivecon kaj plilongigi ĝian vivtempon. Per la apliko de tiu ĉi metodo 24-foje sukcesis gravedigo kaj naskigo. Tamen ankaŭ per tiu metodo de “ambaŭseksa regado” oni ne povis ĉesigi la malkreskon de la nombro de la pandoj, ĉar la kvanto de spermatozooj kaj ovoloj de pandoj estas limigitaj.

Klonado

Por ĝisfunde solvi la problemon, oni devas urĝe plimultigi la pandojn, kaj la ŝajne plej bona metodo estas uzi klonadon, t.e. senseksan (vegetativan) reproduktan teknikon por “kopii” la pandon.

Oni elprenas unu korpoĉelon el pando kaj enmetas ĝin en senkernigitan ovĉelon de alispeca besto por tiel krei sanan kaj aktivan klonitan pandidon. Tiu ĉi projekto estas unu el la ĉefaj esplorprogramoj de la Ĉina Akademio de Sciencoj. Nun Profesoro Chen kaj la grupo gvidata de li jam sukcese kulturis pandan korpoĉelon por klonado, kaj per tiu ili komencis provadon de klonado en septembro de 1998. Oni klopodas prilabori sukcesan klonadmetodon dum la venontaj 3-5 jaroj.

Baze de sukcesaj eksperimentoj protofazaj por kloni blankan raton, leporon kaj bovon, profesoro Chen Dayuan estas memfida pri la klonado de pando. Sed li diris, ke por kloni pandon estas uzata ksenogena (fremdgena) tekniko, kiu estas pli malfacila ol la homogena klonada tekniko, uzita por klonado de ŝafo en Britio kaj de bovo en Japanio. Ĝis nun tiu tekniko havas nenian sukcesan okazon en la mondo.

PENG Jianjun

MONAĤEJOJ

Realigita revo de la papo

Antaŭ sep jaroj papo Johano Paŭlo la 2a, vizitante Litovion kaj la Monteton de la Krucoj, restis ravita de tiu krucamasa sanktejo de la litova popolo. Li diris, ke tiun lokon devus vizitadi tuta Eŭropo. Li volis, ke ĉi tie elkresku monaĥejo. Nun la 47-jaraĝa itala arkitekto Nunzio Rimmaudi enkarnigis la revon de papo Johano Paŭlo. Kune kun la antaŭ nelonge forpasinta franciskana arkitekto Angelo Poleselli, apud la Monteto de la Krucoj li projektis franciskanan monaĥejon.

Rimmaudi rakontis, ke ekde la jaro 1990 li kunlaboras kun franciskanaj monaĥoj de la itala provinco Toskanio. En la jaro 1993, post sia vojaĝo al Litovio, vizitante monaĥejon situantan sur la toskana monto La Verna, papo Johano Paŭlo la 2a eldiris sian deziron, ke Monteto de la Krucoj fariĝu altircentro por la tuta Eŭropo. Tiam naskiĝis la ideo konstrui franciskanan monaĥejon kaj tiamaniere kunligi Monteton de la Krucoj en Litovio kun la monto La Verna en Italio. La konstruadon de la monaĥejo en Litovio financis Italio. La budĝeto egalis al du milionoj da usonaj dolaroj. Tio permesis uzi ĉi tie plej altkvalitajn konstrumaterialojn, plej modernajn teknologion kaj ekipaĵojn. En la nova monaĥejo estis instalitaj eĉ kontraŭtertremaj rimedoj, kvankam tio ne estas aktuala en Litovio. La ĉefa detalo, kiu venis el la pasinteco kaj estas tipa por ĉiuj franciskanaj monaĥejoj, estas ĝia interna korto.

La itala arkitekto konfesis, ke probable la monaĥejo apud Monteto de la Krucoj estas lia plej bela verko, en kiun li metis sian tutan koron. Krome, tio estas lia unua verko en Litovio, sed, espereble, ne la lasta. Antaŭ nelonge en la urbo Kretinga estis inaŭgurita dua konstruaĵo, kiun projektis Nunzio Rimmaudi — la monaĥejo de Sankta Klara.

LAST

Monteto de la Krucoj antaŭ la vizito de la Sankta Patro. Statuo konsekrita de Johano Paŭlo la 2a.

La franciskana monaĥejo apud Monteto de la Krucoj.

Tipa detalo de franciskanaj monaĥejoj: interna korto. La itala arkitekto Nunzio Rimmaudi.

ALBANIO

Pensiuloj en postkomunisma lando

Profesoro Isa Gorica pristudis la situacion de la 530 000 pensiuloj en Albanio kaj proponis reformojn. Jen resumo de liaj konstatoj. Por faciligi la legadon, la valoroj estas plejofte menciitaj nur en usonaj dolaroj (USD). En decembro 2000 la proksimuma kurzo estis 1 USD = 150 albanaj lekoj.

Plej malaltaj pensioj de Eŭropo

La pensioj en Albanio estas la plej malaltaj en Eŭropo. La averaĝa monata pensio en urboj nuntempe atingas 46 USD. La minimuma pensio, kiun ricevas ĉirkaŭ 136 000 urbaj pensiuloj aŭ 47 % de la tuta nombro en urboj, estas 36 USD. La maksimuma pensio estas 65 USD. Surbaze de tiuj ĉi ciferoj, kaj konsiderante la vivminimumon je 62 USD, ni konkludas, ke 87 % de la urbaj pensiuloj havas enspezojn sub la urba vivminimumo. Ne estas donitaĵoj pri la vivminimumo en vilaĝoj, sed la stato tie estas multe pli mizera.

Por havi pli precizan ideon pri la nivelo de malriĉeco, necesas diskuti pri la reala pensio. Kompare kun la jaro 1989, oni konstatas malpliiĝon. Ĉar la prezoj de la plej bezonataj nutraĵoj (la t.n. korbo) plialtiĝis 26,7-oble, la minimuma pensio de la jaro 2000 laŭ aĉetpovo estas nur ĉirkaŭ 62 % de tiu de la jaro 1989, kvankam la sumo estas pli alta.

Rilato inter kontribuantoj kaj profitantoj

Laŭ oficialaj donitaĵoj tiu rilato estas 1:1, t.e. por unu kontribuanto estas unu profitanto. Tio lasas malmulte da spaco por pligrandigo de pensioj. El observoj dum la jaro 1999 en 31 distriktoj de la lando rezultiĝas, ke la neformala labormerkato (komerco, konstruado, ktp) ne pagas kontribuaĵojn por socialaj asekuroj. Laŭ la Ŝtata Statistika Buroo, el 520 000 memdungitoj en vilaĝoj, pagas la kontribuaĵojn nur 80 000.

Surbaze de la realaj ciferoj de laborantoj, en la jaro 2000 reale devus esti 1,38 milionoj da kontribuantoj en sistemo de socialaj asekuroj, kaj la rilato estu 1 380 000:530 000 aŭ 2,6:1, t.e. por ĉiu profitanto estu 2,6 kontribuantoj.

La prognozo por la jaroj 2005-2010 estas 1 800 000:600 000 aŭ 3:1. Por la jaro 2020 ĝi estas 2 300 000:700 000 aŭ 3,3:1. La kalkuloj baziĝas sur varianto pesimisma, lasante spacon por plialtigo de la kontribua raporto.

Apliko de leĝo el la jaro 1993

La leĝo celas pension je 75 % de la salajro. Aktuale la minimuma pensio estas 50 ĝis 60 % de la averaĝa salajro, do 15 ĝis 25 % tro malalta kompare al la leĝa difino. Tiu granda diferenco povas mildiĝi per la pligrandiĝo de nombro de kontribuantoj.

La malnovaj pensioj

La ŝtata buĝeto por pensioj nun estas 200 milionoj da USD. Oni bezonas pliajn 10 milionojn por estigi du sinsekvajn adaptiĝojn promesitajn de la registaro, kiuj konsistigas nur 15 % de la neenspezitaj kontribuaĵoj el la neformala labormerkato dum la jaro 2000. Estas ja grava devo de la ŝtato, ĉar per la leĝo de 1993, 140 000 pensiuloj estas diskriminaciitaj rilate la tri bazajn kriteriojn: la salajron ricevitan antaŭ pensiiĝo, aĝon kaj labortempon. Ĝuste la grupo pensiiĝinta antaŭ la jaro 1993 pli multe kontribuis en formado de la nacia riĉeco, ĉar tiu grupo deĵoris 48 horojn semajne.

La rajto de pensiuloj je enspezoj pro privatigo

La pensiuloj devas ricevi sian parton el la enspezoj akirataj danke al privatigo, kiel okazis jam en aliaj postkomunismaj landoj. Ekzemple, laŭ leĝo pri privatigo en Makedonio ĉirkaŭ 15 % el la fonduso el privatigo transiras al la fonduso de socialaj asekuroj; en Pollando, Hungario kaj Ĉeĥio tio estas 21 %. Se oni komparas Albanion kun Makedonio, en nia lando la fonduso de socialaj asekuroj devus kromenspezi 80 milionojn da USD, 40 % de la aktuala jara buĝeto por pensioj.

Malpezigo de ŝarĝoj kaj impostoj

Rilate al siaj monataj enspezoj, la pensiuloj estas la plej ŝarĝitaj de impostoj. Krome, por la pomalgrandaj prezoj de la varoj de vasta konsumado, inkluzive transporton, la profitnormo estas 18 ĝis 27 %, kelkoble pli alta ol en la aliaj postkomunismaj landoj. Por ĉiu kWh da elektroenergio, pensiulo devas pagi 0,48 lekojn, kaj por ĉiuj 100 telefonaj impulsoj 2,3 lekojn da aldonvalora imposto. Ĉiuj tiuj ŝarĝoj kaj impostoj okupas 27 % de la averaĝa pensio. Plue, ili pagas stampimpostojn por ĉiu oficiala dokumento, ili pagas jarimposton por televido, por purigado, por nemovebla havaĵo, ktp. Se oni sumas ĉiujn tiujn, la pensiuloj povas uzi nur 70 % de sia pensio por kovri la materialajn, fiziologiajn kaj medicinajn bezonojn dum la lastaj 15 jaroj de sia vivo. Konklude, estus bone, ke la pensiuloj ne pagu tiajn impostojn, kaj la prezoj devas esti regeblaj de la ŝtato.

Pligrandigo de repago de kuraciloj kaj kuracaj servoj

El observitaj 6800 pensiuloj malsanaj dum la jaro 1999, 3000 suferas pro mezgravaj malsanoj de stomako kaj renoj. Laŭ demandiloj, ili elspezas 1300 lekojn monate por kuracado (krom tio kion kompensas la ŝtato). 1200 aliaj suferas pro hipertensio, kormalsano kaj diabeto, elspezante monate 1270 lekojn. 1600 aliaj suferas pro gravaj malsanoj kiel kancero k.s., elspezante 1480 lekojn monate. Tiuj elspezoj okupas 20 ĝis 30 % de la monata pensio, kio estas konsiderinda kaj malpliigas la vivdaŭron. La ministrejo pri kuracado kompilis la listojn de kuraciloj kompensataj surbaze de komerca, neniel sociala vidpunkto.

Bardhyl SELIMI

MEDICINO

Juneco ŝrumpinta

Sur la foto maldekstre vi vidas 19-jaran litovon Alvydas Gudeliauskas. Sur la apuda foto, avo kun ŝrumpinta vizaĝo estas la sama Alvydas, 26-jara. La aspekton de kvazaŭ okdekjara maljunulo li akiris dum la tri lastaj jaroj. Hodiaŭ kuracistoj ankoraŭ ne estas certaj, kio kaŭzis lian rapidan maljuniĝon.

Dum la infanaĝo Alvydas ne havis fortan sanon, ofte malsanis. Kiel kvinjarulo li vintre falis en riveron kaj tuj kaptis pneŭmonion. Post kelkaj monatoj la kuracistoj diagnozis tuberkulozon. Dum kvar jaroj oni kuracis lin kontraŭ tiu malsano, kaj fine la kuracistoj konstatis, ke la kuracado estis tro longa kaj la medikamentoj damaĝis la hepaton.

Tuj, do kiam li estis 9-jara, aperis nova diagnozo: aŭtoimuna hepatito. Longe li devis uzi hormonan medikamenton: prednizolonon. La kuracistoj neniam agnoskis, ke la sekvan strangan procezon kaŭzis tiu medikamento. Tamen Alvydas opinias, ke la procezo de maljuniĝo komenciĝis tuj post la ekuzado de prednizolono, do kial supozi, ke damaĝis io alia?

Tuj post la unua dozo li rimarkis etajn ŝrumpojn sur la vizaĝo. Post nova dozo, kiu sekvis post kelkmonata paŭzo, ŝrumpoj iom pli profundiĝis. Sed sur lia foto, kiam 19-jara, la ŝrumpoj estas preskaŭ nerimarkeblaj, kaj same poste, ĝis lia 26-jaraĝo.

Sed tiam li denove malsaniĝis je hepatito. La nova dozo de prednizolono estis tiel granda, ke dum kvin tagoj la aspekto de la junulo fariĝis tiu de okdekjara avo. La vizaĝhaŭto ŝrumpis, la korpo velkis, ĉesis kreski barbo.

La stranga aspekto de la junulo estis enigmo por kuracistoj. Litovaj medicinistoj esprimis supozon, ke Alvydas malsanas je sindromo de Verner. Tio estas malsano, pro kiu junuloj subite komencas maljuniĝi, falas dentoj, kalviĝas kapo, sekvas blindiĝo, ekstrema maldikiĝo, senforteco kaj finfine morto, ĉirkaŭ la aĝo de 30 jaroj. La litovaj doktoroj klare diris tion al Alvydas. Li sentis sin tre deprimita pro la prognozo.

La junan viron kun tiu stranga malsano rimarkis litovaj gazetoj kaj televido. Post la unuaj artikoloj li ricevis dekkelkon da leteroj kun diversaj proponoj kaj receptoj. Ankaŭ amaskomunikiloj en la najbara Rusio multe interesiĝis kaj ofte skribis pri lia kazo. Miloj da leteroj el Rusio invadis la domon de la juna familio. Virino el Ruslando al li skribis, ke en loka preĝejo kuŝas korpo de sanktulo mortinta antaŭ 400 jaroj, tamen tute ne putrinta. Elvenas el la kadavro iu mirakla oleo, per kiu homoj efike kuracas sin de diversaj malsanoj. Ŝi sendis en la koverto peceton da vato trempitan en tiu oleo. Tamen la propono ŝajnis tiom stranga por la familio de Alvydas, ke la juna litovo timis sekvi ĝin.

Alvydas diris ke, se li estus riĉa, li tuj veturus al iu okcidenta kliniko por esplorigi la kialon de sia maljuniĝo, kaj eble tie oni trovus ian metodon de kuracado. Feliĉe, li estis invitita al du programoj de du diversaj televid-kanaloj en Rusio. Post unu el la programoj lin komencis protekti sciencistino, kaj ŝi zorgis pri liaj vizitoj al pluraj klinikoj kaj esplorinstitutoj en Rusio. Alvydas revenis hejmen almenaŭ pli ĝoja, ĉar rusaj spertuloj forte dubis pri la Verner-sindromo. Ili konstatis, ke la organoj de la paciento konvenas al lia biologia aĝo, la problemo estas nur, ke graso ne reteniĝas en la korpo, sed eliras kun la ŝvito. La esploroj ankoraŭ daŭras.

Alvydas konfesis, ke li estas vivanta en senĉesa deprimo kaj streso. Li brulas pro la deziro plej rapide ekscii la ĝustan diagnozon kaj taŭgan metodon de kuracado. Ja por li estas ege grave, ke la samo ne okazu al lia okjara filino. “Se la proceso de la rapida maljuniĝo haltus, mi povus farigi plastion kaj denove ĝui normalan vivon. Nun ĉio estas en la manoj de fakuloj kaj de Dio”, diris la 27-jara viro, kiu nun estas vaste konata pro sia stranga kaj ege rara malsano.

Laimius STRAžNICKAS

Alvydas Gudeliauskas en 1992, kiel 19-jara fraŭlo, kaj en 1999, kvazaŭ 80-jara avo.

MEDICINO

Multobla sklerozo — plu mistera

Du novaj esploroj en Lübeck, Germanio, donis novajn konojn pri la kompleksaj procezoj de multobla sklerozo (MS). Esperon ili ne tro vekas, nur iom pli verŝajnigas ian virusan kaŭzecon.

Unu esploro malkovris altan koncentriĝon de Epstein-Barr-virusoj (EBV) ĉe MS-malsanuloj. La alia studo montris kaj komparis la virusan aktivecon de EBV dum unu jaro ĉe pacientoj kun malavantaĝa evoluo (ili jam frue sidas en rulseĝo kaj pene voĉ-parolas) kaj ĉe pacientoj kun leĝera manifestado (eble nur postmorta ekzameno malkovras ke iu suferis de MS).

Surpriza rezulto: 50 elcentoj el la malavantaĝaj pacientoj, sed nur 12 elcentoj de la leĝeraj montris tian aktivecon de EBV. EBV mem eble ne estas malsaniga, certe ne infekta kaj ne heredebla, do la demando pri MS plu restas: kio kaŭzas ke la imuna sistemo lasas tian damaĝiĝon de la korpo? MS plu restas medicina mistero.

M. CZIESLA

MAKEDONIO

Monaĥejo “Sankta Naumo”

Ĉe la landlimo de Makedonio al Albanio, sur la suda bordo de Oĥrida Lago, troviĝas monaĥejo “Sankta Naumo”. En la jaro 1925 eksa albana ĉefministro Ahmet Zog donacis tiun monaĥejon al tiama Jugoslavio. Tio estis gesto de rekompenco pro la najbarlanda helpo, donita al li por reakiri la regpotencon fine de decembro 1924 en Tirano.

Hodiaŭ la monaĥejo “Sankta Naumo” estas kvazaŭ Mekko por la ortodoksaj kaj ne-ortodoksaj kristanoj de Albanio kaj Makedonio, kaj ankaŭ de najbaraj landoj. Miloj da turistoj vizitas ĝin ĉiumonate, sed plej multaj venas somere, enkadre de feriado ĉe la bordo de la belega Oĥrida Lago.

Vivo de Sankta Naumo

Naumo naskiĝis ĉirkaŭ la jaro 830. Li akompanis la fratojn Cirilo kaj Metodio dum ilia misio disvastigi kristanismon en Moravio. En la jaro 868 li pastriĝis en Romo. Post la morto de Cirilo en Romo, Naumo revenis kun Metodio denove al Moravio. Tamen la posta morto de la lasta kaŭzis la ĉesigon de la misio kaj la enprizonigon de Naumo.

En la jaro 886 Naumo, Klimento kaj Angelario transloĝiĝis al la bulgara ĉefurbo Preslav, nord-orienta Bulgario, kie tiam regadis reĝo Boriso. Ili laboris tie kiel ekleziuloj. Intertempe mortis Angelario kaj en lia entombigo partoprenis la reĝo Boriso mem. Fojfoje Klimento petis la reĝon: “Permesu al mi, ke mi kune kun Naumo iru suden, tien, kie ni naskiĝis kaj kie ni volas morti.”

La reĝo venigis nun Klimenton al Kutmiĉevica, regiono en Okcident-Makedonio (tiutempe en Bulgario), kie troviĝis la urboj Ohrid kaj Devoll. En Ohrid la reĝo donacis al li belan feridomon. Reĝo Boriso estigis lin veturanta instruisto cele al plifortigo de la bulgara regpotenco. Dume, Naumon li tenis ĉe si.

Klimento iris komence al Ohrid kaj poste al Devoll. (Oni nun opinias, ke Devoll estas la nuna loĝloko Zvezda en Albanio.) En Devoll Klimento malfermis lernejojn kaj disvastigis la kristanismon slavlingve. Poste li revenis al la bulgara ĉefurbo, kie tiutempe regis reĝo Simeono, filo de Boriso, por kunpreni sian fraton Naumo al Makedonio. La reĝo Simeono permesis. Do, Naumo, interkonsente kun Simeono, fariĝis instruisto en Devoll anstataŭ Klimento. Li laboris tie kelkajn jarojn kaj ĉirkaŭ la jaro 900 iris al Ohrid. En la jaro 905 li ĉesigis la instruadon pro malbona sanstato kaj iris al la loko, kie nun situas la monaĥejo “Sankta Naumo”. Tie li starigis sanktan monumenton dediĉe al la ĉefanĝeloj Miĥaelo kaj Gabrielo. La ekleziulo Naumo mortis en la jaro 910.

Monaĥejo “Sankta Naumo”

Ĉirkaŭ la jaroj 971-972, post detronigo de reĝo Damjano, Triadica (Sofio) fariĝis religia kaj politika ĉefurbo de la bulgaroj. Tie elektiĝis la nova patriarko Germanos. Poste ĉefurbo de bulgaroj sinsekve estiĝis Prespa kaj Ohrid. Tiu lasta, servis por iom da tempo kiel ĉefurbo de reĝo Samuelo kaj poste fariĝis eklezia centro de Okcident-Balkanio, sendependa de la ortodoksa patriarkejo en Konstantinopolo. Tiu ĉefepiskopejo sendependiĝis de Vasilo la Dua, post la falo de Samuelo. En la teritorio de Oĥrida eklezio estis tiam la tuta kamparo de Korĉo kaj areo de Pogradec (ambaŭ nun kuŝas en Albanio). Tio daŭris ĝis la jaro 1707, kiam patriarko Samuelo la Tria prenis ĝin sub sian protektadon. Poste ĝiaj preĝejoj subiĝis al la eklezia ĉefcentro de Voskopojo, Albanio.

La monaĥejo “Sankta Naumo” estas konstruita en la Mezepoko. En la jaro 1664 la urbanoj de Voskopojo elektis Gregoron monaĥejestro kaj ties prizorganto. Li vojaĝis al Hungario kaj kolektis donacojn por la monaĥejo. La ikonostazon ellaboris kaj ornamis Konstantino el Korĉo en la jaro 1711; li ankaŭ pentris la ikonojn. En la jaro 1877 virino Parashçevi Kota [parŝĉevi kota] el Korĉo rekonstruigis la antaŭĉambron. En la jaro 1708 oni konstruis tie hospitalon, kaj en 1818 la tie instalita kuirejo provizis per senpaga nutraĵo ĉiujn gastojn alvenantajn okaze de festotagoj. Iu riĉulo islama el Plasa apud Pogradec, Albanio, fosigis puton ĝis la nivelo de la Oĥrida Lago, kaj jaron poste li konstruigis ankaŭ panejon.

La monaĥejo estis tre fama kaj ŝatata ne nur inter la kristana loĝantaro. Ĝin vizitis ankaŭ islamanoj, kiuj kredis je la mirinda forto de tiu sanktejo. Sur ĝia tereno oni konstruigis domojn por loĝado de gastoj. La domoj ekhavis la nomojn de la konstruistoj, kiuj venis el makedonaj loĝlokoj Bitola, Struga, Ohrid, Resnje, Starova, Pogradec kaj Belice. El vilaĝo Belice venas ankaŭ la nomoj de familioj, kiuj nun loĝas en PogradecNikolla, Jorgoni kaj Topalli.

En la jaro 1865 la monaĥejon “Sankta Naumo” vizitis la tiama aŭstria konsulo J. G. Hann, kiu poste priskribis ĝin jene: “Ĝi estas granda kvarangulo. La surtera etaĝo havas nur etajn fenestrojn en la muroj. En la unua etaĝo estas fenestroj kun lignaj kradoj, kaj en la dua la dormĉambroj havas plurajn fenestrojn. La enirejon fermas pordego kun grandaj seruroj sekuraj. Tra tiu pordego vi eniras en grandan korton, limigitan de la kuirejo kaj aliaj domoj. La monaĥejo estas konstruaĵo kun dikaj muroj.”

En la monaĥejo estis granda ŝranko kun valoraj libroj, sed onidire iu monaĥejestro greka, Dionizio bruligis ĉiujn ĉi trezorojn slavlingvajn.

Nuntempe en la monaĥejo “Sankta Naumo” oni okazigas ĉiujare feston. Ĝi okazas somere, la 3an de julio, ĉar vintre venas kutime malmultaj homoj.

Bardhyl SELIMI

1. Monaĥejo “Sankta Naŭmo”

2. Monaĥeja preĝejo. (Foto: Bardhyl Selimi)

3. Monaĥeja korto kaj domoj. (Foto: Bardhyl Selimi)

4. Ikono “Sankta Naumo kaj Sankta Klimento”, 1711.

5. Ikono “La Dipatrino kun Kristo”, 1711.

6. Mapo de Oĥrida Lago.

OESTROGENO

Akcelilo de cerbokreskado

Femala seksa hormono havas evidentan efikon akceli kombinadon de cerbotubeta proteino en maturaĝa rato. Tiu efiko okazas post la kriza tempo de cerbokreskado, kiam tiroida hormono perdas la efikon akceli la sintezon de cerbotubeta proteino. Tiu ĉi proteino estas ĉefa konsistaĵo de la tubetoj en neŭronaj dendritoj kaj aksonoj.

Neŭrono estas speciala unuo de la nerva sistemo, konsistanta el nerva ĉelo, el protoplasma branĉetaro (dendritoj) kaj el la neŭrona fibro (aksono). Manko de la menciita proteino kaŭzas ŝanĝon de cerbaj strukturo kaj funkcio, ekzemple la cerbokreskan difekton en kretenismo.

Guo Shoŭiang [kuo ŝoŭŝjiang], profesoro de la Medicina Universitato de Tianjin [tjanĝin] en Ĉinio, kun sia grupo esploris kaj pruvis tion per eksperimento. Guo kaj aliaj trovis evidentan diferencon de kvanto de cerbotubeta proteino inter femala kaj maskla musoj, sed nur post seksa maturiĝo kaj antaŭ kadukiĝo. Oni ankaŭ trovis, ke oestrogeno havas gravan efikon akceli kombinadon de la proteino, kaj tiu ĉi efiko estas la sama en la du seksoj.

Prof. Guo opinias, ke oestrogeno povas anstataŭi tiroidan hormonon por akceli kombinadon de cerbotubeta proteino, kiam la tiroida hormono perdis sian kuracan efikon, tio estas, oestrogeno eble efikas en preventado kaj kuracado de kretenismo kaj cerbokreska difekto. Samtempe, oni povas protekti cerbajn strukturon kaj funkcion en mezaĝuloj kaj maljunuloj por prokrasti kadukiĝon.

PENG Juanjun

MOS

Alkoholaĵo — ĉiam danĝera

Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) en sia lastatempa raporto deklaris, ke la proverbo “ĉiutage unu glason da biero kaj la kuracistoj estos superfluaj” havas nenian sciencan bazon, kaj refoje avertis, ke alkoholo povas kaŭzi la plej gravajn san-problemojn en la mondo. Efektive, en drinkado ne povas esti “sekura kvanto”.

Hodiaŭ, la alkoholo estas la dua “mortiganto” (post la fumado) por la homaro. La kvanto de mortoj kaŭzitaj de alkoholo superas tiun de mortoj kaŭzitaj de narkotaĵoj. Alkoholo povas dependigi la homojn — tio signifas, ke se iu alkutimiĝas al alkoholaĵo, li malfacile liberiĝos de tiu ĉi bezono. Alkoholo mem povas kaŭzi diversajn malsanojn, ekzemple kanceron kaj kronikan hepatiton, kaj krome ebriuloj ofte estigas sociajn problemojn.

Fakuloj opinias, ke ne estas prudente rekomendi eĉ “moderan” drinkadon.

Nederlandaj sciencistoj en British Medical Journal demonstris, ke la viskio enhavas kancerigan substancon, kaj ju pli supera estas la viskio, des pli granda kvanto da tia substanco estas en ĝi. La substanco, policikla aromata hidrokarbono, produktiĝas dum la rostado de malto por pretigi post fermentado la viskion. Statistiko montras, ke homoj, kiuj ofte drinkas viskion, estas endanĝerigataj por suferi kancerojn intestan, buŝan kaj gorĝan.

PENG Juan

Geno de memmortigo trovita

Jam delonge la sciencistoj esploras la rilaton inter genoj kaj memmortigo, sed neniu pruvis, ke iu speciala peco de homa DNA pliigas la danĝeron de memmortigo, kvankam oni jam trovis iujn familiojn kun memmortiga inklino. Lastatempe britaj sciencistoj dum esplorado trovis, ke al memmortigantoj mankas la cerba kemia substanco nomata serotonino aŭ 5-HT (5-hidroksitriptamino), kaj ties nivelon regulas iu speciala enzimo. Certa speciala geno regas la produktadon de la enzimo. Do la homoj kun tiu geno pli inklinas al memmortigo, ol la aliaj. Tamen, la sciencistoj emfazas, ke homoj kun tiu geno ne nepre faros memmortigon, ĉar multaj aliaj faktoroj influas la danĝeron de sinmortigo. Ankaŭ homoj sen tiu geno eble faros suicidon pro ekscesa drinkado, psika konfuzo kaj malfacilaĵoj dum la vivo.

Ankaŭ en Usono la sciencistoj faris saman esploradon kaj opinias, ke por la homoj, kiuj montras emon al memmortigo, efektive la probablo de memmortigo estas ĉ. 55 %. Nuntempe jam kelkaj medikamentoj povas altigi la nivelon de 5-HT, t.e. oni povas uzi medikamentojn por preventi memmortigon en iuj homoj. Tio tamen bezonas profundan, daŭran esploradon.

PENG Juan

Ŝatata revuo

La revuo MONATO estas interesa, do mi legas ĝin volonte kaj detale. Tre surprizis min rimarko de mia samlandano (MONATO, 2000/12, p. 4), ke “Ŝerco kaj satiro” el n-ro 11 estas ŝoka. Mi legis la paĝon kaj nenio ŝokis min. Eble la artikolo enhavas iun kaŝitan signifon, kiun mi ne kaptas. Evidentiĝas, ke ĉiun io alia ŝokas.

Helena BURCHARDT, Pollando

Paranoja reago

Iu PS recenzis mian Neniu ajn papilio (MONATO, 2001/1, p. 31), klare antaŭsentante, ke mi, kiel aliaj “bonaj aŭtoroj” (la citiloj malhelpas, ke mi tro orgojlu), reagos paranoje al lia ruĝa krajono. Se PS ĉiam recenzas kun tia supereca lernejestra aplombo, tia reago estas facile komprenebla. Fakte mi ĝis nun neniam reagis al recenzo, sed mi pli profitis, mi kredas, de kritikoj ol de laŭdoj. Sed mi esperas, ke mia ĉi-foja respondo instigos legantojn mem kontroli, ĉu mi aŭ PS pli pravas.

Pli ol duono de la tre longa recenzo temas pri “fuŝoj”. Mi tre mallonge aludu al miaj propraj “fuŝoj”. Jes, mi pekas kontraŭ ŝulcaj principoj: la anglo Mark ne iĝas Marko, kaj la germana Ulrike ne estas Ulrikino, kaj nek li nek ŝi ricevas beligan akuzativan -on. Anglismoj? Germanismoj? PS asertas, sed donas eĉ ne unu ekzemplon. Pardonu, eble li atingas duonpoenton per la “blanka mensogo”. Nepravigitaj poeziaj neologismoj? Eĉ ne unu ekzemplo citita. Jes, mi provis redoni la efikon de “dialektoj” de la germana parolata de malkleraj slavoj. Dum kelkaj jaroj mi, germanisto, intime observis tiajn “dialektojn”, kaj slava legantino ĵus gratulis min pri la trafeco de mia provo. Ĉu PS havas tiukampajn spertojn, mi ne scias: refoje li asertas “plenan fiaskon”, sed donas neniun ekzemplon. Jes, estas ludeto, en kiu la rakontanta “mi” foje zigzagas inter la iama Mark kaj la nuna “editoro” sed kun tiom da kuntekstaj indikoj, ke mi taksas, ke meze inteligenta leganto bezonas kvin sekundojn por orientiĝi.

Kial mi malice skribas pri PS, kiam la homo elektas nomi sin Pejno Simono? Nu jes, mi respektas lian rajton fari tion, sed mi miras, ke en recenzo nekutime longa li tute prisilentas mian nomon. Eble li punas min pro tio, ke mi lasas ĝin en la formo heredita de miaj gepatroj.

Sed ĉefe kolerigas min la bombasta, vunda galŝprucigo kontraŭ Herbert Mayer, la eldonisto. Jes, estas tre bedaŭrinde, ke multe da majusklaj “K” minuskliĝis. Nur unu persono bedaŭras tion pli ol mi: Herbert. Konstatinte tiun eraron, la bonkorulo pripensis detrui la tutan stokon kaj represi. Ĉar li jam oferas multe da mono por subteni nian literaturon, mi persvadis lin ne fari tion: leganto facile orientiĝas, kaj la eraro ne stumbligas, mi kredas. Mi volas nur publike danki Herbert kaj nian grafikiston Miguel pro la plaĉa aspekto de la libro.

Trevor STEELE, Litovio

N.d.l.r.: La libro Neniu ajn papilio de Trevor Steele haveblas en la libroservo de FEL (retbutiko.esperanto.be) kontraŭ EUR 16,50 + sendokostoj.

REAGO

Insultoj, misinformoj kaj malveroj

Al la eseo de Bardhyl Selimi pri Kosovo aperinta en la januara numero de MONATO — “Vojaĝimpresoj, somero 2000” — reagis per letero K. Eckstädt. Jen — en iom koncizigita formo — la komentoj de la aŭtoro:

La eseo insultas la serban popolon kaj plenas je misinformoj. Ĝi komenciĝas per frazo en la stilo de stalinisma ĵurnalismo: “De antaŭ unu jaro Kosovo estas senvize malfermita por ĉiuj albanoj. Tion ebligis la heroeca milito de la tieaj albanoj mem.” Eble s-ro Selimi povas diri, kiam jugoslavoj povis eniri senvize Albanion. Ĝuste estas, ke albanoj ne povis eniri Jugoslavion, kaj ke jugoslavoj ne povis eniri Albanion.

Rilate la fotojn: videblas la detruita Hadumo-moskeo en Djakovica, kiun la aŭtoro erare nomas Gjakova. Ĉiu, kiu ne konas la situacion en Kosovo, devas pensi, ke serboj estas barbaroj, kiuj moskeojn detruis, kaj ke albanoj estas toleremaj. La aŭtoro ne diras, ke en Kosovo albanoj detruis pli ol cent ortodoksajn preĝejojn kaj timigis monaĥinojn, tiel ke tiuj ne kuraĝis surkampe labori.

La unua urbo, kiun priskribas la aŭtoro, estas Prizren. Li skribas: “La urbo enhavas, krom la albana plimulto, ankaŭ civitanojn de aliaj etnoj, sed la serboj preferas vivi aparte.” Fakte, kvankam laŭ s-ro Selimi albanoj estas toleremaj, ili preferas esti protektataj 24 horojn diurne kaj ili preferas gardi sian preĝejon — la Madona-preĝejo “Bogorodica Ljeviška”, konstruita en 1306-07 kaj grava monumento de bizanca arkitektura stilo. Ĉu mirigas, ke serboj deziras gardi ĝin?

Vera absurdaĵo

Survoje al Priština la aŭtoro vidas rubon flanke de la strato. Laŭ busŝoforo: “Oni faras tion intence ĉar rusoj militservas ĉi tie. Vera absurdaĵo! Tio estas nia tero, la tero de albanoj, do ĝi estas konservenda de ni mem tre pura!” Ĉu tiu ĉi tero estas nur tero de albanoj? Kie estas la tero de serboj? Ilia tero estas forprenita antaŭ multaj jaroj. Se serboj rifuzis vendi (t.e. fordoni) sian teron al albanoj, ili devis fuĝi. Poste en okcidenteŭropaj amaskomunikiloj oni raportis, ke en Kosovo loĝas ĝis 90% albanoj.” Neniu demandis, kial forestas serboj kaj montenegranoj.

S-ro Selimi notas, ke “Kosovo estas je la nodo, kie interplektiĝas ... interesoj” (i.a. de Jugoslavio, Francio, Grekio, Italio, de 15 landoj de NATO, ktp). Sed kiaj interesoj? Estus interese scii. Ĉu NATO ricevis tiamaniere regionon, de kie ekbombi aliajn landojn? Kaj la aŭtoro ne mencias la interesojn de Albanio, kiu avidas la ercojn de Kosovo.

S-ro Demaçi, menciita en la eseo, estas saĝa kapo. Li ne deziras la universitaton en Tetovo, ĉar “tiuokaze oni devas sekvi la programojn makedonajn.” La jugoslava registaro grave eraris en la 60aj jaroj. Ĝi malfermis universitaton en Priština, kie oni povis studi ankaŭ albanlingve. Presi librojn por malmulte da studentoj multekostis kaj la registaro permesis venigi librojn el Albanio. Tiel oni importis propagandon kontraŭ Jugoslavio.

Tri fingroj

Kiel oni propagandas, bone montras la aŭtoro. Li uzas eĉ naturbelaĵojn por misfamigi serbojn. “Ie ni vidis kristalon je formo de du fingregoj, al kiu serboj detranĉis unu el la fingregoj. Certe, se estus tri fingroj (serba simbolo) ... ili restus nedamaĝitaj. Tiel serboj agis ankaŭ kun alia kristalo, je formo de la agloflugilo.” Facile direblas, ke tion faris serboj. Sed la aŭtoro eble ne scias, ke dukapa blanka aglo estis simbolo de multaj serbaj reĝoj kaj ankaŭ de caro Dušan. Do kial tiel agus serboj?

Pri la preĝejo de Sultano Murat la Unua: ĝi ne estas preĝejo sed maŭzoleo. Ĝi estas konstruita tuj post la batalo de Kosovo-Kampo, pri kiu la aŭtoro albane fabelas. Ĉe li Miloš Obilic estas albano el albana vilaĝo Kopiliq. La vilaĝo estis Kobilic: kobila estas serba esprimo por ĉevalino. Krome, Miloš estis neniam albana nomo (aŭ ĉu la aŭtoro kredas, ke ankaŭ Slobodan Milošević estas albano?). Miloš Obilic estis serba nobelo, egale ĉu tio plaĉas al albanoj aŭ ne.

S-ro Selimi skribas, ke necesas korekti serbalingvajn surskribojn sur la monumento al la batalo de Kosovo-Kampo por montri la veron. La aŭtoro mem devas lerni skribi la veron. Tion farinte, li ne skribos pri serboj nur kiel krimuloj kaj pri albanoj nur toleremaj kaj laboremaj. Albanoj estas tre laboremaj, sed ĉu toleremaj?

S-ro Selimi skribas pri grandaj monsumoj. Li parolas pri poŝtoficisto, kiu devis pagi 50 000 germanajn markojn por sia vivo. De kie havis simpla poŝtoficisto tiom da mono? Germana poŝtoficisto certe ne havus tiom. Mi ne volas diri, ke tio ne estas vero: sed ankaŭ s-ro Selimi ne scias, ĉu tio estas vero. Li skribas, kion oni rakontis al li — kaj al li tio sufiĉas.

Terorista organizaĵo

Mi jam parolis pri serba propagando — sed ĉu albanoj neniam propagandas? La aŭtoro mem respondas al ĉi demando. Li skribas pri fianĉo, kiu vagis de unu domo al la alia, helpante malfortulojn kaj membrojn de la UĈK. Kiam serboj mortpafis membron de ĉi terorista organizaĵo, albanoj diris, ke la mortigito estas civilulo. Tio estis ankaŭ propagando — ilia propagando.

Mi intence skribis “terorista organizaĵo”. Al mi ne estas klare, kial okcidenteŭropaj amaskomunikiloj nomas UĈK-on armeo, sed IRA-on (en Irlando) kaj ETA-on (en Hispanio/Eŭskio) teroristaj organizaĵoj. Sen IRA ne ekzistus hodiaŭa lrlando. Aŭ ĉu ili estas teroristoj, ĉar ili batalas por sendependeco en landoj apartenantaj al EU?

Se raportistoj deziras esti objektivaj, ili devas respekti aliajn opiniojn. Jam sufiĉas la multaj artikoloj en MONATO kontraŭ serboj. Ofte, ilin legante, mi koleris. Koncerne la artikolon de s-ro Selimi, mi tamen preskaŭ ridis pro la multaj malveroj. Verdire la reputacio de MONATO devigas pli bone legi ricevitajn manuskriptojn.

K. ECKSTÄDT

Normoj senkriteriaj

El rezonadoj de G. Ledon en “Putraj demokratioj” (MONATO, 2001/1, p. 5) eblas kompreni ke la homoj ne sukcesas vivi vere anarkie, tio estas memregante, ĉar ili emas alkroĉiĝi al religioj, al doktrinoj, al leĝoj kiuj sklavigas ilin nome de ŝtato. Anarkiisto do, nome memreganto, per kiuj kriterioj sin regas rilate sin mem kaj siajn similulojn? Ĉu eble li fontigas el si mem normojn devigajn por li kaj aliaj? Ĉu eble li sin alkroĉas al morala leĝo? Kaj ĉu tio ne estus alkroĉiĝo? Sed — jen kion Ledon suspektigas: ĉu ekzistas morala leĝo deviganta ĉiujn? Kaj se ne, kiaj estas la kondutkriterioj de anarkiisto?

ZECCHIN Armando, Italio

KONGO

Kiu lin murdis?

Malgraŭ asertoj, ke la prezidanto de la Demokrata Respubliko Kongo, Laŭrenco Kabila, estis murdita en januaro de unu el siaj gardistoj, ankoraŭ cirkulas diversaj teorioj pri la vero. Multaj kredas, ke Kabila estis viktimo aŭ de okcidentaj potencoj, avidaj je diamantoj en Kongo, aŭ de armeanoj de Ruando, Ugando kaj Burundio, kiuj subtenas ribelulojn en la norda kaj orienta partoj de Kongo.

Kabila, kiu fariĝis prezidanto en 1997, postlasas ŝtaton dividitan pro milito. Eĉ spite de la milito, Kabila rifuzis esperi pri helpo el Okcidento, dirante, ke civitanoj en Kongo devas mem solvi siajn problemojn. Pro tio multaj taksis lin patrioto, kiu luktas kontraŭ imperiismo kaj la superpotenco de Okcidento. Rezulte li estis enterigata kun granda honoro ĉe la parlamentejo, simbolo de la sendependeco de Kongo. Ĉeestis la enterigon prezidantoj el ses afrikaj ŝtatoj: Angolo, Zimbabvo, Zambio, Sudano, Namibio kaj Malio.

Ruinigis

Multaj tamen konsideris lin diktatoro, kiu kreis armeon konsistantan el 600 000 homoj, kaj kiu ekonomie ruinigis la landon, aĉetante interalie milit-aviadilojn. Nun regas malcerto pri la estonteco: pro manko de konstituciaj aranĝoj elektis politikistoj kaj armeanoj la 29-jaran filon de Kabila, Jozefo, prezidanto.

Provizora parlamento, deklarinte la patron nacia heroo, akceptis la filon kiel prezidanton. Opozicianoj tamen hezitis agnoski la rajtojn de Jozefo, argumentante, ke en Kongo ne regas principo de hereda monarĥio.

Zandandu Ntomono ZOLA / pg

Per enorma telero Inga Sartauskaite rajtas senpage manĝi en restoracio en Vilnius tiom, kiom ŝi kapablas meti sur ĝin. La studentino estis la 600 000-a manĝanto en la restoracio, kies posedantoj prezentis al ŝi la teleron. Ĝi havas diametron de 62 cm kaj pezas ĉ. 4 kg.

LAST

SOCIA JUSTECO

Eblas alia mondo

Kun la devizo “Eblas alia mondo” okazis fine de januaro en Porto Alegre, Brazilo, forumo por konsideri kiel elmondigi malriĉecon, militojn kaj maljustecon. Partoprenis 3000 delegitoj kaj miloj da aktivuloj el pli ol 120 landoj. Ĉi tiu socia forumo kontraŭstaris ekonomian forumon okazantan samtempe en Davos, Svisio.

Grava programero de la forumo estis televida konferenco inter forumistoj en Davos kaj en Porto Alegre. Oni akre debatis: Hebe Bonafini el Argentino argumentis, ke kapitalistoj respondecas pri la morto de milionoj da personoj tra la mondo, ekz. en Afriko, kie bankistoj finance apogas koruptajn registarojn kaj eĉ ŝtat-renversojn.

Utopieco

Tiuj en Davos multe kritikis la utopiecon de socia justeco, sed finfine devis prezenti sian ekonomian forumon ankaŭ kiel vehiklon de justeco. Tamen statistikoj montras, ke kapitalismo maljustas: en Brazilo la jara nacia buĝeto garantias 72 miliardojn da dolaroj por pagi eksternajn ŝuldojn kaj nur 7 miliardojn por instruado. Plue, la tri plej riĉaj usonanoj havas pli da mono ol 10 % de la tuta homaro.

Diskutataj en Porto Alegre estis ankaŭ i.a. kiel konstrui produktsistemon por ĉiuj; kian internacian komercon oni volas; kiel universaligi homajn rajtojn kaj garantii ekonomiajn riĉecojn; kiel konstrui elteneblajn urbojn; kiel garantii kulturan identecon; kiaj estas la fundamentoj de la demokratio kaj kiamaniere demokratiigi mondan povon.

Kritikoj

Sed al la forumo ne mankis kritikoj: la brazila registaro kontraŭis la financan subtenadon de la forumo flanke de la provinca registaro, kiu elspezis entute 470 mil dolarojn. La nacia registaro prisilentis la fakton, ke ĝi elspezis naŭ milionojn da dolaroj por esti reprezentata ĉe ekspozicio en Hanovro, Germanio, kiu nenian profiton rikoltis.

Okazis la forumo en Porto Alegre, ĉar tie antaŭ 12 jaroj oni lanĉis t.n. partoprenan buĝeton nun adoptitan en ĉ. 200 urboj en Brazilo. Tiel civitanoj rajtas elekti servojn kaj investojn realigotajn de la magistrato por plibonigi la vivon de la plej malriĉaj tavoloj de la socio.

La forumo komenciĝis per “marŝo kontraŭ novliberalismo kaj por la vivo” tra la urbocentro. Invadita estis usona manĝejo: la provinca registaro provis ŝanĝi la itineron de la marŝantoj por protekti kaj la manĝejon kaj hispanan bankon. Okazis ankaŭ koncerto.

José A. PACHECO

“Se malforte bati ne sufiĉas...” (Temas pri fabriko, kiu produktas varojn el gumo. Fotita de Walter Klag en Vieno, 19a distrikto.)

Paranoja reago (2)

La rubriko “libroj” sinkas. Post vera juvelo pri la lasta poemaro de Neves, ŝajne verkita de kunlaborinto de La Esperantisto, MONATO sukcesis superi sin per neimagebla komentario pri “Neniu ajn papilio” (MONATO, 2001/1, p. 31). Tuj okulfrapas la nekompetenteco de la recenzinto pro lia nula kono de la antaŭa verkaro de Steele kaj, sekve, de la nuntempa Esperanto-prozo. Krom tio, se la ulo plenigas duonon de sia komentario pri majuskligoj, vorto-divido kaj (post pli ol 120 jaroj da Esperanto!) taksas eraro neesperantigi ĉiujn proprajn nomojn, oni demandas sin, kial la koncerna redaktoro ne forbalais almenaŭ ĉi duonon. La alia duono almenaŭ taŭgus por loka bulteneto, sed por unu el la ĉefaj gazetoj nialingvaj, ĝi estas skandale subnivela.

Hèctor ALÕS I FONT, Katalunio

La erotiko de desegnado

Mi staras ĉe stablo en figurdesegno-grupo. Ĉiuflanke estas aliaj homoj, ankaŭ ĉe stabloj, kaj en la centro de la ĉambro estas nuda virino, kuŝanta sur sia maldekstra flanko sur granda tuko, drapirita super la planko. Ŝia maldekstra kruro, kiu enfaldiĝas sub ŝian dekstran femuron, antaŭvenas ete, kaj ŝia levita dekstra brako kuŝas trans la flanko de ŝia kapo. Malfermokula, ŝia vizaĝo turniĝas je kelkaj gradoj al la planko.

Post kiam mi skize indikas bazajn proporciojn de la pozo, mi lasas vagi mian atenton trans ŝian formon, serĉante interesaĵojn. La ombroj de du proksimaj lampoj donas belan akrecon al la randoj, feliĉe sen severeco. Per okuloj kaj krajono mi malrapide kaj delikate sekvas sur papero la supran konturon de ŝia femuro. La malsupra konturo, ete platiĝante, montras la kontraston inter mola, elasta karno kaj la pli malmola, tukkovrita planko.

Mia atento moviĝas transe al la delikate rondiĝinta ventro de la modelo. Hodiaŭa korpmodo deklaras, ke tiu parto de virina korpo devas esti absolute plata; sed reala virino, ekzemple la individuo antaŭ mi, havas ventron, kiu ŝveletas. Subtilaj ŝanĝoj de tono, anstataŭ akraj randoj, nun difinas la formon. Por priskribi la supraĵon, kiam ĝi iras antaŭen kaj malantaŭen, mi devas teni mian krajonon kline, preskaŭ horizontale, kaj premi ĝin tre malforte. En mia imago, ĉiu tanĝa tuŝo de la grafito tiklas la karnon de la modelo, karno, kiu tremetas sub miaj fingroj. Kiel la modelo kaj la desegnaĵo kunfandiĝas, tiel kunfandiĝas ankaŭ miaj okuloj kaj mia desegnomano.

Se oni diras al vi, ke desegni nudan modelon estas tute ne-erotika, ne kredu onin. Fakte, desegni kukurbon aŭ monton aŭ nebulon estas ankaŭ seksa, kvankam la ligo ne estas tiel evidenta. Estas baze du kialoj, kial desegnado estas esence erotika. La unua estas la trifoja sensa ligo inter mano (kaj ĝia etendaĵo, la desegnilo), papero kaj objekto de la desegnaĵo. En neniu alia du-dimensia arto estas la tuŝa elemento tiel forta kaj tuja. La fakto, ke unu el la plej oftaj temoj de desegno estas la nuda homa korpo, nur plifortigas tion. La dua kialo estas historia. La kresko de desegnado kiel memstara arto en la Okcidento koincidas kun movo en socio de publika al privata vivo. Mezepoke, multaj agadoj, kiujn oni nun nur faras private, oni faris ekstere kaj plenvideble. Ripetiĝanta temo en desegnaĵoj de longa tempo estis ĉiutagaj, privataj agadoj, principe lavado de korpo aŭ hararo. Kvankam la francaj impresionistoj kiel Degas fine faris ĉi tian temon akceptinda, ĝi establiĝis depost la 16a jarcento (ĝi estis jam akceptinda en la japanaj pentrarto kaj presbildarto ekde almenaŭ la 17a jarcento). Rigardi tiajn desegnaĵojn similas al spioni fremdulojn. Ni povas senti amorspektemulan ekscitvibron, eĉ se la agadon, kiun ni rigardas, estas tute ne-seksa.

Reiru ni al la nuda modelo en la ĉambro. Kian rezulton havas ŝia forrigardo de mi, kiam mi desegnas ŝin? Mi scivolas: ĉu ŝi konscias, ke mi, persone, fiksrigardas ŝian nudecon? Krome, se ŝi ja konscias, ĉu ŝi ĝin ĝuas? Aliflanke, se ŝi ne konscias, ĉu mi perfortas ŝin per tio, ke mi ŝtelas ŝian privatecon? Ĉi tiu necerto, anstataŭ maltrankviligi min, kreas ravan juketon en mi.

Ne estas sekreto, ke figur-desegnado estas tre malnatura agado. Ĝi havas bone establitajn regulojn, plejmulte nefiksitajn, plejmulte eĉ ĝenerale nediritajn. Kiel desegnisto, mi ne devus pensi pri la modelo, kiel mi ĵus faris. Anstataŭe, mi devus pensi pri ŝi kiel pri formo studota, kiel pri aro de surfacoj kaj tonoj, same kiel kukurbo estas aro de surfacoj kaj tonoj. Siaflanke ankaŭ la modelo devus pensi pri si tiumaniere. Do, ŝi devas efektive forlasi sian korpon kaj detranĉi sin de la ĉambra realeco, en kiu ŝi estas. La plej facila metodo por tio estas forrigardi, eble eĉ fermi la okulojn, kaj revi. Ĉi tiuj devigitaj kondutoj kaj sintenoj espereble maldanĝerigos la eblan embarason de tiel nenormala situacio. Nu, ĉu vi neniam sentis panikon en publika ejo, kiam persono sidanta kontraŭ vi, en kies vizaĝo vi trovis intereson, subite reciprokas vian fiksrigardon. Kion vi faras? Ridetas reen? Ne, vi rapidege forrigardas kaj esperas, ke la alia persono ne komprenas, ke vi fiksrigardis. Kiom pli embarase, se la alia persono estus nuda!

Kondiĉe, ke la modelo ne rerigardas min, kiam mi rigardas ŝin, estas en ordo. Nu, ŝi estas nur objekto, ĉu ne? Tiel esprimita, desegnado ŝajnas iom malpersoneca kaj malnobliganta. Fakte, la historio de arto havas multajn ekzemplojn de nud-desegnaĵo, en kiu artisto traktis modelon tute kiel objekton. Multe da tiuj desegnaĵoj estas teknike bonegaj kaj certe notindaj. Tamen, profunde, ni scias, ke io mankas: tiu sento, ke ni renkontas varman, spirantan personon. Unu artisto, kiu sukcese superis tion, kiu desegnis kaj la personecon kaj la korpon, estis Rembrandt. Estas ĉi tiu kapablo, kiu konvinkas min — kaj kelkajn art-historiistojn — ke Bildo 1, oficiale atribuita al la “Skolo de Rembrandt” estas fakte verko de la majstro mem.

Do, ĉu modeloj iam ajn rerigardas la artistojn, kiuj ilin desegnis? Antaŭ ol mi respondos, ni pripensu “molan” pornografion. Estas interese, ke gazetoj por viroj multe uzas la reciprokan rigardon de la modelo kiel rigardon de “venu-kaj-prenu-min”. Tie, la modelo rigardas rekte al la fotilo, kun lipoj paŭtaj aŭ iomete disaj, kun pozo indikanta ŝian malfermecon kaj tujan haveblecon. Nu, kio pri arto? Jes, artistoj ankaŭ efike uzis la reciprokan rigardon. Unu fama ekzemplo estas “Le déjeuner sur l’herbe” (La manĝo sur la herbejo) fare de Manet (prepara skizo montrita en Bildo 2). Notu la nudan virinon en la mezo de ĉi tiu bildo. Ŝia rigardo ne estas “venu-kaj-prenu-min”, sed “kion-vi-rigardas?”. Ĝi estas rigardo de defio anstataŭ pasiveco, de provoko anstataŭ havebleco. Grava, kroma elemento en ĉi tiu verkaĵo estas la fakto, ke, kvankam la virino estas nuda, ŝiaj viraj kunuloj estas vestitaj. Tio implicas, ke ŝi ne estas pagana diino aŭ nimfo, kio farus ŝin akceptinda por ĝentila socio, sed verŝajne prostituitino. (Interese, la vorto “pornografio” originas el la greklingvaj vortoj, kiuj signifas “prostituitoj” kaj “skribado”.)

Mia desegnaĵo progresas sufiĉe bone, laŭ mi; ĝi disvolvas sian propran vivon. Kiam mi komencis, mi havis preskaŭ respektegan rilaton al la modelo. Tamen nun mi bedaŭras, ke mi iĝas nefidela amanto. Mi trovis alian objekton de mia atento por konkuri kun ŝi: mian propran desegnaĵon. Finfine estas la desegnaĵo, kiu informos min, kiam ĝi estas finita, ne la modelo.

Mi devas zorgi, ke mi ne troŝarĝas la bildon. Ĝis certa momento, ĉiu aldona signo faras la erotikan procezon de desegnado pli facile videbla; post tiu momento, ĉiu aldona signo faras ĝin pli malfacila. Estas tre delikata afero.

Jonathan COOPER

Skolo de Rembrandt, “Sidanta nudulino”. Nigra kreto, korektita per blanka, 16,2 x 12,3 cm. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, Nederlando.

Edouard Manet, “La manĝo sur la herbejo” 1862-63. Krajono, akvarelo, plumo kaj inko, 37 x 46,8 cm. The Ashmolean Museum, Oxford, Britio

VENEZUELO

Serpentoj

Dekomence mi ŝatus konfesi, ke mi ne estas kaj ne estos hobiano de serpentoj. Tamen mi respektas ilin samkiel principe ĉiujn vivestaĵojn. Do, ĉi tie mi rakontos pri la hobio de unu el miaj konatoj, kiun mi dum multaj jaroj ne renkontis, kaj ankaŭ pri personaj spertoj dum mia restado en Venezuelo.

La menciita konato (pro certaj kialoj mi ne preferas nomi lin amiko) foje invitis min partopreni ekskurson por kapti serpenton, kiu science estas konata sub la nomo Bothrops medusa. Tiun kaj serpentojn de aliaj specioj li tenis en profunda, senakva puto kun alta cementa parieto. La rampulojn de la specio Bothrops medusa li igis mordi spongon. Poste li elpremis la spongon, konservis la akiritan venenon en fridujo kaj vendis ĝin al farmacia entrepreno. Tie, laŭ lia informo, oni produktis el la liverita veneno medikamenton kontraŭ doloroj de malsanuloj, suferantaj je cerebra kancero.

Do, el Karakaso ni suprenveturis telfere la monton Avila, kiu, kronite de luksa hotelo, situas inter la venezuela ĉefurbo kaj la maro. De sur la pinto ni malsupreniris laŭ vojeto tra arbaro, kie mia konato kutimis trovi la valorajn reptiliojn. Vere, post iom da tempo en senarbejo ni ekvidis serpenton, kuŝantan kaj sin sunumantan sur falinta trunko. Mia kuniranto donis al mi la dorsosakon, entenantan la kaĝon por serpentoj. Poste li preparis zorge la stangeton kun maŝkaptilo, per kiu li kaptis rampulojn. Malsuprenirante la deklivon por atingi la kuŝantan en la suno beston, mia konato subite ekglitis kaj renversiĝis direkte al la venena serpento. Danke al lia kriego la rampulo teruriĝis pli ol li mem kaj bonŝance forglitis en la arbaron anstataŭ mordi la atakanton.

Tio estis nia sola kaj bedaŭrinde perdita ŝanco. Por konsoli min pri nia fiasko, hejme li montris al mi la puton de serpentoj, kies venenon li vendis. Antaŭ nelonge, laŭ lia rakonto, najbaro laŭtvoĉe petis helpon pro rompoŝtelisto. Kune kun aliaj najbaroj mia konato serĉis la fuĝintan rompoŝteliston. Post iom da tempo ili subite aŭdis teruran kriegon. La persekutato estis sin kaŝinta en la serpenta puto, el kiu li nun eskapis. Verŝajne li baldaŭ poste mortis pro venena mordo, ne atentinte la avertojn de siaj persekutantoj.

Alian sperton pri tiaj reptilioj mi ekhavis proksime al urbeto Barinas. Veturante laŭ ŝoseo, ni vidis subite, ke la antaŭe veturanta aŭto haltas, kaj la homoj eliras el ĝi. Ili rigardis grandan serpenton tragavenado (Constrictor constrictor), kies kapon la veturilo estis frakasinta. Leporo, antaŭe englutita kaj nun elvomita, kuŝis flanke de la ĵus mortigita serpentego. Dum ni parolis kun la veturantoj el la aŭto, alveturis tria aŭto. Ties ŝoforo estis tre praktika viro. Dirinte tre lakone: “La haŭto taŭgas por bona mansako”, li senhezite ĵetis la serpenton en la pakaĵujon de sia aŭto kaj forveturis.

Du- aŭ trioble pli granda ol tiu tragavenado estas anakondo (Eunectes murinus). Ĝi povas esti longa pli ol ok metrojn. Oni rakontis al mi, ke tiu specio de serpentoj estas tre oftaj en la Orinoko-delto. Sed mi neniam vidis ĝin tie dum miaj vojaĝoj. Anakondo kutimas atendi pacience siajn viktimojn en marĉaj lagetoj aŭ flakoj. Poste ĝi enigas siajn dentojn en la muzelon de bestoj, kiuj alproksimiĝas por trinki, trenas ilin en la akvon kaj, ĉirkaŭvolvante ilin, rompas iliajn ostojn por poste englutegi la viktimojn. Oni rakontis al mi, ke tiumaniere estis voritaj eĉ infanoj.

Werner SCHAD

Monto Avala

La mortigita serpento sur la ŝoseo proksime al Barinas.

Estimataj gelegantoj,

kiel lingve interesitaj homoj vi certe scias, ke ni (eŭropanoj) vivas en “Eŭropa Jaro de Lingvoj 2001”, proklamita de Eŭropa Unio (EU). Por la koncerna programo EU kaj landaj registaroj elspezas konsiderindajn sumojn. Oficiala celo estas lingva plurismo. Mi ne scias, kiel estas ĉe vi, sed en Germanio mi havas la impreson, ke pli ĝuste temas pri kampanjo por la fina venko de la angla kiel tutmonda lingvo. Jen lamentas ministroj, ke nur 40 procentoj de germanoj povas konversacii en angla lingvo. Nova federacia kulturĉefo proklamis la germanan “mortinta” kiel lingvo de scienco kaj ekonomio. Ministrino postulas, ke ĉiu lernu minimume du fremdajn lingvojn, kaj ke oni devas instrui la unuan (t. e. la anglan, kompreneble) jam ekde la unua klaso en elementaj lernejoj. La gazetoj distrumpetis tion laŭte, sed prisilentis kutime la postan replikon de prezidanto de instruista sindikato: Niaj infanoj apenaŭ sukcesas lerni la germanan, li diris, do estas iluzio instrui al ili fremdan lingvon. En la memoro de l’ homoj certe restos nur la postulo, ke ili devas lerni la anglan por kapabli (en tutmondeco) pluvivi. Bone do, se sola valida lingvo por scienco kaj ekonomio (kaj diplomatio, aviado, turismo ktp. ktp.) estas la angla, ankaŭ en MONATO ni devas respekti tion. Niaj rubrikoj “scienco” kaj “ekonomio” ekde nun uzos nur la anglan, la rubriko “politiko” iom post iom. Nur pri “turismo” ni hezitas, ĉar antaŭ kelka tempo geamikoj niaj revenis el Sud-Ameriko kaj lamentis: Imagu, neniu tie komprenas la anglan lingvon!

Sincere via Stefan Maul

Kompati trompitajn virojn

Kiel Antanas Grincevičius (MONATO, 2001/1, p. 4) mi kompatas la Kursk-submarŝipanojn kaj konsentas: ili heroe mortis. Sed kial? Ĉu ili ankaŭ kredis, ke naciaj valoroj kaj armeo alportas homan feliĉon? Ĉu ili sciis, ke armeo, nur murdante kaj detruante, neniam protektis kaj protektos popolon, sed ĉiam sin nutras per ŝvito, sango kaj aflikto de homoj, kiel faras parazito? Ĉu ili mortis pro prestiĝo, kiel skribis Stefan Maul? Laŭ mi ili mortis pro homa stulteco, kiu elpensas ilojn por sinmortigi. Ni kompatu al eble nur trompitaj “veraj viroj”!

Michel MARKO, Francio

Ekkonscianta signo

Ni ne forgesu la nediritan aliancon de trompadatoj kaj trompadantoj. Se la unuaj konsciiĝas, la duaj ne plu marŝigas. Sed ofte marŝantoj blindiĝas por ne perdi sian spiritan patron. En la konsciiĝanta fono mi bedaŭris nenion vidi en nia gazeto pri Millan-a evento okazinte fine de junio 2000, kvankam mi sendis artikoleton al la redaktoro de la koncerna rubriko. En tiu franca urbo eble cent mil homoj amasiĝis en la stratoj protestante kontraŭ ununura pensado en la mondiĝanta merkato. Ekkonscianta signo.

Michel MARKO, Francio

KOLEKTADO

Alumetetikedoj

La kolektado de alumetetikedoj estas, se eblas tiel diri, unu el la plej malnovaj specoj de kolektado. Oni komencis kolekti alumetetikedojn ankoraŭ en la 30aj jaroj de la 19a jarcento, kiam aperis la unuaj alumetskatoloj — do, pli frue ol la apero de la unua poŝtmarko.

Pri la inventinto de alumetoj oni plu diskutas. Oni ne povas indiki eĉ la ĝustan jaron, kiam unue aperis alumetoj. Estas menciataj tute diversaj datoj — ekde 1805 ĝis 1930.

Tamen la aŭtoron oni povas nomi: en la hungara literaturo kiel inventinto de la alumetoj estas indikata János Irinyi [janoŝ írini]; en la franca — Charles Sauria [ŝarl sorja], en la angla — John Walker [ĝon ŭoka], kaj en la germana — Jakob Friedrich Kammerer.

Oni nomis tute diverse la unuajn alumetojn — lucifer: portanta lumon), congreve (laŭ la nomo de William Congreve [ujljam kongriv], konstruisto de militraketoj, kiu okupiĝis ankaŭ pri alumetinventado). En Britio ankaŭ estis uzata la nomo match [maĉ] (flamigilo). En Nederlando ankaŭ nun oni nomas la alumetojn lucifer. Nur multe pli malfrue oni komencis uzi la nomon “alumetoj”.

Historio de la alumetoj

Kiu tamen estas inventinto de la lignaj stangetoj kun ŝmirita kapo, ekbrulantaj per frotado? Britaj fontoj certigas la aperon de la unuaj alumetoj en la jaro 1826. Ili estis inventitaj de farmaciisto John Walker el Stockton-on-Tees [stoktan on tiz]. Kiel brulsubstancon por ŝmiri la alumetkapojn li uzis facile ekbrulantan flavan fosforon.

La saman vojon uzis ankaŭ aliaj inventistoj. La fosforaj alumetoj tuj disvastiĝis vaste. Oni fondis fabrikojn por ties produktado. Sed la fosfor-alumetoj havis tre gravan mankon. Ili ekbrulis per la frotado sur iu ajn supraĵo, ankaŭ unu sur la alia. Pro tio oftis diversaj incendioj. Krome, la flava fosforo malbone influis al la sanstato de la laboristoj en alumetfabrikoj. Kemiistoj daŭrigis la serĉadon je malpli danĝeraj kemiaj ŝmiraĵoj por la alumetkapoj. “Sendanĝerajn” alumetojn, proksimume similajn al la nuntempaj, unue prezentis svedaj fabrikantoj, fratoj Lundström, dum la pariza mondekspozicio en 1855.

La ŝmiraĵon por “sendanĝeraj” alumetoj inventis germana kemiisto Rudolf Betger. La alumetoj ekbrulis nur per premŝovado sur speciale produktita supraĵo. La produktaĵo de la fratoj Lundström estis honorita en la menciita mondekspozicio per arĝenta medalo. Ekde tiam tra la mondo disvastiĝis la “sendanĝeraj” alumetoj, kaj ĉie ili estis nomataj la “svedaj”.

Ankaŭ en Rusio en la 19a jarcento aperis alumetoj. Ivan Ĉurilov fondis la unuan fabrikon por produktado de fosforaj alumetoj en la jaro 1837 apud Sankt-Peterburgo. Poste alumetfabrikoj estis konstruitaj en aliaj lokoj, riĉaj je lignaĵo. Kvin jarojn poste tiuj fabrikoj estis naŭ.

Fine de la jarcento plimultiĝis la kvanto de la fabrikoj produktantaj alumetojn. Ekzemple en Rusio en 1865 alumetojn produktis 73 fabrikoj, en 1870 – 158, en 1875 – 223, en 1887 – 360. Sed la senkompata konkurado kaŭzis la likvidon de multaj fabrikoj, kaj ĉirkaŭ 1900 en Rusio nur 130 fabrikoj plu produktis alumetojn.

Estas ankaŭ interese, ke la “sendanĝerajn” alumetojn en Rusio oni komencis produkti nur post la jaro 1880. Kamparano V.A. Lapŝin, longan tempon vendanta alumetojn, iumaniere trafis Svedion. Tie li konatiĝis kun la sekretoj de produktado de “sendanĝeraj” (“svedaj”) alumetoj. Post sia reveno al Rusio li konstruigis fabrikon en vilaĝo Ĥotilovo, Novgoroda gubernio. Tre baldaŭ li estigis tie sep fabrikojn.

Por la produktado de “sendanĝeraj” alumetoj estis bezonata multe da mono. Pro tio ankoraŭ longe la fosforaj alumetoj estis preferataj kompare kun la “sendanĝeraj”. Tamen, iompostiome la produktado de la lastaj malpliiĝis kaj plene haltis ĉirkaŭ la jaro 1914.

Alumetskatolaj etikedoj

Ĉiu fabrikanto volis iumaniere interesigi la aĉetantojn pri siaj produktaĵoj, ne nur per la bona kvalito. Tiurilate ankaŭ la belaspekto de alumetskatoloj ludis certan rolon. Krom kutimaj rektangulaj alumetskatoloj estis produktataj ankaŭ rondaj kaj aliformaj. Por allogi la aĉetantojn oni elpensis la produktadon de seriaj etikedoj por alumetskatoloj, prezentantaj certan ideon. En 1853 unuafoje fabriko en Jönköping, Svedio, produktis serion da etikedoj kun 30 pejzaĝoj. Poste la etikedoj el la sama serio estis numeritaj.

Tre popularaj estis la serioj kun pentraĵoj de naciaj kostumoj; kun portretoj de hindaj maharaĝoj, reĝfamilianoj, diversaj armeestroj; kun miniaturaj reproduktaĵoj de mondfamaj pentraĵoj de Duerer, Rembrandt, Raffael kaj aliaj. Ofte videblis tiutempe etikedoj kun tri objektoj: tri rozoj, tri huf-feroj, tri birdoj, ktp. La senco estis jena: en la 90aj jaroj (de la 19a jarcento) la sveda fabriko “JWT” proponis alumetskatolon kun etikedoj “Tri steloj”. Ili rapide disvastiĝis tra la tuta mondo kiel la plej bonkvalitaj. Poste ankaŭ aliaj fabrikoj lanĉis etikedojn kun tri objektoj por plibonigi la vendojn de siaj produktaĵoj. Iompostiome, sendepende de la landoj, kie ili troviĝis, la alumetfabrikoj estis monopoligitaj. Pro tio eksimilis ankaŭ la etikedoj de alumetskatoloj. Videblis tute identaj anglaj, svedaj, aŭstriaj etikedoj, kiuj diferencis nur pro la mencio de koncerna lando (post la surskribo pri deveno “MADE IN...”). Unutipajn etikedojn oni produktis por la alumetskatoloj en Ĉeĥoslovakio. La samon oni faris ankaŭ en Pollando kaj Sovetio.

Kolektoj de alumetetikedoj

Kaj fine pri la kolektantoj. En la mondo estas tre multaj kolektantoj de alumetetikedoj. En la rusa lingvo (eble ankaŭ simile en aliaj) ili estas nomataj filumenisti (el la greka fileo = ŝati, el la latina lumen = lumo, kun sufikso IST kaj I finaĵo de pluralo).

Eble por multaj estos interese ekscii, ke inter la grandega amaso de la alumetetiked-kolektantoj estas ankaŭ famekonataj personoj — reĝo de Siamo Ĉulalongkorne (kiu apenaŭ ne trafis sub aŭton, ĵetinte sin por preni alumetskatolon), nederlanda reĝino Wilhelmina, usona prezidento F. Roosevelt [ruzvelt] kaj aliaj.

Lastatempe ofte estas organizataj ekspozicioj de alumetetiked-kolektoj. Estas eĉ muzeoj de alumetetikedoj, la plej malnova el kiuj estas fondita en la angla firmao “Brian and May” [brajan an mej]. Bone konata estas ankaŭ la muzeo en la urbo Bystrzyca Kłodzka [bistŝica kŭodzka], Pollando.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

NORD-IRLANDO

Jen la tub-ero

Dum pli ol du jaroj, ekde la batalhalto fare de la plej grandaj kvazaŭmilitistaj organizaĵoj respublikismaj kaj lojalismaj, Nord-Irlando ĝuis relativan pacon kaj

pli-malpli normalajn vivkondiĉojn. Forestis gravaj amasaj atencoj, tiel ke tiu ĉi parto de la irlanda insulo fariĝis loko multe pli agrabla.

Tamen lastatempe komenciĝis bomb-atencoj precipe kontraŭ katolikaj familioj loĝantaj en protestantaj kvartaloj. La polico supozas, ke la kulpuloj estas protestantaj ekstremistoj. La bomboj — t.n. tub-bomboj, hejmfaritaj eksplodiloj el metala tubo plenigita de pulvo —, kvankam malgrandaj, kapablas kaŭzi terurajn vundojn aŭ morton. Ekde la komenco de la jaro okazas ĉiutage almenaŭ unu atenco tia. Laŭŝajne ankoraŭ ne ĉesis religia maltoleremo kaj malamo en tiu ĉi malfeliĉa provinco.

IRL

IRLANDO

Konduko-eduko: foje fatala

En la tempoj — ne longe for — kiam malmultaj irlandanoj posedis aŭtomobilojn kaj kiam aŭtoŝoseoj ne ekzistis, vojaĝi en Irlando estis malrapide sed agrable. Oni povis trankvile kaj sendanĝere bicikli, piediri aŭ veturi en kabrioleto trenata de ĉevaloj.

Lastatempe, tamen, la publiko kaj la registaro profunde maltrankviliĝas pro konstantaj kaj gravegaj akcidentoj sur irlandaj ŝoseoj kaj stratoj. Preskaŭ ĉiu novaĵbulteno enhavas raportojn pri trafikaj t.n. “masakroj”. Parte kaŭzas tiujn tragediojn la fakto, ke irlandaj vojoj estas kreitaj por ĉevaloj kaj por malrapidaj veturiloj, ne por potencaj aŭtoj kaj pezaj kamionoj. Malhelpas ankaŭ komuna kutimo stiri post konsumado de alkoholaĵoj.

Sed plej grave kontribuas la malsevereco de irlandaj leĝoj pri stirpermesiloj. Iu ajn 17-jarulo povas akiri provizoran permesilon kaj poste, sen instruado kaj sen sperta akompananto, ŝofori dum unu aŭ du jaroj (eĉ pli), ŝajne atendante daton por ekzameno. Ofte la atendado estas preteksto por ŝofori sen ekzameniĝi.

Konduto tia kontraŭleĝas, sed ĝis nun neniu rigore aplikas la regulojn pri akirado de stirpermesiloj. Intertempe oni timas, ke daŭros kaj pliiĝos la surŝoseaj “masakroj”.

IRL

Reviziita versio

LABORMERKATO

Komputika teknologio helpos al la senlaboruloj

Spertuloj de la Internacia Labor-Organizaĵo (ILO) asertas, ke la nova jarmilo komenciĝis sen solvo por unu el la plej gravaj problemoj de la antaŭa: la senĉesa kresko de senlaboreco.

Laŭ donitaĵoj en raporto de ILO, ĉirkaŭ triono de la laborkapabla loĝantaro de la planedo — proksimume unu miliardo da homoj — ne havas laborlokon aŭ estas okupiĝantaj neplentage, aŭ, alidire, estas senigitaj je multaj socialaj bonaĵoj.

Dum la lastaj tri jaroj, la kvanto de la senlaboruloj pliiĝis je preskaŭ 20 milionoj. La plej malfacila situacio estas en la landoj de la Tria Mondo.

Ĉu la Tria Mondo vekiĝos?

Sed ankaŭ en triamondaj landoj, laŭ donitaĵoj de ILO-spertuloj, jam komencas aperi la rezultoj de teknologia revolucio. En la menciita ILO-raporto oni asertas, ke la situacio pri la laboreco jam komencis pliboniĝi en Barato, Kostariko, Senegalo kaj vico da aliaj landoj, kiuj tradicie estas konsiderataj kiel mondaj fokusoj de senlaboreco.

Ĉiujn esperojn la analizistoj direktas al la evoluo de telekomunikado kaj de la komputika teknologio. Kiel oni prognozas, la granda moviĝemo de la kapitalo investita en tiuj sferoj ebligos al la landoj de la Tria Mondo ricevi sian parton de la gajnoj el la komputika revolucio.

Hodiaŭ 90 % de la uzantoj de Interreto loĝas en la industrie altevoluintaj landoj. Ekzemple, nur al Usono kaj Kanado apartenas ĉirkaŭ 57 % de la komputiloj ligitaj al la tutmonda reto. Ŝanĝi tiun proporcion, laŭ opinio de la ILO-spertuloj, tute eblas.

La ĉefaĵo estas klerigo

En la unua etapo ILO proponas ŝanĝi la aliron al klerigaj strukturoj en ŝtatoj de la Tria Mondo. Por la nuna ekonomio la scioj estas multe pli valoraj ol teritorioj kaj mineralaj riĉaĵoj.

Ĉefe pro tio en la ILO oni kalkulas je trarompo en Rusio kaj en la landoj de la Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj, ĉar en tiuj ŝtatoj la klereco estas tre alta, kaj la potencialo de ties merkatoj ĝis nun ne estas plene forkonsumita.

Tamen, laŭ la analizistoj, ĝis la jaro 2010 en la monda ekonomio oni devus krei ĉirkaŭ 500 000 novajn laborlokojn. Nur tiuokaze oni sukcesos malpliigi almenaŭ parte la nivelon de senlaboreco. En la nunaj kondiĉoj, kiam pli klare konturiĝas la minaco de ekonomia recesio en Usono, atingi tion, kiel opinias la ILO-spertuloj, ne estos facile.

Evgeni GEORGIEV

Fotoj aldonitaj:

Rumanaj senlaboruloj antaŭ laboroficejo.

Senlaboruloj en Ĉinio.

de Grigori L. AROSEV

NEREKONEBLA

La vojo ne devis esti longa. Laŭ kalkuloj, du horojn maksimume. Mi esperis plej rapide trafi la urbon Neizvestnovsk, kiun mi ja celis. Estis vere urĝa afero, kaj tial mi preskaŭ pri nenio alia povis pensi. Al mia najbaro mi rigardis pretere, kaj tuj forgesis lian vizaĝon kaj ĝeneralan aspekton. Nur memorfiksiĝis ke estis viro.

Sed proksimume post unu horo la buso haltis. La ŝoforo anoncis: “Urbo Neznakomovsk, dek minutojn ni staros”. Mi mense damnis la buson: certe, se mi rapidas — la buso devas halti. Estos bone se la buso almenaŭ ne paneos ie inter arboj ... Por ne salti sur la seĝo pro malpacienco, mi eliris, fumis, trinkis iun aĉaĵon en apuda trinkkiosko, kaj revenis. Proksimiĝinte al mia sidloko, mi konstatis ke jam alia homo sidas sur la loko de mia najbaro. Mi diris:

— Sinjoro, ĉi tie sidas alia homo.

Li malgaje ridetis, kaj diris:

— Tute ne. Estas ĝuste mi.

— Sed mi ja memoras la vizaĝon de mia najbaro! — ekprotestis mi.

— Ĉu?! Do, diru, kia ĝi estas?

— Hm ... nu ... li estas mezaĝa viro... — mi malcerte komencis, kvankam jam ĉe la komenco mi sciis ke mi nenion efektive memoras.

— Ĉu laŭ vi mi estas juna knabineto? — ŝerceme li diris, denove ridetante.

Ankaŭ mi ekridis, kaj konsentis ke, ja ankaŭ li estas mezaĝa viro.

— Do, ĉu mi eraris, kaj estas ĝuste vi, kiu najbaris min dum la veturado? — mi demandis.

— Jes, jes. Vi la tutan vojon pri io streĉe pensis, faris notojn en kajero, kaj foje vi eĉ iujn vortojn voĉdiris (estis surprizo por mi, tion mi ne memoris), — la viro diris, kaj per tio finkonvinkis min, ke li ne trompas.

— Do mi pardonpetas, ke mi ne rekonis vin, — mi diris, estante vere iom ĝenita.

— Nu, certe pardonite, sed fakte vi eĉ ne devis pardonpeti, ĉar tio estas mia sorto. Mi estas plej averaĝa homo en la mondo. Neniu memoras min, neniu distingas min en homamaso.

— Ee, vi troigas. Verŝajne vi simple tro malofte kontaktas viajn amikojn.

— Ĉu? Vi ne pravas. Jen rigardu: la buso estas duonplena. Ĉu vi bone memoras numeron de via sidloko? (Mi diris ke jes.) Tre bone. Do, ni faru etan eksperimenton. Ĉu vi konsentas?

— Jes, almenaŭ la vojo ne daŭros tiom enue. Kion do ni faru?

— Tutsimple. Vi venu al ŝoforo kaj demandu ion, kaj intertempe mi sidiĝos sur alian lokon, kaj mi vetas je bierbotelo ke vi ne rekonos min. Mi ekridis pro absurdeco de la propono, sed respondis:

— Nu bone, sed tio nur signifas ke vi tuj post la alveno en Neizvestnovsk devos aĉeti por mi bieron. Do, mi iras al la ŝoforo.

Mi vere iris, faris iun balastan demandon (ŝajne, mi demandis lin: “Kiom da kilometroj restas nun ĝis Neizvestnovsk?”), ricevis malatentan respondon (“Se daŭros tiel, do la benzino finiĝos post 15 minutoj”), el kiu konkludeblis ke la ŝoforo entute ne rimarkis min. Mi returniĝis, konstatis ke la najbaro vere alisidiĝis, kaj ekserĉis lin inter la ne tro multaj pasaĝeroj. Ho Dio! Mi ne estis rekonanta lin, malgraŭ tre atenta rigardado. Fine io ŝajnis al mi, kaj mi amikeme eksvingis manon al iu tute nekonata viro: “Saluton!”. La viro surprizite responde svingis, kaj duonvoĉe demandis: “Ĉu ni estas konataj?”.

— Tamen vi ne rekonis! — la najbaro ekstaris el fotelo, situanta en tute alia bus-angulo.

Mi, en plena konfuziĝo, murmuris iun pardonpetan vorton al la ĝenita sinjoro, kaj ni residiĝis sur niajn antaŭajn lokojn. Post minuto da silento, mi diris:

— Diablo prenu, ĉu vere tio estas ebla? Ja mi intence rigardis vin por memorfiksi viajn trajtojn ...

— Ho, ne miru. Ja vi ne estas sola. Tiel okazas ĉiam al mi. Neniu rekonas min.

— Ĉu eĉ via patrino?

— Mi estas orfo.

Denove ekpendis opresa silento.

— Sed kiamaniere vi laboras?

— Mi studis koresponde, sufiĉe sukcese. Post diplomiĝo mi dungiĝis al iu sekreta ŝtata oficejo, kie mi ĝis nun laboras. Mi estas sola en mia kabineto, la pordo de la oficejo malfermiĝas nur por sciantoj de sekreta kodo, do hazardulo ne povas penetri la ejon, krome ni havas enirpermesilojn. La specifikeco de nia laboro estas tia, ke ju malpli da homoj vi konas inter viaj kolegoj — des pli bone por vi. Tial en niaj koridoroj ĉiam estas krepuska lumo, kaj kiam ni venas por ricevi salajron — nia librotenisto telefonas al ĉiu kaj aparte vokas ĉiujn. Kiam ni venas por preni monon — la librotenisto preferas ne rigardi nin, ion skribante aŭ simulante skribadon. La estro scias niajn nomojn, kaj same telefonas por ekscii rezultojn, kaj fari anoncojn. Sed certe renkontiĝoj kun kolegoj estas neeviteblaj, tamen ili vere estas minimumigitaj. Kiam mi (telefone) estis informita ke mi fariĝis kolonelo, certe mi devis iri al la estro por preni la necesajn paperojn. Tamen similaj okazoj estas vere raregaj. Tiel do mi laboras — kaj kontentas!

— Kaj ĉu vi havas familion?

— Jes.

— Ho! — mi ekĝojis. — Ĉu viaj familianoj certe rekonas vin?

— Imagu: ne.

— Sed kiel vi vivas?

— Nu, kiam mi havis porununoktajn rilatojn kun iuj knabinoj, aŭ kiam mi pasigis mian tempon kun putinoj — tiam ili ne bezonis rekoni min, ĉar ni ja vidis nin nur unu fojon en la vivo. Sed kun mia edzino estis malpli facile. La komenco estis serioza, mi celas — preskaŭ tragika. La junulino kun kiu mi konatiĝis, ankaŭ ne estis terure bela kaj rimarkinda. Sed certe, ŝi ne estis komparebla kun mi. Do, ni konatiĝis dum dancoj. Mi invitis ŝin por sekva rendevuo. Ŝi konsentis. Certe, ŝi ne rekonis min (mi jam tiam tre bone sciis pri mia “malsano”). Ŝi intencis fari skandalon kaj voki policon ĉar iu fremdulo alkroĉiĝas al ŝi kaj eĉ scias ŝian nomon. Pene mi pruvis ke estas mi. Tiel daŭris. Ni fine geedziĝis. Kiam mi estis revenanta post labortago, mi alkutimiĝis tuj post la eniro hejmen nomi mian edzinon per ŝia karesnomo, tuj demandi pri hejmaj aferoj por ke ŝi tuj komprenu, ke estas mi. Certe, mi rakontis al ŝi pri mia plago, kaj ŝi sufiĉe ĝentilis por ne montri, ke ŝi ne memoras min. Fakte ŝi memoris — sed miajn kravatojn, jakojn, odoron de parfumaĵoj, kiujn ŝi mem estis aĉetanta por mi. Kiam naskiĝis niaj infanoj (ĝemeloj), ne estis iu problemo. Sed kiam ili kreskis ĝis tiu aĝo dum kiu ili jam devis rekoni la patron, sed ili ja ne povis, tiam la edzino kaj mi prenis solan decidon: ŝi forveturu kun la infanoj al alia urbo, kie loĝis ŝiaj parencoj, kaj mi fojfoje vizitu ilin. Tiel do okazis. Mi de tempo al tempo, eble unufoje en du monatoj, vizitas ilin, ekzemple nun mi veturas ĝuste tien.

Mi aŭskultis, ne kredante proprajn orelojn. Ĉu vere tio eblas? Ne, ne, ne. Estas iu obsedo. Mi demandis:

— Ĉu vi estas feliĉa?

— Ne moku min, pri kia feliĉo povas temi ... Vidu: mi ne havas problemojn pri mono, almenaŭ por la pano mi havas ĉiam. Pro tio, ke mi havas monon, mi povas havi tre multon. Se mi voluptas pri korpa plezuro — mi iras al strataj ĉiesulinoj, kaj havas ĉion kion mi deziras. Se mi volas manĝi — mi iras ien ajn kaj kontentigas la stomakon per io ajn. Se mi emas deliri aŭ trovi forgesiĝon — mi iras al taverno kaj drinkas tekilon, aŭ ĝinon sen toniko.

Sed mi ne havas amikojn. Mi estas fremda en la vivo. La vivo pasas preter mi, neniel min tuŝante. Ŝprucoj de la vivo eĉ foje pikas min, sed tio estas nur ŝprucoj — per ili ne eblas vivi. Mi staras rande, kaj mankas iu ajn ebleco superpaŝi la randon. Aŭ eble mi ne volas tion ... sed ĉiukaze ne gravas. Tuj mi alvenos al la edzino kaj infanoj, kaj mi denove vidos la malkonfidon en iliaj okuloj, ĉar ili ne certos, kiu estas antaŭ ili, malgraŭ alportitaj donacoj kaj amaj vortoj. Kiam via infano, kiun vi profunde amas, kiun vi vartis de la naskiĝo, pri kiu vi pensas ĉiun sekunderon de via vivo, do — kiam via sola ĝojo en la vivo, via infano, ne scias ke vi estas la patro, povas preteriri vin surstrate, diri iun malagrablaĵon en tramo, aŭ eĉ pli terure ... Foje mi pensas, ke la vivo estas nur adstringa sonĝo. Kaj tia imago povus ekzisti ĉiam. Sed kiam mi revenas hejmen, al la domo, kie mi loĝas jam dudekon da jaroj, kaj foje sur la ŝtuparo renkontas iun najbaron, tiu nepre demandas min: “Ĉu vi estas nia nova loĝanto?”. Kaj mi komprenas, ke ne estas sonĝo. Estas realo. Aŭ mi nur sonĝis mian tutan vivon?

Li pardonpetis, turnis sin al la fenestro, kaj poste neniun plian vorton diris.

Jen la maltroigo de hodiaŭ

Se iu dirus al mi, ke la libreto estas legebla, mi respondus per la vortoj, kiujn mi metis kiel titolon de tiu ĉi recenzo. Estas la aŭtoraj vortoj, ne miaj — tiel ĉi oni esprimas sin en la romano.

Legebla? — jes, absolute. Leginda? — tio dependas. Oni avertas la leganton, ke, se li jam legis la antaŭajn romanetojn de la sama aŭtoro, li konas la medion kaj la etoson kaj la stilon. Bonŝance, mi ne legis la antaŭajn. Tial mi volonte englutis tiun ĉi.

La temo estas, certe, murdo — alie ĝi ne estus krimromano. Post forta neĝa blovado, du knaboj trovas mortan korpon de orienta virino en neĝamaso. Kaj ili “gapas terurite sed fascinite al ŝia vulvo”. Jen tiel.

Post la absorba komenco, sekvas sufiĉe enueta rakonto pri la agoj de du policistoj, murdenketistoj, Svedberg kaj Jankeus — la unua estas aĝa, profunda, baldaŭ eksedziĝonta, verŝajne pro sia troa profundiĝo en la laboron; la alia estas iom leĝera kaj aventurema, sed tio lin ne malbeligas.

Tridek naŭ paĝoj de dialogoj ne entuziasmigas vin pri la fino de la tuta afero — sed, surprize, sur la kvardeka paĝo vi kvazaŭ revekiĝas kaj vivece galopas ĝis la fino.

Intertempe, krom svedojn, vi renkontas rusojn, osetojn kaj talibanojn, kvankam tre marĝene — sen rekte kontakti ilin, vi aŭdas okazajn menciojn kaj vi komprenas, ke tiuj estas malbonaj homoj. Normalaj homoj kalaŝnikovojn — rusa marko de mitraleto — ne kunportas.

La tuta scenaro estas tuŝita de la malvarma neĝoza skandinava vintro. “Neĝo kaŝas nur ĝis printempo, laŭdire” — tekstas la teksto. Honeste dirante, mi esperis, ke troviĝos evidentigiloj kaj indicoj post degelo de la neĝo — bedaŭrinde, ne. Troviĝis nenio krom alia kadavro en gruzejo, tiu de rusa negocisto.

Nu, mi ne rakontu la tutan libron. Prefere, vi legu mem. Vi ĝojos pri la fojfoje svedeca, sed tre komprenebla kaj riĉa lingvaĵo. Vi ekmiros pri la fakto, ke la eksedzo de la murdita virino estas ne finfina aĉulo, sed, tute simple, aktiva masklo, kiu estos arestita pro malmorala konduto kontraŭ filino de la vladikavkaza policestro kaj, poste, volonte helpos la bravajn murdenketistojn. Krome, li ĉiam okulkaresas la edzinon de Jankeus dum li gastas en lia domo. Se mi estus Jankeus, la ulo ne ĝisvivus la finon de la romano.

La libro havas glosaron kaj tio estas vere plaĉa, ĉar alie mi neniam konjektus, kio estas, ekzemple, “hodogo” — serioze, jam ne parolante pri “vico-seria domo”.

Laste, se oni mencias, kial libro povas plaĉi al la leganto, oni subkomprenas ke, krom la enhavo, gravas, ke ĝia aspekto ne estu forpuŝa, eĉ se la libro estas simpla poŝa versio. La kovrilpaĝo de la recenzata libro estas kseroks-kopia tedaĵo demonstranta, kiel oni ne faru librojn.

Agrablan legadon! Des pli, se vi jam legis la antaŭajn romanetojn kaj konas la medion!

Sergej DEREVJANNIĤ

Sten Johansson: Neĝo kaŝas nur. Krimromaneto. Eld. Al-fab-et-o, Skovde, Svedio, 2001. 80 paĝoj vinktitaj. ISBN 91-89432-02-9. Prezo ĉe FEL: 6,00 eŭroj + afranko.

REAGO

La hungara — lingvo bonfarta

Kiel hungaro vivanta en Nederlando, mi profunde ŝokiĝis pro la titola supozo, ke la hungara estas “lingvo agonianta” (MONATO 2/2001, p. 19). Ĉu do mi, kaj ĉ. 15 milionoj da miaj samlingvanoj, ĉiutage parolas lingvon proksiman al formorto? Leginte la artikoleton, mi tamen regajnis la trankvilon: mian konstantan (kaj grandparte perkomputilan!) sperton pri la bonfarto de la hungara lingvo neniel kontraŭas ĉi tiu malkohera plendaro de Karlo Juhász, kiu egaligas la fenomenon lingvo — kies esenco estas parolo — al ties konvencia registromaniero skriba. Eĉ se komputiloj rifuzus ĉiujn supersignitajn hungarajn literojn (kio ne okazas, ĉar iel mi sukcesas tajpi, retpoŝti ktp hungare), tio havus minimuman, se entute ian, efikon sur la hungaran lingvon.

La vera danĝero ĉi-kampa estas ke, laŭ konstato de fakuloj, funkcia nelegipovo ja kreskas en Hungario — kvankam ne signife pli ol alilande. Aliflanke, aŭtoritatulo kiel lingvisto György Szépe [djerdj sepe] esperas ke “paralele al la disvastiĝo de teknikaj rimedoj, la nivelo de la hungara skribkulturo kreskos, sed ĝi estos malsama ol antaŭe” (en: La hungara lingvo en la informadika erao, Budapeŝto: Hungara Akademio de Sciencoj, 1999).

Plia malutilo de ĉi tiu malplena retoriko pri la hungara kiel mort-proksima lingvo estas forturni la atenton de tiuj miloj da lingvoj tutmonde kiuj ja sursojlas al formorto. Feliĉe, lastatempe lingvistoj komencis atenti ĉi tiun hekatombon kaj atentigi pri ĝi: legu ekz. Claude Hagège, Halte à la mort des langues (“Haltigu la lingvomorton”, Paris: Odile Jacob, 2000); Daniel Nettle, Suzaine Romaine, Vanishing Voices (“Malaperantaj voĉoj”, Oxford: University Press, 2000); David Crystal, Language Death (“Lingvomorto”, Cambridge: University Press, 2000).

ERTL István

Estimataj gelegantoj,

ĉi-momente en Eŭropo homoj ofte ne plu scias, kion manĝi, se ili ne estas vegetaranoj, ĉar en la viando de preskaŭ ĉiuj brutoj embuskas malsanoriskoj. En tia situacio estus bone, se ni ankoraŭ havus la rubrikon “kuir-recepto” kiel dum multaj jaroj ekde la fondiĝo de la revuo. Tiam redaktis ĝin Maria Becker-Meisberger, kaj ĝi estis tiom sukcesa, ke el tio estiĝis la libro Internacie Kuiri, bone vendata verko. Bedaŭrinde post la morto de nia kara Maria ni ne trovis konstantan novan prizorganton. Nun turnis sin al mi kuiristo, tamen kun iom alia ideo. KOUVENI A. Jacques el Ebur-Bordo skribas: “Mi ne min trompas kredante, ke multaj esperantistoj ŝatas kuirarton, eĉ se neniu statistiko tion klare montras. Laŭ mi, la palpebla fakto aŭ atesto estas Internacie Kuiri.” Li do supozas, ke inter niaj legantoj estas aparte multaj ŝatantoj de kuirarto; efektive ja neniam mankis receptoj; mankas nun nur redaktoro. Kouveni lernis ne nur la afrikan, sed ankaŭ francan kuirarton kaj praktikas sian profesion jam de kvar jaroj. Liaj ideo kaj deziro estas krei fakasocion de kuirartistoj kaj ŝatantoj de kuirarto. Nu, eble ne devas esti asocio; eble ja sufiĉus “Rondo Kulinara”. Imagu, se estonte en kongresejoj diverslandaj majstroj de kuirarto proponus ne plu nur tiujn tedajn “internaciajn” sandviĉojn, sed verajn kulinarajn delikataĵojn el la vasta mondo! Nu, kion vi opinias? Se vi trovas la ideon interesa, skribu al mi aŭ rekte al li sub la adreso: s/c ADJE Martin, BP 07, CI-175 Abidjan 07, Ebur-Bordo / Côte-d’Ivoire.

Sincere via Stefan Maul

Fenditaj sonoriloj

Sur la unua bildo de la artikolo Kolekti sonorilojn en la ĉi februara numero de MONATO, sur paĝo 24, estis videbla “reklamsonorilo” kun vertikalaj fendoj. La plej multaj homoj neniam vidis tiaforman sonorilon.

Kio estas la celo de la apliko de fendoj? La plej multaj sonoriloj estas farataj el pezaj metaloj kaj alojoj (kies denso estas plej ofte inter 8 kaj 9 tunoj je kuba metro), ĉefe el bronzo. La pezo starigas limon al la grandeco de la sonorilo. Sonoriloj el malpezaj metaloj, ekzemple aluminio (kies denso estas nur 2,7 tunoj je kuba metro), sonas tro alte kaj mallonge. Sed se oni tranĉas en la sonorilon fendojn, la sono konsiderinde malaltiĝas kaj plilongiĝas.

Surbaze de laboratoriaj studoj ekzemple iu kvarkilograma aluminia sonorilo kun diametro de 24 cm kaj alto de 18,5 cm produktis muĝan (plej malaltan) sonon kun frekvenco de 2116 hercoj (Hz). Post kiam oni tranĉis en ĝin 12 vertikalajn fendojn, la muĝa sono fariĝis multe pli digna (pli malalta) kun frekvenco de 1248 Hz. Samtempe aperis pli da kromtonoj ol estis antaŭe, la sonforto malkreskis kaj la amortiziĝa tempo (dum kiu la sonpovumo malkreskas al unu milionono de la komenca) de la muĝa sono fariĝis sesoble pli longa. Teorie la afero ankoraŭ ne estas tute klara, sed per la modifo de la dimensioj kaj formo de la fendoj estas relative facila ankaŭ la delikata agordado de la sonorilo al pli plaĉaj tonoj, kio estas kutima ankaŭ ĉe la klasikaj bronzaj sonoriloj. La sono de la malgrandaj aluminiaj sonoriloj estas tre bela, sed tiu de la grandaj ankoraŭ ne atingas la sonbelecon de la bronzaj.

Komence de la 90aj jaroj estis planoj, poste fiaskintaj, aranĝi Mondekspozicion en Budapeŝto. Tibor Jeney, eminenta sonorilfandisto, kaj Edit Oborzil, industriartistino, ambaŭ kultivintaj la fandfaron de fenditaj aluminio-sonoriloj, havis la ideon fandi el aluminio la plej grandan sonorilon de la mondo. Kune kun la mondekspozicio ankaŭ la planoj pri la grandega sonorilo forflugis en la aeron.

OH

Per ardua ad astra (Tra krutaĵoj al la astroj)

En novembro 1994, irlanda astronomia revuo Réalta publikigis artikoleton mian, al kiu mi aldonis relative longan liston da fakdelegitoj pri astronomio, kiun mi trovis en la tiujara Jarlibro de UEA. Samtempe, en alia loko, mi esprimis miron, ke, malgraŭ tiu evidenta indiko de intereso pri astronomio inter ne malmulte da esperantistoj, estas neniu astronomia societo inter la fakaj asocioj listigitaj en la sama Jarlibro.

Feliĉe, en la lastaj jaroj, tiu manko estis plurmaniere kompensita kaj korektita. Amri Wandel, astronomo kaj esperantisto, jam plurfoje prelegis pri sia fako kadre de la Internacia Kongresa Universitato en diversaj lokoj. Mi kaj mia edzino, prezidantino de nia amatora astronomia societo, ĝuis liajn prelegojn en Montpeliero kaj Berlino. Mi bedaŭris, ke ni ne estis ankaŭ en Tel-Avivo por aŭskulti lian tiean kontribuaĵon.

Plie, estis raportite, ke Patrick Lagrange gvidis kurson pri astronomio en La Kvinpetalo, Bouresse. Alia evolua etapo en la historio de astronomio en Esperantujo estis atingita en 2000, kiam Alex Mikishev fondis AEK (Astronomia Esperanto-Klubo). Do, ŝajnas, ke astronomio finfine ricevis sian meritatan lokon en Esperantujo.

Nun, aperis verko, kiu, laŭ aserto de Wandel en ĝia enkonduko “...estas verŝajne la unua universitatnivela libro kaj kurso de astronomio en Esperanto.” Eĉ tiuj, kiuj ne speciale interesiĝas pri astronomio, devus bonvenigi ĝian aperon, ĉar la kvanto de seriozaj sciencaj verkoj en Esperanto estas lamentinde malgranda.

La recenzata libro estas dividita en du partojn: Astronomia (David Galadí-Enríquez); kaj Astrofizika (Amri Wandel). En la unua, la leganto ricevas koncizan bazan kurson pri elementa astronomio, kio liveras bonan fundamenton por sekvi la postajn ĉapitrojn, kiuj prezentas mallongan enkondukon al la fascina sed komplika astrofizika scienco. Ĉio estas simple kaj klare eksplikita, kaj per la teksto, kaj per diagramoj kaj ilustraĵoj. Kompreneble, malgrandaj desegnaĵoj ne povas doni pli ol tre proksimuman ideon pri (ekzemple) la proporcioj de la planedaj orbitoj. “En neniu farebla desegnaĵo ni povas desegni samtempe la orbitojn kaj la planedojn laŭ la sama skalo” (p. 34). Kun tia limigo, la ilustraĵoj estas sufiĉe helpemaj kaj klarigas plurajn malfacilaĵojn.

Kio estas la tasko de astronomo? Galadí-Enríquez skribas: “Astronomio serĉas kaj donas respondon al du fundamentaj demandoj: kio kaj kie ni estas”. Pro tio li komencas komparante la grandecon de la homo kun tiu de lia ĉirkaŭaĵo, poste de la lando, la tero, la luno... De tie li pasas al la dimensioj de la planedoj de nia sunsistemo, la interstela grandeco, kaj laste, al la kolosaj skaloj de la galaksioj kaj intergalaksia spaco. Li klarigas kiel la homo unue sukcesis mezuri la teron, kaj progresis al mezurado de nia sunsistemo.

Li diskutas pri la planedaj orbitoj, la leĝo de Kepler kaj planedaj moviĝoj. Por tio li uzas kaj difinas en facile komprenebla lingvaĵo kelkajn el la esencaj klasikaj astronomiaj terminoj: elongacio, konjunkcio, kvadraturo, deklinacio, ascensio, ktp. Tio kondukas nin al studado de la tempaj konceptoj: jaroj, monatoj, tagoj, tajdoj, kaj de la astroj senpere plej gravaj por ni, nome la suno kaj la luno. Revenante al la temo de la tero, li klarigas rotacion, la signifon de la malkovro de Foucault, la translacion, la oblikvecon de la ekliptiko, ktp.

La aŭtoro tiam prezentas al la leganto la korpojn, kiuj rondiras nian sunon, ĝiajn dimensiojn kaj naturon. Li eliras de la sunsistemo en la vastan firmamenton, klarigas la koordinatojn: altitudon kaj azimuton kaj listigas la nomojn de steloj kaj konstelacioj. (Mi iam miris, ke en la tabelo de la greka alfabeto li uzas la strangajn formojn epsila, omikra, upsila anstataŭ la ĝustajn epsilon, omikron, upsilon.)

En la ĉapitro 6 (“La steloj”) ni lernas pri magnitudo, parsekoj, la signifo de la koloroj kaj ĝia rilato al surfaca temperaturo, pri spektraj tipoj de steloj kaj pri klasifiko de steloj laŭ grandeco. De tie ni antaŭeniras al pli kompleksaj temoj: stelevoluo, origino de la elementoj, klasifiko de la steloj. La aŭtoro mencias la variajn stelojn, sed ne la utilon de la Cefeidoj por decidi la grandecon kaj strukturon de nia galaksio kaj la distancon al proksimaj galaksioj. Tamen, li ja eksplikas, kiel per trigonometrio oni povas mezuri la distancojn al stelo. En tiu kunteksto li klarigas ankaŭ, kiel uzi la stelan paralakson.

Sekvaj ĉapitroj parolas pri la Profunda Ĉielo: stelamasoj, nebulozoj kaj klasifiko de galaksiaj tipoj; teleskopoj: optiko kaj mekaniko, objektivoj, celado kaj uzado, ktp; la Kosmo: ĝia strukturo, la paradokso de Olbers, la ekspansio de la universo, ruĝenŝovo, kosma ekspansio, aĝo kaj historio — kaj, finfine la estonteco de la Kosmo.

Tiu unua parto de la verko estas bona kaj praktika enkonduko al la astrofizika parto verkita de Amri Wandel. Iu ajn, kiu ĉeestis prelegojn de tiu astronomo, aprezos, kiom klare kaj interese li prezentas sian materialon. Eĉ la ekvacioj, kiujn studentoj kaj amatoroj trovas timigaj kaj nekompreneblaj, estas lerte klarigitaj. En ĉi tiuj ĉapitroj, Wandel pli detale disvolvas la temojn mallonge prezentitajn de Galadí-Enríquez.

Li plie enkondukas la leganton al la mensebriiga perspektivo de la ekstergalaksia astrofiziko kaj prezentas kelkajn el la plej profundaj enigmoj de la universo. La lastaj ĉapitroj estas dediĉitaj al la fascinega demando: “Ĉu ni estas solaj?” kaj al la temoj “Vivo ekster la Tero” kaj “Serĉado de Ekstertera Inteligenteco” (SETI). Kiam li pridiskutas la temon “Komunikado kun Ekstertera Civilizacio”, oni povus havi la impreson, ke temas pli pri sciencfikcio ol pri scienco. Tiu sekcio estas laŭvorte la teksto de la prelego, kiun Wandel prezentis kadre de la montpeliera Internacia Kongresa Universitato. Pri la SETI-programo, Wandel citas vortojn de iu SETI-pioniro, “Mi ne scias, kiom granda estas la ŝanco trovi eksterterajn civilizaciojn, sed se ni ne serĉos, la ŝanco estas nulo.”

Skribante pri la ebla ekzisto de vivo aliloke en la kosmo, Wandel sugestas: “... kunligi nian konon de la universo en astronomia skalo kun nia bildo pri la evoluo de vivo sur la tero povas gvidi nin al la konkludo, ke samkiel nia loko en la universo ne estas speciala, ankaŭ la ekzisto de vivo sur nia planedo ne estas eksterordinara fenomeno, en la skalo de la tuta universo.”

Persone, mi tre ĝojas pri la apero de ĉi tiu verko. Dum longa tempo mi deziris allogi pli da personoj, kaj en la lando, kie mi loĝas kaj en Esperantujo, al Astronomio, kiun en prelego en astronomia societo mi iam nomis “La scienco de Ĉio”. Ĝis nun, ŝajnas, ke la nombro da interesatoj restas malgranda, kvankam fidela. Por ni, ŝatantoj de ĉiela observado kaj studado (kvankam nuraj amatoroj), estas malfacile kompreni, kial ne estas pli granda la nombro da entuziasmuloj pri astronomio kaj kosmologio. Kiel parton de niaj klopodoj interesigi la grandan plimulton, mi iam sendis al konata revuo en Esperanto raporton pri unu el la plej gravaj kaj ĝuindaj astronomiaj festivaloj en mia lando. La redaktoro de la koncerna rubriko malakceptis ĝin, asertante, ke la revuo ne publikigas tiajn “sciencaĵojn”. Vere, ni vojaĝas Tra krutaĵoj al la astroj, sed ĉi tiu verko helpas glatigi la grimpadon.

Garbhan MACAOIDH

David Galadí-Enríquez kaj Amri Wandel: La kosmo kaj ni: galaksioj, planedoj kaj vivo en la universo. Elementa kurso pri astronomio. Eld. Fundación Esperanto kaj Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2001. 199 paĝoj kudre binditaj. ISBN 90 71205 92 4. Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

Pri kelkaj radikoj de la kristana kontraŭjudismo

Kristanismo devenis el judismo; tion certe neos neniu; sed ilia rilatado dum la jarcentoj oftege estis tre problema. Ĉu do denaske kaj — sekve — neeviteble ili estas rivalaj (aŭ eble eĉ malamikaj), aŭ ĉu “nur” temas pri historie determinita ĉeno da miskomprenoj kun ofte teruraj sekvoj?

Du personoj ĉiam denove rolas tre centre en tiu ĉi temo: Jesuo kaj Paŭlo. Pri iliaj diroj kaj intencoj ekzistas plej malsamaj interpretoj. Por kelkaj homoj Jesuo estas kvazaŭ-identa je Dio mem, por aliaj li estas “simple” profeto, por ree aliaj li estas “nur” judo (eble rabeno, eble eĉ ne), kiu iniciatis malĝustan vojon disde la aŭtenta judismo; ankaŭ pri Paŭlo la juĝoj ege diverĝas.

Profesoro Tomson laboras pri Nova Testamento (N.T.) kaj patristiko (scienco pri frukristanaj tekstoj, filozofio kaj teologio) ĉe la universitato de Bruselo; samtempe li estas i.a. prezidanto de la belga “Institutum Iudaicum” kaj eksterlanda membro de la Rennert-Centro por Jerusalemaj Studoj en Israelo. Ne mirinde, ke jam de jaroj internacie li estas fama kiel unu el la plej gravaj sciencistoj koncerne la judan flankon de l’ ekesto de kristanismo.

Estas ĝojige, ke — eĉ preskaŭ samtempe kun interalie la nederlanda versio — ankaŭ en Esperanto aperis lia ĵusa studaĵo La afero Jesuo kaj la Judoj.

En la Internacia Lingvo ĝis nun bedaŭrinde aperis ja preskaŭ neniu teologia verko; kaj jam nur tial tianivela libreto nepre meritas nian atenton!

La ĉefa tezo

La ĉefa tezo de Tomson estas, ke — post la neniigo de l’ Jerusalema templo en 70 p.K. — por la membroj de la movado ĉirkaŭ Jesuo-kiel-Mesio fariĝis multe pli riske ol antaŭe, esti konsiderataj kiel judoj. La ĵusa Juda Milito en (Romia) Palestino ja ĉie en la imperio suspektigis la judojn por la regantaj tavoloj. Tio kaŭzis minimume certan re-redaktadon de la tekstoj, kiuj poste fariĝis nia Nova Testamento. Kaj tio okazis kvazaŭ-aŭtomate en kontraŭ-juda senco, por eksterdanĝerigi kristanismon, por substreki kaj pliemfazi la diferencojn disde judismo.

Tiun tezon jam delonge akceptas multaj fakuloj-teologoj en ĝia baza formo. Multe pli probleme estas, laŭ-detale indiki, kio en N.T. povas esti ankoraŭ la origina/aŭtenta formo de l’ koncerna N.T.-a teksto (do, sen tia re-redaktado) kaj kio estas tekstero, kiun siatempe oni tiusence “adaptis”. Sed tiajn por ĝenerala publiko verŝajne tro komplikajn detalojn Tomson en la nuna libro traktas nur tre ŝpareme.

La afero Jesuo kaj la Judoj ja estis verkita por iom klera, sed ne fakula-teologa publiko. En ĝi ne necesas konsenti pri ĉiuj detaloj: sed la ĝenerala mesaĝo de la libreto estas tiel grava, kaj tiel prava, ke mi esperas, ke legos — kaj serioze pristudos — ĝin multaj homoj, religiaj kaj ne-religiaj. El ĝi postrestu minimume la konscio, ke fundamente kristanismo kaj judismo predikas la saman unusolan Dion, kaj ke kristanismo absolute ne devas esti kontraŭ-juda (aŭ pli ĝuste: ke por esti vere kristana, kristanismo malaperigu la kontraŭjudismon).

Miskomprenoj aŭ antaŭjuĝoj

Tro ofte oni (la ĝenerala publiko, la simplaj kristanoj, sed foje ankaŭ la ordinaraj pastroj kaj pastoroj) asertas pri la rilato inter Jesuo kaj judismo aferojn, kiuj historie kaj/aŭ teologie ne estas ĝustaj, sed kies sekvoj fariĝis teruraj — ĝis eĉ la krimaj ekscesoj de la nazia amas-murdado (ŝoa)* de judoj dum la dua mondmilito. Klara ekzemplo de tia misaĵo estas la aserto: “la judoj murdis la Kriston”, aŭ eĉ pli absurde: “la judoj mortigis Dion”.

La laste menciita kulpigo estas rekta neeblaĵo, bazita sur malĝusta teologio: Dio, estante transcenda, ne povas esti murdita; kaj Jesuo ne estas Dio. Por ortodoksa kristanismo, kaj orienta kaj okcidenta, Jesuo ja estas “Dua Persono de la Dia Triunuo”, sed pro tio nomi lin Dio estas teologie ... herezo. Por liberalaj kristanoj la temo, ĉu identigi Jesuon kun Dio aŭ ne, ne ekzistas serioze.

Sed ankaŭ la unua diro ne defendeblas: unue, Jesuon oni krucumis kaj krucumo estis puno de la Romia Imperio, ne juda puno. Do mortigis lin la romiaj aŭtoritatuloj. Kompreneble, tion ili faris ne el propra iniciato; kunkulpas pluraj judaj funkciuloj, ĉefpastroj, sadukeoj ... sed tio ne estas “la” judoj. Des malpli “la” judoj de ĉiuj pli postaj generacioj.

Atenta relegado de la N.T.-aj tekstoj, gvidate de Tomson, klare montras, kiel origine oni ne jam kunkulpigis pri tio la fariseojn, sed ke en pliposta kontraŭjudiganta fazo ankaŭ tiujn oni provis fari kulpaj pri tiu juĝista murdo. Tiel Tomson senmaskigas plurajn “adaptojn” en la tekstoj de N.T. Miasupoze por multaj, eĉ por multaj kristanoj, kiuj regule legas la biblion, liaj klarigoj povas foje efiki kvazaŭ novaj okulvitroj, per kiuj oni ekvidas pli senantaŭjuĝe, pli klare, pli realece.

Preferoj

Por Tomson la evangelio laŭ Luko estas la malplej kontraŭ-jude influita evangelio. Ankaŭ la aŭtentaj leteroj de Paŭlo (do nepre ne la tiel nomataj dua-paŭlaj leteroj al Timoteo kaj Tito) estas por li ege gravaj fontoj de informoj. Tion li klarigas plurloke per ekzemploj.

Tamen, kvankam mem nur “simpla” teologo, mi havas kelkajn detaletojn por komenti: se doni ekzemplon, ĝuste en la evangelio laŭ Luko ni legas ke ĉe la t.n. lasta manĝo Jesuo diras: “Ĉi tiu kaliko estas la nova” interligo (mia kursivigo!) en mia sango, kion oni ofte interpretis kiel pruvon, ke la malnova interligo de Dio kun la juda popolo do ŝajne depost tiu momento estas anstataŭigita de ia nova interligo de Dio kun “la eklezio”. Opinio sufiĉe kontraŭ-juda, ĉu ne?

Ĉe ambaŭ Marko kaj Mateo tiuscene oni legas: “ĉi tio estas mia sango de la (do ŝajne jam ekzistanta”) interligo. (Ĉe Johano la tuta sceno ne estas menciata.) Ke en pluraj manuskriptoj mankas ĝuste ĉi tiu tekstero el Luko, ne malhelpis, ke — nome de Luko — ĝi grave efikis tra la historio de l’ kristana kontraŭjudismo; kvankam Tomson prave povus diri, ke “Jen, ne Luko do tion asertis!” Bedaŭrinde, tiun ĉi detalon li pretervidas.

Pri kelkaj detaloj foje mi ne povas konsenti: ekzemple, p. 33, Tomson datumas la evangelion koptan laŭ Tomaso en la fino de la 2a jarcento kaj nomas ĝin gnostika. Pri tio sentroige oni povas konstati, ke la tiuterenaj fakuloj atingis minimume la konsenton, ke ĝi minimume ne estas gnostika. Pri la datoj oni dubas inter unua duono de l’ 1a jarcento ĝis la dua duono de la 2a.

Pri la traduko

Al amiko Rob Moerbeek mi gratulas, ke malgraŭ siaj multaj taskoj en sufiĉe mallonga tempo li sukcesis fini tiun ĉi laboron, pri kiu pro tempomanko mi devis rezigni. Tamen restas kelkaj malgrandaj “makuletoj”. Mi dubas ekzemple pri lia pravigo el la kredo (p. 132); persone mi dirus justigo el la fido. Kredo ja havas tro da gnoseologiaj kunsencoj; ĉe Paŭlo temas pri la fido je Dio (pensu pri la lutera “sola fide”). La Di-ordonoj de l’ Torao oftege estas vortigitaj en la formo ne de imperativo sed de loganta estonto: do (p. 54) vi ne mortigu nepre estu vi ne mortigos ktp. Je p. 101, linio -10, preĝejo estas eraro por eklezio. Kaj, ho Rob, la vorton afelio (p. 146) mi ne uzus en tia ĉi libro.

Gerrit BERVELING

Peter J. Tomson: La afero Jesuo kaj la Judoj. Eld. FEL, Antverpeno, 2001. 158 paĝoj kudre binditaj. ISBN 90 71205 94 0. Prezo ĉe FEL: 11 eŭroj + afranko.

* 1. Mi emfaze rifuzas por tio uzi la nun fojfoje uzatan terminon holokaŭsto, ĉar tio signifas bruloferon al iu dio, kio ĉi tie nepre ne okazis.

Enigma ponto

En la artikolo de Evgeni Georgiev pri la konstruota ponto inter Bulgario kaj Rumanio (MONATO, 2001/2, p. 11), la aŭtoro mencias urbon, kiu ne ekzistas en Rumanio: Calafati. Krome, sur la mapo de suda Rumanio publikigita aldone al la artikolo aperas alia urbo neekzistanta en Rumanio: Crajova.

Jes ja, oriente de Vidin, transdanube ekzistas urbo kiu nomiĝas Calafat [kalafát], kaj nord-oriente de ĝi situas la urbo Craiova [krajova]. Ambaŭ urboj troveblas eĉ sur la plej modestaj mapoj de Rumanio. Por kontroli la ĝustan ortografion necesas nur rigardi mapon... se oni volas.

Krome, la citaĵo el Anelia Georgieva enhavas eraron: “ĉiu niaJ esperoJ...” Ĉu temas pri ĉiu espero aŭ pri ĉiuj esperoj?

La aserto ke “la rumanoj volis, ke la ponto staru tiel, ke trafiko inter Grekio kaj okcidenta Eŭropo pasu tra Rumanio. La bulgaroj volis, ke la ponto troviĝu kiel eble plej okcidente por tiel mallongigi la vojdistancon al Okcidento. Finfine venkis la bulgaroj...” estas iom enigma. Ĉiu ponto super Danubo inter Bulgario kaj Rumanio, sendepende kie ĝi situus, portus la trafikon de Bulgario al Rumanio kaj male. Simple rigardu la mapon por rimarki ke, la trafiko de Bulgario, super la planata ponto Vidin-Calafat, ja iros tra Rumanio. Do mi ne komprenas kiel venkis la bulgaroj, se la trafiko inter Grekio kaj okcidenta Eŭropo ja pasas tra Rumanio, laŭ la volo de la rumanoj.

Ionel ONEŢ, Usono

N.d.l.r.: Kiam, kiel profesia ĵurnalisto, mi kunredaktis regionan gazeton, faktojn kontroli facilis: la regiono estis al mi intime konata. Al mi, tamen, kiel MONATO-redaktoro, kiu pritraktas internaciajn temojn, mankas tia intimeco. Des pli gravas la t.n. lando-principo de MONATO (oni verku nur pri lando, kiun oni funde konas [ekz. la loĝlando]) kaj la bezono pri rigora kontrolado flanke de individua aŭtoro. Tamen pri la neelsarkitaj fuŝaĵoj en la koncerna artikolo finfine respondecas mi: mi sincere pardonpetas.. (PG)

OPINIO

Ordonoj de la sama dio

Skuis la mondon abomeno kaj indigno, kiam la talibana registaro de Afganio anoncis, ke ĉiuj Budho-statuoj estu detruitaj. Per tiu gesto registaranoj obeas la vorton de sia dio, Alaho, almenaŭ tiel, kiel ili komprenas ĝin. Ĉar Alaho malpermesis bildigi aŭ kopii ion vivan, tiuj bildoj devas malaperi. Sed por multaj homoj kaj organizaĵoj, inkluzive de aliaj islamaj registaroj, la talibana decido signifas detrui por ĉiam jarmilan kulturan heredaĵon.

Ne estas la unua fojo, ke io simila okazas. Multaj valoraĵoj estis detruitaj dum la mezepoka statufrakasado en Eŭropo. La ordono venis de la sama dio, kvankam kun alia nomo: ĝin plenumis simile religiaj fanatikuloj. Ankaŭ poste, jen kaj jen, dum hazarda milito, fojfoje mondvasta, valoraj aferoj perdiĝis aŭ estis intence detruitaj.

Valoraĵoj protektindaj

Sed ni konsentu. Estas honorinde, ke mondaj gravuloj komencas kompreni, ke ekzistas valoraĵoj protektindaj. El tiu vidpunkto ni devas profunde bedaŭri tion, kio okazis en Afganio.

Sed dum la mondo elhurlas sian indignon, la novaĵ-perilojn trafas ankaŭ aliaj raportoj, ekzemple pri eŭropaj arbaroj. Vere tiu situacio ne estas fieriga. Eŭropo malbone protektas siajn arbarojn. En Belgio, kie Flandrio ne disponas pri sufiĉe da arbaraj areoj, kaj kie Valonio deklaris malpli ol unu centonon de sia arbara areo protektata, la situacio estas tragedia. Sed ankaŭ aliaj landoj de Eŭropa Unio ne atingas sufiĉan kvanton aŭ kvaliton.

Aidoso

Kaj samtempe la tutan Eŭropon trafas granda krizo pri ĝia manĝaĵo ... ĝia manĝaĵo-industrio. Kaj jen tiu alia kultura fenomeno, industriigo, kiu permesas detrui ĉion ajn, se nur tio estas mone profitdona. Manĝigi brutaron per ĝia fekaĵo1 ne gravas — eĉ se oni enriskigas popolan sanon — se nur mono revenas. Detrui la naturan aeron profite al aŭtoŝoseoj, havenoj, industrio ne gravas, se tio nur enspezigas. Oferi sanon kaj vivon de afrikaj mizeruloj pro rifuzo disponigi malmultekostajn medikamentojn interalie kontraŭ aidoso ankaŭ ne gravas. Profito estas la nura mezurunuo.

Ankaŭ okcidento obeas la ordonojn de sia dio. Ĝia nomo ne plu estas Javeo aŭ Alaho aŭ Nia Patro. Mono kaj profito ĝi nomiĝas. Okcidentanoj komprenis tiun ordonon tiamaniere, ke ĉion naturan ili (ne aliaj tamen! 2) rajtas malrespekti aŭ eĉ detrui. Jen kaj jen raportoj de Unesko mallaŭtvoĉe protestas. Jen kaj jen unuopuloj klopodas aŭdigi sian voĉon super la bruo de la amaskomunikiloj, sed la efiko estas malgranda. Kaj tamen, statudetruo okazas ne nur en Afganio. Ĝi estas tutmonda fenomeno. Eble ni akceptu, ke la ŝtona Budho en Afganio ripozos en paco, kaj ke ĝi oferis sian vivon, por ke la homaro finfine malfermu siajn okulojn kaj atentu la sorton de aliaj valoraĵoj (kulturaj, homaj kaj naturaj), por ke tiuj saviĝu.

Guido VAN DAMME

1. Ankaŭ la nuna eŭropa brutara krizo pro aftoepidemio ŝajnas havi sian originon en brutarnutraĵo, en kiu troviĝas bestaj defalaĵoj.

2. Bela ilustraĵo estas la reguloj, ke okcidentaj, industriigitaj landoj povus aĉeti “naturajn kvotojn” en triamondaj landoj, por tiamaniere “ĝustigi” siajn malbonajn poentojn en la kampo de naturprotektado. Estas laŭdinde, ke ili pretas helpi la naturon aliloke, sed tio okazas koste de la naturo en la propra regiono kaj koste de la evoluigaj ebloj de la triamondaj landoj.

NEDERLANDO

Poezio enRETigita

Metroo povas etosi en beletro (kiel en la romano “Metropoliteno” de Varankin), sed ankaŭ beletro povas etosi en metroo. Tio jam ekde 1997 proviĝas kaj pruviĝas en la subteraj vagonoj de la roterdama trafik-entrepreno RET, kiu en ĉiu tria monato afiŝas novan seson da poemoj vid-nivele por pasaĝeroj.

Kadre de ĉi tiu RET-projekto, “Poemo al la vojaĝanto”, en la unua jarkvarono de 2001 legeblis en la roterdamaj metroo kaj tramoj sonetoj de Gerrit Komrij [ĥerit komrej], unu el kiuj estis speciale verkita por ĉi tiu uzo. En la postaj jarkvaronoj sekvos verkoj de poetoj partoprenantaj la tradician roterdaman aranĝon Poezio Internacia; portugalaj aŭtoroj (ĉi-jare, Roterdamo kaj la portugala Porto kunestas “Kulturaj Ĉefurboj” de Eŭropo); fine kaj krone, la pasaĝeroj distros sin per poemoj triumfintaj en verko-konkurso.

En 1999 la malgranda roterdama eldonejo Aristos (ĉe kiu, cetere, premieris la nederlanda eldono de “Paĉjo, kio estas rasismo?”) aperigis, sub egido de RET kaj Poezio Internacia, 144-paĝan volumeton kun ĉiuj ĝistiamaj “RET-poemoj”: la libro estis ne nur donacita al RET-dungitoj, sed ankaŭ fariĝis en Roterdamo unu el la kvin plej vendataj libroj en la kristnaska periodo. Eĉ la malnovaj poem-afiŝoj ne tute pereas: la entrepreno medi-protekteme fabrikigas el ili skribil-tenilojn, rubujetojn, dosierujojn kaj plastajn sakojn, kiuj povas bele servi kiel donacoj de la firmao.

István ERTL

Rusto

Post libertempo, sur la strato
renkontas min bona konato.
“Vi estas ja belege bruna,
feriis do certe en lando suna”,
supozas li pro haŭta pruvo.
“Ho jes, sed jen estis nur pluvo
anstataŭ la varma sunbrilo”,
replikas mi en grumbla stilo.
“Mirinde! Kial bruniĝis vi do
tiele tamen?” kun sciavido
demandas li pri tia malĝusto.
Klarigas mi: “Efikis ĝin rusto.”

stef

Reviziita versio

Ŝercoj

La direktoro riproĉas: “Min mirigas via malrapideco en la laboro. Ĉu vi ion faras rapide?”

“Certe jes! Mi rapide laciĝas.”

*

Kuracisto al paciento: “Ne tiom drinku! Viaj sangogutoj forvaporiĝis antaŭ ol atingi la laboratorion.”

*

Juĝisto al drinkulo: “Vi estas venigita tien ĉi pro la drinkado.”

La akuzito: “Ni drinku do!”

*

La infanoj post la lerneja tago venas hejmen kaj tie trovas neniun. Sed la knabino diras al sia frateto: “Panjo ne estas malproksime, la telefono ankoraŭ varmas.”

*

“Kion mi donacu al Lisa en ŝia naskiĝtaga datreveno? Mi delonge cerbumas senrezulte.”

“Kial vi ne demandas al Lisa mem, kion ŝi deziras?”

“Por tio mia mono ne sufiĉas!”

*

Sur la dorso de la ledjako de motorciklisto mi legis tiun ĉi tekston: “Se vi vidas ĉi tion, mia amikino falis de sur la selo.”

Saliko

Reviziita versio

Vila hundo

Vilĉjo vizitis drinkejon en nekonata parto de la urbo. Li konversaciis kun laboristo, kiu havis sufiĉe neallogan hundon.

“Ĝi ne imponas per la eksteraĵo, sed vi devus aŭskulti ĝin, kiam ĝi deklamas!”

Vilĉjo ridis: “Ne diru al mi tion! Hundoj ne povas paroli.”

La laboristo sin turnis al la hundo: “Rover, deklamu!” Kaj la hundo bele deklamis la tutan paroladon de Hamleto: “Estu aŭ ne estu...”

Vilĉjo miregis. “Mi deziras havi tiun hundon.”

“Ho”, respondis la laboristo, “tio estas nenio. Vi devus aŭdi ĝin kanti. Rover, kantu!” Kaj Rover tuj kantis la preferatan “Esperanto, bela Esperanto...”

Vilĉjo estis tre ekscitita. “Kiom kostas la hundo? Treege plaĉus al mi posedi ĝin.” Kaj li volonte pagis cent pundojn por la hundo, kaj ĝoje hejmeniris.

La postan vesperon Vilĉjo vizitis kun Rover sian kutiman trinkejon La Verda Stelo. “Kie vi trovis tiun miksrasan hundon?” la amikoj demandis.

“Estas negrave pri ĝia aspekto”, diris Vilĉjo, “tiu ĉi hundo bonege deklamas.” La drinkantoj ridegis.

Do, kiu vetos pri la afero?” demandis Vilĉjo, preta gajni grandan profiton. La tuta kompanio tuj vetis kontraŭ la hundo, kaj Vilĉjo rigardis la monbiletojn kaj kalkulis, ke li povus gajni la prezon de la hundo per unu demonstro.

“Nu, Rover, deklamu!” li diris. Sed Rover nur rigardis sian novan posedanton kaj svingis la voston. Kaj ĉiuj viroj denove ridegis kaj kolektis la gajnaĵon. Vilĉjo ekkoleris, sed kriegis: “Nu, atendu ĝis la kantado. Rover ankaŭ kantas.”

La patronoj de La Verda Stelo treege amuziĝis per la nova pretendo de Vilĉjo, kaj ili vetis pli da mono. “Nu, Rover, aŭskultu! Kantu, mi petas”, , postulis Vilĉjo. “Kantu, kiel vi kantis pasintan vesperon”, petegis Vilĉjo. Sed, bedaŭrinde, Rover nur svingis la voston.

Nun Vilĉjo estis senmona kaj ege kolera. Li eliris kaj trenis la hundon hejmen. Tie li akrigis grandan tranĉilon. “Kion vi faras?” demandis Rover.

“Mi tranĉos vian gorĝon; mi perdis pro vi grandan sumon da mono!”

Rover respondis: “Ne estu stultulo! Pripensu la vetŝancojn, kiuj atendos nin morgaŭ en La Verda Stelo!”

Vilĉjo SIMCOCK

Nostalgie

Kiom bone estis loĝi dum antaŭa tempo! Ĉiujn problemojn solvadis la komunista partio de Soveta Unio, ĉekape kun la tre estimata Ĝenerala Sekretario, Prezidanto de la Prezidio de la Supera Soveto, marŝalo, kelkfoja Heroo de Soveta Unio, kamarado Leonid Iljiĉ Breĵnev.

Ĉu vi bezonas loĝejon? — Bonvolu bone labori, esti komunisto, plenumi sociajn taskojn (esti fajr-estingisto, ŝatanto de bestoj, arda batalanto kontraŭ alkoholismo ...), aktive paroli dum ĉiusemajnaj kunvenoj, kritikante kunlaborantojn, kaj vi nepre havos bonan loĝejon, nur atendu iom da jardekoj kaj dume loĝu en uzina (fabrika, instituta) komunloĝejo ...

Ĉu vi bezonas superan kleron? — Ne estas problemoj. Eniru ajnan instituton kaj lernu tie senpage ...

Ĉu vi volas veturi eksterlanden? Ankaŭ pri tio oni povas al vi helpi. Nur ... estas peto ĉe kompetentaj organoj atenti viajn kunvojaĝantojn: eble inter ili estas iu elmigremulo. Vi devas nepre averti grupgvidanton pri ĉiuj strangaj agoj kaj paroloj. Kaj nepre promenadu tie nur en grupo de kvar ĝis ses personoj, ĉar en tiuj malamikaj por ni landoj oni nepre vin provos provoki ...

Abundas helpantoj

Kaj nun post disfalo de nia granda imperio Soveta Unio, ĉiu sendependa ŝtato devas mem zorgi pri siaj civitanoj, pri ilia laboro kaj studado, pri ilia libera tempo. Kio vin atendas post jaro? Ne multaj povas respondi eĉ kio estos sekvatage.

Tamen, kiom da diversaj specialistoj kaj prognozistoj aperis! Du-tri jarojn antaŭe iu homo estis ia sentalenta inĝeniero en iu scienc-esplora instituto — kaj jen li jam pretas resanigi ĉiun, dum unu seanco, de ajna malsano, ĉu astmo, ĉu denaska sklerozo, revenigi malaperintan edzon, helpi trovi edzon al solulinoj (kompreneble, kontraŭ certa honorario). Nur pagu, kaj eble vi estos sana post iom da tempo.

Valoraj horoskopoj

Tre popularas horoskopoj, per kiuj homoj povas sin prepari por la estonteco. Estas nekompreneble, kiel ni ĝis nun ekzistis sen scio pri nia estonteco.

Por la nuna jaro de Serpento oni povas atendi:

La jaro de Serpento favoras al Serpentoj. Ili devas uzi ĉiujn eblecojn kaj plibonigi sian situacion en ĉiuj sferoj de agado. Ili povas atendi pozitivajn rezultojn en ĉiuj entreprenataj aferoj. Ne estas rekomendite malici pro malsukcesoj de aliaj homoj.

Por Tigroj tiu ĉi jaro favoras rilate al ferioj. Rekomendite estas libertempi dum somera periodo. La aliaj periodoj (precipe vintro) same estas bonaj, ĉefe por Ŝafoj. Tigro-virinoj (precipe tiuj de Virgo) povas ĉasi siajn eventualajn fianĉojn.

Kunikloj dum la tuta jaro devas atente rilati al senpagaj veturoj en urbaj transportiloj. Estas granda danĝero kontakti kontrolistojn. Ankaŭ estu atentemaj dum transpasado de vojoj. Posedantoj de propraj aŭtoj — Drakoj kaj Bubaloj — pli atentu la trafikregulojn. Ankaŭ necesas scii, ke policanoj survoje ne estas nur loka ornamaĵo.

Ĉevaloj ankaŭ dum tiu ĉi jaro devas aktive labori. Evidente altigo de salajro ilin ne minacos.

Por Hundoj gravas atenti, kiel investi sian profiton, se ĝi okazos. Necesas scii, ke ne ĉiam estas sukceso. Fine de la jaro, tamen, vin atendos pozitivaj ŝanĝoj.

Aktive agantaj Kokoj povas esperi je rekompenco pro la perdoj de lastaj jaroj. Necesas, tamen, atenti dum diversaj disputoj. Viaj malamikoj povas poste venĝi — kaj la familiaj rilatoj malboniĝos. En tiuj aferoj bonos al Kokoj-Ĝemeloj, kiuj havas, kiun kulpigi.

Malgraŭ pluraj malgravaj nuancoj la jaro de Serpento favoros ankaŭ al Simioj. Tiuj devas nur scii, kiam, kie, kaj al kiu eblas grimaci. Se ĝustatempe venos helpo de eminentaj amikoj, Simioj povos plibonigi ofican kaj financan staton.

Komence de la jaro Ratoj povas iom malsani, sed, se estos invititaj vere indaj kuracistoj, resanigo povos okazi.

Plej malfacila la jaro estos por Porkoj. Ilin atendos gravaj financaj profitoj, kiuj postulos ne malpli gravajn investojn.

La jaro favoros al Leonoj, Kankroj kaj Fiŝoj pri amoraj aferoj. Necesas nur esti ĉiam saĝa kiel strigo kaj muta kiel fiŝo.

Por Fiŝoj la ĉefaj momentoj dum la jaro estos demandoj pri la hejmo. Precipe necesas atenti la duan jarduonon. Se vi intencos komenci riparon de loĝejo, indas fari tion jarfine.

Pesiloj, kiuj cerbumas pri ŝanĝo de sia edzo/edzino, devas bone ĉion pesi, ĉu indas tion fari. Se tamen indas, rekomenditas pri tio okupiĝi komence de somero — dum feriado vi povas trovi anstataŭanton ...

Dmitrij CIBULEVSKIJ

POLLANDO

Pieniny-montaro

Pieniny [pienini] estas montaro, situanta en Sud-Pollando. Ĝi estas parto de Karpatoj kaj konsistas el 30-kilometra zono de kalkroketoj.

Pieniny-montaro konsistas el nealtaj, nestformaj montoj, kiuj estas dividitaj de la rivero Dunajec en tri partojn: Pieniny Spiskie kun pinto Żar [ĵar] (879 m), Pieniny Właściwe [vŭaŝcive], inter Czorsztyn [ĉorŝtin] kaj Szczawnica [ŝĉavnica], kun pinto Trzy Korony (982 m), kaj Pieniny Male kun pinto Wysoka [visoka] (1052 m).

Pieniny Własćiwe estas la plej bela kaj plej alloga montarparto. Ĝi longas nur 12 km kaj larĝas 4-5 km. Ĝian centron okupas la masivo Trzy Korony [tĵi koroni], kiun la valo Pieninski Potok apartigas el la Pieninki-montareto kun la alloga pinto Sokolica (747 m). Ĉi tie estiĝis eksterordinara kaj komplika strukturo geologia. La montoj estas elformitaj ĉefe el kalkaj kaj malpli el sablaj rokoj. La malmolaj pintoj de Pieniny (Trzy Korony, Sokolica) estiĝis el kalkŝtonoj. En la zono de keratozaj kalkŝtonoj estas eltranĉita la plej valora naturbelaĵo de la Pieniny-regiono — la breĉo de la rivero Dunajec.

Nacia Naturparko “Pieniny”

Sur la negranda areo de la Pieniny-montaro ekzistas riĉega faŭno. Ĝis nun oni registris 6500 bestospeciojn, sed supozas, ke ĉi tie vivas 13 000 – 15 000 el entute 30 000 konataj bestospecioj sur la teritorio de Pollando. La flaŭro ampleksas ĉirkaŭ 1100 vegetaĵspeciojn. Tio estas duono de la specioj registritaj en Pollando. Inter ili estas eĉ iuj, kiuj kreskas nur ĉi-loke. Allogaĵo de la Pieniny-montaro estas ankaŭ ĝia situo ĉe la limo de Pollando kun Slovakio.

En tiu regiono homo aperis jam en la periodo de paleolitiko (setlejo Kąty [konti]), kaj mastrumado de homoj komenciĝis ĉi tie ĉirkaŭ la dua duono de 13a jarcento. Tiutempe oni estigis la unuajn setlejojn kaj konstruis fortikaĵojn.

En Pieniny-montaro la loĝado de homoj kaj ilia mastrumado ne kaŭzis damaĝojn al la naturmedio, sed kontribuis por ĝia variiĝo. Paŝtado de bovoj kaj agrikulturo kaŭzis la aperon de harmonia konglomerato el arbaroj, rokoj kaj paŝtejoj — eksterordinara pejzaĝo de la Pieniny-montaro. Ĝi konsistas el 12 ekologiaj kaj 9 ekologiaj sistemoj substituaj. La plej vidindaj el ili estas platanaceraj arbaroj, pinaj arbaretoj kaj surrokaj montarherbejoj.

Jam en la 19a jarcento oni rimarkis unikajn estetikajn valoraĵojn kaj esplorindajn specifaĵojn en la Pieniny-montaro. Danke al klopodoj de sciencistoj kaj turistoj en 1932 estis fondita Nacia Naturparko “Pieniny” — la unua tiuspeca parko en Eŭropo.

La Nacian Parkon “Pieniny” oni povus viziti piede, per aŭto aŭ trarigardi, navigante per boato laŭ la fluo de la rivero Dunajec. La vizitantoj ekkonas plej sovaĝajn lokojn, kaj ankaŭ kulturon, historion kaj legendojn de la Pieniny-regiono. La boatnavigado havas jam pli ol 160-jaran tradicion kaj nuntempe ĝi estas organizata de Pola Asocio de Pieniny-Flosistoj, kiu ekestis komence de 1934. En ĝi nun membras 500 personoj. Iniaciatinto de la boatado estas Józef Szalay (juzef ŝalaj), posedanto de kuracejo en Szczawnica, kiu en la jaroj 1830-1840 atribuis al la boatnavigado laŭ Dunajec-rivero solenan kaj patriotisman karakteron.

Navigado laŭ rivero Dunajec

La navigado efektiviĝas per boatoj, konsistantaj el kvin lignaj kunigitaj kanotoj — nomataj “cołna” [coŭna], kiuj estas 5,75 m longaj kaj 0,45 m larĝaj. Ilin direktas du personoj. Antaŭe la kanotoj estis faritaj el arbotrunkoj, sed nun ili konsistas el kunnajlitaj lignotabuloj. En boato povas veturi 10 personoj.

La boatado malsupren laŭ la fluo de la rivero Dunajec komenciĝas en Sromowce-Kąty [sromovce-konti] (466 m), en haveno, kie estas memoraĵvendejoj, restoracio, ekspoziciejo kaj informejo. En la ekspoziciejo eblas ekvidi unikajn boatojn, faritajn el trunkoj.

La plej bela sektoro por navigado laŭ la rivero Dunajec komenciĝas ĉe montodomo Ostra Skala (akra roko), sub loko Sromowce Niżne [sromovce niĵne]. Ekde ĉi tie, en distanco de 2,5 km en rekta linio, la rivero Dunajec estigas en sep grandaj kurboj 8-kilometran akvovojon laŭ 35-metra deklivo. La valo mallarĝiĝas kelkloke ĝis 50 m, kaj la rokmuroj tie altas 300 m.

La riverdeklivo ne estas regula — alternas rapidegaj sektoroj kaj trankvilaj lokoj. La riverfundo estas kovrita per kalkaj kaj sablaj ŝtonoj. La rivero disponigas bonajn vivkondiĉojn por multaj fiŝspecioj, el kiuj plej grandkvantaj estas: barbofiŝo, timalo, truto kaj huko. La tuta areo de la Dunajec-breĉo estas mediprotektata. Arbaraj sistemoj ekologiaj konservis la naturmedion.

Apud monto Sokolica, vidindas pinarbaretoj kaj surrokaj herbejoj. En ili oni povus ekvidi ĝis 150 plantospeciojn. Dum la boatnavigado, la direktistoj sciigas pri la distanco, pri la Pieniny-regiono, pri arbaroj kaj montaraj legendoj.

Elirinte el la kanotboato en la finhaveno Szczawnica, la veturintoj povas kontenti, ke ili trarigardis nur parton de Pieniny-montaro — la Nacian Parkon. Ĉi tie indas resti almenaŭ kelkajn tagojn, por pli bone ekkoni la regionajn kulturon kaj historion, viziti naturbelaĵojn, kurac- kaj ripozlokojn, situantajn en Pieniny-regiono.

Estas eldonitaj koloraj prospektoj por turistoj en la angla, franca kaj germana lingvoj. Esperantistoj, vizitontaj la Pieniny-montaron, petu eldonon de prospekto en la Internacia Lingvo ĉe: Biuro Spłiwu, PL-34-443 Sromowce Wyzne-Kąty; tel.: (0-187) 50221.

Stanisław ŚMIGIELSKI

Pieniny-montaro.

Pino sur la montopinto Sokolica.

Rivero Dunajec.

Tri variantoj de unu bildo

Ĉiu lando ŝatas fieri pro siaj eminentuloj, ĉu komponistoj, ĉu pentristoj, ĉu politikistoj... Ankaŭ ĉiu loĝloko. Nia provinco kompare kun la aliaj kaj enlandaj kaj eksterlandaj, estas relative juna — nur iom pli ol 350-jara. Sed ankaŭ ni povas fieri — ĉi tie naskiĝis kaj loĝis sufiĉe famaj personoj. Inter tiuj estas fama rusa pentristo Ilja Repin — li naskiĝis meze de la 19a jarcento en malgranda urbeto Ĉugujev tre proksime de Ĥarkov. Fininte Artakademion en Sankt-Peterburgo ...

Mi ne metas kiel celon priskribi la longan kaj aktivan vivon de la fama pentristo, ankaŭ liajn multnombrajn bildojn, inter kiuj estas la mondfamaj “Portreto de Leo Tolstoj”, “Portreto de A. Pisemskij”, “Portreto de M. Musorgskij”, “Portreto de N. Pirogov”, “Oni ne atendis”, “Ivan la Terura kaj lia filo Ivan” (ĉiuj troviĝas en Tretjakov-artgalerio en Moskvo), “Tiristoj ĉe Volga” (Ŝtata Rusa Muzeo en Sankt-Peterburgo) kaj multegaj aliaj.

Mi ŝatus ĉi tie prezenti verŝajne ne de multaj konatan historion, kiel estis pentrita la fama bildo “Zaporoĵiaj kozakoj verkas leteron al turka sultano”. Foje dum ripozado Repin ekaŭdis de D. Javornickij, historiisto de Ukrainio, leteron vere verkitan de zaporoĵianoj al tiutempa turka sultano Mahomet la 4a, kiu postulis de la kozakoj obeemon. La respondo estis kuraĝe impertinenta, aŭdaca, plena je mokoj kontraŭ la sultano. La letero admirigis la pentriston kaj tiam aperis la unua krajona malnetaĵo, kie estis la ĉefa ideo de la estonta bildo — ĉirkaŭ tablo kun profesia skribisto kolektiĝis kozakoj, diktantaj la respondon por la sultano. Ekde tiu periodo plurajn jarojn Repin laboris pri la bildo. En 1880 la unua olea skizo estis finita. Sed la majstro mem ne estis kontenta pri ĝi kaj daŭrigis labori. Entute ekzistas tri variaĵoj de la bildo. En tiu unua skizo, kiu en 90aj jaroj estis iom reformita kaj korektita, estas ne tiom granda kvanto da zaporoĵianoj, kiuj ĉirkaŭas la skribiston kaj ridegas. Fone estas videbla malproksime la rivero Dnepr. En 1891 estis finita granda bildo, kiun aĉetis Pavel Tretjakov (konata mecenato kaj fondinto de la mondfama moskva Tretjakov-artgalerio). Ĝi troviĝis en la artgalerio, sed en 1930 la bildo estis donacita al Ukrainio kaj nun troviĝas en Ĥarkova ŝtata artmuzeo. Ĝi jam entenas multnombrajn aldonitajn personojn, pluraj el kiuj poste aperis en la finverko farita en 1891. Plene ŝanĝiĝis la fono — la malproksimo estas anstataŭita de moviĝantaj figuroj, fumo de lignofajroj, kio montras la vivon de Zaporoĵia Siĉj (“Siĉj” — loĝloko de kozakoj ĉe

Dnepr, kie situis la kozakaj milit-trupoj de la 16a ĝis la 18a jarcentoj).

Ankaŭ tiu dua variaĵo de la bildo ne kontentigis la pentriston. La tria kaj plej granda bildo estis finpentrita en la 1891. Kiam la bildo estis finita, la unuan fojon ĝi estis eksponita dum la jubilea Repin-ekspozicio, dediĉita al 20-jara pentroagado de la majstro (1891), ĝi estis kritikita de kelkaj personoj. Malgraŭ tio la bildo havis grandegan sukceson kaj estis aĉetita kontraŭ tre alta tiutempe prezo — 35 000 rubloj. La prezo estis tiom alta, ke eĉ Tretjakov ne havis eblecon ĝin aĉeti. La aĉetinto de la bildo estis la rusa caro Aleksandro la 3a. Nun ĝi troviĝas en Ŝtata Rusa Muzeo.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

1. Memportreto de I. Repin.

2. La unua variaĵo de la bildo.

3. La fina variaĵo de la bildo.

Nota voor Hugo! Laŭ opinio de la aŭtoro de la artikolo, indas enmeti ĉiujn 3 bildojn. Mi bone konscias, ke eble ne estos spaco por ĉiuj tri. Do, se la spaco vere mankos, tiukaze bonvolu forlasi la bildon “variant1”.

FINNLANDO-FRANCIO

Lignaj naturartaĵoj

Homo ofte estas kvazaŭ sorĉita de la naturo. Dum li migras en maljunaj arbaregoj, lignopecoj kaj stumpoj “alparolas” lin.

En ili eblas “ekvidi” mitajn estaĵojn, fablajn bestojn, bibliajn scenojn. Kiam li sidiĝas sur arbostumpon, li povas kvazaŭ aŭdi la flustradon de gnomoj aŭ troloj, birdoj kaj feoj altiras lian atenton. En muskokovrita ligna ŝvelaĵo aŭ tubero eblas distingi la konturojn de statueto.

Inspirantaj lignaĵoj en Finnlando

La finno Oke Utter nomas sin servisto de la naturo. Li loĝas en la arbaroriĉa, duonsovaĝa municipo Lestijärvi. De dudeko da jaroj li hejmenportas lignopecojn diversgrandajn, kiuj inspiris lin. Sur ĉiun el ili li metas etikedon kun teksto pri la pensoj, kiuj venis en lian kapon dum la tago de ĝia trovo, silente kontemplinte la vivon en la arbaro.

Povas okazi, ke la vivestaĵo aŭ bildo, enestanta en la muta ligno, “aperos” post monato aŭ eĉ post multaj jaroj.

Tri kvaronoj de la kolektata lignomaterialo de Utter devenas de maljunegaj pinoj. Kvarono — de tremoloj kuŝintaj en marĉoj, de betuloj kaj aliaj skandinaviaj arbospecioj. Lin inspiris ankaŭ lignaĵoj, flosintaj en Arkta Maro kaj truitaj de konkolarvoj. Tranĉinte lignopecon per segilo, eblas vidi ene pejzaĝon (ĉielo kaj nuboj, lago kun insuloj, marĉo kun arbarrando) aŭ iun alian surprizon. En lia hejmo konstante videblas ekspozicio de artaĵoj, estiĝintaj rezulte de naturkapricoj. La korton de Utter karakterizas arĝentgrizaj arbotrunkoj sekaj, sur kies branĉoj estas birdegoj kaj feoj. Ofte preterpasantoj haltas surstrate kaj estas invitataj eniri la korton kaj admiri liajn plej novajn prilaboritajn artaĵojn.

Somere Oke Utter kolektas naturartaĵojn, kreitajn de formikoj, larvoj, pegoj, sekve de putro, fulmo, ŝtormo, fajro, akvo, progresinta aĝo. Ofte sufiĉas, ke li nur forigu la rubojn, muskojn kaj tro molajn partojn, kaj la trovaĵo ricevas nomon de scenoj el la Biblio, el la finna nacia epopeo Kalevala aŭ el iu konata mito aŭ fablo. En la kavetojn de la purigita ligna naturartaĵo li povas enmeti unu aŭ plurajn lampetojn, por ke li pli bone vidu la strukturon kaj surfacon. Li farbas la artaĵojn, uzante naturajn kolorigilojn, kiujn li mem fabrikas, muelante buntajn lignopecojn en maljuna kafmuelilo. Ĉiuj liaj trovaĵoj odoras je arbaro kaj plibeliĝas post lavado.

Skandinavia ekspozicio

Oke Utter kune kun kvindeko da artamatoroj kaj skulptistoj okazigas ĉiusomere grandegan subtegmentan ekspozicion sur 1000 m2 en Juva, orienta Finnlando. Ĝi estas la plej granda skandinavia ekspozicio pri lignaj naturartaĵoj, kiun ĉiujare vizitas 50 000 personoj. Nun Utter kaj liaj kolegoj planas meditejon, konstruotan el kruda ligno kaj ornamotan per la plej belaj naturartaĵoj arbaraj. Danke al la naturdonacoj, Oke povis entute dediĉi sin al sia hobio kaj ne plu bredi vulpojn akiri peltaĵojn — laboro, kiu komencis naŭzi lin.

Kelkfoje oni invitis lin aranĝi ekspozicion eksterlande (ekzemple, en Hispanio aŭ Svislando).

Muzeo en Francio

Tamen ne nur skandinavoj estas sorĉitaj de la arbaro. En la franca urbo Cornimont Michel Maurice [miŝél morís] konstruis Muzeon de mil kaj unu radikoj kaj lasas la vizitantojn senpage admiri lignajn naturartaĵojn, kiujn li trovis en la vogezaj arbaregoj kaj ties torentoj. Sur la planko de la muzeo preskaŭ libere kreskas hedero, inter kiu lirlas rojeto kun karpoj.

Sur la muroj kaj bretaroj, sub la plafono kaj en la vitraj ŝrankoj estas centoj da belegaj eksponaĵoj: ligno tute truita de visko; piceotrunko, kavigita de formikoj; tindroj, aspektantaj kiel birdoj aŭ feinoj; lignopecoj, similantaj al bestoj aŭ anĝeloj — ĉio ĉi estas fruktoj de vivlonga serĉado, kiu vigliĝis post la pensiiĝo de Maurice.

La kolektantojn de naturartaĵoj ties proksimuloj povas nomi artistoj aŭ frenezuloj. Tamen ili mem enprofundiĝas en sian hobion, forskuante ĉiujn kromnomojn. Tiuj kolektantoj konas milojn da faktoj kaj legendoj pri arbaroj. La eroj de iliaj kolektaĵoj “ekvivas”, se oni dediĉas tempon “aŭskulti” iliajn vervajn rakontojn.

Saliko

TIPOLOGIO

La japana, bizara lingvo

En tiu ĉi rubriko aperas, inter aliaj, priskriboj de diversaj lingvoj. Iuj legantoj esprimis deziron ke oni verku skizon de la japana. Jen do: sed mi decidis ne ĝeni ilin per ekzemploj el la japana vortprovizo, kiu havas nenian utilon ol por la japanoj.

Objekto antaŭ verbo

Oni povas, malprecize, klasi la lingvojn sur tiu ĉi planedo en SVO-lingvojn kaj SOV-lingvojn: nome, tiuj kun la vortordo subjekto-verbo-objekto kaj subjekto-objekto-verbo. La plimulto de la eŭropaj estas SVO, kaj multaj, t.e. multaj eŭropanoj, pensas ke tiu estas pli normala, sed se oni nombras simple aritmetike, nome sen konsidero, ekzemple, al la nombro de la parolantoj, aŭ al la grado de la civiliziteco, rigardante la japanan parolatan de kolorhaŭtaj necivilizitoj kiel specimenon kun la valoro de unu paralele kun tia granda lingvo kiel la franca, aŭ eĉ la angla, tiam, lingvistoj diras, la SOV-lingvoj okupas 6 dekonojn de la tri mil aŭ ses mil (depende de la kalkulmanieroj) lingvoj de la mondo. La unua karakterizo de la japana estu ĝia SOV-eco, kaj tio signifas ke la japana ne estas nenormala lingvo, sed statistike pli normala ol la eŭropaj lingvoj.

SOV kaj SVO tamen ne estas tre distingaj, se oni konsideras kelkajn idiomojn: unue, kiam oni instruas esperanton, la instruisto diras ke oni povas, danke al la akuzativo, aranĝi vortojn en esperanta frazo libere: hundo mordas homon aŭ homon mordas hundo. Esperanto do ne estas SVO nek SOV, ĝi estas ambaŭ. Ĝuste kiel klasikaj lingvoj, t.e. eŭropaj klasikaj lingvoj, ĉar aziaj klasikoj estas nekonataj, malkiel la greka kaj la latina. Strange, en la germana, oni havas fraz- aŭ propozici-tipojn SVO kaj SOV. Ĉi-koncerne, iuj lingvistoj respondas ke la germana estas SOV-lingvo, kaj ke la germana VO-frazo kiel ĝi aperas, “sur la surfaco”, kiel diras lingvistoj de la tiel nomata genera-transforma gramatiko, estas transformo de la profunda strukturo SOV. Ĝi apartenas do parte al sovaĝula lingvogrupo kiel la japana. La SOV-aranĝo en subpropozicioj en la germana tamen ne estas, feliĉe, denaska, aŭ genetika, karakterizo; ĝi fariĝis regulo iom post iom dum la epoko de la mezalta germana, t.e. lingvo de la mezepoka suda Germanio, fariĝinta post Lutero norma en la tuta lando, por esti fikse starigita nur en la novalta, t.e. la moderna norma germana. SOV-karakterizo sin trovas en la franca, la plej rafinita, kaj logika, sur la tero: pronoma komplemento de objekto metiĝas antaŭ la verbo: “hundo lin mordis”.

Kontraŭ tiuj civilizitaj lingvoj kun ŝanceliĝoj, en la japana la verbo ĉiam, senescepte, venas post la objekto. La japana do estas lingvo SOV par excellence.

Komplemento

Ne sole la objekto: ekzistas aliaj komplementoj de la verbo, kiel ekzemple komplemento de objekto nerekta: la fama latina frazo “regina puellae rosam dat” (la reĝino al knabino rozon donas). Ne nur objektoj, sed aliaj komplementoj, ekzemple de cirkonstancoj, aŭ adjektoj, kiel “li rapide kuras”. En la japana ĉiuj komplementoj de la verbo staras antaŭe. Tio signifas ke japanaj frazoj finiĝas ĉiam per verbo. Tiam oni ne devas izoli la subjekton disde aliaj komplementoj, kaj fakte ĝi povas troviĝi ie ajn en la frazo krom post la verbo, nome ĝi estas speco de komplemento. Tiamaniere, ni devas ŝanĝi, aŭ pliĝeneraligi la priskribon de la japana de SOV- al KompV-lingvo, kie Komp staras por Komplemento.

Postpozicio

Dua specialaĵo de la japana estas, ke ĝi uzas postpozicion, anstataŭ prepozicion kiel la kulturaj lingvoj. Japanoj diras “li al” anstataŭ “al li”. Tio ankaŭ ne estas monopolo de la japana, sed estas dividata de multegaj neeŭropaj lingvoj. Ni povas dividi la lingvojn en Pre-lingvojn kaj Pst-lingvojn, kie Pre estas mallongigo de prepozicio, kaj Pst, de postpozicio.

Sur tiu ĉi etapo de nia esploro, ni ekrimarkas ke SOV- kaj SVO-lingvoj koincidas kun Pst- respektive Pre-lingvoj. Oni eĉ povas diri SVO-Pre- kaj SOV-Pst-lingvoj. La japana do estas SOV-Pst-lingvo, aŭ KompV-Pst-lingvo, laŭ la ĵus enkondukita termino. Tiaj estas, el eŭropaj lingvoj, la hungara kaj la finna. La germana, kvankam SOV laŭ iuj lingvistoj, estas Pre, iom strange. Ĝi iuokaze havas alian frivolecon kun postpozicio: meiner Meinung nach “mia opinio laŭ”. En Azio, la korea, la mongola kaj la tjurkaj (vidu PIV) lingvoj estas SOV-Pst-lingvoj. La ĉina, kvankam lingvo de flavhaŭta popolo, estas SVO-lingvo.

Kap-finaleco

Ĉu tiuj du kvalifikoj, OV kaj Pst ne povas esti unuigita?, ĉar “ne estas multiplikendaj entoj preter neceseco” (non sunt multiplicanda entia preter necessitatem), kiel skribis la mezepoka angla teologo Vilhelmo de Okkam. Jes. Iuj lingvistoj analizas frazeron, aŭ sintagmon, en du komponantojn: kapo kaj komplemento.

Kapo Komplemento

1. Sintagmo verba (SV): mordas homon 2. Sintagmo prepozicia (SPre): per dentoj 3. Sintagmo adjektiva (SA): fiera pri sia beleco 4. Sintagmo noma (SN): hundo kiu mordas homon

La supra diagramo montras ekzemplojn en esperanto. Se temas pri la japana, ĝi estos:

Komplemento Kapo

1. Sintagmo verba (SV) homon mordas 2. Sintagmo postpozicia (SPst) dentoj per 3. Sintagmo adjektiva (SA) sia beleco pri fiera 4. Sintagmo noma (SN) homon mordas hundo

Tial “tio estas la hundo, kiu mordis homon per dentoj” fariĝas en la japana “tio [1[2homon per dentoj mordis]2a hundo]2 estas” aŭ “tio [1[2per dentoj homon mordis]2a hundo]1 estas. La japana estas kap-finala lingvo, dum eŭropaj estas kap-inicialaj.

Kiel montras la supra diagramo, en eŭropaj lingvoj rilativo ligas la epiteton al la substantivo. En la ĉina, tiun funkcion plenumas la partikulo, aŭ postpozicio, de. Tian ligilon oni nomas Komplementigilo. En la formuloj de la supra alineo, ĝi estas montrata per la esperanta adjektiva finiĝo -a. En la japana ne troviĝas, en tia okazo, komplementigilo; tiu ne estas bezonata ĉar en la sinsekvo Verbo-Substantivo estas epiteto la verbo dum Substantivo-Verbo estas frazo kun la substantivo kiel la subjekto. La sintaksa regulo eliminas komplementigilon. Kurioze, la ĉina partikulo de signifas de esperantan inter du nomoj tiel ke “lia” estas en la ĉina “li de”, same kiel ĝi estas en la japana “li de” fidele al ĝia Pst-lingveco.

Kie venas la subjekto? — legantoj demandus. La frazo malvolviĝas unue en la specifilon kaj X (kiu povas esti sintagmo verba, prepozicia, adjektiva aŭ noma), kaj due X malvolviĝas en kapo kaj komplemento. La subjekto okupas la pozicion de specifilo. Formule, S -> [Spec X], X -> [Kapo Komplemento]. Ĉar, en la japana, la subjekto estas komplemento, la rimedo specifilo ne necesas.

Epitetoj

Dum la japana estas 100-procente kap-finala, aliaj lingvoj prezentas miksitajn karakterizojn. Ekzemple, en la franca, kap-iniciala, la vortordo de sintagmo noma estas principe substantivo-epiteto: “rozo ruĝa” anstataŭ “ruĝa rozo”, sed oni trovas ankaŭ “homo granda” kaj “granda homo” kun diferencaj sencoj. Tial la kap-inicialeco de la franca ne estas absoluta. Preskaŭ en ĉiuj artikol-havaj lingvoj, plejparte eŭropaj lingvoj, inkluzive ankaŭ la hungaran, la artikolo sidas antaŭ substantivo, kio estas escepto de kap-inicialeco. Nur kelkaj, ekzemple la sveda aŭ la rumana havas postsubstantivan artikolon. La franca esprimo un bon vin blanc “unu bona vino blanka” estas maso da hibrideco.

Preter la supre menciitaj, la kap-finaleco aŭ -inicialeco rimarkigas sin en multaj facetoj de lingvoj.

En la pure kap-finalaj lingvoj (koncerne la sintagmon noman) en orienta Azio, la adreso estas skribata ekde la plej granda unuo ĝis la plej malgranda unuo, t.e. ekde la lando tra regiono kaj urbo kaj kvartalo (aŭ strato) ĝis domnumero. Tia estis la praktiko en orienta Eŭropo: Varsovio, str. Dzika N.o 9.

En okcidenta Eŭropo, la mala sistemo regas. La franca kaj la angla estas pure kap-finalaj. La itala estas duone tia: la domnumero venas post la strato, kio estas kap-iniciala. Okcidenta Germanio forĵetis la orientan manieron donante prioritaton al unuformeco kun la Eŭropa Unio prefere al la tradicio, kaj Orienta Germanio transiris al la okcidenta sistemo post la unuiĝo.

Oni ne povas juĝi, kiu estas preferinda; ĉiu havas sian logikon; sed de la vidpunkto de leterportanto, la kap-iniciala estus pli oportuna, ĉar li legas unue la supran linion de koverto kaj sekvas la adreson de la pli granda al la pli malgranda, de supre al malsupre.

Aglutineco

Mi ne parolis pri la aglutineco de la japana; tiu estas amata ĉevaleto de tiel nomataj esperantologoj, ne serioze rigardata de veraj lingvosciencistoj. Ĉiuj lingvoj havas pli aŭ malpli da aglutineco, kaj tiu ĉi ne povas servi kiel specifa diferenco, differentia specifica. Ĉiuj prepozicioj estas aglutine uzataj, do eŭropaj lingvoj estas aglutinaj lingvoj. La aglutineco koncernas nur morfologion de lingvo, nome formojn kiujn prenas vortoj, do rilatas nur al parto de atributoj de lingvo. Lingvoj distingas sin reciproke per sintakso, nome kiel oni aranĝas vortojn en frazo.

Fonetiko

Pli ol pri la fama aglutineco, mi volus paroli pri fonetika propreco de la japana, kiu estas tre unika.

1. La japana uzas pli malmultajn sonojn ol plimultaj lingvoj, pli multajn ol malmulte da lingvoj, kiel la havaja.

2. Ĝiaj silaboj estas preskaŭ ĉiam malfermitaj, t.e. ili finiĝas per vokaloj.

3. La konsonantoj estas preskaŭ ĉiam sekvataj per vokaloj. Tion komplikas la fakto ke vokaloj ofte senvoĉiĝas: “esperanto” estas “esuperanto” laŭ la japan-fonologia principo, sed “u” post “s” senvoĉiĝas kaj plie komplete forfalas tiel ke oni praktike prononcas ĝin “esperanto”, sed oni skribas kun “u”.

4. Ekzistas duoblaj konsonantoj, kiel en la itala, kaj la distingo de longaj kaj mallongaj vokaloj, kiel en la germana. La fremdlingvanojn volantajn lerni la japanan elparolon plej penigas tiuj du specialaĵoj, krom por tiuj kies denaska lingvo estas unu el la supre menciitaj. En la ortografio, longa vokalo estas signita per la supre metita cirkumflekso, aŭ esperanta ĉapelo, kaj malofte per la makrono, mallonga streketo, la signo de longa vokalo kiun oni uzas en elementa kurso de la helena kaj la latina, kaj kiun oni ortografie uzas en, ekzemple, la litova. En la plejparto de la mondo ili estas malhavataj laŭ modelo trudita de la lingva imperiismo de la angla (“Supersignoj, pro kiu diabla kaŭzo?”).

5. La akcento estas tre unika. Unue, ĝi konsistas en alteco, aŭ frekvenco de la son-ondo, kiel en la helena kaj latina, kaj en la sveda. Tio ne estas tre tre unika, sed ĝi konsistas en altigo de unu aŭ kelkaj vokaloj en sinsekvaj silaboj, kio estas unika, la sola en la mondo, kiom mi scias.

Skribmaniero

La plimulto de la fremdlingvanoj pensas ke en Japanio oni uzas ĉinajn ideogramojn, kaj pli kleraj scias ke oni uzas kanaojn (vidu PIV) kune kun la ĉinaj literoj. Tio estas prava, sed la latina alfabeto povas perfekte transskribi la lingvon, kaj la latinigistoj, kiuj movadas por plivastigo de latinliteraj literaturoj, afiŝas la devizon ke la latinaj literoj estas la dua norma skribmaniero de la japana paralele kun la kana-ĉinlitera skribado. Latinaj literoj estas instruataj en bazaj lernejoj, kaj internaciaj mallongigoj, kiel kg, cm, kW ktp estas universale uzataj kaj komprenataj, solaj aŭ en kana-ĉina teksto.

YAMASAKI Seikô

KONGO

Impostoj nervozigas la komercistojn

La registaro de Konga Demokratia Respubliko de Kongo decidis, ke ĉiuj enlandaj financaj transakcioj devas okazi en kongaj frankoj. La celo estas bridi la rapidan senvaloriĝon de la mono.

La devizojn necesajn por importo komercistoj akiras parte en bankoj (kie la kurzoj estas fiksitaj de la registaro), sed precipe en kaŝe funkcianta paralela merkato. En decembro 2000, usona dolaro kostis 50 kongajn frankojn en bankoj kaj 120 kongajn frankojn en la paralela merkato.

Ankaŭ la prezoj de la importitaj varoj estas kalkulataj laŭ la kurzo de la paralela merkato. Tamen, la importimpostojn la komercistoj pagas laŭ banka kurzo. Tial la ministro pri financoj en oktobro 2000 decidis, ke tiuj impostoj devas esti pagataj en dolaroj. La decido nervozigis la komercistojn, kiuj sekve altigis la varprezojn.

Ekvidante la katastrofon, la registaro nomumis alian ministron, iom ŝanĝis la decidon kaj forigis multajn aliajn impostojn. En decembro la merkato stabiliĝis. Ĉar la ŝanĝo estis provizora por 45 tagoj, la registaro konfirmis ĝin en januaro 2001. Malgraŭ tio, la prezoj daŭre altiĝis kaj la kurzo de la dolaro sur la paralela merkato kreskis ĝis 190 kongaj frankoj en januaro.

Zandandu Ntomono ZOLA

La husaro-aeronaŭto

Li estis poligloto. Laŭdire li regis aŭ almenaŭ bone konis pli ol 25 lingvojn. Kaj li estis aŭtoro, verkis poemojn, eseojn, romanojn, teatraĵojn kaj multajn skribaĵojn, kies ĝenroj ne apartenis al ordinaraj. Li havas sian apartan lokon en la nuntempa literaturo. Foje li ja estis grupema, ekzemple en la 1950aj jaroj li estis la centrulo de la “Viena Grupo”, avangardistoj ĉirkaŭ la Art Club. Ĉi tiu “Art” ne signifis simple laŭmodan adopton de la angla vorto, sed havis — kiel multaj vortinventoj de la aŭtoro — kromsignifon. Lia nomo nome estis Artmann (“Viro de la arto”), ja ne pseŭdonime; vere li estis Hans Carl Artmann, konata kiel H.C. Artmann — sigelo por abunda fantazio kaj majstra regado de la literaturaj rimedoj.

Lia unua furoraĵo jam indikis la vojon: “Med ana schwoazzn dintn” (“Per nigra inko”) konsekvence uzas la vienan dialekton, iel transpontante la fendon inter estetika eliteco kaj popola amaskulturo. Aliaj verkoj stile sekvis barokajn modelojn; ĉerpis el la lingvoj konataj, inventis transrealajn mondojn. Liaj tradukoj aperis el tiom disaj lingvoj kiel la gaela, la jida, la sveda, la hispana. Li ne nur skribis, sed ofte publike voĉlegis siajn verkojn; restis multaj registraĵoj de ĉi tio.

Estiĝis vivoverko, kiu akiris vastan renomon kaj rekonojn kiel honorigojn kaj premiojn, inter ili la “Granda Aŭstra Ŝtatpremio” (1974) kaj la “Georg-Büchner-premio” (1997, ĉ. 120 000 eŭroj). La lasta ankoraŭ ĝustatempe atingis lin. Jam malforta, Artmann laboris plu, ĝis kormalsano mortigis lin, preskaŭ 80-jaran, la 5an de decembro 2000 en lia naskiĝurbo Vieno.

Kiel multlingvulo li konatiĝis ankaŭ kun Esperanto, eĉ skribis teksteton pri tio, enkondukon en la prozaĵon “En la somero 1935”. La normallingva specimeno (oni preskaŭ ne povas traduki lian literaturan lingvaĵon) paroligu la aŭtoron senkomente:

“En la somero 1935 mia onklo Alois donacis al mi malgrandan lernolibron pri la kimra lingvo, li mem ne povis utiligi ĝin, mi estis danka al li. Li estis ricevinta tiun ĉi libron en la antaŭa jaro dum restado en Anglio de knabino esperantista. Tiam estis granda Esperantotempo, ankaŭ mi lernis ĝin. Mia duona familio lernis ‘Dr. Zamenhofs lingvo’ (tiel!). Mi mem ne estis aparte entuziasma. Esperanto — aventuro? Lingvo, kies substantivoj ĉiuj finiĝas per -o, ankaŭ la inaj? Tio kontraŭsente efikis sur min. Sed la praktika valoro, la amikoj en la tuta mondo, kiujn oni akiras per ĝi, ĝia kapablo kunligi popolojn? Esperanto ne volas premi flanken ies gepatran lingvon, ĝi unuigu kiel dua lingvo ĉiujn homojn — aŭ iel simile.”

Post tiuj ĉi iom svagaj konsideroj abrupte komenciĝas la artisma rakonto.

RÖSSLER Franz-Georg

Ĝi jam komenciĝis

Jiři Proskovec skribis pri spirita vivo (MONATO, 2001/2, p. 4). Antikvaj kaj aktualaj profetaĵoj anoncis la ŝanĝojn sur nia planedo. La libro “La lasta eliro” de Mauro Fonseca [maŭro fonseka] klarigas la aferon. La libro ne celas teruri homojn, sed atentigi ilin, ke la regenerado de la homaro jam komenciĝis. Jesuo Kristo diris: “Vi estas la lumo de la mondo. ... Kiam oni bruligas lampon, oni metas ĝin ne sub grenmezurilon (t.e. oni ĝin ne kaŝas), sed sur la lampingon; kaj ĝi lumas sur ĉiujn, kiuj estas en la domo.” (Mateo, 5:14-15).

Délio PEREIRA DE SOUZA

Meritanta ne nur reeldonon

Temas pri la dua eldono de kolekto el 28 poeziaĵoj, aperinta en 1977 ĉe La Nuova Frontiera/LF. Pri ĝi estis aperintaj du recenzoj en Literatura Foiro: unu estis (n-ro 47) la antaŭparolo de H. Vatré (kun foresto de unu alineo), la alian (n-ro 52) verkis C. Conterno. Ĉi lasta finiĝis per jenaj frazoj: “...la rezultoj estas mirindaj. Ni atendu, do, la sekvojn de ĉi tiu premiso.”

Tial seniluziige, ke ĉi dua eldono, krom la ekstera lukso, tute ne diferencas de la unua. La antaŭparolo eĉ ne estas ĝisdatigita, krom unu -ita ŝanĝita al -ata; la lokucio “versaro dorminta longe en tirkesto”, skribita jam antaŭ kvaronjarcento, bezonus almenaŭ revortumadon nun, kiam la dormolongo, minimume, duobliĝis. Datoj tute mankas, kaj ke temas pri la dua eldono, spuriĝas nur en preskaŭ kaŝita linio, kie estas la dato de la unua eldono. Eĉ la lokado de la poemoj en la paĝoj restas neŝanĝita, diferencas nur la litertiparo. Egalaj restis la kelkliniaj komentarioj de la aŭtoro mem, kiu pri si parolas triapersone, kvazaŭ pri aliulo. Ununura novaĵo: la aldono de “Stilekzercado”, mikroeseeto pri tradukado de kantoj kaj ritmoj, aperinta jam en Literatura Foiro antaŭ dek tri jaroj, kaj, miaopinie, tute senkoneksa al la poemaro.

Se fine ni venu al la kerno, la poemoj estas diversnivelaj. La unuaj provoj estas de knabo ankoraŭ adoleska en la aĝo kaj en la inspirfontoj, en la verstekniko kaj en la lingvomajstrado. Cetere, la aŭtoro verkis por propra bezono kaj tute ne supozis pri publikigo: la epoko estis je la fino de la milito, en la distaŭzita Belgio. Se klasi ĉi poemojn laŭ la terminologio de Auld, ili apartenus al la primitiva romantismo, kvankam la iama recenzo de Conterno ilin klasas en la polurita. Sed apartaĵo ege atentinda jam en ĉi unuaj poemoj estas la subtila rimkonstruo, evidentigita de Silfer en fina gloso: rimas inter si radikoj, kaj finaĵoj rimas sendepende (la antaŭparolo de Vatré identigas tion kun parnasgvidlibra aborta rimo, sed fakte ĝi estas fenomeno alispeca).

Post deko da paĝoj, la stilo altiĝas subite: evidentas sufiĉe longa tempopaso post la unuaj provoj. La renkonto kun la virino kiu estos lia edzino, la vojaĝoj tra la vasta mondo, la vivo en sia plena aktivado, la vivo jam en retrospektivo, kvankam la lastaj poeziaĵoj estis verkitaj antaŭ ol atingi la duonjarcenton. La poemoj evoluas de la nuraj rapidaj impresoj kaj disvolviĝas kvazaŭ rakontoj: forlasinte mallongajn versojn, ili fariĝas pli kompletaj, kvazaŭ parolante ne plu al si mem, sed al la leganto. La verstekniko evoluas, kaj la latento de la lingvo dismontriĝas: sed, maloftaĵo inter la samtempaj poetoj, la lingvo restas klara kaj plene komprenebla, facile flua, ĝuebla.

Valano ŝatas Esperanton kaj ĝian esprimkapablon internan, kaj ne bezonas uzi neordinarajn vortojn aŭ kunmetojn, nek torditajn frazojn. La leganto pluiras facile, sen la streĉo de malfacila kompreno. Pluraj poeziaĵoj estas sen rimo kaj kun nur fona ritmo, aliaj estas, male, tiom rimitaj kaj tiom ritmitaj, ke ili taŭgus por rekantaĵoj: versofinoj rimantaj per tabelvortoj, aŭ viraj rimoj per personaj pronomoj.

Du baladoj skurĝas la lakeojn de unu aŭ la alia el la ĉefaj ideologioj de la lasta duonjarcento; sed Valano-Piron estas psikologo (tiun profesion li akiros fine, post periodo kiel interpretisto), kaj al la homo li ĉiam indulgas. Eĉ en plej amaraj momentoj aperas optimismo. Sentiĝas en la temaro iuj reeĥoj el la infanrasa Auld; sed alia estas la pritrakto: pli simpla, malpli altnivela filozofie, kvankam ne malsupera poezie.

Kio pri Piron inter la du eldonoj de ĉi poemaro? Atentulo pri eldonado certe rimarkis la sukceson de la ritme aperintaj Ĉu-romanoj kaj de aliaj prozaj verkoj diverstemaj, el kiuj iuj atingis ankaŭ vendorekordojn. Piron produktas abunde, li prelegas, li novelas. Li poetis ne plu, eble nur sporade. Bedaŭrinde: Malmalice estus meritinta, krom reeldonon, pluan ĉapitron.

Carlo MINNAJA

Johán Valano (ps. de Claude Piron): Malmalice. Serio Originala Literaturo. Eld. Internacia Esperanto-Muzeo, Vieno, 2001. 64 paĝoj. ISBN 3-901752-22-6. Prezo ĉe FEL de la unua eldono: 4,50 eŭroj + afranko. Prezo de la dua eldono ankoraŭ ne konata.

Historia romano pri Jesuo

La unua afero, kiu ĉe ĉi tiu libro tiras la atenton, estas la ŝajne renversita titolo. Kiu nur iomete scias pri Jesuo, tuj atendus “la tago kiam Judaso perfidis Jesuon”. Sed ne, ĉe de Seabra estas inverse.

La vera romano komenciĝas per Epilogo — preskaŭ duonlibra —, kiun sekvas Prologo iom pli longa. Unupaĝa Daŭrigo finas la verkon — krom kelkaj utilaj glosoj. Ĉe de Seabra ja ĉi-libre inverse, ĉu ne?

La nomoj

Kiom mi memoras, la nomo Jesuo ne renkontiĝas en la romano mem, nur en la titolo. Interne li ĉiam nomiĝas, multe pli aŭtente, Jehoŝua bar-Jozefo, kvankam pri tiu “bar-Jozefo” (= filo de Jozefo) eblas iom diskuti. Laŭ kelkaj fakuloj, lia patro ja supozeble mortis tiel frue, ke efektive Jesuo estis konata nur kiel “filo de Maria” aŭ pli aŭtente “filo de Marjam”. Ankaŭ en la Nobla Korano oni titolas lin tiel.

Tiu maniero nomi la ĉefpersonon ne per la nuntempe plej konata nomo, Jesuo, sed per tiu aramea nomo Jehoŝua, estas karakteriza por la verko: Jerusalemo nomiĝas hebree Jeruŝalaim, dio nomiĝas plej ofte Adonaj, kamparanoj estas Barjonim (pluralo de Barjona), Jakobo estas Ja agob-El, Egiptio estas Misraim — kvankam eble estus ankoraŭ pli trafe, se la aŭtoro uzus tie Micraim, sed tio estas detalo. Kaj tiel plu. Do, entute: Manuel de Seabra tre atentis pri nomformoj, kiuj impresu aŭtentaj. Prave, mi aplaŭdus.

Sed, bedaŭrinde, ĉe kelkaj pli konataj virin-nomoj tiun principon li forgesis apliki: sur paĝo 7 troveblas kaj Elizabeto kaj Marjam; unu en la origina formo: ja ankaŭ en la greka teksto de Nova Testamento, Maria plej ofte nomiĝas Marjam — kaj la alia kun strange balasta, alkroĉita -o, kvankam jam depost la 30aj jaroj, danke al Kalocsay, estas kutime ne plu uzi la o-finaĵon por inaj nomoj. Iom pli poste renkontiĝas Judita, kun aldonita -a! Kial tia variado? Kaj sur p. 80 eĉ renkontiĝas preskaŭ unuspire la famaj patrino kaj filino Herodiaso kaj Salomea. Kial ne Herodias kaj Salome, aŭ eventuale Herodiasa kaj Saloma? Sed sufiĉe pri la formoj de la nomoj. Entute: estis ege plaĉa ideo de la aŭtoro, ĝenerale preni la pli originajn nomo-formojn: tio vere kontribuas al sento pri aŭtenteco.

Kion rakontas la verko

Unue grava antaŭ-averto: Manuel de Seabra verkis nek specife por religiuloj, nek por ne-religiuloj. Li simple verkis tiun ĉi romanon por homoj, kiuj ŝatas legi bonstile kaj atentokapte verkitan historian romanon.

La historio meza-agade ekestas, brilaflue disvolviĝas tiel vivece, kvazaŭ ni okulatestus en tiama Jeruŝalaim: la homoj ne estas priskribataj, ili agas, ili moviĝas, kolore, sonore, eble eĉ ĝene brue. Ni kuntreniĝas de stadio al stadio ekde la konsterniĝo ĉirkaŭ la jesua vipado de komercistoj en la templo, lia arestiĝo, pridemandadoj jen de la Sinedrio, jen de Pilato, jen de Herodo — ni sentas, kion sentis la tiutempaj simpluloj, apenaŭ konsciaj, ke okazas ĉirkaŭe io mondoskua — ni aŭdas, kion diras la plej intimaj amikoj, kunuloj, kun-konspirantoj de Jesuo, apenaŭ sufiĉe grandnombraj por insurekcio, tamen emaj riski sian ekziston, ni atestas ilian hororon kaj tiel plu.

Manuel de Seabra ne ŝparas sian aŭtoran vervon. Li nin tuŝas. Kaj ĉe la kulmino, tute nature fariĝas necese starigi la demandon: kiel povis okazi tiu katastrofo? Jen la nun neevitebla Prologo.

Kaj depost la junaĝo ni sekvas la adoltiĝon, edukiĝon, vokiĝon de Jesuo, lian agadon, liajn planojn, aspirojn, kiel li fondas grupeton, movadeton multpromesan por estontaj generacioj.

Mi ne malkaŝos, kiu perfidas, kaj kiamaniere. Tion prefere vi mem legu.

Kion diras la teologo?

Ĉar mi estas ankaŭ teologo, mi ne povis legi tiun ĉi libron neglektante ĉi tiun mian flankon. Foje mi estas agrable surprizita de certa teologia naiveco. Ja jam ekde la 19a jarcento (Albert Schweitzer jam verkis brilan kompendian studon pri la fenomeno, kvazaŭ retrorigardante al historia epizodo en la teologia studado finfare fermita! Ho brila naivo!), sed precipe en la lastaj dudek-tridek jaroj aperis tiom da “skuaj” kaj “ankoraŭ pli skuaj” studaĵoj pri la “plej efektive historia” juda Jesuo, ke por mi estis certa senpeziĝo legi ĉi tiun libreton, kiu traktas pri liaj vivo, agado kaj mesaĝo, kvazaŭ ĉion ni senprobleme scius. Kutime ĉe la fakuloj oni ekhavas la impreson, kvazaŭ preskaŭ nenio plu estus certa, por kelkaj — jam ekde la 19a jc — eĉ ne certas plu, ĉu Jesuo mem entute vivis, fizike, historie. Pri tiaj duboj, ĉe de Seabra, neniu spuro: Jesuo eĉ — sen ajna teksta aŭ teksthistoria problemo — simple prononcas multajn tekstojn el la malsamaj evangelioj, tute laŭlitere.

Tamen, la aŭtora prezentado de la historio pri Jesuo ne identas je tiu de la sinopsaj evangelioj (Marko, Mateo kaj Luko) nek je tiu de Johano, kiu ja multdetale tiom malsamas disde la sinopsa triopo. Por Manuel de Seabra, kaj por tio li certe havas siajn antaŭpreparajn studaĵojn, Jesuo fundamente estis disĉiplo de Egiptio. Kiel infano, li kun la gepatroj fuĝis tien; tie li estis edukita; lin formis la multmiljara egipta saĝeco, la tiea heredaĵo de teologia-koncepta kredo pri unusola dio, malgraŭ la multdieco de la egipta panteono, kiun oni plu uzadis por ne konfuzi la simplulojn, ĉar tempe de Aĥnaton jam konstateblis, ke la egiptaj felahoj kaj iliaj edzinoj ne komprenas tian “abstraktan diaĵon”. Tiu ĉi tezo nuntempe en kelkaj rondoj estas iom populara. Ĝia forta flanko estas, ke ĝi nek estas pruvebla nek perpruve kontestebla.

Persone, mi ne kredas ĝin; laŭ mi la agado de Jesuo estas tute komprenebla el lia nura juda fono. Sed ja ne temas pri teologia studaĵo. La aŭtoro de romano havas la rajton preni sian propran elirpunkton. Kaj amiko de Seabra tion brile malvolvis.

Kelkaj fingroglitoj

Kiel en ĉiuj iom grandaj verkoj, troviĝas ie-tie fingroglitoj. Sed tiuj kutime ne ĝenas la agrablan legadon. Tamen, la Asmonea Palaco (p. 17) estu Hasmonea.

Entute: bona riĉigo por nia literaturo, plaĉe leginda verko. Dankon al la aŭtoro.

Gerrit BERVELING

Manuel de Seabra: La tago kiam Jesuo perfidis Judason. Eld. IEM, Wien, 2001. 135 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 11,10 eŭroj + afranko.

Pensoj kaj sentoj

La libro Esprimo de sentoj en Esperanto de la fama esperantisto Edmond Privat allogas jam per sia titolo. Kiu ne volas bele kaj ĝuste esprimi siajn pensojn kaj sentojn? Tamen ĉi tiu libro estas nek vortaro de bildecaj esprimoj, nek lernilo pri uzado de afiksoj aŭ ĝenerale vortfarado, nek praktika gvidilo simila al “Kiel diri al la knabino pri sia amo” aŭ “Kiel priskribi siajn suferojn kaŭzitajn de venonta vizito al dentisto”. La libro estas adresita al amantoj de lingvo, kiujn interesas la esprimaj rimedoj kaj ebloj de Esperanto aparte kaj kompare kun aliaj lingvoj. Lingvamaj personoj povas fariĝi studentoj de doktoro E. Privat — ja la verko estas resumo de lia kurso por lingvoscienca fako de beletristika fakultato. Ne konfuziĝu, se vi ne konas lingvistikajn terminojn. La aŭtoro intence evitas ilin por fari la verkon komprenebla por ĉiu. Plie, la stilo de E. Privat estas tiom facila kaj alloga, ke, eĉ se li dezirus klarigi ion speciale sciencan, la leganto komprenus ĉion, ne rimarkante malfacilaĵojn. La rakonto estas mirinde figura: ĉu vi komparis iam fundamenton de lingvo kun klavaro de piano, aŭ homon, malbone parolantan en fremda lingvo, kun ties sklavo?

La verko enhavas dek ĉapitretojn. El la aŭtora enkonduko oni ekscias, ke la unuaj kvar ĉapitroj koncernas la lingvon Esperanto ĝenerale, sen speciala atento al esprimrimedoj. La sekvantaj ses ĉapitroj priskribas, kiel elementoj de la lingvo iĝas iloj por sentesprimado. Oni povas tre facile orienti sin en la libro, ĉar ĉiun ĉapitron antaŭas detala listo de ĝiaj temoj.

E. Privat plurripetas, ke la libro ne pretendas esti plena kaj sistema studo de esperanta stilistiko, sed ke ĝi nur montras la vojon al tia studo kaj celas veki intereson pri ĝi.

La aŭtoro asertas, ke ĉiuj lingvoj uzas esence la samajn esprimrimedojn. Li konsideras kvin ĉefajn rimedklasojn: sona plilaŭtigo de iu aŭ alia frazero, ŝanĝo en vortordo, forigo aŭ ripeto de vortoj, elekto de pli taŭgaj vortoj, kreo aŭ modifo de vortoj. Evidentiĝas, ke Esperanto malgajnas kontraŭ naciaj lingvoj nur en kvanto de sinonimoj; samtempe ĝia ebleco produkti novajn vortojn estas senlima.

E. Privat analizas fortajn flankojn de Esperanto rilate al sentesprimado kaj klarigas kialojn de malsukceso de iuj esprimrimedoj.

Ni konsilas legi tiun ĉi verkon al adeptoj de la “severa” parolstilo, al tiuj, kiuj timas uzi “nevortarajn” vortojn kaj “nelernolibrajn” esprimojn. Eble, la aŭtoro konvinkos tiajn esperantistojn, ke ĝuste nekutimaj, neatenditaj parolturnoj estas la plej trafaj por esprimi “sentan koloron”.

La tuta libro estas trapenetrita de amo al Esperanto kaj de konvinkiteco pri ĝia esprimpleneco. Tia konvinkiteco altiras legantojn kaj, interalie, faras tiun ĉi verkon riĉa fonto de argumentoj, kiujn tiom ofte esperantistoj ne povas trovi en disputoj kun neesperantistoj pri la valoro de Esperanto.

La unua eldono de Esprimo de sentoj en Esperanto aperis en 1931. La nova eldono, pretigita de Internacia Esperanto-Instituto, estas jam la kvina. Kiel aneksaĵojn la libro enhavas kronologian tabelon de la vivo de ĝia talentega aŭtoro Edmond Privat kaj eltiraĵon el lia bibliografio.

Anna kaj Mati PENTUS

Edmond Privat: Esprimo de sentoj en Esperanto. Eld. Bambu Ltd, Varna, 2000. 56 paĝoj glue binditaj. ISBN 90-805651-1-3. Prezo ĉe FEL: 6,60 eŭroj + afranko.

Aĉeti mortintojn

La ruslingva originalo de ĉi tiu romano unue aperis en 1842, kiel la unua volumo en planita trivoluma serio. Volumoj du kaj tri, tamen, neniam aperis. Ĝi estas unu el la plej famaj rusaj romanoj, kaj rangas kiel klasikaĵo de la rusa literaturo.

Krom esti klasika, ĉi tiu romano estas tre distra humuraĵo. (Se mi aŭdacas diri tion, ĝia intrigo estas eĉ, siamaniere, iomete komparebla kun tiuj de la angla verkisto P.G. Wodehouse.) La verkinto, kompreneble, celis ruslingvan legantaron, kaj lia satirado de la rusa socio tiutempa estas ofte amuza, kelkfoje cerbumiga (kvankam granda nombro da postnotoj de la tradukinto multe helpas la nerusan modernan leganton), kaj plejofte facile komprenata.

La intrigo mem estas drole prezentata: iu nekonato, Paŭlo Ivanoviĉ Ĉiĉikov, kun siaj du servistoj kaj triĉevala kaleŝo, trairas diversajn partojn de Rusio, familiariĝante kun la plej riĉaj kaj plej influaj servutul-posedantoj en ĉiu loko. Li proponas al ĉiu el ili tre strangan aferon: li volas aĉeti la servutulojn mortintajn post la lasta censo.

Estas al ni klarigite ke, por faciligi la ŝtatimpostadministradon, en ĉiu censo ĉiu servutul-posedanto faras liston de siaj servutuloj. Surbaze de tiu listo, li devas pagi imposton, po certan sumon por ĉiu servutulo. La listo validas ĝis la sekva censo. Do inter la censoj la posedanto plu pagas impostojn por la servutuloj nomitaj en la lasta censo, eĉ se ili jam mortis. Ĉiĉikov proponas liberigi la servutul-posedantojn de iliaj impostpagoj, aĉetante tiujn mortintajn servutulojn.

Kiel do oni aĉetas mortinton? Evidente ne ties kadavron. Kadavroj tute ne interesas Ĉiĉikovon. Nek ties spiritoj. Spiritoj apenaŭ estas vendeblaj. Kion do li aĉetas? La vendantaj servutul-posedantoj gratas la kapon pri tio. Kelkaj opinias ke temas pri eksterordinara ŝerco; aliaj suspektas ian ruzon; iuj ekkredas ke verŝajne mortintaj servutuloj havas ian komercan valoron pri kiu ili antaŭe ne sciis, kaj volas marĉandi pri la vendoprezo. Ĉiĉikov neniam eksplikas; al li gravas nur ke la posedanto subskribu validan vendkontrakton, por kio li ricevas pagon interkonsentitan kun Ĉiĉikov.

La leganto mem informiĝas pri la kialo de la aĉetado nur en la plejlastaj paĝoj de la romano. Mi ne volas forpreni de novaj legantoj la plezuron mem konjekti pri ĝi, kaj mem trovi la eksplikon de tiu mistero.

La traduko plejparte estas glata, sed mi konsilas al la leganto havi ĉemane bonan vortaron por serĉi eksplikojn pri diversaj (malnov)-rusaj ĉiutagaĵoj. Lingve, stile, historie, kaj enhave ĉi tiu eldono rajtas stari inter la aliaj verkoj en la serio Oriento-Okcidento.

Nur unu riproĉeto: la bindo ne estas tre fortika.

Donald BROADRIBB

Nikolaj Gogol: Malvivaj animoj. Tradukis el la rusa Vladimir Vyĉegĵanin. Serio Oriento-Okcidento n-ro 32. Eld. Sezonoj, Jekaterinburg, 2001. 224 paĝoj, binditaj. Neniu ISBN indikita. Prezo ĉe FEL: 18 eŭroj + afranko.

Supraĵeco super ĉio

En unu el la multaj diskutlistoj en interreto iu levis demandon pri aktuala termino. Tuj kelkaj aliaj elpafis komentojn, denove tuj aliaj respondis. Sed post kelkaj tagoj de debatado iu devis konfesi, ke li tro rapide respondis, alia, ke li ne sufiĉe traserĉis vortarojn, kaj tria koncedis, ke iun tekston li ne legis ĝisfine antaŭ sia pli frua kontribuo. Fine nova diskutanto demandis, kial neniu antaŭe pensis pri tre simpla solvo, kiu eblus en tiu okazo.

La granda avantaĝo de interreto — enorma rapideco — facile povas renversiĝi, tiel ke avantaĝo fariĝas malavantaĝo: supraĵeco, al kiu miskondukas la eblo de tuja, fulmrapida respondo. Pripensante respondon dum unu, du tagoj oni ja ne ekspluatus la superecon de tiu ĉi komunikilo, kiun ĝi havas kompare al ĉiuj aliaj, ĉu ne?

Krome, tia konduto de uzantoj de interreto perfekte kongruas kun ĝenerala malsano de nia “moderna” tempo: supraĵeco regas ĉie ajn. Ĝiaj precipaj akcelantoj estas amaskomunikiloj kaj ties partneroj: politikistoj, fakuloj ĉiaspecaj, eminentuloj de sporto kaj “moderna vivo”, kiel nomiĝas la koncerna rubriko en nia revuo, en aliaj — multe pli moderne — life style, kion ajn tio povas signifi.

Teruraj sekvoj

Ekzemploj, al kiaj teruraj sekvoj povas konduki supraĵeco, abundas en amaskomunikiloj. Antaŭ kelkaj monatoj en germana urbeto mortis neblanka knabo en publika naĝbaseno; iom poste lia patrino asertis en bulvarda gazeto, ke mortigis lin dekstremaj gejunuloj. Tuj ĉiuj aliaj amaskomunikiloj kun abomeno distrumpetis tiun ĉi aserton, sen mem esplori la kazon, politikistoj tuj esprimis sian teruriĝon per draŝaj vortoj. La urbeto misfamiĝis ene de kelkaj tagoj kiel centro de novnaziismo, prokuroroj kaj polico devis denove esplori la aferon, sed la rezulto estis same klara kaj evidenta kiel post la unua enketo: la kompatinda knabeto mortis sen iu ajn ekstera influo, do neniu dronigis lin. Sed la reputacio de l’ civitanoj de tiu urbo estis detruita.

Tre ŝatata metodo de supraĵeco estas pluki el longa teksto aŭ parolado unu solan frazon, kiu izolite povas ricevi alian signifon ol ĝi havas en la kunteksto. Tuj post disvastigo en amaskomunikiloj aliaj reagas al tia frazo, foje ne el si mem, sed ĉar iu ĵurnalisto alvokas kaj demandas: “Kion vi diras pri tiu terura frazo?”. Kaj la demandito respondas, sen koni la fonon de la tuta afero. Tiel okazis — por resti en Germanio — kiam konservativa politikisto diris: “Mi fieras esti germano.”. Tuj verdula ministro denuncis lin, esti proksima al novnaziismo. El tio estiĝis ene de nur kelkaj tagoj akrega disputado pri la demando, ĉu germanoj, konsiderante la teruran historion, rajtas esti fieraj pri sia lando. Kvazaŭ Germanio ne havus pli gravajn problemojn, tiutempe ekzemple bovofrenezon kaj buŝ-hufan malsanon (aftozon).

Danke al televido

La evoluon al supraĵeco, kiel konate, ni dankas precipe al televido. Tiu ĉi plej efemera el ĉiuj amaskomunikiloj per la moviĝantaj bildoj malhelpas koncentriĝi sur informenhavo. El tio oni konkludis, ke necesas redukti informojn al “kernaj” enhavoj — pli ĝuste al malprofundeco, supraĵeco do. Krome oni reduktis “sekajn” temojn el politiko, ekonomio kaj socio favore al “facilaj” temoj el la jam menciita moderna vivo. Iom poste sekvis radiofonio, kiu pli kaj pli plenigis siajn programojn per muziko kaj babilado. Eĉ en seriozaj radioprogramoj hodiaŭ informelsendoj daŭras ofte nur tri minutojn, inkluzive de veterprognozo. Mi memoras, ke iam tiuj informelsendoj daŭris minimume 15 minutojn. Sed nun oni prezentas al ni la tutan mondon en tri minutoj. Tio ne eblas sen supraĵeco.

Tro longaj artikoloj

Fine la tendenco al supraĵeco kaptis ankaŭ revuojn, gazetojn kaj eĉ ĵurnalojn. La devizo estas “unu bildo eldiras pli multe ol mil vortoj”, kaj la pravigo de ekstrema koncizeco (t.e. supraĵeco) estas: homoj ne legas longajn artikolojn. Kaj preferas amuzon kaj distron. Sed tiaj asertoj ne fariĝas pli ĝustaj nur pro tio, ke oni daŭre regurdas ilin. Male, gazetaro, kiel malplej efemera el ĉiuj amaskomunikiloj, havus la ŝancon kompensi la supraĵecon de elektronikaj komunikiloj per fundaj kaj profundaj artikoloj.

Sed ekzistas signoj, ke ne malmultaj homoj ne plu kontentas pri supraĵeco. Plej banalaj televidprogramoj rapide perdas spektantojn. En Germanio, ekzemple, grandaj seriozaj ĵurnaloj ne nur ne perdis sed eĉ konstante gajnas abonantojn — malgraŭ ekstreme longaj artikoloj kaj malmultaj bildoj. Kaj inform-kanaloj en televido, kiuj tutdiurne raportas pri aktualaĵoj, trovis fidelan adeptaron.

Kiam antaŭ kelkaj jaroj en Germanio kiel unua stacio (duonŝtata) Bavara Radio enkondukis pure informan programon, la cetero de la lando ridis pri la frenezaj bavaroj. Hodiaŭ tiu programo estas unu el la plej aŭskultataj. Germanaj eldonejoj ĵus komunikis, ke post jaroj de stagnado nun denove libroj estas multe vendataj — eĉ al infanoj kaj junuloj. Do supraĵeco eble tamen ne plu super ĉio?

Stefan Maul

INTERNACIA KOMERCO

Inkotermoj

En la rubriko “Libroj” en MONATO 2001/3 aperis komentario pri Inkotermoj fare de Bruno Flochon. Mi kiel unu el la prizorgintoj dankas lin pro la preciza, fakula prezento. Mi tamen estas iom skeptika pri lia profetaĵo, ke “kampanjo por diskonigi Inkotermojn okazas nuntempe en Usono, kaj ni povas esperi, ke tiu ĉi versio estos vere uzata tutmonde”.

En Usono praktikiĝas alia regularo nomata Usonaj fremdland-komercaj difinoj (“Revised American Foreign Trade Definitions”). Jen kion s-ro Flochon kompreneble bone scias. Mi nur volus doni iom da klarigo por laikoj.

Strange, ili estas parto de la tiel nomata Unuigita komerca kodo (“Unified Commercial Code”). Strange ĉar, kvankam ili estas leĝaj, ili ne estas devigaj: ili fariĝas devigaj nur kiam ili estas enkorpigitaj en individua kontrakto. La anglosaksa jursistemo, kontraste al la kontinent-eŭropa, havas tiajn unikaĵojn. Kial “unuigita”? Ĉar Usono estas vere neunuigita lando, federisma, tiel ke komerca kodo diferencis de ŝtato al ŝtato, komponanta la nordamerikan “Union”. Tio ne estas tre efika en komerco, kie estas postulata efikeco antaŭ ĉio. Ŝtatoj do unuformigis sian kodon laŭ interkonsento.

Tiamaniere, Usono estas preskaŭ la sola lando, kie la Inkotermoj ne regas, ĝuste kiel ĝi estas preskaŭ la sola lando, kie la metra sistemo renkontas persistan reziston. Ĝiaj tre potencaj Usonaj Komercaj Reprezentantoj estas konataj kiel harditaj negocantoj. Onidire (povas esti apokrife) ili asertis ke la japana lingvo estas nedoganimposta bariero. Povas okazi ke la Inkotermoj estus deklaritaj de ili kiel nedoganimposta bariero starigita de la eŭropanoj kaj azianoj.

En realo tamen tiu ĉi esceptiĝo ne kaŭzas praktikan obstaklon. Plej multaj difinoj estas similaj. La sola granda malsimileco estas nur unu: la FOB laŭ la usona regulo signifas FCA de la Inkotermoj. Nome, kiam neusonanoj diras “FOB Nov-Jorko”, ĝi signifas, ke la vendanto liveras la varon sur la ŝipo ekveturonta el la haveno de Nov-Jorko, dum usonanoj komprenas, ke la vendanto transdonas la varon sur vagono sidanta en unu el la du fervojstacioj de Nov-Jorko aŭ sur kamiono en la loko interkonsentita inter la kontraktantoj. Se ni inkotermuloj volas diri en la usona lingvo, kion ni komprenas sub FOB Nov-Jorko, ni nur devas diri “FOB ŝipo (‘FOB vessel’) Nov-Jorko”.

YAMASAKI Seikô

Poezio

Vere estas netolerebla perdo la manko de poezipaĝoj en MONATO. En pasintaj jaroj troviĝis multaj legindaj poemoj en la revuo. Ni petas vian atenton pri tiu afero kaj deziras, ke estonte la revuo denove aperigu esperantajn poemojn.

Abbas MOMENY, Irano

N.d.l.r.: Kompreneble, la revuo dependas en tiu afero de poetoj kaj verkistoj. Ĉiuokaze la rubriko POEZIO daŭre ekzistas. Nur mankas kontribuaĵoj.

KRIMADO

Bando-lando

Aktuale en Nord-Irlando aktivas 78 krimulaj bandoj, laŭ raportoj en amas-komunikiloj. Kelkaj bandoj estas ligitaj al politikaj grupoj lojalismaj (“porbritaj”) aŭ respublikismaj (“porirlandaj”). Laŭŝajne tamen la plimulto konsistas el nepolitikaj “ordinaraj” krimuloj, kiuj i.a. kontrabandas, neleĝe transportas bestarojn, trompas, mutilas kaj murdas.

IRL

AFTOZO

Tro da demandoj, maltro da solvoj

Laŭ Tony Blair [teŭni blea], la ĉefministro, la krizo estas regata; tamen daŭre mokas senpovajn politikistojn la natura mondo — ĉi-foje en la formo de afta febro, kiu pli kaj pli afliktas Brition (kaj ne nur). Ĉiuvespere, en televidaj novaĵoj, milionoj da britoj vidas la malveron de ministraj asertoj: bienistoj, nun finfine helpataj de armeanoj, bruligas siajn bestojn — siajn ŝafojn, ŝafidojn kaj bovojn. Amase. Kaj poste elfosas enormajn tranĉeojn, en kiujn per buldozoj ili ŝutas la kadavrojn, kies alumet-specaj kruretoj siluetiĝas kontraŭ ĉieloj funebrigataj de la fumo de sennombraj ŝtiparoj. Ĉi-jare en la brita kamparo forestas printempo. Sezonas nur senespero. Kaj atendado. Ĝis la veterinaro venas kaj konfirmas: “Mi bedaŭras, sed ankaŭ via brutaro ...”

Tiuj, kiuj vivas en aŭ apud la kamparo, sciis ekde la unuaj tagoj, malgraŭ la — kio? optimismo? naiveco? trompemo? — de politikistoj, ke normaleco estas nuligita. Tuj videblis — teorie por ne disvastigi ĉi tiun modernan peston — baritaj kamparaj padoj en regionoj mejlojn for de la unuaj kazoj; afiŝoj minacantaj vaguntojn per monpunoj ĝis kvin mil pundoj; ĉe bienaj kradpordoj krude kaj haste desegnitaj ŝildoj kun devizo “Ne eniru” kaj matoj trempitaj en desinfektaĵo. Tamen vanas matoj. La febro ja eniras. Eniras kaj eniradas. Aftoza febro respektas nek afiŝojn, nek desinfektaĵojn, nek politikistojn. Ĝi atakas — tion tro malfrue konstatis Blair — gerile, spitante la rimedojn de alte evoluinta, alte ekipita ŝtato. En situacio tia la sola certeco estas necerteco: se ne, kiel klarigi la konfliktajn konsilojn de tiel nomataj fakuloj — medicinistoj, veterinaroj, agrikulturistoj?

Faktoj aŭ famoj?

Ekzemple: neniu komprenas, povas klarigi la devenon de la epizootio. Kelkaj kulpigas bienistojn, kiuj transportas bestojn al foiroj kaj buĉejoj en foraj partoj de la lando por havigi al si plej favorajn prezojn (tiel disvastigante la febron). La bienistoj kulpigas politikistojn, kiuj por ŝpari monon dum la 90aj jaroj fermis malgrandajn regionajn buĉejojn. La politikistoj kulpigas superbazarojn, kiuj profitocele ekspluatas kaj premas bienistojn. Dume la bulvardaj gazetoj ne scias, ĉu kulpigi la Eŭropan Union — aparte la komunan agrikulturan politikon — aŭ infektitajn nutraĵo-restaĵojn importitajn el Suda Afriko (aŭ kontraŭleĝe akiritajn de ĉina restoracio) kaj donitajn al porkoj ĉe bieno en nord-orienta Anglio. Faktoj aŭ famoj: kiu scias?

Same konfuzaj restas respondoj al eĉ plej bazaj demandoj. Ĉu fakte tiu ĉi morbo sufiĉe gravas por pravigi mortigon de miliono da bestoj? Pretendas kelkaj (kaj neas aliaj), ke afliktitaj ŝafoj kaj bovinoj, post kelkaj malagrablaĵoj, resaniĝas: la bestoj ŝajne ne tiel grasas kiel antaŭe (kaj do liveras malpli da profitoj), sed ĉu ne vivo — tiel la argumento — preferindas kontraŭ morto? Kaj plie: en Britio la tiel nomata agro-industrio valoras nur 2 % de la nacia ekonomio (kompare kun 10 % rilate al turismo agonianta pro limigata alirebleco al kamparaj, do feriaj regionoj): ĉu ne pli saĝe permesi al aftozo laŭvole, laŭnature, faligi kaj falĉi? Tiel laŭdire superfluus mortigo de ankoraŭ sanaj bestoj — pafitaj por krei senbestajn zonojn ĉirkaŭ afliktitaj regionoj, por ke ne infektiĝu, unu post la aliaj, najbaraj kaj apudaj gregoj. Sed — bizare — ankoraŭ ne estas deviga la amas-mortigo de sanaj bestoj en la sekureco-zonoj: decidu unuopaj bienistoj. Ĉiaokaze la politiko senefikas: aftozo laŭdire — oni ankoraŭ ne certas — portatas de birdoj, kamparaj bestetoj, aŭ eĉ de la ventoj. Tiel ĝi transsaltas bienojn.

Pejzaĝo prihimnita

Kaj kio pri vakcino? Britio ankoraŭ ne uzas ĝin. La registaro dum la unuaj semajnoj forte kontraŭis vakcinon: vakcinitaj bestoj ne eksporteblas (kaj do ekonomie senvaloras), ĉar — laŭ la ministroj — ili tenas en si la malsanon. Plue: fakuloj montris sin tute nekapablaj interkonsenti pri la efikeco de vakcino. Sed kvin semajnojn post la komenco de la krizo la registaro — finfine — ekkonsideras vakcinon. Opinio-ŝanĝo, kiu plaĉas aparte al bienistoj en la pitoreska Laga Regiono, kiuj timas, ke sen vakcino la duonsovaĝaj tieaj montaraj ŝafoj ĉiuj pereos — ŝafoj nomataj ‘montaj bienistoj’, ĉar, manĝante, ili nature prizorgas sian medion: herbon, arbustojn, arbojn. Do pereos ankaŭ — tiel la prognozoj — nun tradicia, ŝatata montara pejzaĝo prihimnita de anglaj poetoj kiaj Wordsworth, Coleridge kaj Shelley.

Tamen oni ne tro emociiĝu. Oni ne histerie reagu — eĉ se oni disponus la rimedojn — kiel kronprinco Charles [ĉalz] aŭ la Duko de Westminster [ŭéstminsta], la plej riĉa terposedanto en Britio, kiuj donacis centmilojn da pundoj al “suferantaj” bienistoj. Neniom, parenteze, ili donacis al elpostenigitaj karboministoj, ŝtal- aŭ aŭto-laboristoj. Estu savitaj la bienoj — diablen la fabrikoj! Daŭre okupas la kamparo en la mensoj de britoj simpligitan, idilian lokon: forgesite estas, ke ankaŭ agrikulturo estas industrio foje kruela, sendube ekspluatema kaj certe profitocela. Bienistoj, kiuj ĉiuvespere en la televido prilamentas la sorton de siaj bestoj, kutime senpripense, senskrupule forsendas ilin al buĉejoj kaj al morto. Bieno-bestoj ekzistas ne por ornami la paĝojn de infanaj libroj (aŭ la konsciojn de princoj kaj dukoj), sed por esti breditaj, buĉitaj, brogitaj kaj finfine buljonigitaj.

Kaj, meze de konfuzo, konflikto kaj ĥaoso, nepras perspektivo. Perspektivo, kiu memorigas, ke kvin semajnojn post la eltrovo de la malsano, pereis pro afta febro aŭ ties konsekvencoj nur 1,3 % de la tuta bien-bestaro en Britio; ke estas afliktataj nur 0,3 % de la brita bienaro. Krizo, jes; katastrofo, jes: sed eble la plej granda krizo, la plej granda katastrofo konsistas el tio, ke — spite al spertuloj — neniu klare vidas kialojn, neniu klare vidas konkludojn.

Paul GUBBINS

Dume ... kiel regas irlandanoj?

La Irlanda Respubliko troviĝas en alarm-stato post malkovro de la unua kazo de aftozo en regiono apud la landlimo kun Nord-Irlando. La morbo jam estigas perdojn ne nur inter bienistoj, sed ankaŭ inter hotelistoj kaj aliaj, kiuj vivtenas sin pere de turismo. Tra la tuta lando kunvenoj, sportaj eventoj, ĉeval-vetkuroj kaj aliaj spektakloj — eĉ, laŭ la radio, “virinaj te-rondoj” — estas nuligitaj. Pro tio minacas senlaboreco: laŭ gazeto “de hotelkuiristoj ĝis cirkaj leon-dresistoj”. La rimedoj kontraŭ la febro estas verŝajne la plej severaj en Eŭropo. Ĉi-jare senprecedente ne okazis tradiciaj paradoj en la nacia tago de Sankta Patriko.

IRL

KROATIO

Lagoj de Plitvice

Unu el la tuttagaj ekskursoj de la 86a UK en Zagrebo celos la nacian parkon “Lagoj de Plitvice” [plítvice], kiu situas je 139 km sude de Zagrebo. Ĝi facile atingeblas, ĉar ĝi troviĝas tuj apud la vojo, kiu ligas la kroatan ĉefurbon kun la ĉemara regiono Dalmatio.

La parko etendiĝas sur areo de 295 km2 en la orienta parto de la montara kaj arbarriĉa regiono Lika, en kiu elstaras la montoj Mala Kapela kaj Plješivica. La plej alta pinto (1280 m) de Mala Kapela estas ankaŭ la plej alta pinto de la lagoj de Plitvice. Kvankam la parko estas je nur 80 km for de la Adria maro, en ĝi tamen regas kontinenta klimato, ĉar la Velebit-montaro (kun plej alta pinto 1757-metra kaj longeco de 145 km) disigas tiun regionon de la maro.

En la lagoj de Plitvice oni ĝuas freŝecon, belecon de lagaj kaj vegetaĵaj koloroj, vidindaĵojn de bruaj kaj ŝaŭmaj akvofaloj kaj kaskadoj ... La okuloj de vizitantoj ripozas, rigardante la verdaĵon de arbaroj — koniferaj kaj alifoliaj, de arbustoj, herbejoj kaj floroj. Videblas papilioj samkiel aŭdeblas pepado de multaj birdoj (140 specioj en la parko). Eblas piediri laŭ la 8200 metrojn longa lagozono (kune kun la limoj de kelkaj golfetoj ĝi longas 9050 m), sed oni povas veturi per elektra trajneto certan distancon de la vojo ĉirkaŭ la lagoj kaj gajni pri la parko ĝeneralan impreson, kiu ofte restas la plej grava! Fakte oni proklamis la lagojn de Plitvice Nacia Parko en 1949, kaj ĝi estis enskribita en la UNESKO-listo de monda kulturheredaĵo en 1979.

Unikeco

La nacia parko “Lagoj de Plitvice” estas unika, ĉar ĝi prezentas eksterordinaran fenomenon de kalkŝtona hidrografio: 16 lagoj kaj multaj lagetoj situas kaskade kaj estas kontinue ligitaj kun akvofaloj. La diferenco de alteco inter la plej supra lago kaj la komenco de la rivero Korana kiel fino de la laga sistemo estas 156 m. La lagoj dividiĝas je supraj kaj subaj. La geologia strukturo de iliaj fundamentoj estas tute malsama: la supraj lagoj formiĝis sur mildaj larĝiĝoj de dolomitoj, kaj la subaj en kalkŝtona kanjono, kie la majesta akvofalo Sastavci transformiĝas kaj plu fluas kiel la rivero Korana. Ĝi forlasas la lagojn, en la unua parto de sia fluejo, estigante kvar kaskadojn.

La laga sistemo funkcias enkadre de biologi-dinamika procezo, kaj nome: la pluvakvo, kiu fluas tra la supraĵa tertavolo akiras karbondioksidon, acidiĝas kaj solvas la karstajn fundamentojn — dolomito kaj kalkŝtono. Pere de specialaj specioj de algoj kaj muskoj la kalcia kaj magnezia karbonato sedimentiĝas en formo de kristaletoj. Tiuj lastaj gluiĝas al la muko, sekreciata de bakterioj kaj unuĉelaj algoj, estigante apartajn ŝtonsedimentojn, nomatajn travertino. Se oni rigardus la muskokurtenojn, en kiuj tra travertinaj barieroj trairas akvo, oni rimarkus, ke la muskokreskaĵoj estas verdaj kaj molaj, plejparte sen travertino. La lastjaraj muskokreskaĵoj estas travertinaj, kaj pli maljunaj muskoj estas flavetkoloraj kaj tute ŝtoniĝintaj. Tiel kristaletoj amasiĝas kaj kreas travertin-formaĵojn, kiuj estigas barierojn, kanalojn, akvofalojn kaj kaskadojn. Tiu plantdevena travertino estas unikaĵo de la lagoj de Plitvice. Kristaletoj kovras ankaŭ la fundon de subaj lagoj, pro kio povas ekzisti lagoj sur poreca fundo kalkŝtona.

El la supraj lagoj la unua kaj plej alta estas lago Proŝĉansko (636 m super la marnivelo, surfaco 0,68 km2, profundo 37 m). La supraj lagoj finiĝas per multnombraj lagetoj, kiuj kune nomiĝas Burgeti. La meza, plej granda kaj plej profunda lago estas Kozjak (534 m super la marnivelo, surfaco 0,83 km2, profundo 46 m), meze de kiu kuŝas insuleto Stefanija. Proksime al tiu insuleto veturas ekologia elektroŝipo por vizitantoj. La akvo el Kozjak falas en la subajn lagojn kaj de tie ĝi trairas tra la granda akvofalo Sastavci al la kanjono de la rivero Korana, situanta je 483 m. Tra la akvofalo Sastavci en la riveron Korana enfluas ankaŭ la rivereto Plitvica, trapasante tra la 76 metrojn alta akvofalo.

El la kalkŝtona fundamento dekoj da riveroj enfluas en la lagojn. Plej konataj el ili estas Matica (konsistanta el la Blanka kaj Nigra riveroj); rivereto Rijecica, rivereto Plitvica kaj multaj subteraj riveretoj, inter kiuj iuj ne apartenas al la parko.

Grotoj

Al la naturvaloro de la nacia parko apartenas ankaŭ speleologiaj fenomenoj. En la areo de la supraj lagoj ekzistas la travertina bariero Labudovac. Trairinte tra ĝi, la fluanta akvo ŝanĝas sian direkton. Tie estas multaj grotoj kaj duongrotoj, nomiĝantaj “Grota ĝardeno”. Tamen la plej multaj grotoj troviĝas en la kalkŝtona parto de la parko, t.e. ĉirkaŭ la areo de la subaj lagoj.

La plej granda groto estas Golubinjaĉa, longa je 165 m. Ĝi havas du grandajn truojn, altajn respektive 24 kaj 46 metrojn. En la groto ekzistas elĉizita ŝtuparo el 230 ŝtupoj. Specialaĵo de la nacia parko estas grotoj el travertino, estiĝintaj sub la akvofaloj. Multaj el la grotoj sur la parka areo ne atingeblas, kaj iuj el ili ne plu viziteblas pro ŝanĝo de la akvodirekto. Multaj el la grotoj estas loĝejoj de vespertoj.

Arbaroj

Pli ol tri kvaronojn de la parko okupas bone konservitaj arbaroj. Inter 400 kaj 1280 m super marnivelo ekzistas 11 arbaraj sektoroj. La arbaroj funkcias kiel protekta zono ĉirkaŭ la lagoj. Ĝi reguligas la klimatajn kondiĉojn, ebligas vivon kaj disponigas kaŝejon al multnombraj ĉasbestoj, krome purigas la aeron kaj malhelpas tererozion. Tiu zono influas la dislokiĝon de pluvakvoj kaj la abundecon kaj stabilecon de la fontoj. La plej multnombra arbo estas la fago, kiu okupas 73 procentojn de la arbara areo; la abioj — 22 procentojn. Inter aliaj arbospecioj, menciindas aceroj, kverkoj ktp.

La plej bone konservita arbarparto troviĝas en la nordokcidenta angulo de la parko, nome en la praarbara rezervejo “Čorkova uvala”. Tie ĉi sur areo de 80 hektaroj estas netuŝita praarbaro, konsistanta el fagoj kaj abioj. Ĝi estas leĝe protektata kiel arbara rezervejo.

En la arbaro vivas bestoj, el kiuj menciindas brunaj ursoj kaj lupoj. Ĉi tie vivas ankaŭ la rara kaj protektata lutro, kaj ankaŭ sovaĝaj katoj, musteloj, meloj, kapreoloj, cervoj kaj aproj.

La riveretoj de Plitvice riĉas je fiŝoj (ĉefe trutoj, eĉ ties kalifornia specio) kaj je kankroj.

Satĝuinte naturbelaĵojn, agrablan birdpepadon kaj bonodorojn, oni povus viziti surloke bonajn restoraciojn kaj manĝejojn por gustumi gastronomiajn specialaĵojn kaj trinki bonkvalitajn vinojn.

Mirjana ĴEĴELJ

ĈINIO

Dekono de la familioj baldaŭ aĉetos aŭton

Decembre de 2000, en pli ol 20 urboj grandaj kaj mezgrandaj, la Ĉina Konsumanta Asocio faris enketon pri aŭtoj kaj familioj. En ĉiu urbo la asocio elektis 500 enketotajn familiojn kaj petis ilin detale respondi al la donita demandilo. La rezulto de la enketo aperis en pluraj gravaj ĵurnaloj en la komenco de februaro.

La asocio esperas ke per la rezulto produktantoj kaj komercantoj de aŭtoj informiĝu pri la ŝanĝiĝoj de la ĉina aŭtomerkato dum la venontaj kvin jaroj.

Multaj senaŭtuloj havas konduklicencon

Anticipe oni difinis ke inter la 500 enketotaj familioj 100 estas aŭtohavaj kaj 400 senaŭtaj. 81 % de la demanditaj personoj aĝas ne super 45 jaroj. La enketo montris ke, ĉar inter la senaŭtaj konsumantoj 31 % jam havas konduklicencon, en la ĉina aŭtomerkato estas kaŝita granda latenta forto.

Inter la enketitaj familioj tiuj, kiuj pretigis sin aĉeti aŭton en 2001 okupas dekonon. 16 % planas aĉeti aŭton en 2002, 70 % de 2003 ĝis 2005. El tio videblas, ke dum 2005-2010 en Ĉinio okazos la alta tajdo de privata aĉeto de aŭtoj.

Al la demando pri la origino de la aĉetota aŭto, 13 % deklaris emi posedi aŭton produktitan de Ĉinio. Ju pli demanditoj estas malgrandaĝaj, des pli ili preferas aŭton importitan. Rilate al koloro kaj tipo, plejparto opinias ke aŭto devas esti oportuna al praktika vivo. 55 % de la aĉetontoj preferas dupordan limuzinon. La ŝatataj koloroj laŭvice estas nigra, blanka, ruĝa, grizflava, blua kaj malhelverda.

Kostoj gravas

Kiam oni aĉetas aŭton por familia uzado ĉefe estas konsiderataj prezo, servado post vendo, benzinkonsumo kaj fabrikmarko. Nur 38 % ne volas pruntepreni monon de banko por aĉeti aŭton. 89 % el la enketitoj, kiuj havas aŭton, estas kontentaj aŭ principe kontentaj pri sia aŭto. La kritikoj ĉefe koncentriĝas je benzina ekonomieco, komforto kaj prilabora precizeco.

La prezo de aŭto kaj la kromaj kostoj estas granda malhelpo al la disvolviĝo de la aŭtomerkato. 73 % ne tro kredas la informojn de la aŭtoreklamo, ĉar ĉinaj komercistoj ofte teksas mensogojn por beligi siajn varojn. Nuntempe, la plej ŝatata ĉina marko estas Santana, de Ŝanhaja Aŭtofabriko.

MU Binghua

ĈINIO

Qinghai-Tibeta fervojo konstruota

Antaŭ nelonge la ĉina registaro oficiale sankciis konstruon de la Qinghai-Tibeta fervojo. La komenco de la laboroj okazos laŭplane en la dua duono de 2001.

La fervojo situos sur la Qinghai-Tibeta altebenaĵo kaj longos pli ol 1100 kilometrojn. Ĝi komenciĝos en la urbo Eermu en Qinghai-provinco kaj kondukos norden ĝis Lhasa, ĉefurbo de Tibeto. Ondante laŭ topografio, la linio devos serpentumi tra altaj montaroj kaj trans danĝeraj riveroj. Ĉar la altebenaĵo estas meznombre 4000 metrojn super la marnivelo, la fervojo efektive troviĝos sur la monda tegmento.

Malfacilaĵoj neimageblaj

Tibeto estas la unusola ĉina regiono sen fervojo. Sekve, la malfacilaĵoj de la konstruado estas vere neimageblaj. Oni diras, ke la grandeco estos same malofta en la mondo kiel tiu de la Granda Muro.

Finkonstruite, la linio plibonigos la trafikeblojn kaj multe akcelos la ekonomian disvolviĝon de la naciminoritataj regionoj en Tibeto kaj Qinghai-provinco. Por la ĉina registaro la fervojo havas gravan politikan, ekonomian kaj strategian signifon.

Maltrankvilo pro frostinta tertavolo

La nova fervojo nepre trapasos vastan regionon kun dikega frostinta tertavolo. Fakuloj en- kaj ekster-landaj faris kaj faras sinceran konsilon ne komenci la konstruadon antaŭ ol solvi la problemojn kiujn tiu tavolo kaŭzos. Tial multaj personoj vole-nevole dubas pri la fina sukceso de tiu kuraĝiga konstruado.

MU Binghua

LITOVIO

Pinoj mortas

Laŭ litovaj naturprotektantoj pinarbaroj de suda Litovio povas sperti ekologian katastrofon pro invado de 3-4 cm longaj raŭpetoj de pinaj papilioj. Spertuloj el la departemento de arbaroj kaj protektataj teritorioj asertas, ke tiuj estas la plej danĝeraj parazitoj de pinaroj en Litovio. Unu papilia femalo printempe ovumas sur pinaj pingloj ĝis 300 ovetojn. Post du semajnoj la raŭpetoj komencas ronĝi novajn pinglojn, burĝonojn, stolonojn. Kiam la raŭpoj multiĝas (ili evoluas rapidege), ili nutras sin ankaŭ per malnovaj pingloj. Kaj la pinoj mortas.

Forstistoj konstatis, ke nur en julio 2000a la parazitoj mortigis la pinaron sur ĉirkaŭ 33 000 ha, do kvaroble pli ol dum la antaŭa jaro. Ekstermi ilin per insekticidoj kostus ĉirkaŭ 800 000 eŭrojn. Sed mono por tio mankas. Interalie dum la soveta periodo mono por insektomortigiloj sufiĉis, tamen pro tiamaj ne specialigitaj kemiaĵoj pereis ankaŭ utila faŭno.

Iuj naturprotektantoj opinias, ke ne estas necese batali kontraŭ la invado de parazitoj, ĉar post certa tempo la naturo mem solvos la problemon per animaloj, manĝantaj la raŭpojn. Iliaj malamikoj estas muŝoj, taĥinoj, brakonidoj, insektoj de iĥneŭmona svarmo, ceteraj virusoj. La raŭpojn atakas ankaŭ mikozaj malsanoj, pluraj birdoj, formikoj kaj aliaj animaloj. Tamen forstistoj estas certaj, ke ne eblas prokrasti la defendadon, ĉar la pinaj parazitoj konkeras novajn areojn.

LAST

Helikopteroj disĵetas biologiajn preparaĵojn sur la arbarojn

ASTRONOMIO

Du strangaj planedsistemoj

G. Marcy kaj P. Butler, usonaj astronomoj, malkovris ke du konataj planedsistemoj ekster nia galaksio havas ne po nur unu sed po du planedojn.

Unu el la du sistemoj orbitas ĉirkaŭ stelo, similgranda kiel nia Suno, 123 lumjarojn malproksime de ni, en la konstelacio Serpento. La pli frue ekkonita planedo el gaso estas simila al nia Jupitero, sed ĝia maso estas sepoble pli granda. La nove trovita planedo estas vera giganto: ĝia maso estas dek-sepoblo de tiu de Jupitero. Mem Marcy kaj Butler deduktis, ke maso de planedo ne povas esti pli granda ol dek-trioblo de tiu de Jupitero, ĉar super tiu maso jam povas starti la fuzio de deŭterio, kaj tiam anstataŭ planedo jam temas pri bruna nano. Tamen tiu ideo estas forĵetenda, ĉar ĝi orbitas tro proksime al kaj la stelo kaj la alia planedo, laŭ vojo tute simila al tiu de planedo. La unua havas rivolutempon de 58 tagoj, ĝia meza distanco de ĝia suno estas 0,3 astronomiaj unuoj (= Suno-Tero-distanco). La nove trovita rivoluas dum ĉ. 4,7 jaroj. Ambaŭ havas tre ekscentran orbiton.

La alia planed-duopo orbitas ĉirkaŭ pala ruĝa nano, je distanco de 15 lumjaroj de ni, en la konstelacio Amforo. La du planedoj orbitas laŭ resonancaj vojoj; dum respektive 60 kaj 30 tagoj ili faras unu rivoluon. Iliaj elipsaj orbitoj — pro la strikta gravita interefiko konekse kun la preciza proporcio 2:1 de la rivolutempoj — geometrie rilatas unu al alia kiel rusaj lignopupoj de tipo unu en la alia. Tio kaŭzas specialan ŝanceladon de la suno, kaj surbaze de tio oni povis trovi la duan planedon. La masoj estas respektive 0,5- kaj 1,8-obloj de tiu de Jupitero. Ilia suno estas la plej malgranda stelo (ĝis nun) pri kiu ni scias ke ĝi havas planedo(j)n.

OH

Por spiritlegaĵemuloj

August Vermeylen (1872-1945) estis flandra verkisto, kies verko De wandelende Jood (La migranta judo) unue aperis en 1906. Mi antaŭ nun ne konis ĉi tiun verkiston, kaj legante la verkon mi malfacile kaj nur iom-post-iom sukcesis kompreni ĝian karakteron. La unua ĉapitro, “Ahasvero kaj la Nazaretano” impresis min kvazaŭ teksto uzita de Cecil B. DeMille por unu el ties konataj biblispektaklaj filmoj. Kun siaj grandnombraj anakronismoj, superaktivaj rolantoj, kaj intrigo malfidele bazita sur la evangelioj en la Biblio, mi demandis min, ĉu mi senintence akceptis recenzi ian religian propagandan broŝuron. La “Nazaretano” evidente estas Jesuo; pri Ahasvero mi devis serĉi mian memoron, kaj poste enciklopedion, por trovi, ke tiu estis la nomo de ulo en rakonto “Kurze Beschreibung und Erzählung von einem Juden mit namen Ahasverus” (“Mallonga priskribo kaj rakonto pri judo kun la nomo Ahasverus”) aperinta en 1602. La nomo poste aperis en diversaj rakontoj kaj legendoj, kiel tiu de judo en la tempo de Jesuo, kiu mokis Jesuon kaj neniam mortis sed vagadas la teron ekde tiam. Nu, ĉi tiu unua ĉapitro priskribas la proceson kontraŭ kaj ekzekutiĝon de Jesuo, laŭ la vidpuntko de Ahasvero.

Ĉapitro du estas titolita “Ahasvero survoje al la infero”. Ĝia enhavo memorigis min pri diversaj legendoj pri fremdaj popoloj, troveblaj en antikvaj grekaj kaj romiaj verkoj: tribo en Afriko, kiu lasis sin regi de arbarpavianoj; pedikhomoj, kiuj vivas nudaj en valo kaldronforma, k.s., k.s.. Post tio la enhavo similas iomete al Infero de Dante. La lasta frazo en la ĉapitro diras: “Kaj plej terure estis al li, ke super tiu Infero ploras pro li la okuloj de Kristo.” Ĉu do ja vere temas pri propaganda religia verko, kiu celas teruri la leganton pri vivo en la Infero pro malakcepto de Kristo?

Unuavide, la titolo de la tria ĉapitro ŝajnis konfirmi tiun konkludon: “Ahasvero survoje al la ĉielo”. En tiu tria ĉapitro ni renkontas sanktulon, maljunan ermiton loĝantan en arbaro, kiu penas konvinki Ahasveron pri ia speco de mistikismo: “Se vi nur supozas ke Dio estas, vi povas do trovi nenion alian. Li estas la Nenomebla Lumo. Kiel ĉiuj flamoj supren saltas, tiel ankaŭ via animo povas nur sori al la Lumo.” Nu, tian mistikismon mi ofte trafis en mezepokaj libroj, el kiuj pluraj estas plu popularaj nuntempe inter multaj religiuloj. Evidente, la rakonto ne temas pri kutima propagando kristana. La nuntempaj evangeliistoj neniel urĝas mistikismon. La ĉapitro kulminas per vizio de Kristo, kiu “disverŝis la sangon el la aperta brusto ĉielen kaj super ĉiujn” kaj finas la ĉapitron tre longa frazo: “Ankoraŭ unu momenton Ahasvero aŭdis la orgeneskan tondradon de la Keruboj kaj Serafoj en la lumo, — guto da sango de Kristo falis sur lian koron kiel fajra roso, kaj la krusto krevis, lia koro disfendiĝis, kaj brak-etende li falis sob, al la sufero kaj la necerta krepusko, malbenita, disŝirita, sed plene malferma de amo.” Iom romkatolika versio de mistikismo, mi pensis, verŝajne multe influita de, sed neniel bazita sur, Paradizo de Dante.

Tamen la kvara ĉapitro tre surprizis min. Ĝia titolo “Ahasvero inter la homoj” supozigis al mi, ke mi legos pri agado de Ahasvero dum li proklamas siajn sanktan vizion kaj sperton al la homaro. Sed efektive la enhavo estas tute alia. Ahasvero fariĝas simpla laboristo, tre simpla laboristo, kiu travivas la misfortunon de la laborista klaso. La malsato, la malsano, plena mizero, duonsklaveco. Kaj senĉesa vagado, dum kiu Ahasvero — kaj ni — serĉadas la veron. “Li pensis pri ĉio okazinta, — pri la kantado de la anĝeloj en la eterna aŭtoro, pri la kantado de la sireno en la arda obskuro, — sed sen bedaŭro, sen pento; ili ĉiuj estis voĉoj kiuj eĥis en la voĉoj de la granda revo, kiun li antaŭsentis sed kiu, plimaturiĝanta sen fino, ne estis revo ...Tiam ili kune ekmigris en tiun mondon: ĉar la Vaganto sciis, ke vagi li devas, kun gaja animo, kaj ke nenio estas pli sana ol tia vagado ... Tiel ili iris, perlaborante sian panon iel-tiel, renkonte al nova batalo por la vivo, al novaj suferoj kaj novaj kulminoj, — tiel ili ankoraŭ iras, kaj kio estos la lasta kulmino kaj la fino de la vojo, tion feliĉe neniu povas rakonti.” Per tiuj vortoj la verko finiĝas.

La malantaŭo de la kovrilo de la broŝuro diras ke La migranta judo havas aŭtobiografian nuancon. Evidente, nuancon de internaj travivaĵoj de la aŭtoro. Kaj verŝajne pro tio, tiom forte impresas la vivideco de la enhavo en ĉiu el siaj ĉapitroj.

Libro de propagando la verko ne estas. Nek filozofiaĵo ĝi estas. Nek, evidente, de konkretaj travivaĵoj. Pli ĝuste, eble, ni komprenu ĝin kiel ian modernan “Dia komedio”-n, ne bazitan sur tiu de Dante (ĉ. 1310-1314), sed multe influitan de ĝi. Ĝi havas ankaŭ alegorian karakteron, similan al tiu de La progreso de la pilgrimo de Bunyan, (eldonita en 1678, verkita laŭ la angla puritana skolo); tamen, laŭ mia opinio, La migranta judo estas multe pli bone verkita, kaj multe pli animtrafa ol la verko de Bunyan. Se mi ĝuste detektivis inter la multaj aludoj en La migranta judo, ĝia fono estas la deknaŭjarcenta romkatolikismo, aŭ spirita sinteno tre simila al tiu.

Do: bone verkita, kaj por spiritlegaĵemuloj tre rekomendinda libro. Ne tiom pensiga, kiom sentiga.

Unu malgranda protesto pri la traduko: min ĝenis la abundaj piĉismoj (deale, -ed-, erst, forsin, hilo, -im-, nelge, ste, tras, kaj aliaj); ankaŭ “ma” (= sed), kaj diversaj aliaj revizioj de la Esperanta vortaro.

Aliflanke, la tradukinto kelkfoje faris bonan stilan variadon inter mal-vortoj kaj iliaj anstataŭaĵoj, kvankam evidentas, ke li preferas plej ofte eviti mal-vortojn. Tamen, la stilo de la traduko estas vigla kaj bona, tre malofte riproĉinda. Do, kiel la enhavo de la verko mem, ankaŭ la tradukaĵo plaĉas aŭ malplaĉas laŭ onia subjektiva prefero.

Donald BROADRIBB

August Vermeylen: La migranta judo. Eld. Flandra Esperanto-Ligo, Antverpeno, 2000. 71 paĝoj vinktitaj. ISBN 90 71205 90 8. Prezo ĉe FEL: 8,00 EUR + afranko.

Burleska tribunalo

Mi ne certas, ĉu la komentoj de Igarasi Takeo pri la “Internacia tribunalo de virinoj pri militkrimoj” (MONATO 2001/4, p. 6) ŝokas aŭ simple deprimas min. Estas tro facilanime, senvalorigi kiel “burleskaĵon” aŭ “neaŭtentikaĵojn” tiajn klopodojn de “internacia tribunalo” prilumi pasintajn krimojn. Kaj malfacilas eviti la konkludon, ke tiel taksas Igarasi ĉefe pro tio, ke al li malkomfortas la ideo, ke multo en la akuzoj pri militkrimoj tamen veras. Jes ja en multaj landoj kaj epokoj okazis teruraĵoj, sed ne ĉie samgrade, kaj bagateligi iujn krimojn pretekste, ke ili ne estis unikaj, ne estas bona vojo al pli justa kaj homrespekta mondo. Ankaŭ mistifis min en tiu afero la komparo kun kortumo en mezepoka Eŭropo, ĉar tiu internacia tribunalo kunvokita de neregistara organizaĵo havas por mi malmulton mezepokecan kaj estas male tre moderna formo de defendo de homaj rajtoj. Kaj se Igarasi celas, ke tiu tribunalo estas mezepokeca ĉar burleska, tiam la eŭropanoj, kiuj iom fieras pri la longaj tradicioj de siaj landoj, rajtos siavice senti sin iel insultitaj.

Brian MOON, Luksemburgo

Holokaŭsto

Hontiga estas la holokaŭsto, kiu nun okazas en pluraj t.n. civilizitaj landoj de okcidenta Eŭropo: ĉiutage miloj da eĉ ne malsanaj bestoj estas mortigataj, laŭdire por “preventi”, ke aftozo disvastiĝos. Lastatempe por la sistema murdado de judoj kaj aliaj dum la dua mondmilito oni pli kaj pli (mis)uzas ĉi tiun vorton, sed tio ne estis holokaŭsto. Ne temis pri tutkorpa bruloferado, ĉar ne estis “oferado al kiu ajn dio”. Estis nura murdado, krima, perversa. Sed nun, ĉe ĉi tiuj bestoj, ja vere estas holokaŭsto (holo = kompleta / tutbesta , kaŭsto = brulofero]. Oni oferas ilin al la misdio Mamono. Ĉar la aftozo estas malsano, kiu jam de jarcentoj ekzistas; la bestoj dum certa tempo ne liveras lakton; oni izolu kaj kuracu ilin ĝis resaniĝo. Kaj poste ili denove liveras lakton. Sed la dio Mamono (legu: la ekonomia timo, ke Usono ne plu akceptos niajn nederlandajn eksportaĵojn) nun ordonas, ke oni bruloferu por Li ne nur la infektitajn bestojn, sed ankaŭ multajn sanajn bestojn en vastega ĉirkaŭo de ĉiu eĉ nur suspektata besteto. Kie estos la limo? Ĉu nur kiam ĉiuj bienbestoj estos malaperintaj? Ĉar nia lando ja estas tiel dense loĝata, ke preskaŭ ne ekzistas agrikulturaj entreprenoj kiuj ne limas al aliaj similaj. Tuj kiam unu iĝas “suspekta”, tio trafas kompletan vilaĝon aŭ urbeton. Kaj EU eĉ pliidiotigas la tuton, malpermesante ke oni prevente vakcinu la bestojn en teritorioj kien la epidemio ankoraŭ ne penetris. Eĉ la plej ekzotaj bestoj en zoologiaj ĝardenoj estas minacataj tiamaniere!

Gerrit BERVELING, Nederlando

Serio: Historio de ekonomika pensado — Parto 4

La 19a jarcento: krisolo de ekonomikaj skoloj

La 19a jarcento tenas en si plurajn ekonomikajn skolojn, kiuj vivis parte kune en Eŭropo kaj havis malsamajn apologiistojn. Komence de la jarcento la klasika skolo, kiun ni pritraktis en antaŭa numero, ankoraŭ dominis. Meze de la jarcento la historia skolo kritikis kaj defiis ĝin. Samtempe aŭ iom pli poste, Marx kaj liaj disĉiploj aperis sur la scenejo, aŭguritaj de pluraj utopiaj socialistoj. En la lastaj jardekoj de la jarcento fortiĝis la marĝenisma aŭ neoklasika pensado, kaj forta ĝi restas ĝis hodiaŭ.

Do, komence de la 1870aj jaroj kvar grandaj idearoj konkuris: la ankoraŭ ne tute formortinta klasika skolo, la historia skolo, socialismaj kaj marksismaj ideoj kaj la burĝonanta neoklasikismo.

La historia skolo

Oni kelkfoje distingas inter tri diversaj branĉoj de la historia skolo: la maljuna germana (1843 — ĉ. 1880), la juna germana (ĉ. 1880 — ĉ. 1910) kaj la brita (ĉ. 1875 — ĉ. 1910). Tio ne signifas, ke la skolo ne estis grava en aliaj landoj. La skolo aperis parte kiel reago kontraŭ la britaj klasikaj ekonomikistoj, kiujn oni konsideris kiel tro malvastperspektivajn. Parte ĝi estis influata de la germanaj romantikismo kaj naciismo kaj de la filozofio de Fichte, Schelling kaj Hegel.

Kiel la fondantan reprezentanton oni povas rigardi la germanon Wilhelm Roscher, kiu en 1843 montris la direkton per sia verko Grundriss zu Vorlesungen über die Staatswirtschaft nach geschichtlicher Methode (Skizo de prelegaro pri la ŝtatekonomio laŭ historia metodo). La skolo ricevis sian nomon, ĉar la reprezentantoj tiom emfazis la signifon de la historio en studoj pri la ekonomia procezo. Estis paralelaj historiaj skoloj en aliaj humanismaj sciencoj kaj en juro.

Kiujn komunajn ecojn havis la diversaj versioj de la ekonomika historia skolo? La anoj de la skolo estis skeptikaj pri la dedukta esplormetodo kaj favoris la induktan metodon.

La deduktan metodon uzis pluraj klasikaj aŭtoroj, precipe Ricardo. Supozante ke certaj ĝeneralaj premisoj estas plenumitaj, Ricardo per logika rezonado deduktis konkludojn pri specialaj kazoj. Tiu metodo estis tro abstrakta kaj donis malbonan aŭ malinteresan scion pri la realo, laŭ la historia skolo.

Anstataŭe oni preferis la induktan metodon. Tio signifis, ke oni studis unuopajn kazojn el la historia realo kaj el tiuj provis fari pli ĝeneralajn konkludojn. Tamen oni ĝenerale evitis nomi la trovitajn kaŭzorilatojn ekonomiaj leĝoj. Malsamaj epokoj, malsamaj landoj kaj malsamaj socioj estis tro malsimilaj. Laŭ pluraj anoj de la skolo ĝeneralaj “leĝoj” estus tiom banalaj, ke interesaj konkretaj aferoj ne estus videblaj. Ian regulecon oni tamen ofte povus trovi.

La historia skolo rigardis la ŝtaton kiel organismon. Ĉio en la ŝtato estas interligita kiel la partoj en biologia organismo, “kie neniu parto povas pluvivi sen interligiteco kun la tuto”. Per tiu emfazo oni pretendis diferencigi sin de la klasika skolo.

Ankaŭ la emo konkludi, ke la ŝtato multe intervenu en la ekonomion, diferencis de la klasika sinteno. Por la bono de la tuto, ŝtata kontrolo — anstataŭ la rajto de la kruda forto kaj anstataŭ la “sublima egoismo” — estis necesa kiel gvida ŝtatprincipo. “La branĉoj de la ekonomio agu reciproke kun la aliaj efikaj fortoj de la ŝato, kaj pro tio ili necese falas sub la influon de la administracio. Tial sistemo de kontrolo pri la ekonomiaj branĉoj estas, laŭ nia opinio, prava”, diris J. J. Nordström.

Oni ne miru, ke la anoj de la historia skolo akcentis la signifon de la institucia kadro pli ol faris la klasikuloj, kaj ke ili rigardis la homon kiel pli kompleksan estaĵon ol la pure “ekonomian homon”.

La juna germana historia skolo diferencas de la maljuna i.a. per sia intereso pri sociala politiko — pensioj, asekurado kontraŭ malsano, akcidentoj kaj senlaboreco. Ĝia gvida persono estis Gustav von Schmoller, profesoro en sinsekve Halle, Strasburgo kaj Berlino, kaj ekde 1899 reprezentanto de la universitato de Berlino en la prusa parlamento. En 1872 li kun kolegoj fondis Verein für Sozialpolitik (Asocio por Sociala Politiko). Tiu asocio dum kelka tempo estis centro de tiu germana socialreforma movado, kiu estis kritika pri la liberalismo. Pli poste ĝi transformiĝis al la ĉefa faka asocio de germanlingvaj ekonomikistoj, kaj kiel tia ĝi ankoraŭ vigle vivas.

Marksismo

Ankaŭ Karl Marx kaj la marksismo estas fruktoj de la 19a jarcento. Marx naskiĝis en Trier en 1818, studis en la universitatoj de Bonn kaj Berlin kaj fariĝis doktoro el la universitato de Jena en 1841. Kiel ekonomikisto li ofte estas konsiderata kiel verkisto en la klasika tradicio, sed kutime li havas propran ĉapitron en ekonomikhistoriaj lernolibroj.

En pluraj sencoj li estis ne nur ekonomikisto. Unue, lia faka verkado ampleksis ankaŭ historion, filozofion, sociologion kaj aliajn disciplinojn, kaj verŝajne li postlasis pli da spuroj en tiuj fakoj ol en la nuna ekonomiko. Due, li estis politika revoluciulo, kiu volis uzi la studojn de la ekonomio kiel ilon en la politika batalo. Lia politika signifo estis pli granda ol lia signifo en aliaj kampoj. Lia nomo ja estas ligita al politika sistemo, kiu dum duona jarcento ampleksis grandan parton de la mondo.

Laŭ Lenin la marksismo estas la vera heredanto de la plej bonaj aferoj kiujn la homaro kreis en la 19a jarcento: la germana filozofio, la klasika brita ekonomiko kaj la franca utopia socialismo. Marx prezentis siajn ekonomikajn teoriojn en pluraj verkoj, el kiuj la ĉefa estas Das Kapital (La kapitalo), kies unua volumo aperis en 1867, dua en 1885 kaj tria en 1894.

Marx alte taksis la britajn klasikajn ekonomikistojn. Unu el la elementoj, kiujn li transprenis de tiuj kaj evoluigis, estas la laborvalorteorio. Adam Smith diris, ke en frua, neevoluinta socio la valoro de varo estas proporcia al la kvanto da laboro uzita en la produktado: “Se inter popolo de ĉasistoj, ekzemple, normale duoble pli da laboro estas bezonata por mortigi kastoron ol por mortigi cervon, unu cervo kompreneble devus esti interŝanĝata kontraŭ, aŭ havi la valoron de, du cervoj.” Tiun bazan ideon Ricardo kaj poste Marx adoptis, kaj ili priesploris ĝian signifon sub diversaj supozoj, precipe en pli evoluintaj socioj.

Teorio de krizoj, kiuj aperis pro kontraŭaĵoj en la kapitalisma ekonomio, estis grava parto de la doktrino de Marx. Diskuto pri krizoj ne tute mankis ĉe la antaŭaj klasikaj aŭtoroj. Tamen, ĉe tiuj la krizoj ne ludis la centran rolon, kaj libera ekonomio laŭ la klasikaj aŭtoroj estus fundamente sufiĉe bone funkcianta. Tiu sinteno estis eĉ pli karakteriza por la fruaj neoklasikaj aŭtoroj, kiuj aperis en la 1870aj jaroj kaj markis la enkondukon de pensmaniero, kiu ankoraŭ estas reganta en la ekonomiko. Tion ni pritraktos en posta numero.

Bo SANDELIN

IRLANDO

Mir-inda vizito

Ĝuste je la fino de la semajno, en kiu malsuprenvenis kaj detruiĝis la 15-jaraĝa sovetia kosmostacio Mir, kampara urbeto en meza Irlando, nome Tullamore [tulamoor] (irlandlingve: Tulach Mhór), ricevis viziton de du anoj de la skipo respondeca pri tiu ĉi rimarkinda ekstertera laboratorio.

Temas pri d-ro Aleksandro Martynov [martinov], kiu de 1968 ĝis 1992 estis estro de la fako pri alplanediga balistiko en la Centro pri Direktado de Kosmaj Flugoj (ruse: Centr upravlenija poletami — CUP), ĉe la “kosma urbo” Korolev1, kaj kolonelo Aleksandro Volkov, kiu pasigis entute 13 monatojn en Mir kiel komandanto de ĝia ŝipanaro. La gastoj estis invititaj prelegi dum semajnfino COSMOS ĉiujare organizata de la Astronomia Societo de Tullamore: dum la lastaj jaroj la societo sukcesis venigi altnivelajn fakulojn pri astronomio kaj rilataj sciencoj por prelegi al kreskanta kaj pli kaj pli internacia aŭskultantaro.

Martynov kaj Volkov prelegis ankaŭ en diversaj universitatoj kaj altlernejoj en Britio, Nord-Irlando kaj la Irlanda Respubliko. Tamen COSMOS 2001 estis la sola ne-universitata aranĝo okazigita dum la akademia turneo de la du “kosmuloj”. Do la vizito aparte honoris la urbeton Tullamore.

IRL

1 — Ĝi nomiĝas Korolev ekde 1996; pli frue ĝia nomo estis Kaliningrad.

La semajnfino COSMOS 2001 altiris al kampara irlanda urbeto fakulojn kaj specialistojn pri astronomio kaj rilataj fakoj.

En la sama semajno, kiam la kosmo-laboratorio Mir finfine ĉesis funkcii, prelegis du respondeculoj pri la projekto.

Estimataj gelegantoj,

gazetoj naskiĝas kaj mortas. Nun estis la vico de El Popola Ĉinio (EPĈ), kiu dum kvindek jaroj per altnivelaj artikoloj peris varian bildon pri tiu vastega lando. Humphrey Tonkin je tiu ĉi okazo en Esperanto de UEA analizas la situacion, priskribas ankaŭ la “aparte interesan kazon” de MONATO. Tamen, la apartan intereson de Tonkin kaptas la fakto, ke EPĈ ja mortis kiel papera periodaĵo, sed pluvivas en retversio. Li demandas, ĉu tio eble estas vojmontra, cele al “nova fazo en la evoluo de nia gazetaro”. Nu, testu mem — se vi havas retaliron — kaj vizitu http://www.chinareport.com.cn/, kiel mi faris. Ho, kiom simple kaj komforte estis preni kajeron de EPĈ kaj foliumi, admiri belajn kolorajn fotojn, legi tion, kio tuj interesas, remeti por poste legi aliajn artikolojn. Multe pli komplike kaj temporabe estas eniri la retversion; kiom da alklakoj necesas por fine atingi la unuan tekston, kaj superrigardon oni havas nur laŭ titoloj; tute ne eblas akiri kompletan impreson, ĉar ĉiam aperas ja nur parto de longa artikolo sur la ekrano, ktp. Nu, oni konas tiujn malavantaĝojn, pro kiuj retversio neniel povas venki en komparo kun paperversio de gazeto. Ankoraŭ ne — kaj mi dubas, ke baldaŭ oni trovos rimedojn por konsiderinde plibonigi la teknologion. Tial ĝis nun ne furoras retgazetoj, iuj jam fiaskis. Alia afero estas, ke revuoj estas legeblaj, krom sur papero, parte ankaŭ en la reto; tiun ĉi aldonan servon jam delonge havas MONATO. Sed ĝi daŭre restos papera, espereble.

Sincere via Stefan Maul

Rutine tra tumulto

Jen rakonto de nederlanda adoleskulo, kreskanta tra la periodo de la dua mondmilito. Komence li priskribas sian junecon, unue hejme kaj poste en prizorgejo. Li unue laboras en butiko kaj frizejoj; dum tiu tempo li spertas, kaj per bonŝanco travivas, la bombardon de la urbo en 1940. Kiam li atingis sufiĉan staturon, li registris sin en trejnkurso sur borde ligita ŝipo. Post jaro da lernado, li trovas laborlokon en nederlanda riverbarĝo, kiu trafikas laŭ Rejno inter germanaj urboj. Plurfoje li spertas deaviadilajn bomb- kaj mitral-atakojn, en kiuj pereas apuduloj kaj konatoj. Tamen, li travivas kaj militofine malfacile reiras al la hejmlando.

Leganto renkontos (aŭ lernos) multajn riverŝipajn vortojn; la verko preskaŭ plenumas fakterminaran rolon. Alia ripeta temo estas manko kaj akiro de manĝ-provizoj.

La aŭtoro fariĝis poste aktiva esperantisto, kaj nur en la lastaj vivo-jaroj decidis surpaperigi siajn fruajn spertojn. Lerta ĵonglado de la tempoj (1940, 1936, 1938) en la unuaj paĝoj kreas romanecajn atendojn, sed poste oni konstatas, ke temas pri taglibreca kroniko, kvankam prezentita en la tria persono kaj (foje malkomforte) en la prezenco. Pli forta redakta mano estus foriginta ideojn kaj frazerojn, kiuj superflue ripetiĝas, eĉ en la spaco de kelkaj linioj.

La verko estas rekomendebla kaj ĝuebla, se oni akceptas ĝin, kia ĝi estas: senpretenda priskribo de viv-periodo. Ĝi helpas reekvilibrigi nian komprenon de tumultaj tempoj. Historioj kaj streĉaj romanoj emfazas la dramecon kaj teruron de tiuj eventoj; jen ni memoras, ke paralele al tio, miloj da vivoj, eble eĉ la plimulto, pluiris laŭ (konsiderante la cirkonstancojn) iuspeca rutino.

Stefan MACGILL

K.J.K. Vroegop: Johano: El la vivo de roterdama knabo. Eld. Esperanto-Klubo Den Helder, Antverpeno, 2001. 96 paĝoj, krampitaj. ISBN 90-71205-93-2. Prezo ĉe FEL: 7,50 eŭroj + afranko.

LITOVIO

Kiel sumojn konsumi ...

En noktaj kluboj en Litovio populariĝis nova servo — t.n. konsumado. Ĝia celo: “helpi” al eksterlandanoj elspezi monon. Centoj da virinoj okupiĝas en la litova ĉefurbo Vilnius pri konsumado: vigla kaj komunikema virino povas enspezi nokte ĝis mil dolarojn. Konsumado neniel — laŭ la virinoj — ligiĝas al seksumado.

La virinoj ricevas honorarion, kiu dependas de la kvanto de alkoholo konsumita de kliento. Koktelo kostas foje 20 usonajn dolarojn, kaj la virino ricevos de la proprietulo de la nokto-klubo kvin dolarojn. Multaj virinoj trinkas nenion, konsumante kun kliento senalkoholan “koktelon”. Se virino ja devas konsumi alkoholon, ekzistas en kelkaj kluboj tabloj enhavantaj truojn, en kiujn virino povas kaŝe verŝi nedeziratan trinkaĵon. Laŭkontrakte la virinoj ne rajtas ebriiĝi.

Kelkaj virinoj havas bonŝancon. Laŭdire venis iam kliento, kiu enamiĝis al unu el la virinoj kaj finfine pagis por ŝi ĉiujn kostojn de universitata studado. Virinoj ricevis ankaŭ loĝejojn kaj aŭtomobilojn. Klientoj devenas ĉefe de Germanio, Danio kaj Aŭstrio. Kun ili la virinoj komunikas ruse aŭ angle. Litovoj estas senesperaj klientoj, kiuj ne komprenas, kial elspezi multan monon. Tamen ŝajnas, ke la plej bonaj klientoj estas parlamentanoj de najbara lando.

LAST/pg

Solecaj fraŭlinoj en noktaj amuzejoj kutime atendas riĉajn fremdlandanojn.

Drinkado, genetiko kaj kormalsano

Jam estas sperto, ke moderaj, ĉiutagaj drinkantoj parte evitas korinfarkton, kompare kun nedrinkantoj. Nun oni trovis la genetikan bazon por tiu fakto. La usona New England Journal of Medicine en sia numero de 2001 02 22, publikigis interesan esploron demonstrantan, ke tiu fakto dependas de la genetika strukturo. Inter centoj da pacientoj, oni konstatis, ke iuj havas homozigotan genkonsiston, kiu permesas rapidan metabolismon de alkoholo, dum aliaj malrapide faras la samon. Ĉi-lastaj ricevis pli netan protekton kontraŭ korinfarkto. Oni trovis ankaŭ, ke tiuj genetike privilegiaj homoj havas pli altajn nivelojn de altdensa kolesterolo, la protekta speco de kolesterolo. Tamen, kuracistoj avertas: iel ajn, temas pri ja “modera” drinkado!

Paulo S. VIANA

Kio okazigas demencon

Demenco estas grava socia problemo. Ĝin kaŭzas plej ofte la Alzheimer-malsano, sed la kaŭzon de ĉi tiu lasta oni ne scias. Laŭ la revuo JAMA, nr. 2001 02 14, por esplori eventualajn influojn de genetikaj aŭ mediaj faktoroj, usonaj sciencistoj akompanis de 1992 ĝis 1998 pli ol 2000 nigrulojn en Ibadan, Niĝerio, kaj saman nombron da nigruloj en Indianopolis, Usono. Ili ĉiuj estis pli ol 65-jaraj (ĉar la malsano komencas aperi post tiu aĝo). Laŭ la pasado de la jaroj, okazis preskaŭ trioble pli da kazoj de demenco inter la usonanoj ol inter la afrikanoj, kaj pli ol duoblo da kazoj de Alzheimer-malsano inter la nord-amerikaj nigruloj. La nombroj sugestas, ke krom genetikaj faktoroj, medio eble forte influas la okazadon de demenco kaj de la Alzheimer-malsano.

Paulo S. VIANA

SKIADO

Rompita genuo, rompitaj rekordoj

Ĉiu, kiu interesiĝas pri skiado, konas la nomon de Janica Kostelič el Kroatio. En la monda ski-pokala konkurado de 2000/01 ŝi fariĝis inter virinoj absoluta venkinto. Eĉ pli rimarkinda montriĝis ŝia venko kun 800 poentoj en slalomo: venkinte en ok sinsekvaj slalomvetkuroj, ŝi faris tion, kion neniu jam faris.

Des pli notindas la sukceso, ĉar antaŭ tri jaroj, kiam la juna sportistino havis nur 16 jarojn, ŝi falis dum rapidskiado kaj plurloke rompis al si genuon. Ĉiu kredis, ke ŝia kariero estas finita. Tamen post operacio en Svisio ŝi plene resaniĝis kaj rekomencis sian trejnadon, tiel ke nun ŝi fariĝis preskaŭ nevenkebla.

En lando, kie apenaŭ ekzistas bonaj kondiĉoj por ski-ĉampiono, neniu volis finance subteni ŝin. Nur la insistemo de ŝia patro, mem sport-instruisto, kaj finfine helpo flanke de la ski-skipo de Slovenio ebligis al ŝi montri siajn talentojn. Sendube la ankoraŭ juna Janica, homo modesta, kiu neniel konsideras sin stelulino, spertos longan kaj sukcesan karieron.

Zlatko TIŠLJAR /pg

Janica Kostelič, kiu venkis en ok sinsekvaj slalomvetkuroj, fiere montras la kristalan pokalon, kiun ŝi gajnis.

La plej granda krokodilo

En la naturhistoria muzeo en Parizo oni ekspoziciis 10,5 metrojn longan kompletan skeleton de giganta krokodilo de Niĝero (Sarcosuchus imperator) vivinta antaŭ ĉ. 110 milionoj da jaroj. La ostaron oni trovis en 1973 en Niĝerio. La kunmeto daŭris du jarojn. Poste troviĝis ostaroj ankaŭ en Brazilo, do la Sarcosuchus estis hejme sur la tuta prakontinento.

OH

La plej granda romia urbo de Panonio

Unu el la plej esperigaj historiaj esplorfosadoj okazas proksime al la aŭtoŝoseo M1, inter Budapeŝto kaj la lago Balatono, apud la hungara vilaĝo Tác pri la panonia urbo Gorsium [gorzium]. Oni scias pri ĝi de 1860. La malkovrado komenciĝis antaŭ 44 jaroj laŭ malrapida ritmo. Ĝis nun ĉ. unu dudekono de la urbo estas malkovrita. Profesoro Fitz, dekomence gvidanto de la elfosado, opinias — interalie pro la 50 000 personoj da kapacito de la amfiteatro —, ke eble tiu urbo havis en certaj periodoj la plej grandan loĝantaron en Panonio. Oni trovis tie grandegan palacon el kiu eble devenas la fama Seuso-trezoro kaj scias el aerfotoj, ke ĝi sterniĝis sur ambaŭ bordoj de la proksima rivereto. Certe Gorsium estis ne nur la panonia centro de la imperiestra kulto, ne nur tie kunsidis la provinca asembleo, sed ĝi estis ankaŭ haveno de la tiam navigebla rivereto Sárvíz [ŝarviz].

OH

Lupreneblaj kristnaskaj arboj

La Ordeno de Kavaliroj “Verda Penso” en Hungario anoncis agadon kontraŭ la elhako de pinglarboj. Apogis ĝin la Nacia Parko Danubo-Dravo kaj la Arbar-bieno de Mecsek AS. En la lando ĉiukristnaske oni elhakas du milionojn da pingloarboj. La kvanto estus malpligrandigebla, se oni luprenus pingloarbojn en potoj. Fakte antaŭ la Kristnasko de 2000 aperis granda kvanto da pinglarboj en potoj, kio antaŭe okazis nur pri tre malgrandaj pingloarbetoj, sed ne lue.

OH

Senvivigitaj koralrifoj

Indonezio rekonis, ke jam duono de la koraluloj ĉirkaŭ la plej granda arkipelago de la mondo mortis. La indonezia registaro petis internacian helpon por savi la ankoraŭ vivantan koralmondon. En la mortigo de la koraloj

havas grandan rolon la fiŝkaptado per eksplodoj kaj toksoj, kaj laŭ pluraj ankaŭ la tutgloba plivarmiĝo estas responsigebla pro la detruo de la marmonda vivo.

OH

Kun pli natura akvo al EU

La Naturprotekta Mondfondaĵo (WWF) taksas tre bona la staton de la riveroj, lagoj kaj aliaj malsekaj terenoj en Hungario kaj kvar aliaj landokandidatoj de la Eŭropa Unio. Laŭ la raporto la stato de la dolĉakvoj de tiuj landokandidatoj multaj akvoj estas en pli bona, pli natura stato ol en tiuj en EU, kaj ilia riĉa viva mondo alportas pluan specio-variecon al EU. La raporto juĝis ekologie elstare bona la staton de la riveroj Rába (Hungario) kaj Hornád-Hernád (Slovakio-Hungario)

OH

Nubo-loĝantoj

Oni jam delonge scias, ke la nuboj donas hejmon al mikroorganismo-kolonioj. Nun oni konstatis, ke ili ankaŭ kreskas kaj dividiĝas. Esploristoj de la Universitato de Innsbruck, Aŭstrio, sub gvido de Birgitt Satler, trovis averaĝe 1500 diversajn bakteriojn (glob-, bastonet- kaj faden-formajn) en unu mililitro da akvo de nubaj gutoj. Kaj ĉar ilia dividtempo estas pli mallonga ol la averaĝa vivdaŭro de la nuboj, estas klare ke ili eĉ reproduktiĝis en la nubo, kion cetere subtenas ilia surprize granda nombro. Oni provas determini ilian devenon, ĉu temas pri bakterioj vivantaj sur plantoj, surface de la oceanoj aŭ en la grundo. Surbaze de tiu novaĵo Daniel Jacob, aerkemiisto de la Universitato Harvard, komente diris, ke la vivagado de la bakterioj povas kontribui al la produktado de ozono. Nome la bakterioj produktas karbonilojn, kiuj sub efiko de lumo disfalas en liberajn radikalojn, kaj tiuj kreskigas la ozonproduktadon.

OH

ARKEOLOGIAJ SURPRIZOJ

De kiam vivas homoj en Aŭstralio?

Ĝis la sesdekaj jaroj la sciencistoj pensis, ke la homo aperis en Aŭstralio nur antaŭ 10 000 jaroj. En 1962 John Mulvaney konstatis, ke iun groton homoj komencis uzi antaŭ 16 000 jaroj, sed eĉ li mem ne kredis tion.

Ĉe la enirejo de la sud-aŭstralia groto Koonalda oni trovis ŝtonajn ilojn, sed la sciencistoj konsideris tion ne grava. La hungara elmigrinto Sándor Gallus, kun ne rekonita diplomo, komencis ties fosadon je sia propra kosto kun volontulaj helpantoj en 1956. Post dekjara laboro li deklaris, ke la groto estis en homa uzo de antaŭ 30 000 ĝis antaŭ 14 000 jaroj. Kontrola ekspedicio gvidata de Richard Wright konfirmis liajn rezultojn. Lastatempe oni trovis plurajn aliajn, de tre longe uzatajn loĝlokojn, inter ili du, kie la homoj loĝis jam antaŭ 60 000 jaroj.

Studante la variojn de la marnivelo, oni konstatis ke dum la lastaj 60 000 jaroj plurfoje estis periodoj, kiam la distancoj por boatvojaĝo inter iuj insuloj kaj Aŭstralio ne estis pli granda ol 100 kilometroj. Antaŭ 130 000-140 000 jaroj same estis tia periodo, sed ĝis nun oni ne trovis loĝlokojn pli malnovajn ol 60 mil jarojn. En diversaj grotoj oni trovis murpentraĵojn, kiuj bildigis animalojn, kies specio pruvite perdiĝis jam antaŭ 15 000, eĉ 18 000 jaroj. Per modernaj metodoj por determini la aĝon de grundtavoloj oni konstatis, ke en minimume 40 000-jara tavolo oni trovis farbitan rokeron falintan de sur la plafono de groto, krome ankaŭ okran farbon, lignokarbon, bruligitajn ostojn kaj ŝtonajn ilojn.

Do la historio de la aborigenoj en Aŭstralio pruvite kreskis jam ĝis 60 000 jaroj.

OH

Eto? Ego!

Min ridetigas kelkaj modestaj librotitoloj el Japanio. Jen, ekzemple, Historieto de Esperanto de Ludovikito. Ĝi okupas ne dudek sed 467 paĝojn sur luksa, peza papero. Kaj priskribas nur la periodon de la jaroj 1887-1903 (do devas havi daŭrigon). Ĉar ĝi estas la plej objektiva kaj dokumentita libro pri tiu temo, neniu povas esti konsiderata konanto de la historio de Esperanto sen lego de tiu libro. Tia historieto.

Kaj jen en miaj manoj estas alia “eto”: Vortareto de kombineblaj vortoj de Matubara Hatiro sur 606 grandformataj paĝoj, kiuj priskribas vortojn nur de A ĝis K (do ankaŭ devas havi daŭrigon). Tiu vortarego estas destinita por japanoj. Sed ĝi utilus ne malpli por ĉiuj neeŭrop-lingvanoj. Eĉ pli — ĝi utilus por ĉiu, eĉ la plej sperta Esperanto-lingvano. Malgraŭ sia eklektikeco kaj neprofesieco. Danke al sia riĉa kolekto de ĉio imagebla en ĉiu artikolo. Danke al strebo doni plej praktikan gvidilon en la maro de vortoj.

Esperanto havas fortan eŭropecan fonon. Kaj tio estas neevitebla. Do estas imageble, ke japanoj (kaj aliaj neeŭropanoj) frontas neatenditajn malfacilaĵojn. Kelkajn el ili indikas la aŭtoro de tiu vortaro. Ekzemple, evidentiĝas, ke “naĝi surdorse” por japano signifas naĝi kun dorso ... supren. Japano ne diras en sia lingvo “la luno (mal)kreskas”. Kaj kiel paroli pri la lipoJ, se mankas morfologia montrilo de pluralo! Kaj kio pri sencodiferenco inter la similaj vortoj “facilanima” kaj “facilkora”! Kaj tiel plu, senfine.

Ĉion ĉi, kaj ne nur, portas al sia leganto la aŭtoro. Tipa artikolo enhavas derivitajn kaj kunmetitajn vortojn; determinantojn (adjektivojn kaj ne nur); vortkunojn kun verboj, substantivoj kaj (grave!) prepozicioj; multegajn ekzemplajn frazojn kun diversaj kuntekstoj; proverbojn. Da ĉio en abundo. Plus iom da tradukoj en la japanan, kiuj tute ne devas ĝeni alilingvanojn. Plus neoftajn klarigojn en la japana, kiujn mi, ho ve, gapas senkomprene.

Mi ĉiam admiras verkojn de aziaj esperantistoj, se ili estas altnivelaj. Kaj mi perceptas ilin kiel heroaĵojn. Se tiu ĉi vortar(et, eg)o kontribuos al la plimultiĝo de tiaj heroaĵoj, ĝi plenumos sian mision.

Boris KOLKER

Matubara Hatiro: Vortareto de kombineblaj vortoj. Parto A-K. Eld. Osaka Esperanto-societo, Osaka, 2000. 606 paĝoj glue binditaj. Prezo ĉe FEL: 37,80 EUR + afranko.

Drako korupteco

Se nun oni persekutas koruptajn registojn eĉ en Azio, kie tradicie ŝmirmono estas konsistiga parto de l’ politika sistemo, ĉu ni povas esperi, ke baldaŭ ni vivos en mondo sen korupteco kaj subaĉeto? Atendi ion tian eble estas iluzio, tamen multiĝas signoj, ke homoj ne plu pretas akcepti tiun plagon rezignacie kiel ŝafoj.

Dum jardekoj en multaj aziaj landoj la regantaj klasoj senhonte ekspluatis siajn landojn, por riĉigi sin mem je kosto de malriĉa popolo. Politikistoj kaj altaj ŝtatoficistoj fraŭdis milionojn el ŝtataj kasoj, per ŝmirmono el komerco kaj industrio, per uzurpo de evoluhelpo ebligis luksan vivon al si mem kaj ofte al la tuta klano — ankaŭ nepotismo en multaj landoj estas normala fenomeno. Eksa indonezia diktatoro Suharto ekzemple dum 32-jara regado enkasigis miliardojn da usonaj dolaroj. Tajlandaj ministroj komence de l’ 90aj jaroj malkaŝe regalis sin per altaj sumoj el siaj buĝetoj. Imelda Marcos, edzino de filipina diktatoro, fanfaronis pri sia giganta ŝukolekto kaj tiel fariĝis simbolo de ekscesa korupteco.

Ne nur noblaj motivoj

Ĝuste en tiu lando nun estas akuzita prezidanto Jozefo Estrada pro korupteco kaj devis rezigni pri sia ofico. La eksa filmstelulo laŭ prokurora aserto akceptis ŝmirmonon por tolerado de kontraŭleĝaj loterioj. En Indonezio oni riproĉas al prezidanto Abdurahman Vahid fraŭdon kaj volas eloficigi lin. Ĉinio plian fojon komencis kampanjon kontraŭ korupteco; oni senkapigis jam plurajn altajn funkciulojn pro tia krimo. Mortpunon riskas fraŭduloj ankaŭ en Vjetnamio.

Ne ĉiam pro noblaj motivoj oni batalas kontraŭ korupteco; povas esti ankaŭ politikaj rivaloj, kiuj tiel volas forigi malamatan politikiston. Tamen ĝenerale popoloj fariĝis malpli toleremaj, kiam temas pri nepotismo kaj korupteco. Kialo estas inter aliaj, ke fine de l’ pasinta jardeko la ekonomio en Azio forte regresis, ankaŭ sekve de tiaj krimoj. Kion homoj toleris dum prospero, ili nun denuncas dum mizero. Precipe la mezaj klasoj, kiuj plej multe profitis el ekonomia progreso, nun sentas sin trompitaj kaj nun ribelas, kiel tre bone oni vidis en alia lando kun korupta sistemo, Turkio, kie manifestaciis precipe ordinaraj etkomercistoj kontraŭ la registaro.

Ankaŭ en demokratioj

Sed ankaŭ en riĉaj industrilandoj kun stabilaj demokratioj regas korupteco. Tion pruvas ekzemple la skandaloj pri eksa kanceliero Helmut Kohl en Germanio kaj franca ŝtatprezidanto Jacques Chirac [ĵak ŝirák]. Tamen, ĝuste tiuj ĉi ekzemploj montras, ke la situacio estas iom alia en demokratioj kun liberaj amaskomunikiloj: aŭ ili aŭ justicinstancoj kutime iam malkovras koruptecon kaj persekutas ĝin. Sed eĉ pli grave estas, ke ŝmirmono ne estas fenomeno en ĉiuj sferoj de l’ (publika) vivo. Mi kiel germana civitano ne devas subaĉeti ŝtatan oficiston, por ke tiu plenumu sian taskon laŭ mia postulo. Inverse mi ne povas per ŝmirmono persvadi policanon rezigni pri punmono pro trafikdelikto. Se mi provas, mi riskas eĉ plian punon ...

Riĉaj demokratiaj landoj povas pagi al siaj oficistoj relative bonajn salajrojn, tiel ke ili ne bezonas ŝmirmonon — se ili ne estas avidaj. En ne tiom riĉaj landoj salajroj kutime ne sufiĉas por vivteni sin kaj familion; ŝmirmono do estas necesa. Nu, oni povus diskuti, ĉu ne estas indiferente kiel civitanoj financas oficistojn: per impostpagado aŭ per subaĉeto. Eĉ oni povus diri, ke ŝmirmono estas pli justa, ĉar pagas ĝin nur tiu, kiu vere bezonas servon. Nu jes, se oni havus reglamenton pri koruptado ... Sed tiu ĉi sistemo estas arbitra kaj do nejusta, ĉar oficisto povas mem fiksi sian kromsalajron, kaj riĉuloj povas pagi, malriĉuloj nur malmulte aŭ tute ne.

Malfacila batalo

Korupteco estas kiel ekscesa kancero en multaj landoj de ĉiuj kontinentoj, kiu trapenetris ĉiujn sferojn de l’ publika vivo. Precipe en diktaturaj kaj totalismaj ŝtatoj kun aparte granda nombro de burokratoj ĝi estas tiom imanenta, ke eĉ post falo de diktatoro daŭras longe, ĝis demokrataj fortoj sukcesas redukti aŭ forigi ĝin. Ne malofte — kiel ni vidas en Rusio kaj aliaj ekskomunismaj ŝtatoj — al ordinara korupteco aldoniĝas eĉ pli terura plago: mafiaj krimbandoj riĉigas sin per ĉantaĝoj.

Suferantaj homoj ofte ne scias, kiel batali kontraŭ reto de korupteco, kiel ŝanĝi la sistemon. Batalemaj demokratoj tial facile falas en rezignacion. Tamen, se oni nun persekutas ĉefojn kaj pintulojn kaj tiel dehakas la kapon de l’ drako korupteco, eble ili kaptas novan esperon. Krome povas esti, ke ekonomia tutmondiĝo helpos redukti la plagon. Kiel vi povis legi en februaro 2000 en tiu ĉi revuo, internacia komerco ne plu pretas toleri koruptadon. Jen do, tutmondiĝo povas alporti ankaŭ pozitivajn efikojn.

Stefan Maul

Esperanta Ŝindler

Mi apartenas al la generacio de genepoj, kies geavoj batalis dum la dua mondmilito. Por ni, sekve, la milito estas nur kinofilmoj, spektakloj, libroj, sed, sendube, plej grave — personaj atestoj de tiuj, kiuj postvivis.

Pro tio, kaj ankaŭ pro cent aliaj kialoj, la libro de Nina Langlet Kaoso en Budapeŝto estas tre bezonata. Ĝi estas bezonata ĝenerale, en ajna lingvo, en ajna lando. Tamen la apero de esperanta versio estas aparte tre aplaŭdinda.

Unue pri la libro mem. Sendube, kiam ektemas pri savo de judoj dum la dua mondmilito, ĉiuj pli-malpli kinemaj homoj tuj rememoras la Oskar-ricevintan filmon La listo de Ŝindler. Ĉi tio estas logike aperanta, sed tute malprava referenco, ĉar estas du tute malsamaj aferoj, kvankam ambaŭ same viv-necesaj kaj utilaj. Ja gesinjoroj Langlet agadis ne en Germanio, sed en Hungario, kaj tute alimaniere — ili havigis al gejudoj protektajn leterojn de Sveda Ruĝa Kruco, malkiel Ŝindler, doninta al gejudoj laborlokojn. Do, estas tute nekomparendaj aferoj.

Kaoso principe estas kunmetaĵo de diversaj faktoj, atestoj kaj rakontoj, plejparton el kiuj Nina Langlet spertis mem. Sed la origina teksto estas klare ne redaktita, kaj eĉ temas ne pri iuj stilaj detaloj (tiujn oni ja ne povas rimarki per traduko), sed pri ĝenerala kompilo de la libro. Ĉar la aŭtorino priskribis ne grandan tempoperiodon (de marto 1944 ĝis majo 1945), verŝajne estus pli racie strikte sekvi la kronologion de la eventoj. Iom embarasis min preskaŭ en la komenco de la libro tralegi pri tio, kiel kelkaj personoj renkontis la Venkon, kaj jam en la sekva paĝo reveni en la militan teruron. Postrestas la opinio, ke la aŭtorino simple notis siajn rememorojn, ne tro zorgante pri logiko de la tuto. Tio certe neniel fuŝas la ĝeneralan impreson, tamen kelkfoje iom stumbligas leganton.

Sed ekzistas alia riproĉo, jam pli grava. En la tuta libro estas tre malbone videbla figuro de Valdemar Langlet mem, do ĝuste tiu, kiun oni siatempe nomis “Esperanta Ŝindler” (denove la samaj komparoj). Sed legantoj ja, eĉ se ne deziras legi ekskluzive pri s-ro Langlet, almenaŭ interesiĝas pri li ne malpli ol pri s-ino Langlet. Kaj lia personeco estas priskribata nur en la lasta ĉapitro, dediĉita al lia tuta vivo, sed ne al lia konkreta agado en Budapeŝto. Pro tio oni ne povas ricevi plenan impreson pri la rolo kaj graveco de s-ro Langlet dum la “kaoso en Budapeŝto”.

Kaj nun pri la traduko kaj eldono. Tre dankindaj estas kaj la tradukinto Kalle Kniivilä, kaj not-kompilinto István Ertl. Ilia laboro estas grandega kaj kvalita. Sed al ambaŭ estas unu tre grava plendo. En la libro estas troega abundo da hungaraj nomoj kaj titoloj. Certe, tio ne estus manko, se oni note aldonus prononcon de ĉiu nomo. Sed tio ne estis farita, kaj anstataŭe fine de la libro oni trovas nur listeton de hungaraj literoj kaj instrukciojn kiel legi tiujn. Sed tio ne plifaciligas la legadon — ja ne eblas ĉe ĉiu nomo turni sin al la lasta paĝo. Kaj krome, foje ĝenas legadon, kiam notoj okupas pli da paĝa spaco, ol teksto mem (sed tio verŝajne estas plendo al la eldonintoj). Laste menciendas la plej granda presa fuŝaĵo: en mia ekzemplero post la 128a paĝo mi trovas denove la 113an, kaj la sama teksto ripetiĝas ĝis la 120a, kaj tuj poste sekvas la 137a. Ok paĝoj inter la 128a kaj 137a restis por mi mistera kaŝaĵo.

Sed ĉi tio neniel pensigu eventualan leganton, ke la libro estas neleginda — tute male. Ĝi estas nepra por pli profundigi percepton kaj ĝeneralan impreson de la dua mondmilito. Nur trastudinte Kaoso oni povas havi plian pruvon, ke ĉio montrata en kinofilmoj, kaj ĉio rakontata de diversaj verkistoj, estas vero. La kruelaĵoj de faŝistoj, la suferoj de pluraj popoloj kaj etnoj, la sangorabaj bataloj por la Libero — ĉio ĉi estas la plej malĝoja ero en la tutmonda historio. Kaoso en Budapeŝto inde kompletigas la historion.

Grigorij AROSEV

Nina Langlet: Kaoso en Budapeŝto. Tradukis Kalle Kniivilä. Komentis István Ertl. Eld. Bambu, Varna, 2001. 168 paĝoj glue binditaj. ISBN 954-9637-08-5. Prezo ĉe FEL: 9,30 eŭroj + afranko.

Post dudek tri jaroj

Pasis dudek tri jaroj post la apero de la unua (kaj ĝis nun ununura) poemaro de Mauro [maŭro] Nervi, La turoj de l’ ĉefurbo. En 1978 la antaŭparolo de Aldo de’ Giorgi al tiu volumeto estis ekstreme laŭda: li parolis pri “monstre kalejdoskopa verkisto”, “kiu posedas ĉiujn rekvizitojn por elstari plej brile”, “jam plene majoritata literatoro”. Mauro Nervi komencis poeti deksep-jara, kaj lia unua verko aperis jam nur du jarojn poste. Enestis ne nur dudek du poemoj, sed ankaŭ kvin kanzonoj, kvar noveloj, du teatraĵoj, kaj tre matura eseo, pretekste kiel komento al unu el ĉi-lastaj, sed fakte eseo pri moderna poezio kaj esperanta teatro. La tuj postan jaron aperis Blinda ermito, poemaro tradukita el la itala (aŭtoro: M. Caprile).

Post tiel brila starto oni rajtus atendi rapidan torenton de pluaj perloj. Male la poezia inspiro de Nervi evoluis tre malrapide: nur kelkaj poemoj en la postaj jaroj, aperintaj en Fonto kaj en Esperanto, enprenitaj en la dua eldono de Esperanta Antologio, gajnintaj diversajn premiojn en la Belartaj Konkursoj, kaj plena sepjara silento inter 1989 kaj 1996.

Tiu silento ne ŝuldiĝas al dormo de la muzo. Dum tiu periodo Nervi doktoriĝis pri medicino en Pisa, specialiĝis pri kirurgio kaj eklaboris ĉe la tiea universitato. Post tio li doktoriĝis pri germana literaturo en 1994, kaj en 1999 li akiris trian doktorecon pri klasikaj literaturoj. Lia verkado dum tiu periodo estis pri germanaj aŭtoroj, kaj en 1996 aperis lia traduko de La Metamorfozo de Kafka (indas citi, ke ne ĉiuj recenzoj estis tute favoraj). Tre buntas do lia paletro, kun germana kaj klasika fono, sur kiu engreftiĝis liaj novaj poemoj.

La nuna kolekto, Havenoj, estas pli magra ol la unua, fakte iom pli ol duona. Du trionoj el tiuj poemoj aperis jam en gazetoj. Paŭzomarke, inter la tridek unu poemoj aperas du prozaj interludoj, kvazaŭ aŭtobiografiaj. La temoj ne diversas kompare kun la unua poemaro: ankoraŭfoje oni renkontas la maron, la bordon, la strandon, la humidan sablon; ankoraŭfoje aperas la malbelaj signoj de la civilizo kun uzinoj kaj gruoj, siloj, pulioj, levmaŝinoj; ankoraŭfoje la sensacoj donataj de narkoto.

Kio nova kompare kun la antaŭa verko? La homo estas la ŝipo kaj la vivo estas la haveno. Al la doloroj de la vivo Nervi respondas ĉefe per rezignacio, sed ankaŭ per ribelo. Certagrade la fluo de la junaĝaj versoj estis pli glata, la vortkunmetoj estis malpli enhavodensaj, tiel ke la poemoj estis pli facile ĝueblaj; la versoj de Havenoj forte sentigas la kaloĉajan influon, kun la perfekteco de la ritmo, sed ankaŭ la impeta akcentado, kiu rapide kondukas al la versofino. Ankaŭ Auld estas forte sentebla en la koncizo, en la grandiozaj, tutvivaj temoj. Sed inspiron kaj versteknikon li ĉerpas ankaŭ el hispana poezio. La antaŭparolo, de Miguel Fernandez, tiel priskizas la verkon: “La versoj en Havenoj, kvazaŭ kanteroj de senfina baroka voĉkanono, evoluas spirale ĉirkaŭ la akso de la vivangoro. ... Voĉo de homo ade serĉanta la radikon kaj la fonton, la profundan veron de sia ekzistada destino.” Sed kvankam la antaŭparolo pli lokas Nervi kiel inspiritan de la norda poezio, ne mankas inspiriĝo el García Lorca kaj el Andaluzio.

Nervi mastras kaj la mallongan verson kaj la longan, kaj la malmultversan poeziaĵon kaj la pli longan, de la naŭversa Odiseo ĝis la sespaĝa Suito por baroka fluto. Kaj li bone fartas kaj kun la fiksaskemaj rimoj kaj kun la blankversa ritmo. Poeto kompleta, pesimisma, kaptanta, tamen, etajn erojn por esperi: sume, granda poeto.

Carlo MINNAJA

Mauro Nervi: Havenoj. Serio: Kargo. Eld. Bambu, Varna, 2001. 72 paĝoj. ISBN 954-9637-07-7. Prezo ĉe FEL: 6,90 eŭroj + afranko.

Eksterordinara murdisto

Nia ĉiam klera kaj klara verkemulo André Cherpillod regalis nin ĉi-foje per biografieto pri Giles de Rais (1404-1440), unu el la plej eksterordinaraj murdistoj de la mezepoka mondo. Pri li aperis multaj legendaj verkoj, sed li mem estis vere vivinta persono. Kvankam la legendo pri “Blubarbulo” ekzistis longe antaŭ la naskiĝo de Giles de Rais, oni ne malprave trovis en li elstaran ekzemplon de la Blubarbula karaktero.

Ĝuste kiom da infanoj — plejparte knabojn, sed ankaŭ knabinojn — Giles de Rais seksperfortis kaj poste murdis, estas nesciate. Taksoj varias inter 140 kaj multaj centoj. Oficiale oni akuzis lin pri 140 tiaj murdoj. Kiel li sukcesis dum sia mallonga vivo tiom murdadi? Nu, li estis proherede riĉa, efektive, riĉeĝa, kaj per tiom da mono oni povas kaŝe faradi multon. Li povis mem, aŭ utiligante servistojn, “dungi” aŭ private adopti aŭ promesi eduki aŭ altpostenigi infanojn el multaj regionoj, kaj ja dum lia tempo ne ekzistis presaĵoj aŭ aliaj ĝeneralaj informservoj, kiuj povus raporti pri lia agado. Per mono li povis aĉeti la volontan silentadon de la servistoj, kiuj elserĉis kaj venigis al li la infanojn, kaj kiuj post ĉiu murdo kaŝis, enterigis, bruligis, aŭ iumaniere malaperigis la kadavron.

Kiel ĉiam, Cherpillod verkas per neriproĉebla lingvaĵo, kiu tre plezurige legiĝas. Al tiu, kiu volas legi pri la ne tre edifa historio de Giles de Rais, mi rekomendas la verkon.

Donald BROADRIBB

André Cherpillod: Giles de Rais, granda senjoro, sodomiisto kaj murdisto. Memeldono, Courgenard (Francio), 2000. 44 paĝoj, vinktitaj. ISBN 2-906134-51-1.

Amnestia kritiko

Amnestio Internacia kritikis la ĉeĥan policon pro la agoj dum la kunsidoj de Internacia Mona Fonduso kaj de Monda Banko pasintjare septembre en Prago (MONATO, 2001/1, p. 12-13). La polico arestis grupojn da agresemaj radikaluloj, ĉefe tiujn, kiuj atakis la policanojn gardantajn la Kongresan Centron, en kiu la kunsidoj okazis. En la policdeĵorejoj oni traktis la arestitojn nehumane, humiligis ilin, batis ilin, ne permesis uzi necesejon, nek telefoni, kaj ne ebligis ĉeeston de advokatoj. La surstratajn tumultojn observis la t.n. civitanaj juraj patroloj, iniciatitaj de studentoj, sed tiuj ne rajtis ĉeesti en la policaj deĵorejoj kaj kontroli la konduton de policanoj. La polica estraro kaj la porparolanto de Ministrejo pri Internaj Aferoj rifuzis iun ajn kritikon, apogante sin sur la simpatioj de la publika opinio, kiu grandparte kondamnis la ekscesojn de la radikaluloj. Tamen estas necese rekoni, ke misagoj fare de policanoj okazis, kaj sekve estas urĝe necese la aferojn esplori. Ĉar puni kontraŭjurajn kondutojn de policanoj kontraŭ deliktuloj estas unuaranga afero de demokratia ŝtato.

Jiři PATERA, Ĉeĥio

Bierlando Belgio

Estas interese informiĝi pri la multaj bierspecoj produktataj en Belgio (MONATO, 2001/1, p. 18). Dum la belgoj trinkas bieron por gustumi kaj ĝui ĝin, la ĉeĥoj kontraŭe trinkas bieron por forigi la soifon. Nemirinde, ke ĉeĥoj okupas la unuan lokon en la biertrinkado (po 160 l por unu persono, inkluzive de suĉinfanoj, en la jaro 1998), dum la belgoj okupas nur la okan lokon (98 l). Post ĉeĥoj la plej grandaj bieremuloj estas germanoj (127,4 l) kaj irlandanoj (124,2 l). Ankaŭ por ĉeĥoj biero estas likva pano; la bierfarado en Ĉeĥio ĉiam kreskas (de 9,3 milionoj da hektolitroj en 1950 al 18 milionoj en 2000), kvankam male la nombro de bierfarejoj falas (de 176 en 1950 al 50 en 2000). Tamen la plej granda bierproduktanto en la mondo estas Usono kun 235 milionoj da hektolitroj. Sekvas Germanio (110 milionoj), Brazilo (90 milionoj) kaj Japanio (pli ol 70 milionoj). Ĉeĥio okupas nur la 16an lokon en bierproduktado en la mondo.

Jiři PATERA, Ĉeĥio

Nepardonebla prisilentado

Mi multe miris legante la artikolon “Ĉu vere burleskaĵo?” (MONATO, 2001/4, p. 6) pri japanaj militaj seks-sklavinoj. Krom la milde ironia titolo, verŝajne algluita de via redakcio, ŝajnas al mi strange ke homarana lingvo kiel Esperanto — kaj en esperanta revuo!!! — povas esti uzata tute senhonte por tiaj naciismaj fanfaronaĵoj. Ankaŭ se pasis “pli ol-unu-duonjarcento” ekzistas krimoj, kiel la buĉado de Nankino en Ĉinio aŭ la holokaŭsto en Eŭropo, kiuj ne povas kaj ne rajtas esti forgesataj, ĉar ili estas tro monstraj kaj ofendas tion kio la homo estas. Tio, kion la aziaj landoj riproĉas al Japanio, estas la volonta manko de tia memoro, kio estas granda signo de manko de respekto al homo. Ĝi videblas ankaŭ en la “silentaj” japanaj lernolibroj de historio kaj do, tre danĝere, en la edukado de la estontaj generacioj. Legante tiun artikolon mi rekonis la saman arogantan stilon de la eksĉefministro Mori, kiam li devis malvolonte ekspliki kial li trankvile “forgesis” ĉesigi golfan ludadon kiel respekt-signo pro morto de samlandanoj. Kompreneble, el tia vidpunkto, kompare al la trankvila kaj senmemora golfa ludado de la ĉi-duonjarcenta Japanio, ĉio estas nur ĝena burleskaĵo!

Alessandra MADELLA, Italio

11 pripensindaĵoj

La reago de K. K. Eckstädt (MONATO, 2001/3, p. 8) estas interesa, ĉar tiel multaj legantoj de MONATO eble eklegos mian eseon (2001/1, p. 26-30) pro scivolemo aŭ pro objektiveco. Sed eble li ne tute komprenas, kio okazis en Jugoslavio kaj kial la Juĝejo de Hago postulas, ke la militkrimuloj, kiel Slobodan Milošević ks, sin prezentu respondeci pri siaj militkrimoj. Tamen, mi devas klarigi kelkajn aferojn: 1. Albanoj daŭre ne povas eniri Jugoslavion senvize. 2. La origina nomo de Gjakova estas Djakovica. Ĝi ĉiam estis albana urbo kaj havas sian propran historion. 3. Mi ne asertis, ke serboj estas barbaroj kaj albanoj toleremaj. Nun estas klare, ke serbaj fipolitikistoj insidis la serban popolon engaĝiĝi en longan sanguman militon, eĉ kontraŭ aliaj slavaj popoloj. Nun estas ja en la manoj de serboj mem konvinki la aliajn, ne serbajn popolojn, ke la serboj ne plu sekvos la kriman politikon de la pasinteco. 4. Post tiuj nepriskribeblaj teruraĵoj, okazintaj en Kosovo dum la milito lasta, oni ne devas atendi, ke albanoj, kiuj perdis siajn gefilojn, geedzojn, gefratojn, gepatrojn ks, fariĝu tuj anĝeloj. Sed ne veras, ke ili detruis pli ol cent ortodoksajn preĝejojn. 5. La terojn de serboj neniu tuŝas, nek iliajn hejmojn. Ili mem timas pluloĝi tie pro teruraĵoj kaŭzitaj al albana popolo. Certe tia situacio ŝanĝiĝos, kaj Kosovo estos denove malfermita por ĉiuj siaj civitanoj, inkluzive serbojn. 6. Albanio ne avidas la ercojn de Kosovo, ĉar ĝi mem estas sufiĉe riĉa je ili. 7. Universitato de Priština estis malfermita en la jaro 1968, danke al la longdaŭra strebado de tiea albana popolo kaj konforme al la tiama politiko de registaro, gvidata de Tito, por ekvilibrigi la interesojn de diversaj etnoj en Jugoslavio kaj por pruvi al la cetera mondo, ke Jugoslavio estas ja demokratia lando. Ĝi havis 30 000 studentojn, plejparte albanojn, kaj okupis la duan lokon en la tiama Jugoslavio. 8. Dufingro estas simbolo de popoloj, kiuj batalas por libero, dum la simbolo de dukapa nigra aglo sur ruĝa fono estas aŭtentika albana kaj ege signifa! 9. Mi ripetas, ke la Batalo en Kosovo-Kampo en la jaro 1389 estis granda milita renkontiĝo. en kiu partoprenis ankaŭ albanoj. Mi ripetas, ke necesas korekti la surskribojn serbajn, gravuritajn sur ŝtonoj en la muroj de la monumento pri Batalo en Kosovo-Kampo, ĉar ili estas tute misinformaj. Oni povas reskribi ankaŭ serbe, krom albane, kaj alilingve, sed spegulante la historian veron. 10. Serboj estis favore dungitaj en ŝtatoficejoj. Tial albanoj estis devigataj sin okupi per privata entrepreno, vendejo, metiejoj, komerco ks. 11. UĈK (albana mallongigo de Armeo por Liberigo de Kosovo) neniam eksplodigis bombojn surstrate por mortigi senkulpajn homojn. Ĝi ekzekutis nur kunlaborantojn de la polico serba kaj klopodis protekti la loĝantaron de la atakoj senskrupulaj de serba armeo.

Bardhyl SELIMI, Albanio

(N.d.l.r.: La letero estas ege mallongigita. Krome, la originalon sekvas listo kaj priskribo de libroj pri la kosova historio.)

La lasta vorto

Ŝajnas, ke niaj aŭtoroj intertempe estas pli alkutimiĝintaj al incensado, ol al recenzado. Eble pro tio ili tiom videble malfacile eltenas kritikon (MONATO, 2001/4, p. 4). Aliflanke taksante laŭ areo, mi kiel recenzanto, certe jam uzis pli ol sufiĉe por prezenti miajn opiniojn pri la libro “Neniu ajn papilio” de Trevor Steele. Se iu skribus leteron, simple ke mi estas idioto, nu, mi ne reagus, ĉar evidente temas pri persona subjektiva opinio. Sed se iu klopodas konscie tordi miajn recenzajn eldirojn por poste riproĉi al mi ĝuste tiujn tordaĵojn, mi tamen inklinas reĝustigi la aferon.

Unue mi atentigas, ke en normala mondo kun normala literaturo, normalaj presejoj, normalaj aŭtoroj kaj normalaj reviziantoj, malnecesus perdi eĉ nur unu solan vorton pri misminusklaj k-oj kaj fuŝita vortdivido. Des pli bedaŭrinde, ke en evidente malpli normala Esperantujo regas precize mala situacio — metiaj fuŝaĵoj svarmas kaj recenzanto rekte mensogus, se li ne mencius ilin. Ĉiuokaze, ĉio, kion mi enlistigis ĉi-rilate, konsistigas pruveble veran faktaron. Cetere, la samo validas pri la de mi kritikitaj anglismoj kaj germanismoj, el kiuj mi en la recenzo pro manko de spaco liveris nur unu.

Due en sia reago Trevor Steele asertis, ke mi ne menciis lian nomon. Fakte mi menciis ĝin en la de li preferata ortografio tuj kape de mia artikolo. Eble li atendis, ke mi menciu ĝin dek fojojn.

Trie en sia reago Trevor Steele defendis sin kontraŭ plene imagata riproĉo ne konformi al la ŝulcaj reguloj de la Analiza Skolo. Mi eble menciu, ke mi uzas zamenhofan Esperanton kaj estas des pli bedaŭrinde, se nuntempa aŭtoro de la renomo de Steele ne plu kapablas ekkoni tian tia kaj pro stila strabeco missupozas ĉion fundamentan jam tuj analiz-skola.

Kvare mi laŭ Steele “bombaste galŝprucigis” iun Herbert Mayer. Vere estas, ke mi simple en akordo kun la faktoj prezentis preserarojn.

Kvine en dua sekundanta letero Hektor Alos i Font konjektis, ke mi ne konas la antaŭajn verkojn de Steele kaj sekve mia kompetento nulas rilate nuntempan esperantan prozon. Eble tiu komplezus klarigi, de kie li ĉerpis siajn indikojn por tiaj konjektoj. Mi eble rimarkigu, ke mi recenze prezentis pruveblajn faktojn, li en sia rebato nur siajn personajn konjektojn pri mia manko de esperanta erudicio.

Sese Hektor Alos i Font taksis mian recenzon “skandale subnivela”. Evidente li aludis pri la incensada nivelo, ĉar recenzade mia artikolo estis perfekta. Relegante ĝin ĝuste hodiaŭ, mi trovas ĝin ankoraŭ plencentre trafa. Eble iomete tro plencentre por kelkaj inter ni.

PEJNO Simono, Germanio

Miskompreniga

La artikolon “Mistraktataj, miskomprenataj” (MONATO, 2001/3, p. 11) asertas, ke en Ĉeĥio respubliko ciganoj (ili deziras esti nomataj ĉeĥe “romoj”) estas la plej granda minoritato, sed neniu ilin ĝis nuna jaro 2001 kalkulis. Estas ciganoj, kiuj mem aliĝas al ĉeĥa, aŭ slovaka nacio. Krome ili mem dispartiĝas al tri nehomogenaj grupoj, kiuj inter si ne havas tro bonajn rilatojn — do, rasismo ekzistas eĉ inter ili. Parlamentanojn elektas la popolo helpe de politikaj partioj. Ciganoj sukcesis havi “sian” reprezentanton kaj estas sukceso, se li/ŝi estas ŝatata de ĉiuj ciganoj. Krome ekzistas kaj ekzistis oficejoj, kiuj prizorgas problemojn de tiu etno. Migrademaj ciganoj uzis malfermitajn limojn laŭ sia natureco. Al Ĉeĥio ili alvenadis el oriento ĉefe dum lastaj 50 jaroj. Ili ne povis, aŭ ne volis adaptiĝi, enhejmiĝi kaj “niaj ĉeĥaj” ciganoj almigrantojn ne akceptadis. Ankoraŭ mi volas mencii la bruon pri barilo (ne muro!) en distrikta urbo Ustí nad Labem kun pli ol 90.000 loĝantoj (ne urbeto!), kiun volis la urbofico renovigi kaj kiu ĉi tie ĉiam estis kaj kiu tute ne ĉirkaŭas domojn de ciganoj. La skandalo ne helpis al ciganoj, eĉ al “blankaj” loĝantoj. En Ústí ne estis geto kaj neniu volis ĝin fari. Emil Sĉuka estas serioza cigana ĉeĥo, kiu multe laboras pri problemo kaj pravas, ke nun, post reveno al kapitalismo, plimalboniĝis kondiĉoj ĝenerale por malriĉaj kaj malkleraj homoj, sed ne nur por ciganoj! Do, la problemo estas tro komplika kaj similaj artikoloj kaj eldiroj pri rasismo nur grandigas pasiojn.

Jindriska DRAHOTOVÁ, Ĉeĥio

Ne jida, sed rusa

En la artikolo “Influo de la jida lingvo sur Esperanto” (MONATO 2001/3, p. 23) la aŭtoro lasis du frapajn preteratentaĵojn. Nome: ankaŭ en la rusa lingvo “respondi” signifas “esti proporcie, simetrie akordigita kun io”, mallaŭ opinio de la aŭtoro. Due: la vorto “nu” en la sama formo kaj kun la sama senco ekzistas ankaŭ en la rusa (Cherpillod eĉ ne mencias ĉi tion), kaj, plej verŝajne, Zamenhof ĝuste de la rusa enkondukis ĉi vorton en Esperanton, ne de la jida. Domaĝe, ke en la artikolo troviĝas neesploritaj faktoj. Ĉu eble enestas malĝustaĵoj koncerne ankaŭ aliajn lingvojn?

Jelena KATAJEVA, Rusio

La fina bato

Unuaimpulse mi kredis ke Vatikano per la leteroj “Vatikano rebatas” (MONATO, 2001/2, p. 4) persone intervenis. Poste, relegante, mi reĝustiĝis kaj ektimis ke temas pri ironiaĵo pri reagoj kiuj pretendas defendi kaj interpreti Dominus Iesus kaj kontraŭi la opiniojn esprimitajn en MONATO. Fine duonneinda penso min ekokupis: suspekto (aŭ suspektigo?) ke la reagantoj estas pajlohomoj, nekapablaj pensi per sia kapo? Ĉu MONATO senvole venĝe moketas malaprobantojn?

ZECCHIN Armando, Italio

AMASKOMUNIKILOJ

Libereco gasumita

Unuflanke “ĝojantoj”, aliflanke “funebrantoj”: en la mezo la sendependa televida kompanio NTV kaj krizo, kiu dividas socion en Rusio. Oficiale, NTV agonias pro kelkcent milionoj da dolaroj kredite ŝuldataj al la ŝtata gaskompanio Gazprom. En aprilo 2001 Gazprom enpostenigis ĉe NTV novan estraron. Tamen NTV kaj ties ĵurnalistoj asertas, ke la ŝtato punas la televidan kompanion pro ĝia opozicio al prezidento Putin, argumentante, ke la ŝanĝo de la estraro povas kunporti neakcepteblan influon al pluraj TV-programoj de NTV. Klare estas, ke funde de la disputo staras du konfliktantaj konceptoj: ŝtata manipulado de amaskomunikiloj kaj la rajto sin libere esprimi.

NTV — fondita en 1993 — estis la plej sperta kaj profesia TV-kompanio en Rusio. Ĝi membris en unuiĝo “Media-Most”, kies posedanto, Vladimir Gusinskij, restadas en Hispanio, timante arestiĝon en Rusio, i.a. pro tio, ke kompanioj en “Media-Most”, inkluzive de NTV, neniam hezitis kritiki potenculojn (eĉ foje ekscese, uzante ekzemple ĉiun misparolaĵon de Putin por lin piki). Pro tio NTV gajnis kaj amikojn kaj malamikojn: ĝenis ankaŭ la atakoj kontraŭ Gazprom fare de la eksa ĉefredaktoro de NTV, Jevgenij Kiselov, tre riĉa homo, kiu fojfoje cinike ekspluatis sian pozicion por protekti siajn enspezojn.

Monopolisto

Tamen ne pretervideblis la ŝuldoj de NTV, kies malamikoj atentigis, ke kompanio, kiu ne repagas kreditojn, devigatas esti iugrade regata de la kreditoroj. Sed ne forgeseblas, ke Gazprom — gasa monopolisto en Rusio — estas tre riĉa entrepreno, kiu ne bezonas la “nurajn” kelkcent milionojn da dolaroj ŝuldatajn de NTV. Pro tio oni argumentis, ke la interveno de Gazprom baziĝas ne sur financaj, sed sur aliaj, politikaj konsideroj. Almenaŭ tion kredis la ĵurnalistoj de NTV, kiuj firme malakceptis la novan, Gazprom-truditan prezidanton Boris Jordan, financiston kaj rusdevenan civitanon de Usono, kiu nur stumble parolas la rusan. Ankaŭ la kunreganto, Alfred Koĥ — eksa vicpremiero kaj eksa estro de ŝtata komitato pri privatigo, forpelita el la registaro pro koruptaĵo — apenaŭ lojaligis la ĵurnalistaron.

Do oni batalis ne nur pro mono (oni ne senbaze supozas, ke kelkaj gazprom-aj kreditoj eniris la poŝojn de ĉefĵurnalistoj de NTV), sed ankaŭ pro influo: “Media-Most” estas la plej granda amaskomunikila unuiĝo en Rusio kaj — malgraŭ la aktuala populareco de Putin — povus tamen damaĝi la prezidenton. Kaj, dum oni pli kaj pli opinias, ke NTV interesiĝas pli pri interna konflikto ol pri eksteraj spektantoj, Jordan meze de aprilo maldungis ĵurnalistojn, tiel ke elkanaliĝis pluraj ŝatataj programoj. Elkanaliĝis ankaŭ esperoj pri paca kaj dialoga solvo de konflikto, kiu estas detruinta la malnovan NTV-on. Kaj dum kelkaj ĝojas pro mutigo de sendependa voĉo, aliaj funebras pro perdo de libereco.

Grigorij AROSEV/pg

Nova ĝenerala direktoro de NTV, Boris Jordan.

Posedanto de “Media-Most”, Vladimir Gusinskij.

Ĵurnalisto kaj eksa ĝenerala direktoro de NTV, Jevgenij Kiselov.

Nova “kunreganto” de NTV, Alfred Koĥ.

Prezidento Putin.

Simbolo de NTV.

Ĉu lunatiko?

La litova entreprenisto Audrius Brazdżionis ekposedis etan parton de la luno — videblan de la tero — kiam li pagis 12 usonajn dolarojn al kompanio, kiu okupiĝas pri vendado de luno-parceloj. Registri la parcelon — en la luna Maro de Pluvoj — kostis pliajn kvin dolarojn. Venis al la 39-jara entreprenisto la ideo aĉeti luneron, kiam kolego spektis en televido, ke aktoro same faris por regali sian edzinon.

LAST/pg

NORD-IRLANDO

Bataloj de la floroj

Anoj de la regiona asembleo en Nord-Irlando furioziĝis, kiam ili devis interrompi siajn paskajn feriojn por reveni laŭ instigo de la Demokrata Uniista Partio (DP) al la parlamentejo. La partio, la plej necedema el la diversaj grupoj uniistaj (porbritaj kaj kontraŭrespublikaj), protestis kontraŭ floraranĝo ĉe la parlamentejo kaj postulis, ke tieaj blankaj paskaj lilioj estu forigitaj.

En normalaj landoj, floroj malofte disputigas. Tamen blanka lilio memorigas en Irlando pri respublikistoj mortintaj dum la t.n. paska ribelo, kiu kondukis al sendependiga milito. La lilio, simbolo kara kaj grava al nordirlandaj respublikistoj, estas abomenata de lojalistoj (tiuj lojalaj al brita, monarka Ulstero).

Finfine la asembleo decidis, ke floroj estas floroj kaj lasis la liliojn. Espereble tiel finiĝas la batalo de la floroj.

Garbhan MACAOIDH

JAPANIO

Fumado-blokado

En vilaĝo Hukaura, en gubernio Aomori, oni decidis forigi ĉiujn ekstervendejajn aŭtomatojn, per kiuj eblas akiri cigaredojn, alkoholaĵojn, erotikajn librojn kaj eĉ gazetojn kaj vidbendojn. Pasintjare Hukaura deklaris sin “vilaĝo de sano kaj longviveco”: eĉ la vilaĝestro, Hirasawa Takayosi, tiam trofumanto, ĉesis fumi por fariĝi modela civitano.

Plue, li decidis duone subvencii kontraŭnikotinajn sparadrapojn kaj malfermi klasojn por tiuj, kiuj volas rezigni pri fumado. Forigon de aŭtomatoj li tiel pravigis: “Estas multaj neplenaĝuloj, kiuj fumas. Se ni forpelos la vendmaŝinojn, malmultiĝos la eblecoj aĉeti kaj fumi cigaredojn. Krome, kiam homoj devas aĉeti cigaredojn kaj alkoholaĵojn en vendejo, ili devas paroli kun vendisto. Konversacio inter homoj donos agrablan etoson.”

Progresema lando

Posedantoj de aŭtomatoj forte kontraŭis la proponojn de la vilaĝestro. Ili riskas perdi monon, ĉar la aŭtomatoj tagnokte funkcias kaj profiton portas. Ankaŭ la kompanio Japana Tabako kampanjis kontraŭ la proponoj. Tamen multaj japanoj leteris al la vilaĝestro por lin subteni, atentigante, ke Japanio estas progresama lando koncerne cigaredproblemon (malgraŭ statistikoj, kiuj montras, ke ekzemple 37 % de viraj kaj 16 % de virinaj abiturientoj fumas).

Lastatempe la japana registaro iniciatis projekton “Sana Japanio 21” por i.a. ĉesigi fumadon inter gejunuloj. Tamen iniciato tia neniam sukcesos en kapitalisma lando, ĉar malantaŭ la kulisoj ĉiam ŝtelmoviĝas parlamentanoj subaĉetitaj de koncernaj kompanioj. Oni bezonas kuraĝajn gvidantojn, kiaj ekzemple la vilaĝestro en Hukaura, kiuj kontraŭstaros la potencon de la grandaj firmaoj.

La proponaro de la vilaĝestro estis aprobita, sed estas dubinde, ĉu cigaredvendistoj obeos ĝin: al la leĝaro mankas punoj pro malobeo. La vilaĝo povas nur admoni kaj publikigi nomojn de “pekintoj”. Tamen la leĝaro estas signifa kaj subteninda unua paŝo kontraŭ la tabako-industrio.

HORI Jasuo/pg

LINGVO-POLITIKO

Iome idiome

Neniam ekde la fondiĝo de la moderna irlanda ŝtato ekzistis kohera kaj konsekvenca lingva politiko. Kvankam la du plej grandaj politikaj partioj havas irlandgaelajn nomojn — Fianna Fáil [fjanna fojl] (“militistoj de l’ destino”) kaj Fine Gael [gejl] (“gaela klano”) — ili ĉiam montris malkonstantan sintenon rilate la irlandan lingvon.

Laŭ la konstitucio de la Irlanda Respubliko la gaela (irlanda) estas la unua oficiala lingvo de la ŝtato. La dua oficiala lingvo estas la angla. Laŭleĝe ĉiu civitano, pledante aŭ sin defendante en kortumo, rajtas uzi aŭ la anglan aŭ la irlandan, kaj ĉiu leĝo aprobita de la leĝdonanta instanco devas esti redaktita kaj en la angla kaj en la irlanda. Sen tiu ĉi dulingveco la leĝo estus senvalora.

Tamen, post la jaroj 1930aj, la koncerna lingvo-paragrafo de la konstitucio estis neglektata: plurfoje novaj leĝoj estis publikigitaj nur en la angla. Nun, tamen, post pledo de privata ŝtatano, la supera kortumo deklaris, ke tiu ĉi paragrafo devas esti respektata kaj obeata. Defendantoj de la irlanda lingvo esperas, ke registaroj anta kaj ontaj adoptos pli pozitivan kaj aktivan sintenon rilate la nacian lingvon.

Garbhan MACAOIDH

ĈINIO

La ĉina bilomerkato

Antaŭ dek jaroj la ĉina bilomerkato naskiĝis kiel bebo el akuŝantino post forta koliko. Ĝi simbolas ke Ĉinio transformis planizitan ekonomion en merkatan ekonomion. Tio estas unu el la gravaj paŝoj por aliĝi al la internacia socio.

Ekde tiam, la akcioj reale eniradis en la vivon de pli kaj pli multnombraj riĉiĝantaj ĉinoj. Krom mondepono en bankoj, ili havis plian investan kampon. Ĝis nun oni nombras 58 milionojn da popolanoj investantaj en la bilomerkato. Videblas, ke altiĝoj aŭ faloj de indicaj ciferoj tiras la koron de sennombraj investantoj. Pro tio oni pli kaj pli prizorgas la ekonomion kaj la politikojn en- kaj eksterlandajn, atentas pri la funkcia stato de la akciaj kompanioj, kaj aktive lernas sciojn pri financo kaj investo. Oni progresigas per sia labor- enspezo la bilomerkaton, ja esperante riĉan rikolton!

Borsoj, bilo-specoj kaj -kvantoj

En la ĉina bilomerkato ekzistas du borsoj: la Ŝanhaja Bilo-Borso (ŜBB, fondita en 1990) kaj la Shenzhen-a Bilo-Borso (SBB, fondita en 1991). En la komenca periodo estis nur iom pli ol dek akciaj kompanioj kies kurzoj estis kvotitaj en la du borsoj, sed nun la nombro superas 1100. Inter ili estas 163 altgradaj kaj avangardaj scienc-teknikaj kompanioj.

ŜBB havas 651 bilojn. Inter ili estas 568 A-akcioj, 55 B-akcioj (operacioj per usonaj dolaroj, nun ankaŭ aĉeteblaj de enlandaj ĉinoj), 18 fermitaj fondusoj kaj 10 obligacioj. SBB havas 584 bilojn. Estas 500 A-akcioj, 58 B-akcioj (operacioj per honkongaj dolaroj), 18 fermitaj fondusoj kaj 8 obligacioj.

El la cirkulanta akciaro la bank-akcio Shen Fa-zhan estas la plej multnombra kun 1390 milionoj da akcioj. La kemiaĵa akcio Jiaodai Gufan estas la plej malmultnombra kun 8,3 milionoj da akcioj. La scienc-teknika Huagon estas la plej multkosta kun akcia prezo de 50 juanoj. La ŝtal-akcio Magang Gufen estas la plej malmultkosta kun akcia prezo de 3,98 juanoj. La meza prezo de la akcioj atingas ĉ. 15 juanojn.

La totala akcia valoro en la du biloborsoj superas 5000 miliardojn da juanoj, t.e. pli ol 50 % de la totala valoro de la nacia produktado. Videblas ke la ĉina bilomerkato funkcias kiel barometro de la ekonomio.

Specoj de investantoj

Estas du specoj de investantoj: kolektivaj kaj individuaj. Entute estas 58 milionoj; inter ili troviĝas ĉ. 360 000 investantoj el diversaj organizoj.

Kun pli ol 2600 branĉoj sub si, la 102 valorpaperaj kompanioj havas totalan kapitalon de 575 miliardoj da juanoj. La plej granda el ili estas Yinho kun registrita kapitalo de 4,5 miliardoj da juanoj. 34 fermitaj investaj fondusoj havas kapitalon de 70 miliardoj da juanoj. Triakategoriaj entreprenoj al kiuj la ĉina registaro permesis eniri la bilomerkaton havas kapitalon de pli ol 100 miliardoj da juanoj.

Inter la individuaj investantoj estas laboristoj, kamparanoj, administrantoj de entreprenoj, teknikistoj, oficistoj, profesiaj investantoj, privataj komercistoj kaj entreprenistoj, mastrumantinoj, senlaboruloj, k.a.

La kolektivaj investantoj tenas proporcion de nur iom pli ol 10 % de la bilomerkato. Ĉefaj investantoj restas la pli ol 50 milionoj da unuopuloj. Laŭ statistikoj, en Usono kaj Japanio la kolektivaj investantoj tenas proporcion respektive je pli ol 45 kaj 42 % de la bilomerkatoj. Tio montras ke en la ĉina merkato restas vasta spaco por kolektivaj investantoj. Pasintjare prezidanto Zhou Xiao-chuan de la Ĉina Bilo-Inspekta Komitato (la plej alta instanco de la ĉina bilomerkato) kelkfoje emfazis ke super-rutine multiĝu la organizaĵaj investantoj. De januaro ĝis julio de 2000 eniris 74 700 novaj organizaĵaj investantoj en la ĉinan bilomerkaton.

Operaciado de la borso

Escepte de ŝtate deciditaj ferioj (sabato, dimanĉo, festotagoj) la borsoj funkcias de lundo ĝis vendredo. De 9.15 h ĝis 9.25 h oni enkomputiligas la diversajn malsamajn akcio-prezojn. La plej multnombra el tiuj estas la tiutaga komenca kurzo. Oni faras borsajn operaciojn nur dum kvar horoj tage: de 9.30 h ĝis 11.30 h kaj 13.00 h ĝis 15.00 h.

Por la A-akcioj, fondusoj kaj obligacioj estas minimuma intertempo inter vendo kaj aĉeto. Bilon aĉetitan en iu tago, oni nur povas vendi la sekvantan tagon.

La amplekso de altiĝo kaj falo dum unu tago estas limigita. La limo por akcioj kaj ST-akcioj (kompanioj kiuj havis deficiton dum unu jaro) estas respektive 10 kaj 5 % dum unu operacia tago. Por PT-akcioj (kompanioj kiuj havis deficiton dum tri sinsekvaj jaroj) ĝi estas 5 % semajne, surbaze de la vendreda komenca kurzo.

En la borso oni laboras pere de komputilo aŭ per operacio-listo sur servo-tablo. De ekstere oni faras borsajn operaciojn telefone aŭ rete.

La akcia indico dum 2000

Ĉe ŜBB la jarkomenca indico estis je 1368,69 poentoj, la jarfina je 2073,48 poentoj. Tio estas jara altiĝo je 704,79 poentoj aŭ 51,49 %. Ĉe SBB la jarkomenca indico estis je 402,71, la jarfina je 635,73, do altiĝo je 233,02 aŭ 57,86 %. En 2000 estis emisiitaj kaj eniris en la merkaton 11,7 miliardoj da akcioj el 141 kompanioj.

Antaŭvidoj pri 2001

El vidpunkto de kapital-liverado la ĉefaj elementoj estas:

1. En ĉinaj bankoj kuŝas 6700 miliardoj da juanoj el personaj mondeponoj. Lastjare plejparto el la ĉ. 600 miliardoj forlasintaj la bankojn iris al la bilomerkato. Antaŭvideblas ke ĉi-jare same multe fluos en la bilomerkaton. Nun la totala B-akcia valoro en la du biloborsoj atingas nur 6 miliardojn da usonaj dolaroj. Dume fine de januaro en ĉinaj bankoj kuŝas 74,93 miliardoj da personaj deponoj en usonaj dolaroj.

2. Ĉi-jare kredeble aperos deko da malfermitaj fondusoj, ĉefe el asekuraj kompanioj kaj socigarantiaj blokoj. Ĉiu el tiuj fondusoj disponos pri ĉ. 5 miliardoj da juanoj.

3. En 2001 oni emisiios akciojn x. kvin valorpaperaj kompanioj, kiuj ricevos pro tio pli ol 20 miliardojn da juanoj. Kapitalaltiĝoj de valorpaperaj kompanioj alportos ĉ. 30 miliardojn da juanoj.

4. Novaj organizaĵaj investantoj enirontaj la bilomerkaton enportos ĉ. 20 miliardojn da juanoj.

5. Laŭ promeso de Ĉinio, post aliĝo al la Monda Organizaĵo pri Komerco eksterlandaj valorpaperaj organizoj rajtos okupi specialan sidejon en la borso kaj rekte fari operaciojn kun B-akcioj. Oni starigos kunlaborajn valorpaperajn kompaniojn kaj administrajn fondus-kompaniojn inter Ĉinio kaj aliaj landoj. Tio kondukos eksterlandan kapitalon en la ĉinan bilomerkaton.

Rilate al kapital-postulado menciindas:

1. Akcioj emisiotaj kaj porciumotaj bezonas 150 miliardojn da juanoj.

2. Fondo de nova merkato, simila al la usona NASDAQ, kaj ĝia operaciado postulos ĉ. 100 miliardojn da juanoj.

3. Redukto de ŝtataj akcioj bezonas 20 miliardojn da juanoj.

4. Maklera pago kaj markimposto por borsaj operacioj kostos 85 miliardojn da juanoj.

Antaŭvidoj por la ĉina ekonomio

La ĉina registaro aktive daŭrigos la financan politikon por stabila valuto. Ĝi grandskale emisios ŝtatajn obligaciojn kaj ĉiuflanke realigos diversajn projektojn por plivastigi enlandajn bezonojn, reguligi strukturojn kaj akceli konsumadon. Ĝi bezonos kapitalon por ekspluati la okcidentan landparton, por plialtigi la bonstatan nivelon de senlaboruloj kaj emeritoj kaj por pliigi la salajron de landinternaj laboristoj.

La aliĝo al Monda Organizaĵo pri Komerco akcelos la enfluon de eksterlanda kapitalo kaj rapide multiĝos investoj en altgrada kaj avangarda scienc-tekniko. La restrukturigo de ŝtataj entreprenoj ekefikos. La profito de la akciaj kompanioj ĝenerale altiĝos.

Laŭ antaŭkalkulo de la Monda Banko kaj de la Ĉina Akademio de Sociaj Sciencoj, la ĉina malneta enlanda produkto pliiĝos ĉi-jare inter 7,5 kaj 8 %.

Plia liberigo de la merkato

Por liveri plian investan kampon al enlandaj ĉinoj kaj por progresigi la nacian ekonomion, la Ĉina Bilo-Inspekta Komitato decidis je la 20a de februaro 2001 ke enlandaj ĉinoj rajtos fari operaciojn kun B-akcioj. Tio estis populara afero: de la 26a de februaro ĝis la 26a de marto, ĉ. 500 000 ĉinoj malfermis al si B-akciajn kontojn. Dum la pasintaj dek jaroj nombriĝis nur 280 000 investantoj en B-akcioj!

Rajtas malfermi B-akcian konton la ĉinoj kiuj deponas en banko almenaŭ 1 000 usonajn dolarojn aŭ 7 800 honkongajn dolarojn. Ne ekzistas monkvanta postulo por malfermi A-akcian konton.

HUANG Tingsheng

(La aŭtoro funkcias kiel manipulanto de akcioj en valorpapera kompanio. Li lertas pri aĉeto kaj vendo de akcioj. Interesitoj povas kontakti lin rete: nasko@21cn.com).

//en kadro//

LEKSIKONO

Akcio: Parto de la kapitalo de akcia kompanio; atesto pri tia kapitalparto (IKEV)

Biloj (= valorpaperoj): Rajtoj pri kapitalo, kutime negoceblaj en la borso (v. akcioj, obligacioj) (IKEV)

Biloborso: Ejo kie oni negocas valorpaperojn; la operacioj mem (IKEV)

Borso: Kunveno de komercistoj, makleristoj, kasistoj kaj aliaj personoj, kiuj komercas valorpaperojn aŭ diversajn varojn; la konstruaĵo kie tia kunveno okazas; la transakcioj mem (IKEV)

Emisio: Kreo kaj aĉetebligo de valorpaperoj (IKEV)

Fonduso: Kapitalo destinita por aparta, difinita celo (PIV, vidu pli detalan klarigon en tabelo)

Indica cifero: Proporcia cifero indikanta la nombran rilaton inter la valoroj de grando en diferencaj momentoj aŭ lokoj. Oni esprimas ĉi tiun proporcian ciferon en procentoj de unu (aŭ de meznombro de pliaj) de la valoroj de tiu grando (IKEV)

Kurzo: Borsa aŭ eksterborsa prezo aŭ valoro de akcioj, obligacioj, kambioj, devizoj, mono kaj varoj (PIV)

Kvoti: Fiksi kaj konigi prezojn aŭ kurzojn, ĉu oficiale aŭ ne (IKEV)

Merkato: La tuto de propono kaj postulo rilate al iu artiklo aŭ grupo de artikloj (IKEV)

Obligacio: Valorpapero kiu atestas partoprenon en monprunto. Ĝi naskas fiksan interezon (IKEV)

(IKEV: Internacia Komerca-Ekonomika Vortaro; PIV: Plena Ilustrita Vortaro)

EŬROPA UNIO

Grandaj MEP-diferencoj inter la EU-landoj

La landoj de Eŭropa Unio (EU) apartenas al la riĉa mondo. Tio ne signifas, ke la produktokapablo estas same granda en ĉiuj landoj.

La malneta enlanda produkto (MEP), totala aŭ popersona, estas ofte uzata por doni krudan bildon pri la ekonomia forto de iu lando. MEP ja estas origine kalkulita en la propra valuto de ĉiu lando, sed devas esti transkalkulita en komunan valuton por esti komparebla inter landoj. Eŭro estas tia komuna valuto, sed transkalkulado ne estas senproblema.

Tabelo 1 montras du versiojn de eŭrokalkulita popersona MEP en la membroŝtatoj en 1999. La kolumno (d) montras la popersonan MEP-n en miloj da eŭroj, kalkulitaj laŭ la fakte ekzistantaj nominalaj valutokurzoj. La plej dekstra kolumno (e) montras la ekvivalentan indicon kiam la averaĝo por la tuta EU estas 100. Tamen restas interpretoproblemoj.

La ekzistantaj valutokurzoj ja estas rezulto de multaj faktoroj kaj malbone respegulas la aĉetpovon de la valutoj. Pro tio komparoj de MEP transkalkulita laŭ ekzistantaj nominalaj valutokurzoj donas falsan bildon pri la diferencoj inter la landoj. La du plej dekstraj kolumnoj tial ne montras la “realajn” diferencojn en la popersona MEP, sed estas parte rezulto de tio, ke la prezniveloj estas malsamaj en malsamaj landoj je la ekzistantaj valutokurzoj.

Por solvi tiun problemon la statistika organizo de EU publikigas ankaŭ aĉetpovokorektitan popersonan MEP-n, t.e. popersonan MEP-n esprimitan en la averaĝa preznivelo de EU. Tiuj nombroj estas la plej interesaj, se oni volas kompari landojn. Tiajn MEP-kalkulaĵojn ni montras en kolumno (b) de tabelo 1. En la kolumno (c) estas la ekvivalentaj indiconombroj. La landoj estas vicigitaj laŭ la nivelo de tiuj MEP-kalkulaĵoj.

Kiujn trajtojn ni vidas en tabelo 1? Unue, la diferenco inter la plej riĉaj kaj la plej malriĉaj landoj estas sufiĉe granda. La aĉetpovokorektita popersona MEP en Luksemburgio estas preskaŭ trioble pli granda ol tiu en Grekio, kaj tiu en Danio estas preskaŭ duoble pli granda.

Due, la sudeŭropaj landoj konsistigas la plej malsupran parton de la tabelo. Tio estas unu el la fontoj de la streĉiteco inter la nordaj kaj la sudaj landoj de EU.

Trie, ni vidas ke la diferenco inter la landoj en la supra kaj en la malsupra parto de la tabelo estas pli granda se oni kalkulas en eŭroj laŭ ekzistantaj nominalaj valutokurzoj ol se oni kalkulas en aĉetpovokorektitaj eŭroj. Tio estas unu rezulto de tio, ke la valuto de lando kun forta ekonomio tendencas esti tro alte taksita en komparo kun la valuto de landoj kun malpli forta ekonomio.

La kandidatlandoj

Pluraj ne-membroj de EU volas membriĝi kaj estas je diversaj niveloj en la membriĝproceso. En oficialaj dokumentoj oni nombras 13 landojn kandidatlandoj. Dek estas antaŭaj socialismaj landoj.

La plej multaj kandidatlandoj havas malpli grandan totalan kaj popersonan MEP-n ol la nunaj 15 membroŝtatoj. La totala MEP de la kandidatlandoj sumiĝas nur je ĉirkaŭ 7 % de tiu de la nunaj membroŝtatoj. Tio estas rezulto kaj de la malgrandeco de la kandidatlandoj, kaj de ilia malpli granda popersona MEP.

En tabelo 2 ni vidas, ke neniu kandidatlando atingas popersonan MEP-n egalvaloran al la averaĝo de EU. Kipro estas en la pinto kun 81 % de la EU-averaĝo, kaj la averaĝo de ĉiuj kandidatlandoj kune estas nur triono de la averaĝo de la nunaj EU-landoj. Pro tio oni povos antaŭvidi intensajn disputojn pri la budĝeto kaj la disdividoprincipoj en la estonta EU — pli akrajn ol tiuj, kiuj jam okazis, ĉar kelkaj landoj pagas pli al la komuna buĝeto ol ili rericevas, dum aliaj rericevas pli ol ili pagas. Estos interese vidi kiel oni solvos tiujn problemojn, kiam prokrasto ne plu eblos.

Bo SANDELIN

Surskriboj por la tabeloj:

Tabelo 1. Popersona MEP en la membroŝtatoj de la Eŭropa Unio en 1999

Tabelo 2. Popersona MEP en la kandidat-membroŝtatoj en 1999 (ciferoj por Malto mankas)

Kiel kalkuli la malnetan enlandan produkton?

La produktado de ekzemple pano signifas, ke okazas produktado ne nur en la bakejo, sed ankaŭ sur pluraj antaŭaj niveloj en longa produktproceso: terkulturisto produktas grenon, kiun li vendas al muelejo, kiu produktas farunon. La faruno estas vendata al la bakisto, kiu bakas la panon, kiun li vendas al konsumanto.

Ĉu oni povus simple adicii la valoron de la greno, la valoron de la faruno kaj la valoron de la pano (kaj la valoron de ĉiuj aliaj produktoj de diversaj entreprenoj) por kalkuli la MEP-n?

Ne! Tio signifus multoblan kalkulon de la sama afero. La valoro de la greno ja estas enkalkulita en la valoro de la faruno, kaj la valoro de la faruno estas enkalkulita en la valoro de la pano.

Unu metodo por eviti la pluroblan inkludon en MEP de unu sama afero estas la jena: En la sumigo oni ellasas krudmaterialojn kaj aliajn “ingrediencojn”, kiujn entreprenoj aĉetas de aliaj entreprenoj. Oni adicias nur la valorojn de la konsumado, la investovaroj kaj la eksporto, kaj de tio oni subtrahas la importon. Oni devas subtrahi la importon, ĉar la konsumado, la investado kaj la eksporto ja entenas varojn, kiuj ne estas produktitaj en la lando, sed importitaj de aliaj landoj.

BS

BIOGASO

Danĝero kaj energiofonto

Dum jarmiloj la homoj ĵetis organikan rubon en truojn aŭ amasigis ĝin kiel rubmont(et)ojn. Ili ne sciis, ke la organika rubo, ĉefe de dommastruma origino, malkomponiĝas, fermentas, putras pro ago de bakterioj kaj longtempe produktas kaj emisiadas venenajn aŭ eksplodemajn gasmiksaĵojn (ĉefe metanon kun karbondioksido), hodiaŭ nomatajn biogaso. Samtempe la libere deponita organika rubo povas disvastigi malsanojn, eĉ epidemiojn.

Multfoje oni jam konstruis domojn sur forgesitaj rubodeponejoj. La rubogasoj tiam povas penetri en kelojn kaj kaŭzi malsanojn de la enloĝantoj aŭ eksplode neniigi la konstruaĵon. Tamen estas eblo uzi ilin kiel biogason, do modernan brulaĵon. Tion oni eltrovis jam antaŭ plurdek jaroj, sed nuntempe ties aplikado disvolviĝas.

La biogason oni povas trakti diversmaniere:

1. Simple bruligi — tamen sub kontrolataj kondiĉoj por eviti fajrodamaĝojn. Tiam certe la kemia energio de la biogaso senutile perdiĝas.

2. Kolekti la biogason kaj poste uzi ĝin.

3. Produkti varmon.

4. Produkti elektran kurenton.

Estas notinde, ke tiuj metodoj bone fermas la putraĵon de la eksteraĵo, do la medio ne estas endanĝerigita per infektaj efikoj.

En Vieno oni sekvas la unuan kaj kvaran metodojn kaj jam kolektas 60 elcentojn de la deponeja biogaso, kiu konsistas ĉefe el metano CH4. Jare estiĝas 11 milionoj da kubometroj da biogaso, el kio 58 elcentojn oni simple forbruligas. La resto estas uzata por produkti elektran energion, kvante 9,5 milionojn da kilovathoroj.

La biogaso estas kolektata kaj utiligata jene:

La rubon oni amasigas sur pli-malpli akvo- kaj aerizola, horizontala aŭ milde dekliva, grundo. Sur la rubmonteton oni sternas plastan folion kun tere kovrita rando por ke la gaso nur malfacile komunikiĝu kun la ekstera aero. Oni kovras la tutan monteton per grundotavolo por ebligi ties kovron per natura plantaro. En la rubon oni boras vertikalajn truojn, t.n. gasputojn. Jam la puto havas filtran mantelon, sed poste la gaskolekta dukto kondukas la biogason al filtra-pumpa instalaĵo, post kiu la gaso atingas brulejon. Plej primitive, la varmenergio povas turni vapormaŝinon aŭ vaporturbinon. Pli moderne oni ne produktas vaporon, sed kondukas la gason rekte al eksplodmotoro aŭ gasturbino, en kiu lasta ĝi kontinue brulas. La maŝino elektita el la menciitaj turnas elektran generatoron. La produktata kurento tra transformatoro atingas la preskribitan tension kaj fluas en la regionan elektran reton, kiu povas kontaktiĝi kun la tutlanda aŭ internacia retego.

WALTER KLAG

SKIZO DE UTILIGO DE BIOGASO DE RUBDEPONEJOJ

Precipitaĵo RUBDEPONEJO Gasputo

Malmulte polua

mediofavora

brulemisiaĵo Rekultivita

Filtrilo haldotaluso

Gaskolekta dukto Konduktilo al la elektra reto Drenilo sur la dekliva fundo de la deponejo

Gasmotoro

-

-generatoro Transformatoro

Gaspumpilo

kaj -filtrilo Enkonduko de likakvo en akvokolektejon

Reviziita versio

Paradokso

La historieto pri balono (MONATO 2001/3) estis misprezentita kaj multe perdis de tio. Laŭ mia scio, ĝi originas el iama matematika gazeto por lernejanoj Kvant (Sovetio), kie ĝi aperis kiel anekdoto pri Sherlock Holmes kaj doktoro Watson.

Holmes kaj Watson glisis per balono kaj perdiĝis. Vidinte homon surtere, ili iom malaltiĝis kaj demandis: “Kie ni estas?” Iom pripensinte, la homo respondis: “En la balon-korbo”.

“Li certe estas matematikisto”, tuj konstatis Sherlock Holmes. “Kiel vi konkludis tion ĉi?”, demandas Watson. “Tre simple. Unue, ĉar li komence pripensis, kaj nur poste respondis”, diris Holmes. “Due, nur en matematiko respondo povas esti tiom vera kaj tiom senutila!”

Jen alia anekdoto pri matematikisto kaj inĝeniero — onidire el la sama fonto (tio estas tamen iom dubinda, kiel vi vidos). Temas pri paradokso de la heleno Zenono: rapidkura Aĥilo ne povos atingi senmovan foston, ĉar li devas trakuri la unuan duonon de la vojo, poste la sekvan duonon de la restanta vojo, kaj tiel plu ĝis infinito, do neniam atingas la celon.

Nun la anekdoto. Al matematikisto kaj inĝeniero oni proponis taskon (ne tute akademian): ĉe la muro de malplena ĉambro troviĝas nuda belulino. La du viroj ĉe la kontraŭa muro je distanco de dek metroj rajtas alproksimiĝi laŭ la jena maniero: dum la unua sekundo je unu duono de la distanco, dum la sekva sekundo je unu duono de la restanta vojo, ktp. La matematikisto tuj rezignis, sed la inĝeniero volis provi. “Kial vi konsentis?”, demandas la matematikisto. “Ĉu vi ne scias pri la paradokso de Zenono, kaj ke vi neniam atingos la celon ĉe tiaj kondiĉoj?!” “Mi scias, ke mi neniam alproksimiĝos je nula distanco”, la inĝeniero respondas. “Tamen ankaŭ la efika distanco sufiĉos!”

Por ajna okazo — kaj tute serioze — mi volas atentigi, ke tiaj anekdotoj pri matematiko aperas danke al matematekistoj mem, kaj sincere pensi, ke matematiko operacias nur per senutilaj trivialaĵoj povas nur personoj kun trivialaj scioj. Kiel estas envere, eksplikas brila citaĵo de la fama fizikisto Eugene P. Wigner:

“La grandega utilo de matematiko por la naturaj sciencoj estas io mistera, por kio ekzistas neniu racia ekspliko. Ne estas nature, ke la leĝoj de la Naturo entute ekzistas, des malpli ke la homo kapablas malkovri ilin. La miraklo de konveneco de la matematik-lingvo por formuli la leĝojn de la fiziko estas mirinda donaco, kiun ni nek komprenas, nek meritas.” (El eseo “Pri neniel atendata efektiveco de la matematiko por la fizikaj sciencoj”)

Alexander GOFEN

Kion kaŝas la Kvendan-fortikaĵo?

La tridekjara laboro de muzea ekspedicio en Kaliningrad (eksa Königsberg) kroniĝis sensacie. Estas trovitaj ĉirkaŭ 17 mil objektoj de la Prusa muzeo, fondita en 1844. Iam ĝi estis unu el la plej grandaj en Eŭropo, kaj entenis 240 mil valorajn objetktojn. Antaŭ la sturmo de Königsberg (1945) la direktoro de la muzeo sukcesis disdeponi la muzeaĵojn en tri kaŝejojn. La unua situis apud la urbo Rastenburg (nun Kentŝin), la dua en la subterejoj de Ordenskij (Ordena) kastelo.

Post la milito la restaĵoj el ambaŭ kaŝejoj estis retrovitaj kaj nun estas ekspoziciataj en Varsovio kaj Kaliningrad.

Sed la plej valoraj muzeaĵoj troviĝis en Kvendnan, konata al kaliningradanoj kiel “La tria fortikaĵo”. Dukorta kaj trietaĝa, ĝi estis konstruita dum la regado de Frederiko la Tria. Postmilite tie longe situis armedeponejo kaj milittrupoj de la sovetia armeo. Pro tio la loko estis kaŝata kaj nealirebla por esplorantoj.

Tamen kelkaj scivolemaj soldatoj memstare trovis du ĉambrojn plenajn da kestoj kaj bronzaj statuoj.

Videblis iuj ostaj (ĉu eburaj?) ekspoziciaĵoj kaj surplanke dise kuŝis malnovaj moneroj.

Post la militservo unu el la soldatoj priskribis unu statuon. Temis pri virino pompe vestita, kun floroj surbruste, tenanta en unu mano bastonon, kaj en la alia globon.

Nur ekde 1998 La tria fortikaĵo iĝis alirebla por simplaj vizitantoj. Plej serioze laboris la esplorgrupo de Avenir Ovsjanov, kiu eĉ dum sia libera tempo vagadis en la subterejoj. Foje, dum unu el siaj vagoj, li rimarkis iujn rustaĵojn. Li enpoŝigis la specimenojn kaj ĉe la taga lumo rekonis en ili fragmentojn de piedingoj el la 11 jarcento. Sekvatage la esplorantoj trovis tie jam 600 muzeaĵojn kaj en ĉiu posta tago po 1500 ĝis 2000 valoregajn historiobjektojn. Ĉi tio okazis vintre, kaj estis tre malfacile dum malvarmego kaj frostaj trablovoj mane fosi sablon, kaj poste kribradi ĝin ...

Ovsjanov petis helpon pere de televido. La urbaj instancoj povis doni nur 500 rbl (malpli ol 20 usonaj dolaroj), parton de kiuj Ovsjanov elspezis por veturi al Carskoje Selo (apud Sankt-Peterburgo). Tie li esploris priskribon de la dummilite malaperintaj statuoj, unu el kiuj estas statuo de la carino Jekaterina la Dua kun sceptro en unu mano, kaj globforma mezurilo en la alia. La statuoj ne estas trovitaj ĝis nun. Iuj diras, ke multe pli frue oni fordonis ilin por refandi, aliaj diras, ke ili estis ien forportitaj. La plej freŝa versio informas, ke “iuj subterejoj estis eksplode grundkovritaj por konservi la neprirabitajn muzeaĵojn ĝis pli favora tempo”. Eble tie troviĝas ankaŭ la statuoj?

Anatolo GONĈAROV

La antaŭlasta vorto

Mi subskribas milprocente la leteron de Hektor Alos i Font (MONATO, 2001/4, p. 4). La skandala misrecenzo de “Simptomoj” de Neves, unu el la plej gravaj kaj legindaj poemaroj de la lasta jardeko, preskaŭ igis min malaboni la revuon kaj eĉ kabei. Tia libro meritas duan recenzon fare de persono kiu iom komprenas pri poezio! Kaj pri Simono Pejno, kion diri? Liaj infanecaj recenzoj ne povus aperi en iu ajn nacia lingvo de la mondo, sed en Esperantujo oni estas pli komprenemaj ...

Jorge CAMACHO, Hispanio

La konkluda vorto

MONATO estas malfermita al diversaj opinioj, kaj ĝiaj recenzantoj (inkluzive Grigorij Arosev, Pejno Simono, Jorge Camacho, sen paroli pri Geraldo Mattos, Vimos Benczik, Carlo Minnaja, Mark Fettes, Don Broadribb, Gotoo Hitoshi, Probal Das Gupta, Gonçalo Neves k.a.) estas homoj kompetentaj.

Grigorij Arosev mem estas aŭtoro de poezia libro, do li iom komprenas pri poezio, sendepende de tio, ĉu lia libro plaĉas aŭ ne plaĉas al iu. Nu, li ne opinias, ke “Simptomoj” de Neves estas unu el la plej gravaj kaj legindaj poemaroj de la lasta jardeko, kaj tio estas lia rajto. Se Gonçalo Neves, Jorge Camacho kaj Hektor Alos i Font pretas mortigi ĉiun, kiu ne opinias tiun libron geniaĵo, ili mortigu ankaŭ min, kvankam laŭ mi la recenzo de Arosev estas tro severa. Cetere, ankaŭ Gonçalo Neves ne estas modelo de toleremo en recenzado! Ekzistas poezio tradicia kaj poezio modernisma. Ambaŭ rajtas ekzisti, ne malhelpante unu al la alia.

Ververe, ankaŭ Pejno Simono iom komprenas pri literaturo kaj estas aŭtoro de (laŭ mi) bonaj noveloj. Ke li iam estas tro netolerema, tio estas lia problemo; cetere, pri tio li similas al Gonçalo Neves, Jorge Camacho, Hektor Alos i Font, Grigorij Arosev kaj eĉ Trevor Steele. Se oni atente legas lian recenzon, oni vidas, ke li esprimas ĝenerale bonan opinion pri la libro de Trevor. Sed, kiel fakulo, li ĉefe malkontentas pri la eldonista laboro, kiun li kritikas tre detale. La harfendaj malkonsentoj pri germanaj dialektoj restu inter Trevor kaj Simono.

MONATO publikigis la kontraŭajn opiniojn de Trevor Steele kaj Hektor Alos i Font kaj nun publikigis ankaŭ la opinion de Jorge Camacho, kvankam ili estas pli netoleremaj ol tiuj du recenzoj. Koncerne la liberecon de opinioj, pensu, ke MONATOn eldonas Flandra Esperanto-Ligo (FEL). La libron de Neves publikigis la sama FEL. La tre kritikan recenzon pri la libro de Neves publikigis MONATO. Konkludon oni faru por si mem.

Boris KOLKER, redaktoro

N.d.l.r.: Per tiu ĉi letero ni nun finas la diskuton.

Atrakcio por lingvoŝatantoj?

Mi havas pasivan konon de la hispana kaj nederlanda, sed la rusa estas mia gepatra lingvo. Jen unuafoje en mia vivo mi renkontis libron kun kombino de tiuj ĉi tri kaj Esperanto aldone.

La aŭtoroj mencias, ke ili ambaŭ de junaĝo parolas Esperanton. Kaj ili prave supozas, ke inter esperantistoj ekzistas homoj, kiuj ĝenerale interesiĝas pri lingvoj, pri ties internacia uzo kaj diversaj aspektoj. Tial ili verkis libron pri siaj lingvistikaj esploroj, esperante ke ni kunsentos ilian fasciniĝon pri lingva tempoekskurso.

Temas pri la epoko antaŭ la fama rusa caro Petro la Granda. Vesti-kuranty estas la nomo de la unuaj mane skribitaj rusaj gazetoj, kiuj dum pli ol 100 jaroj estis farataj en la diplomatia kancelario en Moskvo. La gazetoj enhavis plejparte tradukojn de okcident-eŭropaj presitaj tekstoj. Ofte, la okcident-lingvaj fontoj (germanaj, nederlandaj, svedaj, latinaj k.a.) uzitaj en Moskvo estis siavice jam tradukitaj de aliaj lingvoj. Do, ŝancoj de fuŝa tradukado multobliĝis, ja tiam ekzistis nek vortaroj, nek norma ortografio, nek stabila gramatiko. Kaj la tradukataj tekstoj mem estis fojfoje apenaŭ kompreneblaj, kun amaso da latinaĵoj, kompost-eraroj kaj malfacile distingeblaj gotikaj literoj.

Unuvorte, tiu ĉi libreto esploras, ĉu la rusaj tekstoj estis fidindaj tradukoj.

Honeste dirante, mi ne povas aserti, ke la libro potence ekposedis mian tutan atenton kaj ke mi avide glutlegis ĝin. Tamen, samtempe oni ankaŭ devas agnoski, ke la enhavo de la libro tute ne estas ĝangalo de lingvistikaj terminoj kaj la teksto estas glate kaj agrable legebla.

La lingvistika parto estas antaŭklarigita per historia noto. Kun plezuro mi revivigis ion el la malmulto, kion mi ankoraŭ memoras pri la rusa historio el la lernejo. Eĉ pli interese estis legi pri la tiamaj Nederlandoj, ja la rusaj kaj nederlandaj rilatoj poste estis fame evoluigitaj fare de Petro la Granda. La Nederlandoj (los payses Vajos — “la landoj basaj”, pli-malpli la nunaj Nederlando, Belgio kaj norda Francio) estis liberema unio de provincoj en la 16a-17a jarcentoj. Kun la Provinco Holando ĉe la gvido, ili post plurjaraj bataloj abortigis la aneksajn pretendojn de la hispana reĝo. Finfine, pactraktato estis farita.

Kaj la Prokuro de la Hispanaj Senditoj, dokumento rilata al la pactraktato, estas en la fokuso de la aŭtora esploro.

Rimarkeble, la scio de la aŭtoroj pri la temo estas mirinda — mi apenaŭ kapablas legi la rusan tekston de pli ol tri jarcentoj de aĝo, des pli en la tiama skribo. Sed dum la legado mi tion ne sentis. Male, mi ĝuis, ke mi povis leĝere sekvi la aŭtoran interpretadon de ne tute facile rekoneblaj vortformoj. Ankaŭ la tiama nederlanda aspektas ekzotike, ekzemple: ende de ghene die daer van haren oorspronck hebben — kaj mi tion komprenis danke al la aŭtoroj! Mi ne scias, kiel tio aspektas por iu alia, sed por mi tio vere estis la ĝuo de la lingva tempoekskurso.

Nur kelkaj finaj komentoj: — Kiam sur paĝo 14 mi stumblis je la siglo RGADA — nur kun peno mi konjektis, ke ĝi estas paŭso de la rusa siglo signifanta “rusia ŝtata arkivo de antikvaj aktoj” — Nur en la finaj notoj mi eksciis, ke ie troviĝas tabelo de la antikvaj rusaj literoj — kial tion ne indiki ie pli frue en la teksto? — Kelkaj lingvaj specifaĵoj, kiel “atrakcia fonto”, “familiaraj kun la lingvoj”, “forĵuris la reĝon” (ĉu abdikigis?), “du tradukistoj” estis envolvitaj (tre angle, ĉu ne?), — ne malhelpas komprenon kaj parolece variigas la tekstofluon.

Konklude, mi ne tre kredas, ke la libro estos absolute alloga legaĵo por tiuj, kiuj ne konas ĉiujn tri lingvojn, precipe la rusan — sed, ke ĝi estas inda frandaĵo por la vera lingvoŝatanto, pri tio mi estas tute certa.

Sergej DEREVJANNYĤ

I. Maier, W.F. Pilger: Duamana traduko por la Rusa Caro. Pri 17a-jarcentaj novaĵ-tradukoj en Vesti-Kuranty. Ilustrita, kun faksimiloj. Eld. Vulpo-Libroj, Lelystad, 2000. 95 paĝoj glue binditaj. ISBN 90 70074 42 7. Prezo ĉe FEL: 7,20 eŭroj + afranko.

BULGARIO

Rava poezia mondo

La bulgara pentristo-grafikisto Nikola Mitov (Kumaricata) naskiĝis en 1939 en la kvartalo Kumarica de la urbo Novi Iskar, apud Sofio. Li studis en pentroartaj gimnazio kaj akademio. Liaj instruistoj estis la grafikistoj Evtim Tomov kaj Veselin Stajkov. De tridek jaroj la grafikaĵoj de Nikola Mitov eniras kolektojn de pentroartaj galerioj en diversaj urboj de Bulgario kaj en pluraj eŭropaj landoj. Multaj ŝatantoj de grafika arto el diversaj landoj posedas liajn grafikaĵojn.

La riĉa multjarcenta bulgara kulturo profunde inspiras la pentriston Mitov. Unu el la ĉefaj temoj de lia kreado estas la pitoreskaj bulgaraj monaĥejoj. En siaj verkoj Mitov strebas penetri en la romantikan atmosferon de la multjarcenta bulgara historio. La naciaj monaĥejoj, kiujn pentras Mitov, estas elokventaj simboloj de la bulgara kulturo. En la pasinta tempo, la monaĥejoj estis luliloj de la klereco kaj nacia spirito. La monaĥejoj gardis ne nur la lingvon kaj la literaturon, sed ankaŭ la riĉajn popolajn tradiciojn.

Mitov estas talenta majstro de pejzaĝo. En liaj grafikaĵoj videblas la vasteco de la dobruĝa ebenaĵo, la silento de etaj vilaĝaj stratoj, la beleco de malnovaj bulgaraj domoj kaj kortoj. La grafikisto ŝatas bildigi stratojn, parkojn, placojn de Sofio. En liaj pentraĵoj senteblas la amo de la pentristo al la malnova bulgara ĉefurbo. Per siaj verkoj li instigas nin pli detale rigardi la stratojn, laŭ kiuj ni iras, la konstruaĵojn, kiujn ni preterpaŝas, kaj ĉi tiel ni rimarku la belecon kaj ĉarmon, kiuj estas ĉirkaŭ ni.

Mitov estas eksterordinara pentristo. Li pentras portretojn de famaj historiaj bulgaraj personoj. En la portretoj li sukcesas esprimi ne nur la karakteron de ĉi tiuj personoj, sed ankaŭ montri la flamon en iliaj okuloj, la decidemon en iliaj vizaĝaj trajtoj. Nikola Mitov estas unu el la plej talentaj majstroj de la nuntempa bulgara grafikarto, en kies verkoj estas varmeco kaj emocio.

Georgi MIHALKOV

Trojana monaĥejo (litografio).

Memportreto.

NORD-IRLANDO

Praula dialekto

Stranga hibrido estas la nord-irlanda registaro. La kabineto, ekzemple, konsistas el ministroj el du kontraŭaj frakcioj, nome la plejparte protestantaj monarkismaj uniistoj, kiuj insistas pri konservado de la unio kun la Unuiĝinta Regno, kaj la precipe katolikaj irlandaj naciismaj respublikistoj, kiuj ambicias unuigi la tutan irlandan insulon.

Kvankam negrandan majoritaton havas la uniistoj, kelkaj el la plej gravaj ministraj postenoj (ekz. tiuj pri edukado kaj agrikulturo) estas okupataj de naciistoj. Dum uniistoj insistas, ke la angla estu la sola oficiala lingvo, la naciistoj postulas, ke ankaŭ la irlanda (gaela) havu oficialan statuson. Sed lastatempe tiel nomataj ulsteraj skotoj, posteuloj de sudokcidentaj presbiterianaj skotoj, kiuj — instigite de la reĝo — post 1550 koloniis parton de Nord-Irlando kaj elpelis katolikajn indiĝenojn, volas ke, kaze de agnosko de la irlandgaela, estu oficialigita ankaŭ la ulsterskota dialekto de iliaj prauloj.

Tamen hodiaŭ nur malmultaj — precipe maljunaj homoj — uzas la ulsterskotan dialekton, kiu pro influo de aliaj irlandaj kaj anglirlandaj dialektoj (kaj usona slango) estas tre “diluita”. Sed malgraŭ ĉio ĉi la aŭtoritatoj en Nord-Irlando cedis al la diversaj lingvaj premoj, tiel ke pli kaj pli publike evidentiĝas oficiale kaj neoficiale la tri lingvoj: la angla, la irlanda kaj la ulsterskota.

Parte artefarita

Aperis en tri lingvoj ekzemple la censo-formularo kompletigota de ĉiu brito ĉiun dekan jaron. La ulsterskota lingvo tie uzata estas bizara miksaĵo de la konversacia parolmaniero de ordinaraj homoj en suda Skotlando kaj (kun iom malsama prononcmaniero) en Nord-Irlando, kune kun vortoj kaj tropoj el la kortega kaj literatura skota lingvo uzata dum la 16a jarcento. Tiu parte artefarita lingvo nomiĝas Lallans [lalans] en Skotlando kaj ĝuas nuntempe etan renesancon inter poetoj kaj verkistoj, sed apenaŭ inter skota aŭ nordirlanda popoloj.

Nove fondita ulsterskota lingva asocio provas revigligi en Nord-Irlando sian tre similan varianton de la skota lingvo en Nord-Irlando. Tamen la proponata lingvo — almenaŭ tiel oni facile kredus — konsistas ŝajne el moderna populara lingvaĵo kaj ekzemple el la mezepoka germana de Lutero aŭ el la hispana de Cervantes (se tia strangaĵo eblus). Vere Nord-Irlando estas aparta mondo.

Garbhan MACAOIDH

Specimena frazo en la ulsterskota el la censo-formularo jenas: “Gin ye hae onie bother, ye can give the Census Hotline a blaa an ax fur a haun fillin the Census foarm in.” Angle: “If you have any bother, you can give the Census Hotline a ring and ask for a hand filling the Census form in.” Esperante: “Se vi havas problemojn, vi povas telefoni al la censo-helpservo kaj peti, ke oni kunplenigu la censilon.”

POLLANDO

Junaj diplomitoj senlaboraj

La 10an de aprilo 2001 en la pola publika televido TVP 1, Leszek Miller, estro de la pola socialisma partio (SLD, Koalicio de Demokratia Maldekstrularo), diris ke estas nuntempe du mitoj en Eŭropo. Unu ekzistas en Germanio pri tio ke post la aliĝo de najbara Pollando al Eŭropa Unio (EU), polaj laboristoj diluvigos Germanion per ofertoj labori malmultekoste. Laŭ la alia mito la germanoj foraĉetos la polan teron, malpli kostan ol tiu en Okcidento.

Vere estas tiaj mitoj en la tiel nomata publika opinio, sed ĉu ili estonte, post pli bona ekkonigo de la ekonomiaj cirkonstancoj en ambaŭ najbaraj landoj, povos resti nur mitoj?

Nebezonataj fakoj

En Pollando je la komenco de la jaro 2001 ĉiu tria senlaborulo estas en la aĝo de 18 ĝis 24 jaroj. En tiu grupo estas multaj gediplomitoj: 176 000 laŭ ciferoj de la Landa Laboroficejo. El la plej nova komuniko de la oficejo oni povas ekscii ke unu el la kaŭzoj de la alta indico de senlaboreco inter gejunuloj estas la fakto, ke ili elektas tiajn fakojn, je kiuj malestas bezono en la labormerkato.

Pli ol duono de la senlaboraj diplomitoj finis postgimnaziajn mezajn faklernejojn kaj dujarajn postelementajn faklernejojn. 82 % de la gejunuloj kiuj registrigas sin en laboroficejoj tuj post fino de la lernado, havas fakon je kiu ne estas bezono.

La granda ekinteresiĝo pri ekonomiaj faklernejoj antaŭ kelkaj jaroj kaŭzis, ke nun gravajn malfacilaĵojn ekhavi laborpostenon havas geekonomiistoj. Fine de la jaro 2000 kiel senlaboruloj registriĝis 9000 el ili. Alia tia fako estas vendist(in)o kun 8000 registritaj senlaboruloj.

Pli rapide trovas laboron diplomitoj de altlernejoj, kiuj pli facile ŝanĝas siajn kvalifikojn ol tiuj kiuj havas “konkretan profesion”. Tamen ankaŭ ĉe tiuj la senlaboreco pligrandiĝas.

La plej grandajn malfacilaĵojn havas loĝantoj de vilaĝoj kie mankas entreprenoj kaj transportrimedoj.

En decembro de la jaro 2000 por ĉiu laborpropono adresita al laboroficejo estis meznombre 88 senlaboruloj. Oni antaŭvidas ke ĝis la jaro 2005 por gejunuloj finontaj lernejojn devus estiĝi 3,5 milionoj da novaj laborlokoj.

Ambaŭ flankoj tro postulemaj

Laŭ Mikaelo Rabikowski de la Landa Laboroficejo dungantoj kaj laboristoj havas problemojn. Labordonanto volas laboristojn kun sperto, kiun freŝe diplomitoj verŝajne ne havas. Aliflanke, junuloj havas altajn pagpostulojn. Ĉiu diplomito deziras labori en la eklernita fako.

Dum la pasintaj jaroj estis organizitaj multnombraj pluklerigaj kursoj. Plej malefikaj estis tiuj pri komputila priservo, administra priservo kaj vendistoj. Plej sukcesaj estis kursoj por priservo de konstruaj maŝinoj kaj por stiristoj, lignaĵistoj kaj veldistoj.

Senlaboreco inter gejunuloj nuntempe ne estas nur pola problemo. Simila indikilo estas en Italio (30,3 %), Finnlando (28,3 %) kaj Hispanio (25,7 %). Malpli da problemoj por akiri laborlokojn havas diplomitoj en Aŭstrio kaj Nederlando kun respektive 4,1 % kaj 4,9 % da senlaboruloj.

El la nombro de ĉiuj laborkapabluloj en Pollando nun ĉ. 17 % estas senlaboruloj. Verŝajne polaj gejunuloj post aliĝo al EU serĉados laboreblecojn ekster sia lando, ankaŭ en najbara Germanio.

Stanisław ŚMIGIELSKI

JAPANIO

Nova koalicio

Fine de aprilo estis elektita en Japanio nova ĉefministro. S-ro Koizumu Jun-ichiro anstataŭis s-ron Mori Yoshiro, kies reputacio suferis. Koizumu estras koalicion konsistantan el tri el la sep politikaj partioj en Japanio: Liberala Demokratia Partio (LDP), Nova Komeito kaj Nova Konservativa Partio. La nova ĉefministro tuj nomumis 17 aliajn ministrojn, inter kiuj notindas s-ino Tanaka Makiko, la ministro pri eksterlandaj aferoj. Ŝi estas la solfilino de la mortinta eks-ĉefministro Tanaka Kakuei kaj unu el la plej popularaj politikistoj inter japanoj.

IGARASI Takeo

ĈINIO

Konsumo de infanoj

En februaro 2001 la Ŝtata Statistika Buroo de Ĉinio faris enketon pri la konsumado en la grandaj urboj Pekino, Ŝanhajo, Xi’an kaj Chengdu.

La enketo montris, ke en la tuta lando la infanoj en aĝo de nulo ĝis 12 jaroj ĉiumonate havas konsumon super 3,5 miliardoj da juanoj (0,49 miliardoj da eŭroj). Nur en Pekino, la infanoj sub la aĝo de 12 jaroj dum unu monato konsumis 1,4 miliardojn da juanoj.

Belaj vestaĵoj gravas

Zorgeme beligi infanon iĝis tre grava afero en la familia vivo. La granda plimulto de la familioj malŝpare elspezas monon, por ke iliaj infanoj vestiĝu kiel eble plej bele.

Koncerna eduka fako pasintjare faris esploron pri fammarkaj vestoj en dekkelkaj bazaj kaj mezaj lernejoj. Ĝi trovis, ke inter la enketitaj infanoj pli ol duono posedas almenaŭ unu kompleton de fammarkaj vestoj. 30 % havas du aŭ tri kompletojn, kaj 10 % eĉ pli ol kvar.

El la bazlernejanoj 92 % aĉetas manĝeton ofte kaj laŭdezire. Nur 8 % ne emas.

Dum la enketado oni ankaŭ trovis, ke infanoj preferas importitajn varojn. Pri la konsumo de vestoj kaj manĝaĵoj el eksterlando la pekinaj infanoj okupas la unuan lokon en la lando. Por tio ili ĉiumonate elspezas 500 milionojn da juanoj.

Infano estas la ĉefa kosto

Laŭ la enketo nun en trimembra familio la konsumo por la infanoj fundamente decidas la konsumon de tiu familio. En 80 % de la salajrulaj familioj, post dekalkulo de la necesaj elspezoj, la monata meznombra konsumo de la infanoj tre multe superas tiun de la plenkreskuloj.

En Pekino, urbego kun alta vivkosto, la familiestroj estas devigataj elspezi almenaŭ duonon de sia totala familia enspezo por vivteni infanon, por ke ĝi eniru infanĝardenon aŭ lernejon kaj ekskursu en ferioj kaj festoj.

Edukistoj montris, ke favoraj vivkondiĉoj necerte havigas al infanoj bonajn kvalitojn. Espereble la familiestroj iamaniere limigos la konsumon de la infanoj kaj alkutimigos ilin al ŝparemo en la vivo.

MU Binghua

ĈINIO

Tro luksa pakumo

Al iu maljunulino antaŭ nelonge okazis malagrablaĵo. Ŝia filo donacis al ŝi skatolon da sanigaj herboj, kiu entute valoris kelkcent juanojn. La pli ol 20 herboj, mallongaj kaj maldikaj, tamen estis enmetitaj en granda skatolo. Rigardante la iom malplenan skatolon, ornamitan per ruĝa silko kaj orkolora nilono, la maljunulino sentis, ke nek forĵeti la skatolon, nek konservi ĝin, estus taŭge.

“Por enmeti iom da drogherboj, oni faris la skatolon tiel granda kaj delikata, kaj ekipis ĝin eĉ per du seruretoj. Forĵeto de ĝi estus vera malŝparo, sed restigo ne alportos alian uzon.” Post longa hezito ŝi ne forĵetis la belegan skatolon, sed metis ĝin sub sian liton.

Ĉiea fenomeno

Iu ĵurnalisto speciale iris al pluraj supervendejoj kaj magazenoj en Ŝanhajo por tie esplori la komercadon. Li trovis, ke la fenomeno, ke varoj surhavas tre luksan eksteran pakumon kaj ke pakmaterialoj estas tro malŝpare uzataj, videblas ĉie.

En vendejo de donacoj sur Nanjing-strato, vendisto prezentis al la ĵurnalisto skatolon da fammarkaj medikamentoj. La skatolo estis 66 cm alta kubo; en ĝi troviĝis kvar malgrandaj skatoloj. Fakte estis nur 48 piloloj. La vendisto ĝentile klarigis: “Oni aĉetas medikamentojn por donaci, sed samtempe oni ankaŭ volas paradi. Ju pli granda estas la skatolo, des pli bone estas por la donacanto.”

“Mi sentas, ke mi elspezis monon kvazaŭ nur por aĉeti pakumon” iu kliento, kiu estis elektanta varojn, plendis al la ĵurnalisto. “Nun pakumoj de tre multaj varoj, precipe de varoj sanigaj kaj nutraj, pli kaj pli grandiĝas kaj komplikiĝas. Ofte okazas, ke tri aŭ kvar pakskatoloj estas uzitaj nur por unu varo nemultvalora. Pliiĝo de pakumo efektive kaŭzas prezleviĝon de la vara tutaĵo. Donacoskatoloj plejparte havas belan aspekton, sed malfermite, entenas grandajn pecojn da ŝaŭmplasto. Kiam iu ricevas skatolon da nutraĵo, venas al li ankaŭ amaso da pakmaterialoj.”

Arbarego por pakumi ĉemizojn

Kvankam pakumo estas vesto de varo kaj povas beligi ĝin, tamen por simpla varo troa pakumo ne nur pliigas la koston, sed ankaŭ kaŭzas grandan malŝparon de naturaj riĉfontoj.

Koncerna ŝtata departemento faris kalkuladon kaj montris, ke nun en nia lando ĉiujare la produktokvanto de enskatoligitaj ĉemizoj estas 800 milionoj. Iliaj skatoloj bezonas 240 000 tunojn da papero. Kun arbo de dekcentimetra diametro kiel kalkula normo, kaj sciante ke sepopo da tiaj arboj povas estigi po unu tunon da papero, por havi 800 milionojn da skatoloj, oni forhakis 1,68 milionojn da arboj. Laŭ la kalkulo, nia lando do ĉiujare nur por la enskatoligitaj ĉemizoj perdas vastan arbaron.

En sia intervjuo la ĵurnalisto rimarkis ankaŭ, ke plejparto de la konsumantoj tre konsentas, ke por komercaĵoj produktantoj devas uzi pakumojn simplajn kaj praktikajn. Ili opinias, ke ne estas grava la bela pakumo, se la varo aĉetita estas nur por uzo de aĉetanto mem aŭ ties familianoj. Se la varo estas donaco, ĝia pakumo ja postulas belecon, sed tia beleco devas esti modera, ĉar plej grava estas la kvalito de la varo mem. Ĝia ekstera pakumo povas nur aldoni ian oportunon, ekzemple por transporti kaj fiksi, sed tio ne anstataŭas la varon mem.

Ĉi-jare la Ĉina Konsumanta Ligo prenas “verdan konsumon” kiel la temon de sia aktivado kaj emfazas, ke la konsumado estu en akordo kun ŝparo de energio kaj protekto de ekologia medio.

Sed, laŭ enketo, nuntempe plimulto de la ĉinaj konsumantoj havas nebonan konsuman kutimon. Strebi al bela ŝajno evidente ne helpas atingi la celon “verda konsumo”. Produktistoj, komercistoj kaj konsumantoj, ĉiuj kune devus agadi por ŝpari troan pakumon.

MU Binghua

Reviziita versio

Iksoj kaj trefoj

X — ikso, jen la litero, kiu ne apartenas al nia alfabeto, sed pri kiu oni plej parolas, eble ĉar ĝi estas simbolo, signo de nekonato, anstataŭa karaktro, danĝera radiaĵo. Laŭ multaj manieroj ĝi estas objekto de konflikto.

PetrobrásPetroBrax

Unu el la plej amuzaj konfliktoj okazis en Brazilo dum la eŭforioj de jarfino, ĝuste pro ikso cele al ŝanĝo de la nomo “Petrobrás” al “PetroBrax”. La nomo Petrobrás estas nacia simbolo de 50 jaroj por la brazila nacia ŝtata petrol-kompanio, simbolo por kulto de brazila naciismo. La slogano “o petróleo é nosso” (la petrolo estas nia) estas tre elokventa, same kiel la sigla vorto “Petrobrás” (brazila petrolo).

Neatendite, ekzakte je la 26a de decembro, en plena kristnaska postebrio, oni povis legi en la frontpaĝo de la ĵurnaloj: Petrobrás iĝas PetroBrax. La prezidanto de la kompanio Henri Philippe Reichstul (legu kiel vi povas, brazilanoj ne sukcesas) rapide provis ekspliki la motivojn de la ŝanĝo: “La 50-jara Petrobrás iĝis arkaika, ĝi ne plu kongruas al la tutmondigita merkato, ni ne volas vendi niajn naciajn landaĵojn sed petrolaĵojn al la tuta mondo, la hispanaj kaj anglaj lingvanoj ne kapablas legi la silabon brás, multe pli internacia estas la sono brax”, ktp, klarigis la prezidanto. Evidente, unu fojon plian, elstariĝis la hegemonio de la angla lingvo, kaj oni rememoris la multnaciajn nomojn kiel Texaco, Exon, Pemex, Ecex, kie la iksoj abundas kohere kun Brax, ĉu ne?

La 27an de decembro preskaŭ okazis revolucio en Brazilo. Naciisma blovo ciklone leviĝis el ĉiuj medioj ... pro ikso. La povra Reichstul rezignis pri la “modernigo”, kaj postrestas la marko “Petrobrás”, ĝis iuj riĉ-mensaj esperantistoj kun potenca mistiko eble sugestos esperplenan markon kiel “Esperpetrol” tute senpage, ĉar oni riproĉas al Reichstul la vanan elspezon de 50 milionoj da usonaj dolaroj nur por unu ikso.

La signo X

Por la iniciatinto de nia lingvo por la sono de x sufiĉis ks. Kelkaj tamen diras, ke nia Zamenhofo uzis la ikson tre inteligente: per simpla horizontala tranĉo en la mezo li havis la du supersignojn, kiujn li bezonis — la supran parton por la ŭo kaj la malsupron por la cirkumflekso. Ni scias ankaŭ, ke la geniulo klare, fundamente proponis, ke se pro teknikaj motivoj oni ne sukcesas skribi la supersignon sur la literon mem, oni simple postmetu la literon ho. Kaj la afero bone funkcias de pli ol jarcento.

Bedaŭrinde, ni scias, ke pro la citita hegemonio de la angla lingvo, kiu praktike ne posedas supersignojn, la hegemoniuloj pensis nur pri si kaj enmetis nur signojn por esprimi la anglan lingvon en la modernaj interkomunikiloj kiel Interreto. Notinde, ke en la komputiloj mem tiu problemo jam estas plene solvita, sen aldono de la litero ho. La inventitaĵo estas iom pli stulta ol la propraj inventistoj, do, ĉar la litero ho ekzistas kiel normala signo, ĝi ne taŭgas por nia fundamenta solvo. Ĉar nia lingvo ne uzas ikson en la alfabeto, sed la interreta sistemo enhavas ĝin, tute logike oni povas programi la stultajn aparatojn, por ke ili akceptu la signon X kiel supersignon. Temas pri simpla artifiko... ja povas esti aliaj, artifikoj, sen iluzio aŭ trompo (por ĝustigi la difinon de la vortaro). Ne komprenebla afero estas la perdo de tempo, la senfinaj diskutoj kaj disputoj inter laŭdire inteligentaj homoj en ĉiuj anguloj de nia terglobo pro iksoj pseŭde utilaj.

Trefoj kaj Bofrontoj

Estas konstateble, ke ĉiu homo, kiu havas kontakton kun Esperanto, arogas al si la rajton perfektigi ĝin. De la fruaj tempoj ĝis hodiaŭ pli kaj pli svarmas la bofrontoj, kiuj daŭre provas damaĝi la bonan funkciadon de nia lingvo, de la lingvo de MONATO, kiu feliĉe ekzistas por klerige montri, ke Esperanto funkcias.

Ne interesas scii, ĉu Esperanto estas perfekta aŭ ne, laŭ senutilaj (por uzado) lingvistoj, lingvistikistoj, filologoj, esperantologoj; interesas nur la fakto, ke nia lingvo perfekte funkcias; ĝi do ne bezonas “help-alfabeton” aŭ tute alian alfabeton, kiel insiste prezentas per senfina galimatio iu “Trefo”, bulteno de iu “Trenha”, terure, sub gvidado de influa eksprezidanto de la Akademio de Esperanto, kiu feliĉe tiam klopodis respekti nian fundamenton. Esperanto ne estas ludilo, kartludo kun trefo, aso, piko, kero kaj karoo, per kio oni laŭplaĉe friponas.

Estas tempo, ke tiuj, kiuj ŝatas la anglan, iru al ĝi; estas tempo, ke tiuj, kiuj ne ŝatas Esperanton, forlasu ĝin. Estas ankaŭ tempo, ke la seriozaj uzantoj de Esperanto atentu pri la virusaj iksoj kaj trefoj kaj urĝe starigu “fronton kontraŭ bofrontoj”.

Gilbert LEDON

Estimataj gelegantoj,

eble vi rimarkis, ke neniam en nia revuo mankas artikoloj pri ekonomio. Ne malofte tiu ĉi rubriko estas eĉ la plej ampleksa. Tio ne estas hazardo; fervoron de aŭtoroj pri ekonomio ni dankas ankaŭ al favoro de l’ koncerna asocio Internacia Komerca kaj Ekonomia Fakgrupo (IKEF) kaj ties multjara prezidanto, Franz Josef Braun. Krome estrarano de IKEF, Roland Rotsaert, estas redaktoro de nia rubriko. IKEF daŭre proponas al siaj membroj verki por MONATO, kun sukceso, kiel oni povas legi en la jarraporto de IKEF. Tie oni listigas sep membrojn de la fakgrupo, kiuj regule verkis por nia revuo en 2000. Sed la raporto atentigas: “Malgraŭ tiu laŭdinda agado ni devas konstati, ke por grandaj mondopartoj ankoraŭ ne estas kunlaborantoj por Monato, kvankam loĝas IKEF-anoj tie.” Kaj la estraro aldonas: “Ĉe tiu okazo ni denove atentigas niajn membrojn pri la fakto, ke Monato rolas kiel ĉefa podio por nia verka agado, kaj ni rekomendas al ili la abonon de Monato” Tiu ĉi propono baziĝas sur la ekkono, ke kunlaboro utilas al ambaŭ, la fakgrupo kaj nia revuo. Ekonomiaj temoj nuntempe trovas pli kaj pli vastan intereson, nelaste pro la tutmondiĝo, kiu furoras jam de multaj jaroj, kaj pro la fakto, ke unu el la grandaj ekonomikaj sistemoj kolapsis: komunismo fiaskis kaj malaperis, sed por multaj ekskomunismaj landoj transiro al kapitalismo alportas multajn kaj grandajn problemojn. Do temoj por la rubriko certe ne elĉerpiĝos.

Sincere via Stefan Maul

EŬROPA UNIO

La malriĉaj landoj kreskis pli ol la riĉaj

Ĉu estas ia klara tendenco, se ni komparas tiujn landojn en la nuna Eŭropa Unio (EU), kies popersona malneta enlanda nacia produkto (MEP) kreskis multe dum longa periodo, kun tiuj kies MEP kreskis malmulte? Jes: tiuj kiuj spertis rapidan kreskon ĝenerale havis malgrandan popersonan MEP-n en la komenco, dum tiuj kiuj spertis malrapidan kreskon plejofte startis kun granda popersona MEP.

Tion ilustras la grafikaĵo. La horizontala akso montras la popersonan MEP-n en aĉetpovokorektitaj usonaj dolaroj en la jaro 1950 laŭ la preznivelo de la jaro 1985. La vertikala akso indikas la averaĝan ĉiujaran kreskon inter 1950 kaj 1990 en la popersona MEP. (Temas pri reala kresko, t.e. la efiko de inflacio estas eliminita.) Ĉiu punkto en la grafikaĵo reprezentas unu landon.

La punktaro havas negativan inklinon. La plej dekstra punkto reprezentas Luksemburgion, kiu en 1950 havis la plej grandan popersonan MEP-on, 6500 dolarojn. La posta ĉiujara kresko de Luksemburgio estis malgranda, averaĝe nur 2,3 %.

La plej supra, plej maldekstra punkto reprezentas Portugalion, kies MEP en 1950 egalis nur al 1200 dolaroj sed dum la postaj kvar jardekoj kreskis per averaĝe 4,7 % jare.

La tendenco ke la malriĉaj kreskis pli rapide ol la riĉaj implicas, ke la diferenco inter la landoj malgrandiĝis. Ekzemple, la popersona MEP estis en 1950 kvinoble pli granda en Luksemburgio ol en Portugalio; en 1990 ĝi estis nur duoble pli granda. La politika slogano “la riĉaj fariĝas pli riĉaj kaj la malriĉaj fariĝas pli malriĉaj” estas ne ĉiam aplikebla.

La pli rapidan kreskon de la malriĉaj oni nomis “la atingofenomeno”. La tendenco estas trovebla kiam oni komparas landojn, kiuj ne tro malsimilas pri sociaj valoroj kaj institucioj. Oni klarigas ĝin per la eblo de la malriĉaj imiti la teknikon kaj transpreni sciojn pri produktmetodoj kaj administrado de la pli riĉaj anstataŭ mem dekomence “reinventi la radon”.

La 60aj jaroj montris rekordan kreskon

Kiel ni vidas je la fino de la tabelo, la simpla averaĝa reala kresko de la MEP inter 1960 kaj 1970 (t.e. post forpreno de la efiko de la inflacio) en la nunaj EU-landoj superis 4 %. En preskaŭ ĉiuj EU-landoj la ekonomia kresko estis pli rapida dum la 1960aj jaroj ol dum alia jardeko post la dua mondmilito. Ankaŭ la 1950aj jaroj montras grandan kreskon.

Pluraj faktoroj stimulis la kreskon dum la unuaj postmilitaj jardekoj. Multaj eŭropaj landoj, precipe Germanio, estis detruitaj kaj tial rekonstruataj. La t.n. Marshall-plano estis efektivigata dum la periodo 1948-1952 kaj sendube iom kontribuis al la ekonomia refortiĝo. Ĝin sekvis la kreo de pluraj internaciaj organizaĵoj por ekonomia kunlaboro.

Alia tipo de analizo atentas “evolublokojn”, kiuj elstaris post la milito. Ĉirkaŭ la aŭtomobilismo tia evolubloko elkreskis, ĉirkaŭ la elektro alia bloko evoluis. Temas pri novaĵoj, kiuj rezultigis amason da novaj varoj kaj novan konduton, kiuj pligrandigis la efikecon en produktado kaj transportado. Ŝajnas ke la komputila tekniko nun estas elirpunkto de nova evolubloko.

Malpli granda kresko ekde la 1970aj jaroj

La 1970aj jaroj enkondukis longan periodon kun malpli granda kresko. Grava okazaĵo estis la drasta altiĝo de la naftoprezoj fine de 1973 kaj komence de 1974. En kelkaj monatoj la prezo altiĝis je preskaŭ 300 %, kaj en 1979-1980 estis novaj grandaj altiĝoj. Krome, komence de la 1970aj jaroj estis malbonaj agrikulturaj rikoltoj en kelkaj partoj de la mondo, kiuj ankaŭ kontribuis al pli alta monda inflacio.

Tio kio okazis estis origine eventoj sur la flanko de la produktado en la ekonomio, kiuj kaŭzis aldonan inflacion kaj pagobilancajn problemojn ĉe la nafto-importantaj landoj. Tamen, la registaroj en multaj landoj agis kvazaŭ la fundamenta kaŭzo anstataŭe estus tro granda postulado. Oni praktikis kontrahan ekonomian politikon, kiu bremsis la kreskon.

Tiu klarigo baziĝas sur sufiĉe disvastigita ideo pri la ĉefaj kaŭzoj de la malgrandiĝanta kresko en la 1970aj jaroj. Tamen, ĉar la jaroj forpasis dum la malpli rapida kresko restas, fariĝis pli kaj pli malfacile kulpigi la 1970ajn jarojn. Laŭ konkura opinio, la rapida kresko en la 1950aj kaj 1960aj jaroj estis nenormala, ne la malpli rapida en la postaj jardekoj. La 1970aj jaroj signifis nur reiron al pli normala situacio.

Laŭ alia argumento la eŭropaj ekonomioj estis trafitaj de rigidiĝo. “Eŭrosklerozo” fariĝis moda vorto. Oni kulpigis kreskintan ŝtatan reguligon de la ekonomio. Tamen, la kaŭzorilatoj ne estas evidentaj. Krome, procezo de malreguligo en multaj landoj komenciĝis jam en la 1980aj jaroj.

Bo SANDELIN

La Marshall-plano

George Catlett Marshall [marŝal] (1880-1959) estis usona generalo kiu post la dua mondmilito partoprenis en pluraj internaciaj konferencoj. Laŭ lia propono 18 eŭropaj landoj ricevis gravan financan subtenon (plejparte donacojn) de Usono en la periodo 1948-1953.

RR

EŬROPO

Falis la kurteno, ekis nova akto

Antaŭ nelonge la Eŭropa Komisiono prezentis en Bruselo raporton pri la ebloj de aliaj landoj eniri la Eŭropan Union (EU). En plej favora situacio staras Hungario pro diversaj “kapturnaj” ŝanĝoj ligataj al eniro en la union. Unu el tiuj ŝanĝoj koncernas la eventojn de 1989 en urbo Sopron [ŝopron] ĉe la landlimo kun Aŭstrio: ĉi tie estis unuafoje malfermita la t.n. fera kurteno, kiu apartigis eksajn socialismajn landojn disde la cetera mondo. Centoj, miloj da civitanoj de la Germana Demokratia Respubliko (GDR) tiel atingis la okcidenton, tiel forbalaante la GDR-ĉefon Honecker, la berlinan muron, kaj finfine polajn, ĉeĥoslovakajn, bulgarajn kaj aliajn komunismajn regantojn.

Nuntempe Sopron estas intime ligata kun la esperoj de hungaroj eniri la Eŭropan Union. Antaŭe evoluis en la urbo, kun loĝantaro de ĉ. 60 000 homoj, ĉefe kudrada kaj tekstila industrioj. Tamen en la lastaj jaroj okcidentaj firmaoj (ĉefe aŭstraj) aĉetis fabrikojn kaj ilin modernigis, tiel ke nun ili produktas modvestojn por Parizo. Sed Alois Schwarz [alois ŝvarc], urbestro de la translima aŭstria urbeto Eisenstadt [ajzenŝtad], multe esperas je altkvalifikitaj hungaraj specialistoj pri komputilado, kiuj loĝos en Hungario sed laboros en Aŭstrio. Oni nun konstruas en Eisenstadt centron pri novaj teknologioj, de kiu profitos ne nur la aŭstria urbo (pro impostoj), sed ankaŭ (pro la laborlokoj) la najbara hungara urbo Sopron.

Temas pri libereco

Malgraŭ tio ekzistas timoj en la EU pro “malmultekosta” laborularo, kiu povas invadi el eksaj socialismaj landoj post ties EU-eniro. Aktuale malfacilas al civitano de Ĉeĥa Respubliko aŭ Pollando akiri laborpermesilon validan en lando de la EU: ĉio ĉi ŝanĝiĝos post la sopirata eniro. Tamen laŭ Pavel Tepliĉka, komisiito de Ĉeĥa Respubliko pri intertraktoj por eniri la union: “Kiam oni diras, ke estos centoj da elmigrintoj, aŭ indikas ciferojn de tiu skalo, mi respondas: Ne, mi ne kredas. Nature, certa migrado de laboruloj ja okazos. Temas ja finfine pri libereco.”

Temas ankaŭ pri devoj, por ke kandidato-landoj konformu al rigoraj EU-kriterioj. Gravas ekzemple la rajtoj de minoritatoj, kiuj estu respektataj en la EU. Pro tio embarasiĝis Ĉeĥa Respubliko, kiam evidentiĝis en 1999, ke en urbeto Usti nad Labem ekzistas cigana getto apartigita de la cetera urbo per alta muro. Koleris Bruselo, reagis Prago: oni aĉetis la domojn de tiuj, kiuj konstruigis la muron, por ke ili transloĝiĝu for de la ciganoj. La muron oni forigis kaj tiel estis solvita la problemo.

Mirigas la klareco

Alia problemo koncernas la generaciojn. Dum maljunuloj atendas nenion bonan post eniro en la EU, la junularo entuziasmiĝas. Universitata instruantino Monika Pejerova opinias: “La studentaro prezentas la junan generacion de Ĉeĥa Respubliko kaj tio estas tre bona signo, ke ili rapidas al Eŭropo. Ili estas 20-jaraj aŭ iom pli kaj tio signifas, ke ili naskiĝis dum la komunisma reĝimo. Mirigas la klareco, kun kiu ili rigardas en la estontecon, la optimismo, la preciza kompreno pri tio, kion ili atendas de tiu estonteco. Se oni komparus tiujn gejunulojn kun la maljuna generacio, oni certe rimarkus, kiel forte ili diferencas unu de la alia.”

Restas ankaŭ senlaboreco aparte inter mezaĝuloj. Ili ankoraŭ ne ricevas pensiojn tamen devas sin vivteni. Laŭ Guenter Verheugen, kies tasko estas prijuĝi landojn celantajn eniri la union: “La alta nivelo de senlaboreco en la plimulto de kandidato-landoj maltrankviligas nin. En landoj kiel Bulgario, Latvio, Litovio, Pollando kaj Slovakio, kie senlaboreca procentaĵo tre altas, necesas okazigi urĝajn reformojn kaj estigi solidan fundamenton por ekonomia kresko kaj por novaj laborlokoj.”

Tamen kelkaj landoj, ekzemple Estonio, tiurilate sukcesas. Atentigis Verheugen, ke pro ekonomiaj reformoj la EU jam en 1997 komencis intertrakti kun Estonio pri ties EU-eniro. Sed kelkaj okcidenteŭropaj politikistoj ŝajne ne emas rapide akcepti eksajn socialismajn landojn en la EU — aparte ne la eksajn respublikojn de Sovet-Unio. Ili timas malkontentigi Rusion, kiu rezulte de la plivastigo de la EU povus eksenti sin en pli granda izoliĝo. Tamen ĉiuj deklaras, ke EU-plivastigo neeviteblas: ĉu frue, ĉu malfrue, ĝi okazos.

Evgeni GEORGIEV

KROATIO

Cavtat — renovigita perlo apud Dubrovnik

Pri Dubrovnik, la fascina urbo ĉe la orienta adria marbordo, multaj aŭdis. Sed certe ne multaj scias, ke apud Dubrovnik troviĝas Cavtat — perlo vizitinda. Ĝi atingeblas per aviadilo, ŝipo aŭ aŭto.

La urbeto Cavtat troviĝas je 20 km sudoriente de Dubrovnik. Ĝi situas sur la duoninsulo Rat, en kies sudorienta parto kuŝas la valo Tiha. Tie la klimato estas tre favora kaj milda — aparte riĉa vegetaĵaro ĉirkaŭas belegajn strandojn.

Cavtat (latine Civitas) havas radikojn en la malnova historio. Ĝin fondis iliroj, kaj poste ĝi estis sub greka kaj romia regado. Avaroj kaj slavoj detruis ĝin en la 7a jarcento, kaj tial parto de ties loĝantoj transloĝiĝis al Dubrovnik. Ĝis la jaro 1302 kaj ekde 1427, kun interrompoj, Cavtat apartenis al la glora komercista respubliko de Dubrovnik kaj ĝuis ties fortan kulturinfluon.

En Cavtat naskiĝis la famekonata kroata juristo kaj verkisto Baltazar Bogiĝiĉ (1834-1908), la moderna kroata pentristo Vlaho Bukovac (1855-1922), la politikisto Frano Supilo (1870-1917) kaj aliaj personoj konataj en- kaj ekster-lande.

La urbeto havas multajn kultur-historiajn monumentojn. El ili elstaras la princa (aŭ kapitana) palaco — renesanca konstruaĵo (starigita inter 1555 kaj 1558), sub kies tegmento estas la biblioteko de Bogiĝiĉ, arkivo, muzeo kaj kolekto de tre valoraj grafikaĵoj. Antaŭ la palaco estas skulptaĵo de Bogiĝiĉ, verko de Petar Palaviĉni.

En Cavtat troviĝas vidindaj preĝejoj, ornamitaj per pentraĵoj de diversepokaj pentristoj kaj precipe Vlaho Bukovac, kies naskiĝdomo kaj pentraĵgalerio vidindas.

Unu el monumentaj artaĵoj estas la maŭzoleo de familio Raĉiĉ. Ĝin kreis la mondkonata kroata skulptisto Ivan Meŝtroviĉ. La maŭzoleo estas konstruita entute el ŝtono — nur la pordo kaj sonorilo estas el bronzo. Ĝi situas sur monteto, kiu nomiĝas Sankta Roko, kaj sur kiu kuŝas urba tombejo. Multaj turistoj vizitas Cavtat por ekkoni tiun unikan monumenton.

Menciindas, ke en Cavtat ĝoje revenas multaj turistoj, ĉar ilin aparte logas la specifa etoso de tiu urbeto. Post la milito en Kroatio en la 90aj jaroj, kiu postlasis multajn detruojn, oni entute renovigis la urbajn kultur-historiajn vidindaĵojn. Hotelo Croatia estas el supera kategorio. Aliaj bonaj hoteloj tie estas Cavtat, Albatros, Epidaurus, Supetar, kiuj funkcias dum la tuta jaro.

Karmen CRNKOVIĈ-VRANKO

NEDERLANDO

Samseksemo kaj islamo

Fine de aprilo imamo de roterdama moskeo estis intervjuita televide; en si mem nenio nova. La ĵurnalisto tuŝis ankaŭ la temon “samseksemo”, al kiu la imamo — ja devena el fora lando, fakte por la raporto eĉ ne gravas ĉu el Turkio, el Maroko aŭ el kie ajn — laŭ sia profunda konvinko reagis, ke laŭ li samseksemo estas “kontraŭ la naturo”, estas “malsano danĝera por la nederlanda popolo”, kaj estas kontraŭ la instruoj de la Nobla Korano. Se tion li estus dirinta nur en loka kunveno, verŝajne oni estus reaginta: “Nu, li, ankoraŭ ne longe en nia lando, ne konas niajn liberalajn opiniojn; do li ankoraŭ reagas paseisme. Certe poste li iom pli kleriĝos.” Sed tia duon-koloniisma reago ja ne eblas, kiam io okazas televide.

Sekvis vera inundo. Protestoj, kompreneble, de la landa geja organizaĵo. Protestoj de politikistoj, kaj dekstraj kaj maldekstraj. Ĉar ne plu eblas en la nederlanda socio kondamni homojn pro ilia haŭto, raso, religio aŭ seksa orientiĝo. Jure ĉiuj homoj en Nederlando ja estas egalaj, nun ankaŭ koncerne la nupton.

Preskaŭ tuj pluraj aliurbaj imamoj publike subtenis sian kolegon en lia kondamno de samseksemo. Sed — kaj jen la problemo nun nepre solvenda — per alvoko al la justico, kiun sendepende unu de l’ aliaj faris pluraj organizaĵoj kaj instancoj samtempe, per kio oni do postulas juĝistan verdikton — espereble kondamnon, laŭ ilia opinio —, samtempe oni kolizias kun la baza jurprincipo de la lando, ke cent-procente estas disigitaj la (neŭtrala) ŝtato kaj la religiaj instancoj. Ĉar kio nun okazu? Ĉu la juĝisto (do ŝtata instanco) verdiktu super islamo (religio)? Aŭ ĉu oni simple agnosku, ke kadre aŭ baze de kiu ajn religio oni rajtas senlime diskriminacii kiun ajn?

Kaj kiel statas la temo samseksemo intertempe ĉe la kristanaj eklezioj?

La romkatolika eklezio ankoraŭ relative freŝdate renovigis sian kondamnon de samseksema praktiko. Do “oni rajtas esti tia, sed fari nenion pri ĝi”, — pozicio, kiun en Nederlando preskaŭ neniu plu opinias serioza, eĉ ne interne de l’ romkatolikaj paroĥoj. En la etaj, malnovtradiciaj protestantaj eklezioj oni ĉiam ankoraŭ vivas kun la ideo, ke “io simila en niaj rondoj ne ekzistas”. Ĉe kelkaj protestantaj eklezioj — la remonstrantoj (tipe nederlanda liberala protestanta eklezio) kiel unuaj — oni intertempe akceptis la faktan situacion, ke gejaj kaj lesbaj paroj ja ekzistas kaj ili do ankaŭ povas peti la dian benon dum diservo. Kaj ĝuste hodiaŭ venis novaĵo ĉi-tema pri la plej granda protestanta organizaĵo: la t.n. “Kune-survoje-procedo” de l’ Nederland-Reformacia Eklezio, la Reformitoj kaj la Luteranoj. La Nederlanda Luterana Eklezio tre klare postulis, ke en la novaj reguloj por la (jam de jaroj farata) eklezia unuiĝo de l’ menciita triopo nepre restu plenrajta loko por gejaj kaj lesbaj nuptoj, ĉar alie la sinodo luterana komplete bojkotos la pluan unuiĝoprocedon. Do ne nur en islama rondo samseksemo ankoraŭ estas problema.

Restas ankoraŭ multe por fari, antaŭ ol oni akceptos ĉiujn homojn sendiskriminacie egalaj.

Gerrit BERVELING

BENINO

Konduku min policejen

Apenaŭ kredeblas, sed en Benino rompŝtelistoj volas esti arestitaj de la polico. Tio estas, ili preferas polican traktadon ol tiun de ordinaraj civitanoj. Ekzemple en 1999 mortis 30 ŝtelistoj, kiam ilin kaptis popolamaso. Iufoje ŝtelistoj estas benzinumitaj kaj vive bruligataj; eĉ policanoj estas batataj, kiam ili provas savi viktimon.

Kiel multaj landoj, Benino spertas ekonomian krizon. Tio kondukas al krimado, aparte al rompŝtelado de ekzemple motorcikloj kaj veturiloj. Ankaŭ bankoj estas prirabataj. Ofte krimuloj, se kaptitaj, iras prizonen sed baldaŭ estas liberigitaj kaj rekomencas sian kriman vivon. Leĝoj de frua kolonia periodo ankoraŭ validas kaj pro tio estas sankciataj pluraj deliktoj.

Lastatempe landaj organizaĵoj pri homaj rajtoj kaj la registaro okazigis kampanjon por atentigi pri la neceso fidi la landan justicon: samtempe la registaro promesis ĝin fortigi. Kvankam popola venĝado ne tute malaperis, ĝi tamen malkreskas: falis en la jaro 2000 la nombro de mortigitaj ŝtelistoj. Tamen kaptita ŝtelisto daŭre petas, ke oni konduku lin al la plej proksima policejo.

Christian FABOSSOU

Mateno

Ĉiu mateno estas nova viven-reveno, ekde l’ praekzisto revelacio de l’ kreivo, kien novnaske resurektas la vivo en plantoj, bestoj kaj ĉiuj estoj.

Surherbe matene la roso ĝardene magiiĝas al perloj, dum nin vekas la merloj, paseroj kaj alaŭdoj per la aŭroraj glorolaŭdoj aŭgurante esperon kaj promesante serenon.

Mateno virge odoras, la plantoj intense aromas.

Mateno eminentas, al la tago suverenas, aŭrore ekgemas, sukcenas, rubenas.

* * *

Problemoj Kiam la aferoj glatas inklinas oni al malemo.

Cerbfunkcioj ofte platas ĉe l’ foresto de problemoj.

Sen problem’ la viv’ malplenas kaj malgraŭ la vivoŝarĝo, ĝi nin ĉiam antaŭen trenas al la nova aga larĝo.

Problemoj ekzistas por esti solvataj kaj nin puŝi al plenum’ de l’ devoj, al displektoj kaj al kreoj.

Nur problemoj, manko kaj malsato naskas nov-inventojn kaj grandajn artverkojn.

Pritiščine, 2-9-2000

* * *

Amikeco Amikecon necesas flegi kaj regule ĝin aspergi kiel florojn kiuj velkas kaj putras se regule oni ilin ne nutras.

Inter la amikoj ekzistas veraj kaj malveraj same kiel inter la floroj kreskas trudherboj variaj.

Ni do flegu la amikecon veran kaj ĝin kiel florojn aspergu kaj sterku, dum la amikecon malveran ni kiel trudherbon elsarku.

* * *

Eraroj Ne punu infanon kiam ĝi eraras, ĉar eraro progreson ne baras.

De l’ eraroj kaj fuŝoj ĝi lernas pli ol de l’ gepatraj kaj instruistaj puŝoj.

Je pli grandas la eraro des pli grandas la sci-akaparo.

Ĉar denove sam-erari ĉiu evitas kaj el ĉiu eraro oni ion profitas.

* * *

Memorbrizoj Dum la vintraj longaj frostoj nin varmigas la memoroj, ni postspuras memorfostojn de l’ belaĵoj el la foro.

En la koro reas sparko de l’ junaĝa sopirardo.

Dum someraj tagsufokoj nin freŝigas eksa brizo de l’ memoroj ĝu-elvokaj kaj nin helpas for el krizo de l’ alvene olda aĝo per bonven’ kaj sen damaĝo!

Poemoj de Edwin Grobe

Ok sonetoj el Navaholando

1. La teksistino

En la mezo de la vasta altebenaĵo, Ĉirkaŭate de kastel- kaj palacaspektaj Monolitegoj de ŝtono, per longaj, rektaj, rapidaj fingroj, pri sia bela artaĵo

Ŝi laboras, zorgante ke la desegnaĵo Konceptita en ŝia menso, en perfektaj Dimensioj kaj koloroj kaj kun korektaj Ritaj simboloj, fariĝu ĝuste pentraĵo

Pri ŝia plej interna anima vizio Vizio naskiĝinta en for-Siberio Antaŭ multaj generacioj kaj portita

Trans-Beringe, tra-Jukone, laŭ-Rok-Montare Ĝis Monument-Valo, kie en altspirita Sonĝado ŝi teksas nun kvazaŭ ĉealtare.

2. La savfadeno

Arlino Jazio teksas belan tapiŝon Navahoan laŭ originala modelo Hejmkonceptita. Iom similante fiŝon En hipnotigas akvaria naĝpelmelo,

Ŝia menso, zigzagante de unu parto Al alia de la malkutime kompleksa Tuttapiŝa plano, timante ke la arto Kiun ĝi elpensas ĝin retenu en teksa

Revo eterna kaj malpermesu ĝin sane Reveni en ĉiutagan vivadon, saĝe Naskigas savrimedon. Subaekstremaĵe

De la tapiŝo Arlino kudras, kaŝmane, Sekretan ekstermodelan elirfadenon Laŭ kiu la menso faru hejmenrevenon.

3. Festotago

Festotago en Navaholando. Alttago De tutgenta kunveno. Tago de dancado, Kantado, manĝado, rajdado, babilado.

Tago de kunĝojo, flortempo de kunago.

Avinjo Begajo, en sia konusforma Ŝtip-kaj-kotdomo, vestiĝas por la evento, Surmetante belajn turkisaĵojn kun sento De preterkutima celo, de perternorma

Merito. Ĉielbluegaj estas la gemoj De ŝia kukurbflor-kolĉeno. Bluaj estas Tiuj de ŝiaj braceletoj, ŝiaj ringoj,

Ŝiaj harpingloj. Kontraŭ mensogoj, blasfemoj Kaj misfaroj ŝi sentas sin ŝirmata, restas Forta pro la dia bluo sub siaj fingroj.

4. Ŝvitdomo

En aparta konusforma ŝtip-kaj-kotdomo Ruĝ-Nubo pretigas sanktan ŝvitbanon. Rondo Da glataj riverŝtonoj atendas. Kun zorgo Li estigas fajron meze de ili. Ĝoje

Li sin devestas kaj staras tie, nudkorpe, Apud la flamoj. El proksima argilpoto Li prenas manplenojn da akvo kaj ritmode Ĵetas ilin laŭvice sur la varmajn ŝtonojn.

Suprenleviĝas pezaj cirkloj de vaporo.

Ruĝ-Nubo komencas ŝviti laŭ la plenlongo Kaj plenalto de sia korpo. Preĝparole

Li petas ke la Ĉiopovanto pardonu Al li liajn misagojn, cedu al li novajn Ŝancojn reesti purkora, purkarna homo.

5. Sablopentraĵo

Jam de semajnoj Granda-Aglo estas malsana.

Alvenas Grand-Urso kun spertego ŝamana Por fari savan terbildon. Kun boninfana Seriozo, pere de malnov-Novmondana

Scio, tiu purigas farspacon per mana laborado kaj figurojn de spiritbana Efiko komencas desegni, kun gentana Fido, surgrunden mem, laŭ praa Indiana

Tradicio. Persable, perŝtone, pergrene, Perpolve, perbere, pernukse, perpolene Li plenumas la pentraĵon, tiam sidigas

La malsanulon mezen de ĉio, devigas Tiun resti surbilde dum longa preĝado Ĝis finefektiviĝos la resanigado.

6. Muzikiloj

Per mia tamburo mi sonigas la bazan Ritmon de la vivo, la senĉesan pulsadon De la sangofluo, la konstantan spiradon De la pulmoj, la altceremoni-okazan

Surgrundan stamfadon de dancantaj piedoj.

Per miaj klakiloj mi aŭdigas la sonojn De la natura medio, la bekajn tonojn De la pegoj, la susurojn de la florbedoj

En ventaj tagoj, la zumadon de insektoj Kuniĝantaj ĉirkaŭ nektarfontoj, la kriojn De lacertoj en urĝa sudherba kurado.

Sed per mia fluto, en pli dolĉa kantado, Mi aŭdigas pli internegajn melodiojn Pri koraj eventoj, pri animaj efektoj.

7. Ĉifroparolantoj

Dum Dua Mondmilito, en Sud-Pacifiko, Nia lando havis komunikajn problemojn Ĉar ĉiujn gravajn mesaĝojn la malamiko Sukcesas kapti kaj deĉifri. Tiajn temojn

Mi kaj miaj samgentanoj, intersoldate, Priparolis kaj kunkonceptis la proponon Militmesaĝi Dine-lingve. Ĉirkaŭate Tial de fremduloj malkonantaj la sonon

De nia Navahoa lingvo, ni eltrovis Ĉifrolingvaĵon kiun tute malscipovis Niaj kontraŭstarantoj. Kvindek jarojn poste,

Kiam ni jam maljuniĝis aŭ, eĉ pli koste, Mortis, nur tiam la blankrasa registaro Konsentis nin danki pro nia lingva faro.

8. La rulringdancanto

tamburo sonas. Klakiloj aŭdiĝas. Fluto Muzikadas. Nudbrusta, nudbraka, nudkrura Dancanto venas, en ritma korpa konduto, Kun man-, ŝultro- kaj piedgestado aŭgura,

Girigas grandajn rulringojn en sammomenta Irado ĉirkaŭkola kaj ĉirkaŭtalia, Ĉirkaŭbraka kaj ĉirkaŭgamba, evidenta Memdisciplino de alta ceremonia

Eĉ religia valoro. Je la kulmino De la danco, la dancanto interteksigas La rulringojn por formi simbolan terglobon,

Tiel indikante Navahoan aprobon Pri la altdia volaro kiu kunligas Ĉiun kaj ĉion en daŭra cirkla senfino.

La ikono

de Julian Modest

La vilaĝo estis eta, kaŝita ĉe la piedoj de Balkano. Oriente de ĝi vastiĝis densa kverka arbaro kaj okcidente — la kamparo. La homoj, kiuj loĝis ĉi tie, estis kvietaj kaj laboremaj. La vilaĝo havis la neordinaran nomon Kareso. Neniu el la loĝantoj povis diri kiu kiam donis tiun ĉi belan kaj poezian nomon al la vilaĝo.

Kiel por multaj vilaĝoj, tiel por Kareso, oni rakontis diversajn mirindajn legendojn. Iujn el ili delonge oni forgesis, sed unu daŭre okupis la imagon ne nur de la vilaĝanoj de Kareso, sed de ĉiuj kiuj hazarde preterpasis la vilaĝon aŭ venis en ĝin.

La homoj rakontis, ke ĉe la fino de la vilaĝo, ĉe la fonto, proksime al la vojo, kiu pasas tra la kampo kaj gvidas al la urbo, sur la senarbejo Patrino Larmo, iam nokte dum aŭgusto, kiam ne estas luno, aperas ia stranga brilo. Iuj diris, ke ĝi similas al kolora fajro, aliaj asertis, ke ĝi estas kiel fasko da oraj radioj, sed tre malmultaj homoj vidis tiun ĉi brilon.

Oni rakontis, ke tie estis enfosita la ortrezoro de turka bejo. Kiam la turkoj fuĝis de Bulgario dum la rusa-turka milito, bejo, kiu tiam regis la vilaĝon, vidis, ke li ne povas forkuri kun sia tuta trezoro kaj ordonis, ke oni kaŝu tie parton de la oro, kiun li portis. Fama estis tiu ĉi legendo kaj multaj trezorserĉantoj ofte fosis sur Patrina Larmo, sed ĝis nun nenion ili trovis. Certe ĉio, kion oni rakontis estis nur fabelo, kiu fajrigis la imagojn kaj gardis la memoron pri pasintaj tempoj, vualitaj en mistero.

Pri Patrina Larmo oni rakontis ankaŭ alian legendon, tamen multaj homoj delonge ĝin forgesis. Oni diris, ke sur tiu ĉi senarbejo, ĉe la fonto, iam estis bela blanka monaĥejo, simila al kolombo, sidiĝanta sur la verda senarbejo, inter la jarcentaj kverkoj. Kiam la turkoj konkeris la vilaĝon, ili ruinigis kaj bruligis la monaĥejon kaj eĉ spuron ne restis de ĝi. Nun neniu scias kiel aspektis tiu monaĥejo.

Kiam li estis infano, Trajan plurfoje aŭdis tiujn ĉi legendojn. Lia avino kutimis rakonti ilin vintre. Tiam ŝi kaj Trajan sidis ĉe la varma forno en la eta vilaĝa ĉambro. De iom malfermita pordeto de la forno videblis la ludemaj flamoj ĵetis misteran lumon sur la sulkiĝintan kaj velkintan avinan vizaĝon. Tiam Trajan aŭskultis ŝin sinforgese kaj lia infana imago detale pentris la monaĥejon kaj la grandegajn flamajn langojn, kiuj malsate neniigis la monaĥejajn konstruaĵojn. Lia infana koro tremis kaj Trajan ne povis kompreni, ke dum la avino rakontis tiujn ĉi teruregajn historiojn, ŝi ruzete ridetis, ĉar ŝiaj fabeloj igis Trajan forgesi la ludojn kaj petolojn.

Delonge jam Trajan loĝis en la urbo, sed ofte li vizitis la vilaĝon kaj la gepatran domon. Somere li kutimis ripozi en la silenta kaj friska korto de la olda gepatra domo. Dum la lastaj jaroj, kiam lia vivo fluis kiel sablo, Trajan pli ofte venis en Kareson. Nur ĉi tie li povis vere ripozi, malproksime de la ĉiutagaj zorgoj kaj problemoj.

Ĉi-semajnfine, kiel kutime vendrede posttagmeze, Trajan preparis sin por ekiri al Kareso, tamen antaŭ la ekveturo, li rimarkis, ke la aŭto ne tre bone funkciis kaj li devis iom ĝin ripari. Nesenteble vesperiĝis.

Trajan stiris malrapide. Post horo li estos en la vilaĝo kaj jam antaŭsentis la plezuron de la ripozo; li eksidos en la korto, sub la olda pirarbo, preparos salaton de tomatoj kaj kukumoj, verŝos en etan glason iom de la hejma forta brando kaj en la nokta frisko li longe ĝuos la susuron de la arbfolioj. Trajan ŝatis la somerajn noktojn en Kareso, kiuj memorigis lin pri lia infaneco, pri liaj gepatroj kaj parencoj, kiuj delonge jam translokiĝis en la transon.

La vojo al Kareso estis dezerta. Videblis nek aŭto, nek kamiono. Eĉ lumo ne estis en ĉi agrabla aŭgusta nokto. Baldaŭ Trajan proksimiĝos al senarbejo Patrina Larmo kaj eniros en la silentan dormantan vilaĝon. Antaŭ la senarbejo estis vojkurbiĝo kaj Trajan iom reduktis la rapidecon. Ĝuste tiam li rimarkis ian fajron inter la arboj. Strange? Kiu bruligis fajron ĉi tie meze de la nokto? Trajan jam preskaŭ premis la gaspedalon, kiam ŝajnis al li, ke la fajro estas multkolora — blua, flava, roza, ora. Subite li opiniis, ke li haluciniĝas aŭ sonĝas. Trajan iom deflankiĝis de la vojo, bremsis kaj kelkajn sekundojn senmova sidis en la aŭto. La fajro aŭ la koloraj lumoj daŭre ludis inter la arboj. Li pli kaj pli konsterniĝis kaj ne sciis kion entrepreni. Ĉu li sonĝis, imagis aŭ tio estis ia ŝerco? Subite Trajan rememoris la legendon pri la enfosita ortrezoro de bejo kaj jam kredis, ke iu ŝercas. Trajan ne estis timema kaj decidis mem vidi kio okazas. Li eliris el la aŭto kaj ekiris al la arboj, kie videblis la stranga brilo. Li paŝis malrapide, singardeme, sed kiam li estis je du metroj de la brilo, ĝi subite perdiĝis kaj aperis denove iom pli flanke kaj pli malproksime de li. Tiel Trajan vagis tra la senarbejo Patrina Larmo kaj ne povis kompreni kio okazis. La brilo jen aperis, jen malaperis. Nenie videblis homo kaj ĉie regis profunda silento. Post duonhora vagado tien, reen, Trajan konvinkiĝis, ke ĉio estas sensenca kaj freneza. Li revenis en la aŭton, funkciigis ĝin kaj daŭrigis al la vilaĝo.

Ĉu li sonĝis aŭ tio vere estis la fajro pri kiu oni asertis, ke ĝi aperas tie, kie estas enfosita la trezoro? Sed tio estas nur legendo. Ja, trezorserĉantoj, kiuj venis de proksime kaj malproksime delonge plurfoje trafosis la tutan senarbejon Patrina larmo kaj trovis nenion.

Trajan eniris la gepatran domon, preparis salaton, verŝis iom da brando en etan glason kaj sidiĝis ĉe la tablo en la korto, sub la volbo de la vito. Li longe sidis kaj provis forgesi la neordinaran brilon. “Tio estis nur vizio — li meditis — Mi estas tre laca, aŭ eble mi jam sufiĉe maljuniĝis.”

Li estis sesdekjara kaj post du monatoj devis pensiiĝi. Lia edzino forpasis antaŭ dek kvin jaroj kaj lia filino kun sia familio loĝis en Burgas. Foje, foje en la jaro ŝi gastis ĉe li kaj ankaŭ Trajan foje jare veturis al Burgas por vidi la genepojn.

Ĉi-nokte Trajan malfrue enlitiĝis. En Kareso, kie la aero estis pura kaj ĉiam regis silento, li kutime bone kaj profunde dormis, sed ĉi-nokte li ne povis ekdormi. Dufoje li ellitiĝis, eliris el la domo, promenis en la korto kaj poste denove enlitiĝis. Je tagiĝo Trajan ekdormis kaj sonĝis strangan sonĝon. Li estis sur senarbejo Patrina Larmo kaj nenion oni povis vidi en la mallumo. Subite antaŭ li io blanka moviĝis. Trajan streĉis rigardon kaj vidis junan virinon, vestitan en longa blanka robo, pli ĝuste en longa blanka ĉemizo. Ŝi estis nudpieda, kun blondaj haroj, similaj al pezaj oraj fadenoj. La junulino kvazaŭ ridetus al li kaj logis lin postsekvi ŝin. Pezspirante Trajan rapide paŝis post ŝi, sed antaŭ ol esti atingita aŭ tuŝita, la junulino malaperis kaj poste tuj subite ŝi aperis malantaŭ li aŭ flanke de li. Trajan kuris inter la arboj, aŭ dekstren aŭ maldekstren, sed vane. Li ne povis proksimiĝi al la junulino. Li vekiĝis ŝvita, laca kaj senforta.

Dum la tago li provis fari ion, sed la laboro ne prosperis. Fin-fine Trajan ĵetis la ilojn kaj ekiris al la senarbejo Patrina Larmo. Li ne sciis kio tiris lin tien, sed deziris bone trarigardi la senarbejon je taga lumo. Li paŝis rapide kaj preskaŭ ne rimarkis la homojn, kiuj preterpasis lin kaj afable lin salutis.

Trajan venis al la senarbejo, trinkis akvon de la malvarma fonto kaj longe silente sidis ĉe la fonto. Nenio stranga videblis tie. Ĉio estis tiel, kiel li memoris jam de la infaneco. Trajan provis rememori sian sonĝon kaj ŝajnis al li, ke sonĝe li vidis la junulinon sub la branĉoj de la olda saliko, kiu kreskis ĉe la fonto. Jes, en la sonĝo, Trajan tre klare vidis la salikon.

Tamen li decidis, ke ne estas senco pli sidi tie kaj ekiris al la vilaĝo. Survoje io denove komencis tikli lian scivolemon. Ĉu vere ne estas trezoro, kaŝita tie? Kion signifas la koloraj flamoj hieraŭ nokte kaj la stranga sonĝo? Ĉiam li opiniis sin realisto, homo, kiu stabile staras sur la tero, tamen nun io forte igis lin preni fosilon kaj ŝovelilon kaj komenci fosi sub la olda saliko, ĉe la fonto sur Patrina Larmo. “Kion opinios liaj samvilaĝanoj? — meditis Trajan. — Eble ili diros, ke li freneziĝis.” Ĉiuj konis lin kiel saĝan kaj seriozan viron. Trajan finis universitaton, estis inĝeniero. Tre malmultaj vilaĝanoj finis universitaton kaj Trajan bone sciis, ke liaj parencoj kaj konatoj fieras pri li.

Trajan prenis la fosilon kaj ŝovelilon kaj kvazaŭ iu lin pelus, li ekiris denove al Patrina Larmo. Li ekstaris sub la jarcenta saliko kaj provis rememori kie ĝuste en la sonĝo li vidis la junulinon en la blanka robo. Ŝajne ŝi staris oriente de la fonto. Trajan komencis fosi je kelkaj paŝoj de la saliktrunko. Li fosis rapide, sen halti, spiris profunde, ŝvitis kaj salaj ŝvitgutoj ruliĝis sur lia vizaĝo. Trajan rimarkis, ke al la fonto proksimiĝis maljunulino, sed li ne ĉesis fosi, li nur ŝajnigis, ke li ne vidas ŝin. La maljunulino kliniĝis, trinkis akvon de la fonto. Iom ŝi observis lin kaj krucsignis. Eble ŝi opiniis, ke Trajan malsaniĝis aŭ freneziĝis kaj tial li fosas ĉi tie, ĉe la saliko, dimanĉe matene.

Trajan tamen daŭre fosis. La neordinara forto igis lin fosi kaj li ne sentis lacon. Li pli kaj pli ŝvitis kaj demetis la ĉemizon. Trajan ne memoris antaŭ kiom da jaroj li lastfoje fosis. La fosaĵo jam estis ĉirkaŭ duonmetron profunda, kiam la fosilo frapis ion malmolan. Ne estis metalo, sed ligno. Trajan ĵetis la fosilon, genuiĝis en la fosaĵo kaj malkovris lignan tabulon. Granda senrevigo obsedis Trajan. Ne estis la trezoro, sed eble ia putrita ligna tabulo, kiu hazarde troviĝis tie. Tamen la tabulo estis bone kaŝita, ĉar ĉirkaŭ ĝi videblis ege malnovaj restaĵoj de ia teksaĵo, delonge jam ŝirita kaj putrinta. Tiuj ĉi teksaĵaj pecoj verŝajne estis de kanaba sako. Evidente la tabulo estis diligente kaj atente volvita en ĝi, sed delonge jam la sako putriĝis kaj ŝiriĝis. Trajan elprenis la tabulon, viŝis ĝin per manplato kaj rigidiĝis. La tabulo estis ikono. Vere mankis iuj detaloj, sed bone videblis, ke ĝi estas ikono de Sankta Dipatrino. Trajan ektremis. Li sidiĝis, pli ĝuste falis sur la teron elĉerpita, senforta, laca. La Ikono tremis en liaj manoj. En lia kapo kiel en muelejo batiĝis sennombraj demandoj, supozoj, konjektoj. Kion signifis tio? Kiu kaŝis la ikonon ĉi tie? Kial kaj kiam oni enfosis ĝin? Kial ĝuste li devis malkovri ĝin? Trajan ne povis respondi al tiuj ĉi demandoj. Nur profunde en si mem li sentis, ke kun li okazas io stranga. Li ne estis pia. Tre malofte li eniris templon, sed nun iu granda interna forto obsedis lin. Ne estis hazarde, ke ĝuste li trovis tiun ĉi ikonon. Ja, tiom da trezorserĉantoj fosis ĉi tie kaj neniu ĝis nun trovis ĝin. Estis hazardaj nek la koloraj flamoj, kiujn li vidis hieraŭ nokte, nek la sonĝo pri la junulino en la neĝoblanka robo. “Kio estas la homo kaj kio povas okazi kun li?” — meditis Trajan.

Li stariĝis, atente volvis la ikonon per sia ĉemizo kaj ekiris al la vilaĝo. Trajan decidis iri al pastro Stojo kaj rakonti al li pri la okazintaĵo. Pastro Stojo estis serioza, edukita persono kaj certe li diros ion pli pri la ikono.

La pastro estis en la korto de sia domo sen sutano kaj okupiĝis pri la abelujoj. Trajan salutis lin.

— “Dio benu vin, mia filo,” respondis Stojo. “Kio gvidas vin al mi?”

Per kelkaj vortoj Trajan rakontis kion li travivis hieraŭ nokte, kiam li veturis al la vilaĝo. Li ankaŭ menciis sian sonĝon kaj diris pri la fosado sub la olda saliko sur la senarbejo Patrina Larmo. Fine Trajan elprenis la ĉemizon kaj montris la ikonon.

Pastro Stojo prenis ĝin per tremantaj manoj, krucsignis kaj longe ĝin rigardis.

— “Ĝi estas ege, ege malnova. Strange, kiu ĝin kaŝis tie? Eble oni deziris savi ĝin. Ja, la legendo rakontas, ke iam tie estis monaĥejo. Ĝia malkovro estas Dia signo. Sur Patrina Larmo ni devas konstrui templon aŭ kapelon.”

Trajan atente alrigardis lin.

— “Pastro, mi entreprenos la konstruon. Ja, mi estas konstruisto.”

— “Dio benu vin, filo mia. Via ago estos granda kaj benita.”

Jam dum la sekva diservo en la vilaĝa templo pastro Stojo diris al la vilaĝanoj pri la ikono kaj petis ilian helpon por konstruo de kapelo sur Patrina Larmo, tie, kie iam estis la bela blanka monaĥejo. La vilaĝanoj miris. Iuj diris, ke tio estas Dia signo, aliaj ne deziris kredi, sed ĉiuj bone konis Trajan kaj neniu supozis, ke li povus elpensi tion. La homoj estis konvinkitaj, ke nun venis la momento por la trovo de la ikono kaj Dio mem elektis Trajan por tio.

— “Jes,” — diris la vilaĝanoj — “Trajan estas bona kaj honesta homo kaj nehazarde Dio elektis lin por trovi la sanktan ikonon. Nehazarde li vidis la koloran brilon kaj li sonĝis la mirindan sonĝon.”

Multaj vilaĝanoj kredis, ke la ikono de la sankta Dipatrino havas sanigan forton kaj ili preĝis antaŭ ĝi. Pastro Stojo metis la ikonon je la centra loko en la templo kaj multaj homoj de aliaj vilaĝoj venis vidi ĝin kaj preĝi antaŭ ĝi.

Oni komencis rapide kolekti monon por la kapelo. La homoj malavare donis monon, konvinkitaj, ke la kapelo nepre devas esti konstruita sur Patrina Larmo. Ili eĉ opiniis, ke delonge jam devis konstrui kapelon tie, por ke ĉiu sciu, ke iam sur Patrina Larmo estis monaĥejo.

Trajan estis la animo kaj la koro de la kapelkonstruo. Kiam la kolektita monsumo jam sufiĉis oni difinis tagon por la inaŭguro de la konstruado.

En la komenco de oktobro la kamparaj laboroj jam estis ĉe la fino kaj la vilaĝanoj ankoraŭ kolektis nur la vinberon. La homoj havis pli da libera tempo kaj multaj venis por la solena inaŭguro de la konstruado. Estis agrabla aŭtuna dimanĉo. Sur Patrina Larmo la arbfolioj jam flaviĝis kaj mola ora sunlumo brilis sur la tuta senarbejo.

Solene pastro Stojo komencis la akvosanktigan diservon. La homoj festvestitaj staris silente kun brulantaj kandeloj mane. Pastro Stojo ankoraŭ ne estis fininta la diservon, kiam proksime, sur la vojo, haltis nigra aŭto kaj el ĝi eliris tri viroj, kiuj rapide ekpaŝis al la homamaso. Antaŭe iris la partisekretario de la vilaĝo Stojanov, alta svelta persono. Stojanov proksimiĝis al la homoj, disigis ilin kaj ekstaris antaŭ pastro Stojo.

— “Pastro,” — diris krude Stojanov — “mi avertis vin! Ne inaŭguru la konstruon de tiu ĉi kapelo! Ni loĝas en socialisma lando kaj ne kapelojn, sed uzinojn ni devas konstrui!”

Post tiuj ĉi vortoj Stojanov severe alrigardis la homojn, kaj iom pli akre fiksrigardis Trajan. Estiĝis profunda silento. Pastro Stojo staris kiel ŝtonigita kaj nur la granda arĝenta kruĉo tremis en lia mano. La homoj maltrankvile rigardis unu la alian kaj ne sciis kiel agi. Iuj el ili eĉ komencis foriri.

Stojanov komprenis, ke lia subita apero ĉi tie havis efikon kaj li ne dubis, ke post kelkaj minutoj neniu restos sur Patrina Larmo. Kontenta Stojanov ekiris al la nigra aŭto, ĉe kiu atendis lin la aliaj du viroj, kiuj verŝajne ankaŭ estis partifunkciuloj eble el la urbo. Stojanov marŝis rapide al la aŭto, tamen subite li falis, kvazaŭ iu forhakus lin. La homoj de la senarbejo kaj la du viroj de la aŭto ekkuris al li. Kelkaj, kiuj unuaj proksimiĝis, kliniĝis super li kaj iu el ili time ekflustris: “Li mortis.”

Sur la senarbejo estiĝis tumulto. Iuj el la homoj forkuris, aliaj provis levi la korpon de Stojanov kaj porti al la aŭto.

Trajan rigardis senmova kaj nevole meditis: “Ĉu tiel naskiĝas la legendoj?”

RUSIO

La ĉuvaŝa lingvo

Inter pli ol cent lingvoj parolataj en Rusio, la ĉuvaŝa okupas la kvaran lokon kun proksimume 1 800 000 parolantoj. Malgraŭ tio multaj homoj en Eŭropo kaj en aliaj partoj de la mondo apenaŭ aŭdis pri ĝi. Ĝi interesas lingvistojn per siaj historio, gramatika strukturo, fonetiko kaj vortaro.

Nun la ĉuvaŝa estas unu el la du ŝtataj lingvoj de la Ĉuvaŝa Respubliko (la alia estas la rusa).

Ĉuvaŝio okupas la mezan basenon de la rivero Volgo kaj najbaras kun Tatario kaj la regiono de Niĵnij Novgorod. Laŭ sia statuso ĝi estas lingvo de ŝtataj organoj de la respubliko, lingvo de gazetoj, televido kaj radio. Vizitantoj de la respubliko povas vidi ĉuvaŝlingvajn ŝildojn, reklambildojn kaj surskribojn en urboj, vilaĝoj kaj apud ŝoseoj. Ĉiuj ŝtataj dokumentoj nepre estas skribataj dulingve: ruse kaj ĉuvaŝe.

La ĉefurbo de Ĉuvaŝio estas Ĉeboksari, kiu, kun proksimume 500 000 loĝantoj, estas unu el la kulturaj kaj industriaj centroj de la volga regiono. Tie troviĝas bazaj studlokoj pri la ĉuvaŝa lingvo. Unu el tiuj estas la fakultato de la ĉuvaŝaj kulturo kaj lingvo en la Ĉuvaŝa Ŝtata Universitato. La plej multaj ĉuvaŝlingvaj gazetoj kaj revuoj estas eldonataj en Ĉeboksari. Ĉiutage funkcias ĉuvaŝaj televido kaj radio.

La ĉuvaŝoj (aŭ ĉuvaŝlingvanoj) loĝas ne nur ene de la limoj de la Ĉuvaŝa Respubliko. Fakte ĉi-lasta estas la regiono plej multe loĝata de ĉuvaŝoj. La procento de la loĝantoj apartenantaj al la ĉefa nacio estas la plej alta en Ĉuvaŝio inter la respublikoj de la Rusia Federacio (ĉirkaŭ 68 %). Ekzemple en Tatario nur 48 % estas tataroj. Krom en Ĉuvaŝio la ĉuvaŝoj, pro multaj historiaj kialoj, loĝas ankaŭ en tre diversaj lokoj. Unue, kompreneble, en najbaraj regionoj: Tatario, Baŝkirio, Samara kaj Uljanovska provincoj. Alia granda parto de ĉuvaŝoj loĝas en Siberio (ĉefe en la Tjumena kaj Kemerova provincoj), kien ili translokiĝis ĉefe en la 19a kaj 20a jarcentoj.

Genealogio

Esploristoj pri la ĉuvaŝa lingvo longe ne povis interkonsenti pri la demando al kiu lingva familio ĝi apartenas. Kulpas iom stranga gramatika strukturo de la lingvo kaj vortaro. Multaj opiniis, ke la ĉuvaŝa estas tjurkigita finno-ugra lingvo, ĉar ĝia gramatiko enhavas kelkajn elementojn de la finno-ugraj (ekz. la negativa formo de imperativo an) kaj kelkaj vortradikoj troviĝas ankaŭ en la finno-ugraj. Krom tio multaj diferencoj disde aliaj tjurkaj lingvoj certigas tion. Sufiĉas diri, ke diversaj tjurklingvaj popoloj kutime komprenas unu la alian, sed ne la ĉuvaŝoj). Tamen esploristoj kiel Fejzĵanov kaj N. Aŝmarin argumentis, ke la ĉuvaŝa estas vera tjurka lingvo, posteulo de la bolgara, kiu estis la lingvo de la volga bolgara ŝtato. Iam (eble en la komenco de la komuna erao) la tjurkaj lingvoj dividiĝis en la tiel nomatajn r- kaj z-lingvojn. Nur unu moderna lingvo apartenas al la r-lingva grupo de tjurkaj lingvoj — la ĉuvaŝa. Pro tio la ĉuvaŝa konservis multajn elementojn de malnovaj tjurkaj r-lingvoj en la fonetiko, morfologio kaj vortaro. Tial parolantoj de aliaj modernaj tjurkaj lingvoj (z-lingvoj) ne povas kompreni la ĉuvaŝan.

Literoj

La moderna ĉuvaŝa uzas cirilan alfabeton. La kreinto de la ĉuvaŝa alfabeto estas Ivan Jakovlev, fama ĉuvaŝa klerigisto. Krom la originaj literoj de la rusa alfabeto, la ĉuvaŝa varianto enhavas specialajn literojn: a kun hoketo, e kun hoketo, ipsilono kun du streketoj supre, c kun cedilo, kiuj indikas ĉuvaŝlingvajn sonojn malestantajn en la rusa. Pro tio, ke la ĉuvaŝa ne havas voĉajn konsonantojn (konsonantoj povas voĉiĝi nur en difinitaj sonkombinoj), tiaj literoj renkontiĝas nur en rusaj vortoj. Same oni povas diri pri la litero y. La litero o montras molecon de antaŭe troviĝantaj konsonantoj en vortoj kun malantaŭaj konsonantoj.

Prononco

La ĉuvaŝa havas relative malfacilan prononcadon, kiu iom malsimilas al tiu de aliaj tjurkaj lingvoj. La vokaloj estas dividitaj en du grupoj: antaŭaj kaj malantaŭaj. En unu vorto ne povas kunesti vokaloj el diferencaj grupoj (escepte de la vortoj pruntitaj el aliaj lingvoj). La fina vokalo de radiko influas variantojn de afiksoj. Se la fina radikvokalo estas antaŭa, ĉiuj vokaloj en la afiksoj estas ankaŭ antaŭaj kaj male. La originala ĉuvaŝa vorto neniam komenciĝas per voĉa konsonanto kaj per du aŭ pli da konsonantoj. La molecon kaj malmolecon de la konsonantoj difinas la najbaraj vokaloj.

Gramatiko

Kiel ĉefajn specifaĵojn de la ĉuvaŝa gramatiko oni povas nombri tiujn de aliaj tjurkaj lingvoj. Tiuj specifaĵoj estas la jenaj:

* Ĉefa maniero de vortformado kaj vortŝanĝado estas afiksa. La radiko de ĉiu vorto restas konstanta, neniam ŝanĝiĝas. Ĉiu afikso havas nur unu signifon, kaj ĉiu signifo doniĝas per unu afikso;

* Malesto de la genra kategorio. La sekso de homoj kaj animaloj doniĝas per specialaj vortoj;

* Rilatoj inter objektoj esprimiĝas ne per prepozicioj (kiel en plimulto de la eŭropaj lingvoj) sed per postpozicioj, kiuj lokiĝas ne antaŭ, sed post la vortoj;

* Kvalifikantoj ĉiam antaŭas la kvalifikatojn;

* Predikato ĉiam lokiĝas fine de la frazo. Se en Esperanto ni diras “Mi iras hejmen”, ĉuvaŝe oni diras epe kile kajatap (“Mi hejmen iras”);

* Laŭ la ekstera aspekto de vorto ne eblas difini al kiu vortklaso ĝi apartenas. La nombro kaj konsisto de vortklasoj en la ĉuvaŝa ne tro diferenciĝas de tiuj en aliaj tjurkaj lingvoj. La ĉefaj vortklasoj estas: substantivoj, verboj, adjektivoj, adverboj, pronomoj, numeraloj, verbaj adverboj, participoj.

Kiel kategoriojn de substantivoj oni povas nomi pluralon, apartenon kaj kazon. La sinsekvo de afiksoj donantaj signifojn de tiuj kategorioj diferenciĝas de tiuj en aliaj tjurkaj lingvoj: komence lokiĝas afikso de aparteneco, poste la afikso de pluralo kaj fine la afikso de kazo. Ekz. tavan+amar+sen+e (tavan parenco, amar nia, sen afikso de pluralo, e al) — “al niaj parencoj”. Aparte menciindas la afikso de pluralo sen, kiun oni tute ne renkontas en aliaj tjurkaj lingvoj, kaj ankaŭ la kunfandiĝo de akuzativo kaj dativo en unu formon.

Tre diversforman sistemon kreas la kategorioj de verbo. La plej granda estas la kategorio de tempo, kiun formas la sekvaj bazaj tempoj: prezenco (eblas doni ankaŭ la venontan tempon), futuro, videbla preterito, nevidebla preterito kaj iuj kompleksaj tempoj (delonge pasinta, longdaŭre pasinta kaj aliaj).

Samkiel en aliaj tjurkaj lingvoj la verbo en la ĉuvaŝa havas ankaŭ multe da modoj (imperativo, subjunktivo, kondicionalo, optativo kaj aliaj), kaj kreas t.n. verbidojn: adverbojn kaj participojn.

Unu el la specifaĵoj de la ĉuvaŝa verba sistemo estas specialaj kompleksverbaj formoj, donantaj modajn signifojn kaj ag-aspektojn. Tiuj kombinoj enhavas: ĉefan elementon (kiel regulo participon aŭ verban adverbon) kun leksika signifo kaj helpan elementon (finitiva verbo) kun gramatika signifo. Ekz. ĉupsa kiltem (“mi alkuris”), vulasa tujĉram (“mi finlegis”), kiles pulatj (“oni devas veni”) ktp.

La ĉuvaŝa adjektivo povas kvalifiki ne nur objektojn sed ankaŭ agojn. Lajaĵ aĉa, lajaĵ verenetj (“Bona infano, bone lernas”).

Diference de aliaj tjurkaj lingvoj la numeraloj de la ĉuvaŝa povas havi du formojn: ĉefan kaj mallongan. La mallonga formo renkontiĝas ĉe substantivoj: ikke (“du”), ike ŝjurt (“du domoj”). La substantivo en tiu okazo ne prenas la afikson de pluralo.

Influo de aliaj lingvoj

Tre miksa situacio estas observata en la vortaro de la ĉuvaŝa. Kaŭzo de tiu diversformeco estas la historio de la popolo, kiu najbaris kun multaj aliaj. Du ĉefaj grupoj de la ĉuvaŝa vortaro estas: propraj ĉuvaŝaj vortoj kaj depruntitaj vortoj. La lastaj ankaŭ dividiĝas en du grupojn: pruntaĵoj el parencaj tjurkaj lingvoj (antaŭ ĉio de la tatara) kaj tiuj de aliaj neparencaj lingvoj. Laŭ la ekstera aspekto de pruntitaj vortoj eblas diri, kiam ili estis pruntitaj. La vortoj delonge pruntitaj havas jam sonan aspekton laŭ la fonetikaj leĝoj de la ĉuvaŝa kaj ne sentiĝas nun ilia fremda origino. Male antaŭnelongaj pruntaĵoj ankoraŭ konservas sian originan prononcon.

Ekzemploj:

* Propraj ĉuvaŝaj vortoj: ŝjin (“homo”), samsa (“nazo”), sisna (“porko”), ŝan (“frostiĝi”) — tiuj vortoj malestas en aliaj tjurkaj lingvoj; ijt (“demandi”), ura (“piedo”), ŝjuŝj (“haroj”), atte (“patro”), anne (“patrino”), her (“filino, knabino”), ut (“ĉevalo”), pula (“fiŝo”) kaj multaj aliaj ĝeneralaj tjurkaj vortoj. La vortoj de tiu grupo konsistigas ĉirkaŭ 50 procentojn de la tuta ĉuvaŝa vortaro.

* Pruntoj el aliaj lingvoj:

* el tjurkaj lingvoj (ĉefe el la tatara): jalan (“ĉiam”), jultaŝ (“amiko”), javaŝ (“malrapida”), sara (“flava”), alak (“pordo”), akaŝ (“cigno”) kaj aliaj;

* el netjurkaj lingvoj:

* el la araba: aval (“antaŭe”), emer (“vivo”), vahat (“tempo”), masar (“tombejo”), salam (“saluton”), ten (“religio”), ĵalaĵ (“popolo”) k.a.;

* el la persa: asta (“metiisto, majstro”), erne (“semajno”), patŝa (“reĝo”), paĵa (“ĝardeno”), taŝman (“malamiko”), tus (“amiko”) k.a.;

* el la mongola: pil (“mielo”), pattar (“heroo”), pujan (“riĉa”), ĉul (“ŝtono”) k.a.;

* el la finno-ugraj lingvoj (marea kaj udmurta): kaj (“foriri”), pjurtj (“domo”), sahal (“malmulte”), pukan (“seĝo”) k.a.;

* tre granda grupo de rusaj pruntaĵoj: kuŝak (“kato”), apat (“manĝo”), kampa (“fungo”), tuĵtar (“kuracisto, doktoro”), ŝkul (“lernejo”), karap (“ŝipo”), ŝjemje (“familio”), puŝar (“brulego”), lavkka (“vendejo”), kaŝni (“ĉiu”), kuĉeneŝj (“donaco”) k.a..

Certe, la lasta grupo estas la plej granda, ĉar preskaŭ ĉiuj ĉuvaŝoj posedas la rusan kiel la duan gepatran lingvon. Ĉe tio en sia parolo la ĉuvaŝoj ofte uzas diversajn rusajn vortojn. La nombro de tiuj pruntaĵoj ĉiam kreskas.

La supre donita listo de lingvoj ne estas kompleta. Ekzistas tre multaj hipotezoj, laŭ kiuj la ĉuvaŝa pruntis vortojn el pluraj aliaj; oni nomas eĉ lingvojn de ŝumeroj kaj amerikaj indianoj.

Nuntempe, kiel en la tuta mondo multe influas la ĉuvaŝan vortaron terminoj de la angla: kompjuter (“komputilo”), menedĵment (“administrado”), prodjuser (“enscenigisto”) k.a..

Literaturo

La skriba verkado ne havas longan tradicion, kvankam iuj ĉuvaŝaj verkistoj jam atingis rekonon ne nur inter rusiaj, sed ankaŭ inter eksterlandaj kolegoj. La plej famaj ĉuvaŝaj verkistoj estas: Konstantin Ivanov (kun senmorta poemo Narspi), Miŝŝi Sespel, Peter Ĝusankaj, Fjodor Ujar, Nikifor Mranjka, Miŝŝi Juĵma, Gennadij Ajgi, Jeva Lisina. Kontraste al relative juna skriba verkado (kvankam iuj ĉuvaŝaj esploristoj asertas ke antaŭe ekzistis ĉuvaŝlingvaj verkoj surbaze de la araba alfabeto kaj eĉ la runa), inter ĉuvaŝoj de antikva tempo estis disvastigita la buŝa popola verkado, ĉefe en formo de kantoj. Ne hazarde Ĉuvaŝujon oni nomas la lando de cent mil kantoj.

Referencoj

La plimulto de la sciencaj verkoj pri la ĉuvaŝa estis farita ruslingve. Oni povas nomi tiujn de Nikolaj Aŝmarin, Vasilij Jegorov, Miĥail Fedotov, Ivan Pavlov (ĉuvaŝlingve), Ivan Andrejev, Nikolaj Jegorov. Tiuj, kiuj ne posedas la rusan, legu la verkojn de J. Benzing (“Das Tschuwaschische” en Philologiae turcicae fundamenta, Wiesbaden, 1959) kaj J. R. Krueger (Chuvash manual: Introduction, Grammar, Reader and Vocabulary, Bloomington: Indiana University, 1961). Aliaj verkistoj pri la temo estas M. Räsänen, G. Ramstedt, H. Paasonen, kaj J. Budenz.

Aleksandr BLINOV/Eduard LEBEDEV

KINO

Dek tri tagoj1

Multaj kritikistoj atribuas la sukceson de Dek tri tagoj al tio ke oni metis la vidpunkton ĉe la okuloj de speciala konsilanto de prezidanto Kennedy, Kenneth O’Donnell [kenet odónl], ludata de Kevin Costner [kevn kozner], unu el la produktistoj.

Militistaro kaj civiluloj

Kennedy havis elekto-eblon inter nuda perarmila solvo, kiu riskas tuj startigi tutmondan nuklean konfrontadon, kaj tiu pere de negoco, kaj Kennedy penis laŭiri la duan vojon. Pruvas la sanecon de la usona demokratio, ke tia filmo estis bone akceptata de la publiko. En la fono estis ankaŭ nostalgio al la “Camelot” [kemlot], atestata, ekz., de la magazino Time [tajm], kiu revokis, kontraste al la banala inaŭguro de prezidanto George W. Bush [ĝorĝ buŝ], sian propran raporton pri la ekscito kiam “la plej bonaj kaj la plej brilaj” enmoviĝis, la 6an de januaro 1961.

En la filmo la fratoj Kennedy kaj ilia irlanddevena konsilanto rezistis preskaŭ solaj la militistaron. Oni ne surpriziĝas pri la paroloj de Curtis Lemay [kertis leméj]. Estas iel alie pri la ĉefo de stabo de Kennedy, generalo Maxwell Taylor [meksŭel tejler]. Li verkis, dum la prezidanteco de Eisenhower [ájznhaŭer], furoran libron Necerta trumpeto2, en kiu li refutis kion li nomas teorio de amasa reprezalio. Taylor asertis ke oni devas koncentri sian klopodon al la venko en lokaj militoj per konvenciaj armiloj kaj per ekonomiaj kaj politikaj rimedoj. Taylor en tiu ĉi filmo tamen estas neniel diferenca de Lemay, al si ĵurante venĝi la honton de la malsukcesinta surteriĝo en la Golfo de Porkoj. Kennedy firme decidis post la evento, ke li neniam duan fojon akceptos rekomendon de la kombinitaj ĉefoj de stabo sen unue defii ĝin.

Malbona aŭguro

Post konferenco en la Ovoforma Buroo de la Blanka Domo, generaloj diras al si en la koridoro, ke oni devas fari ion por forigi la Kennedy’ojn. La spektantoj subite sentas, ke tio povis konduki al la tragedio en Dallas [dalas]. Multaj pensas, ke tio estas parto de granda skemo inkluzivanta la mortigon de Martin Luther [lufer] King, sed oni flaras eblon de rekta komploto fare de la militistaro.

Militistoj sin trovas ankaŭ en Sovetio. La filmo enkondukas epizodon pri rekta kanalo inter Ĥruŝĉov kaj Kennedy. Prosperis al Ĥruŝĉov fine subpremi la militistaron, kaj la transportoŝipo dramece ĉirkaŭturnas sin antaŭ la kuba marbordo. Iu filmrecenzisto komentariis, ke tiu persvadinto estis Anastas Mikojan. Tio tre povas esti.

Mi mem vivis tiujn tagojn surloke en Novjorko. Dum tiuj tagoj, la sorto de la planedo estis en la manoj de deko da personoj, kio estis situacio ne imagita de la raciistoj de la 19a jarcento sed io absurda.

Postaj eventoj

En sceno proksima al la fino personoj de la dramo diras unu al alia: “Ni venkis kun la subteno de aliancanoj en la Pan-Amerika Unio kaj en UN”. Ni sekvu tiun direkton, kaj faru amikojn en suda Azio. Ili ne sciis, ke ili kaptiĝos en senfina marĉo de Vjetnamio. Unu generacion poste la prezidanto de Usono estis la ekskontraŭmilita movadano Clinton [klintn].

YAMASAKI Seikô

Ĉefrolantoj. De maldekstre: Kenneth O’Donnell (Kevin Costner), Robert Kennedy (Steven Culp), John F. Kennedy (Bruce Greenwood).

Ekzekutiva Komitato de la Konsilio de Nacia Sekureco (reala foto).

1. J.F. Kennedy, 2. Dean Rusk, sekretario de ŝtato, 3. Robert McNamara, ministro pri defendo, 5. Maxwell Taylor, prezidanto de la kombinitaj ĉefoj de stabo, 8. Robert Kennedy, prokuroro ĝenerala (ministro pri justico), 9. Theodore Sorensen, speciala konsilanto de la prezidanto, 11. McGeorge Bundy, speciala konsilanto de la prezidanto, 12. Douglas Dillon, ministro pri financoj, 13. Lyndon Johnson, vicprezidanto.

1. Usona originala titolo: Thirteen days produktita en 2000 de Armyan Bernstein, Peter O. Almond kaj Kevin Costner.

2. Originala titolo: Uncertain trumpet.

KINO

Filmfestivalo en la patrujo de kino

En La Ciotat [la sjotát] (Francio), oriente de Marsejlo, fratoj Lumière [lumjér = lumo], filmis en 1895 alvenon de trajno en la urban stacidomon, naskante la novan arton.

Por gardi la rilatojn kun la kinoarto, jam la kvaran fojon okazis tie festivalo de kinoscenaristoj. Dum kvar tagoj (de la 4a ĝis la 7a de aprilo) kunvenis profesiuloj, kiuj publike parolis pri verkproceso, funkciis diversaj praktikaj atelieroj, fakuloj gvidis kursojn pri verkado de kinoscenaroj. La publiko estis invitita ĉeesti kaj spekti diversajn filmojn, kies scenarojn verkis iu el la ĉeestantaj verkistoj, al kiu eblis fari demandojn. La profesiuloj multe diskutis inter si pri la premo de la usona kinoindustrio, kiu devigas ilin traduki siajn tekstojn en la anglan, por prezenti ĝin al eksterlandaj financistoj, eĉ se tiuj estas eŭropaj.

Ĉi-jare estis arte aranĝitaj “skriboĉambroj” por inviti la publikon verki. Okazis ankaŭ konkursoj “maratona” (necesis verki senhalte dum 24 horoj) aŭ “surpriza” (matene skribi historion, legotan vespere).

La ĉefinvitito, aktorino kaj kinoscenaristino Agnès Jaoui [anjés ĵauí], multe komentis sian novan filmon “Plaĉas al aliaj” (“Le goût des autres”), kiu estis elektita por la usona kinokonkurso “Oscar”. Laŭ ŝi, eĉ profesiuloj ne estis spektintaj ĝin, same kiel ili ne spektis la neusonajn filmojn, kaj la gazetaro tute ne interesiĝis pri la “eksteraj” produktaĵoj.

Ĉiuj menciis la francan politikon, kiu per diversaj leĝoj defendas kreadon en la franca lingvo, esperante, ke aliaj eŭropaj landoj tion sekvos.

Renée TRIOLLE

ATOM-ARMILOJ

Protestinto honorita

Protestis la israelaj ambasado kaj registaro, kiam en majo honoris norvega universitato la atomteĥnikiston Mordechai Vanunu, kiu en 1986 rivelis, ke produktas Israelo atomarmilojn. Poste Vanunu estis trompita de la israela sekreta servo, kiu logis lin al Romo kaj tie forkaptis lin. Ree en Israelo, li estis kondamnita al 18-jara mallibereco kaj izolita en karcero kun konstanta elektra lumo: eĉ gardistoj ne rajtas paroli kun li.

Parolante pri la protestoj flanke de Israelo, la rektoro de la universitato de Tromsø, Tove Bull, atentigis, ke pri pli fruaj honoraj doktorigoj ŝi neniam ricevis tiom da apogaj leteroj el la tuta mondo. Ŝi diris: “Estas la rolo de universitatoj sekurigi la liberon de parolo kaj pensoj. Ignorante kazojn kiel tiun de Mordechai Vanunu, ni perfidus tiun devon”.

Preteksto

Vanunu laboris de 1976 ĝis 1985 kiel teĥnikisto ĉe instalaĵo en suda Israelo kaj tie malkovris, ke tio, kion li komence kredis civila atomprogramo, efektive estas preteksto por fabriki atomajn armilojn. En artikolo en brita ĵurnalo li amplekse dokumentis siajn eltrovitaĵojn.

La nova doktoro pro sia enprizoniĝo ne mem povis akcepti la honoron, sed en cenzurita letero esprimis sian dankon. Akceptis la nomumon Meir Vanunu, la frato de Mordechai. En sia parolo, li speciale emfazis la respondecon de Norvegio. En 1959 la norvega ŝtato vendis 20 tunojn da peza akvo al Israelo, kondiĉe, ke ĝi estu utiligata nur civilcele. Laŭkontrakte, oni rajtis fari kontrolojn, sed tiuj neniam estis realigitaj. “Se Norvegio estus plenuminta inspektadojn, mia frato ne sidus hodiaŭ en malliberejo”, riproĉis Meir Vanunu, kiu kulpigis ankaŭ Usonon, Francion kaj Brition.

Dilemo

Joseph Rotblat, Nobel-premiito pri paco en 1985, diris: “Sendube Vanunu kulpas laŭ la leĝoj de sia lando. Sed lia dilemo estis tiu de multaj homoj: dilemo inter lojaleco al sia ŝtato kaj al la tuta homaro. Vanunu ne kaŝe vendis informon al malamika ŝtato; li donis ĝin al la tuta mondo. Pro tio li suferas 18 jarojn en malliberejo, sub kondiĉoj tute malakcepteblaj laŭ internaciaj konvencioj”.

La nomumon akompanis peticio, subskribita i.a. de la rektoro de la universitato, por tuja liberigo de Mordechai Vanunu kaj por atoma malarmiĝo. La subskribintoj notis, ke Vanunu agis ne “konspire kun la malamikoj de Israelo” sed “pro la danĝero rilate al la regiono kaj pro zorgo pri malfermiteco kaj debato demokratia”.

Baard HEKLAND

Reviziita versio

LINGVOPOLITIKO

Lernu la germanan!

Lingvopolitiko en Germanio iĝas pli kaj pli ĥaosa. Jen dum “Eŭropa Jaro de Lingvoj” kulturpolitikistoj postulas, ke germanoj lernu minimume du fremdajn lingvojn, (kompreneble) la anglan kaj lingvon de najbara lando. Jen tamen aliaj politikistoj arde postulas, ke ĉiuj enmigrintoj nepre lernu la germanan; sed samtempe en germanaj universitatoj oni instruas jam plurajn fakojn nur per la angla, kaj en federacia lando Baden-Virtembergo eĉ instaliĝis, kun financa subteno de la registaro, privata universitato, kie oni instruas ekskluzive per angla lingvo. Tamen jen germana registaro protestas, kiam dum EU-konferencoj oni ne tradukas el angla en germanan lingvon, kvankam ĝi estas (tiel oni argumentas) la plej amase parolata en Eŭropa Unio.

Ne senpage

Kursojn pri germana lingvo por eksterlandanoj postulas politikistoj de preskaŭ ĉiuj partioj, sed neniu el ili volas, ke oni ofertu ilin senpage (kiel en aliaj EU-landoj). Kostus miliardojn da eŭroj, kaj en ŝtataj kasoj mankas mono. Eksterlandanoj devas pagi kelkajn milojn da markoj por kurso mem — kion nur malmultaj faras. Precipa argumento por la kursoj estas, ke, sciante la germanan, enmigrintoj kapablas vere integriĝi en la socio de la lando. Kelkaj krome insistas, ke en tiaj kursoj eksterlandanoj devas ekkoni ankaŭ la germanan kulturon.

Je senpagaj kursoj tamen rajtas nur germandevenaj eksterlandanoj, ekzemple amase alfluantaj homoj el Rusio. Kurioze estas, ke pro troa venemo de “germanoj” el tiu lando oni enkondukis lingvoteston: nur tiu, kiu pruvas minimume rudimentan scion de germana lingvo, rajtas veni al la “hejmlando”. Sed en tia testo devas sukcesi nur familiestro; aliaj familianoj tiam ankaŭ rajtas enmigri — aŭ, se unu familiano sola venis al Germanio, poste rajtas sekvi la tuta klano, sen scio de la germana.

Oni loĝigas la “rusojn” kutime samloke — tie ili restas inter si, parolante nur la rusan, ne vidante bezonon kaj rifuzante lerni la germanan. Cetere, ili praktike ne bezonas labori, ĉar la ŝtato pagas al germandevenaj enmigrintoj ĉion. Ne mirige, ke ĉirkaŭe loĝantaj germanoj malŝatas la “rusojn” kaj furiozas, kiam junuloj (kiuj pro sia aĝo ne plu devas frekventi lernejojn) pro enuo krimas.

Mankas intereso

Simile enmigrintoj, kiuj precipe por gajni monon venis al Germanio — ekzemple miliono da turkoj — ne havas intereson lerni la germanan. La viroj, kiuj laboras kutime en postenoj, kiuj ne postulas grandiozan kvalifikon (kaj tial ne altiras germanojn), devas scii la germanan nur rudimente, iliaj familianoj tute ne, ĉar ankaŭ turkoj (simile kiel “rusoj”) kutime vivas en iuspecaj getoj. Infanoj iel-tiel lernetas la germanan pro kontaktoj kun germanaj ludkamaradoj, sed iliaj patrinoj tute ne. Eĉ se ili volus, edzoj tre ofte malpermesas, ĉar la virinoj devus forlasi la loĝejon por kurso kaj tie ekhavus danĝerajn (t.e. ne-islamajn) kontaktojn kaj influojn.

Kiel ajn, estas evidente, ke Germanio havas lingvajn problemojn. Kiel solvi ilin? Precipe per lernado de la angla lingvo, kiu ĝis nun kutime estas instruata ekde 4a aŭ 5a lerneja jaro. Laŭ onidiroj jam ĉiuj plenkreskaj germanoj scias ĝin — aŭ tamen ne? Kiam germana ministro pri eksterlandaj aferoj en Barato varbis komputilajn specialistojn veni al Germanio, kie oni urĝe bezonas tiajn fakulojn, kaj eventualaj kandidatoj asertis, ke en Germanio ili havus problemojn pro la lingvo, li refutis: “Sed germanoj ja scias la anglan!” Ho, ve! Barata sciencisto, kiu dum kelka tempo vivis en Germanio, avertis: “Jes, miaj kolegoj en la instituto sciis la anglan, sed surstrate, en vendejoj, en restoracioj oni ne komprenis min. Ne eblas vivi en Germanio sen scio de la germana!” Laŭ enketoj, cetere, 40 % de plenkreskaj germanoj asertas pri si mem scii la anglan.

Ekde unua klaso

Do nun oni ĉiamaniere akcelas lernadon de la angla en Germanio. Oni eksperimentas en infanĝardenoj, ĉar tie etuloj “lude” povas lerni fremdan (anglan) lingvon. Kaj nun sekvas la dua paŝo: instruado de la angla ekde la unua klaso en elementaj lernejoj. Paradokse, federacia lando Baden-Virtembergo, rekta najbaro de Francio, avangardas tiukampe. Ekde la venonta aŭtuno, kiam komenciĝos nova lernojaro, ĉiuj unuaklasanoj en Baden-Virtembergo estos instruataj pri du lingvoj: germana kaj angla.

Sed instruistoj lamentas, pro malbonaj spertoj. Daŭre kreskis la nombro de infanoj, kiuj ne scias la germanan; esploroj montras, ke precipe en urboj negermanaj infanoj en unua klaso de elementa lernejo tute ne kapablas paroli germane. En la baden-virtemberga ĉefurbo Stuttgart [ŝtutgart] ekzemple estas 37 %, en ĉeflernejoj eĉ 55 % da eksterlandaj infanoj. Kio precipe konfuzas, estas la stranga fakto, ke eĉ turkaj infanoj de la tria generacio ne scias la germanan. Estas idoj de patrinoj, kiuj naskiĝis en Germanio kaj bone scias la lingvon de la lando, sed kun siaj infanoj parolas nur la turkan. “La tuta klaso suferas, kiam kelkaj lernantoj ne scias la germanan”, diras fakulo de la ministrejo pri kulturo en Stuttgart. Tial, okaze de bezono, lernejoj proponas ekstrajn kursojn pri la germana por eksterlandanoj.

En tia situacio, ĉu ne estus pli prudente tute rezigni pri instruado de la germana kaj ekde unua lerneja jaro instrui al ĉiuj nur la anglan?

MAUL Stefan

POLLANDO

Kapro pli bona ol monhelpo

Adam Jaskólski [jaskulski], la vokto de Świdnica [ŝvidnica] elpensis perfektan ideon. Anstataŭ malalta monhelpo, li donis kaprojn al homoj senigitaj je vivrimedoj.

Świdnica estas komunumo situanta apud Zielona Góra [ĵelona gura], en okcidenta Pollando. Ĝi konsistas el kelkaj kamparanaj vilaĝoj, kaŝitaj en profundaj arbaroj. Ne estas tie industriaj entreprenoj, kaj la iam riĉa ŝtata agrarbieno PGR kaj kvar kooperativoj de kamparanaj rondoj antaŭ longe bankrotis. Senlaboreco atingas 35 %. Ankaŭ en Zielona Góra oni ne povas trovi laboron. Multaj loĝantoj troviĝas en malbonega situacio: sen eblo ricevi laboron kaj sen rajto je monhelpo.

Iuj familioj vivas de kelkaj jaroj danke al tio, kion ili kolektas dum la somero en la arbaro. La vintrojn helpas postvivi al ili la municipa centro de socia helpo. Bedaŭrinde, ĝi ne disponas pri tiom multe da mono por povi sufiĉe bone helpadi.

Ĉiutage senpaga lakto

Iun tagon al la vokto venis loĝanto, kiu ĵus perdis renton kaj plendis, ke li ne havas monon por aĉeti panon kaj lakton por siaj infanoj. Unufoja monhelpo estus en tia kazo nenia rimedo. Ĵus tiam la vokto ekpensis pri kaproj, kiujn oni nomas bovinoj de malriĉuloj. Ili estas malmultekostaj por vivteni, ĉar ili voras praktike ĉion — de restaĵoj el manĝotablo ĝis greso el fosoj — kaj produktas preskaŭ tri litrojn da lakto tage.

Korna terapio

Ankoraŭ en decembro de la jaro 2000 la vokto sin turnis al la komunumo kun la propono provizi monon por la aĉeto de 30 kaproj. “Oni povas doni al la homoj monon, sed ĝi rapide malaperos”, klarigis la vokto. “La bestoj donos al ili okupadon, ĉar oni devas doni al la bestoj manĝon, elpurigi bovejeton, konduki ilin eksteren ... Tio okupos pensojn kaj tempon kaj restaŭros la kutimon labori al homoj, kiuj jam forgesis, kion signifas peno.”

Oni planas dum la venontaj monatoj ankaŭ aĉeti kokidojn kaj porkidojn. La vokto volas disdonadi semojn kaj stikaĵojn, por ke la homoj denove komencu kultivi apuddomajn ĝardenojn, en kiuj ili povas planti legomojn kaj eĉ terpomojn.

Stanisław ŚMIGIELSKI

Koncerne alkoholaĵojn

La aserto “Fakuloj opinias ke ne estas prudente rekomendi eĉ ‘moderan’ drinkadon” (MONATO, 2001/4, p. 22) estas eraro, ĉar ankaŭ sur tiu ĉi kampo validas la ora mezo. Sciencaj esploroj pruvis ke en tipe vinproduktantaj landoj la nombroj de mortoj pro malsanoj de la koro kaj la sangocirkulado estas pli malaltaj ol en landoj kie oni konsumas malpli da seka ruĝa vino. Kompreneble la kondiĉo estas ke oni ĉiutage trinkas nur unu glason da vino (25 cl). Tiu, kiu prudente, modere trinkas vinon, eĉ pli profitas se intertempe li konsumas konscie vitaminriĉan nutraĵon. Multaj valoraj kreaĵoj literaturaj kaj muzikaj estas plenumitaj kun modera konsumado de vino. Dume ankaŭ estas pruvoj ke vegetaranoj kaj abstinenculoj averaĝe ne vivas pli longe ol tiuj kiuj estas allogataj modere gustumi alkoholaĵojn aŭ viandaĵojn. Medicinaj malpermesoj kaj virtoreguloj promesas longan sed tamen enuan vivon. La fakton, ke konsumado de ete ebriigaj fluaĵoj povas signifi ankaŭ pozitivan aferon, devas kompreneble fanatikaj puritanoj nei. Daŭra bombardado per sankonsiloj kaj kondutoreguloj produktas hipokondriulojn kaj neŭrozulojn. Tial ili por multaj sentemuloj ne signifas pli longan vivon, sed nur pli malrapidan morton. Sen etaj pekoj ne okazas grandaj ĝojoj.

Bertil ENGLUND, Germanio

JAPANIO

Ŝanĝu partion, ŝanĝu landon

Elektita kiel 87a japana ĉefministro estas Koizumi Zyunitiroo, kiu anstataŭas malpopularan Mori Yosiroo. Pro Mori suferis la gvidanta partio, nome la Liberala Demokrata Partio (LDP), kaj estis malfacile lin eksigi, sed finfine Mori devis rezigni.

Ĉefministro-kandidatoj estis Koizumi Zyunitiroo, Kamei Sizuka, Hasimoto Ryuutaroo kaj Asoo Taroo. Hasimoto, estro de la Hasimoto-frakcio, posedas plej grandan forton en LDP, tamen malavantaĝe estis, ke kiel ĉefministro antaŭ kelkaj jaroj li fuŝe gvidis japanan ekonomion en nunan stagnadon. Koizumi estas eksa ministro sed li, parolante rekte pri “ne-tuŝendaj” aferoj, havas malamikojn. La du aliaj kandidatoj tro malfortis por esti elektitaj.

Procedis jene la elekto: komence en ĉiuj guberniaj filioj partianoj balotis; iliaj voĉoj nombras 141. Poste 346 LDP-parlamentanoj balotis: do kandidatoj batalis por gajni plimulton de 487 voĉoj. Dume Koizumi multe propagandis, vojaĝante de filio al filio kaj apelaciante al lokaj partianoj, dirante: “Kune ŝanĝu LDP-on, kune ŝanĝu Japanion.” Dum la pasinta jaro LDP-anoj malkontentis pro burokrata aŭ korupta sinteno de politikistoj. Finfine venkis Koizumi, akirinte entute 298 voĉojn: la venko montris, ke deziras japanoj ŝanĝojn.

Virinoj

En la kabineto de Koizumi sidas kiel ministroj kvin virinoj — menciinde ĉar, kvankam egalrajtaj, virinoj ne ludas grandan rolon en la politika vivo. Inter la virinoj estas nova ministro pri eksterlandaj aferoj, Tanaka Makiko, filino de eksa ĉefministro Tanaka Kakuei: ŝi estas ege populara, ĉar ŝi ĉion tre rekte diras. Opinio-sondaĵoj montras, ke 80 % de la japana socio subtenas la novan kabineton.

Dum la Mori-epoko estis du aferoj aparte diskutendaj: skandalo de la Societo por Bonfarto de Malgrandaj Entreprenoj, kiu proponis monon al LDP-parlamentanoj, celante privatigon de la politiko; alia afero koncernis sekrete preparatan fonduson por subaĉeti opoziciajn partiojn. Nun oni ne plu mencias tiujn aferojn, sed Koizumi ankoraŭ ne adiaŭis al mono-centra politiko. Li restas aŭtentika LDP-politikisto, subtenata de kapitalistoj.

HORI Jasuo

Reviziita versio

Obskurantismaj monologoj

Universala Esperanto-Asocio ĉiujare por la UK-oj servas kulinare preparitajn pladojn, malfacile digesteblajn de normalaj mensoj spite al la gastronomia retoriko de ĉiamaj deĵorantaj eminentuloj. Lastjare ni ĝuis “kulturon de paco”, dum ni spektis eksplodojn en militaj kulturoj. Ĉi-jare jen “kulturo de dialogo — dialogo inter kulturoj”, dum solidiĝas la plej malhumanaj monologoj de obskurantismo en nia tuta povra mondo tutmondigita kaj brutigita.

Kafka-ecaj mensogoj

La esprimo “kafkana” estas populara esprimo por subpremo kaj absurdo de post 1937, kiam ĝi estis komprenata kiel profeta metaforo rilate al la totalismaj registaroj, kie elstariĝis naziismo, stalinisma komunismo kaj faŝismoj. La kultura kreaĵo, verko, de Franz Kafka (1883-1924) restas aktuala, ĉar ĝi pentras la realajn interhomajn intrigojn per travideblaj bildoj de falseco, de maljusto rekte venantaj el neforigeblaj obskurantismoj, ĉu religiaj, ĉu ideologiaj kaj aliaj.

La spektaklo “La Proceso” estas konstanta sur la teatraj podioj same kiel en la arenoj de la ĉiutaga vivo. La konkludo de Kafka (aŭ Josef K. , antaŭ ol morti) estas ĉiam la sama: “La mensogo fariĝas la ordono kaj ordo de la mondo.” Denis Jeambar en “L’Express” n-ro 2593 aldonas: “Ni ĉiuj estas la aktoroj de ĉi tiu mondo sed ankaŭ la unuaj viktimoj. La okazantaj mutacioj (ŝanĝoj) estas samtempe niaj verkoj kaj la krucoj kiujn ni devas porti...”. La dogmoj de niaj eklezioj, la leĝoj de niaj ŝtatoj, ĉie subtenas la mensogojn de niaj instalitaj monologoj, nenio eskapas ilin, ankaŭ ne nia familia rondo, nia modesta Esperanto-grupo aŭ Universala Esperanto-Asocio.

“Stranga diktaturo”

Tio estas la titolo de verko de Viviane Forrester pri tre konkreta aktuala ekzemplo de obskurantisma monologo. Ĝi rilatas al nia fama tutmondigita ekonomiko, kie regas ĝuste la monologoj, malhumanaj mensogoj sub la ŝildo de iu “unika pensmaniero” kun la dogmo, ke nur “liberala kapitalismo” povas ordigi la “merkaton” en la ekonomika scienco. V. Forrester en 1996 traktis la problemon en la verko “Ekonomika Hororo”, tute nature la hororo firmiĝis en “stranga diktaturo”, kie ĉiuj elstaraj, potencaj ŝtatoj partoprenas.

La monologoj de Internacia Mona Fonduso (IMF), de MOK (Monda Organizaĵo pri Komerco), de AMI — kia amo! — (Akordiĝo Multflanka pri Investado), OEKE kaj multaj aliaj sigloj, diktas la sekvendan ordon. La kunvokado de ŝtatestroj fare de ĉi tiuj reginstancoj en Seattle, Kebeko, Parizo, Novjorko aŭ Davos celas ekskluzive transdoni, ne per dialogo sed per dogma monologo, la establitajn regulojn de ekonomiko.

Notinde estas, ke ekonomiko ne plu havas rilatojn kun ekonomio aŭ kontentigo de homaj bezonoj. Ĝi signifas nur spekuladon en borsoj, investadon, profiton. La vorto “merkato” en tuta mondo, en ĉiuj financaj ĵurnaloj aŭ televidaĵoj signifas nur “merkato de kapitalo”, t.e. kurzoj en borsoj, spekula mono, profitaj investoj. Pri produktado de varoj oni ne plu parolas kaj ju pli da senlaboreco des pli bone. Jen la stranga diktaturo de la tutmondigita ekonomika monologo.

Fanatikaj barbaroj

“La diktatora povo havas ĉiam celon: transformi la homon en instrumenton por pli bone uzi ĝin. Ĉi tiu transformado okazas per la neniigo de kulturo ... kaj detruo de la memoraĵoj”. Tiel sin esprimas “L’Express” rilate al la barbara fanatikismo de la afganaj talibanoj, kiuj detruis la statuojn de Budho. La religia ekstremismo kiel ĉiam, estas masko por kaŝi la abomenajn totalismojn, la monologojn de obskurantismo. La fenomeno okazas same en konservado de la memoraĵoj, ekzemple en Jerusalemo. Tie “fanatikaj barbaroj” pro la samaj simboloj, statuoj, muroj, batalas sen videblaj ebloj de kultura dialogo, ĉar regas la monologo de apartaj obskurantismoj, t.e. tiuj sistemoj kontraŭaj al la klerigado de la popolo, kio transformas la homon en instrumenton. Jen la apero de danĝera diverseco.

Diverseco: ŝanco, ne minaco

Por la UK en Fortaleza en 2002 estas antaŭvidite, ke ni ĝuos ĉi tiun temon. Estas eble maloportune jam ĝin pritrakti, tamen ĉar ni parolas pri monologoj, ĉar ĝis nun dialogoj estas nura interŝanĝo de monologoj, ni facile povas diveni la konkludojn. Diverseco estas vorto kiu kaŝas, kamuflas intencojn ĉu bonajn, ĉu malbonajn: diverseco en politikaj, ideologiaj konceptoj, diverseco en religioj, diverseco en rasoj, en etnoj, do nacioj ktp.

Diverseco, pravigas apartecon, instigas al fermiĝo, elstarigas la lokajn homajn (mis)-valorojn. Dume ni scias, ke la homaj valoroj, pro la homeco mem, en esenco, estas se ne samaj, do diversaj, tamen entute ekvivalentaj sur nia tuta tero. Preter la diverseco ni devas esti kapablaj prikonscii, percepti la kosmopolitecon de niaj valoroj. Sendube per dialogoj ni povus tion fari, sed ni en praktiko vivas sub la kafkaj mensogoj, pelataj en obskurantismajn monologojn; tio estas la konstanta minaco al nia homaro.

Gilbert LEDON

Iluziaj estas oniaj iluzioj

Jurgen estas la plej bone konata romano en la 18-voluma serio Biografio de la vivo de Manuel, verkita de James Branch Cabell. Cabell (1879-1958) estis tre filozofiema usona verkisto. La romanon majstre tradukis en Esperanton nia literaturisto William Auld. Pri la traduko mem, menciindas nur, ke mi ne trovas kritikindaĵojn en ĝi. Ĝi estas klara, belsona, kaj fidele redonas la guston de la originala stilo de la romano, aperinta en 1919.

Fantaziaĵo diferencas de sciencfikcio laŭ tio, ke ĝi ne pretendas esti versimila, ĝiaj eventoj kaj rolantoj estas neeblaj, pli ĝuste, ofte maleblaj, kion rimarkas pri si kaj siaj spertoj la rolantoj en ĉi tiu romano mem. En Jurgen troviĝas amaso da legenduloj, mitologiuloj, kaj uloj plene elpensitaj de la aŭtoro mem. Plejofte, kiam Cabell konigas tian ulon al ni, li ebligas, ke ni vidu ne nur ĝian publikan aspekton, sed ankaŭ ĝian privatan “realan” karakteron. Ĉu iam vi volis koni pli intime Helenan de Trojo, aŭ Koŝĉej la Senmorta-n? Nu, vi trovos multon, pri kiu klaĉi, dum via legado.

Jurgen estas lombardisto, edziĝinta al tre ordinara, nebela, kritikema, kaj amoplena virino. Kompreneble, li revas pri aliaj pli idealaj kunulinoj, ekzemple, lia unua amatino, kiun li multe amis, kiam ŝi estis 17-jara, sed kiu poste edziniĝis al riĉa malplaĉulo. Dum mistera ekskurso li vagas en kavernon, kaj tie renkontas Kentaŭron, kaj ekde tiu momento ĉio ŝanĝiĝas. Li eniras la universon de iluzioj, mondo kiu ekzistas, ĉar dum vivas iluzioj en la homaj mensoj, tiuj iluzioj ekzistas ankaŭ metafizike; kaj ili mortas, kiam ili forgesiĝas inter la homoj. Do la 17-jara knabino, kiun iam li amis, ankoraŭ vivas, sed ŝi ne rekonas lin, ĉar li aĝiĝis, dum liaj imagoj restis neŝanĝiĝintaj.

Li renkontas la mitologian estrinon de la tempo, kiu redonas (kontraŭ prezo) al li lian junecon, kaj li decidas ŝanĝi la historion. Li sukcesas pri tio, sed tre fuŝe. Seniluziiĝinte pri sia iama amatino, li komencas serĉi kaj sperti siajn aliajn amatin-figurojn, kaj tion farante, li ekkomprenas, kiel iluziaj estas oniaj iluzioj. Li trairas Inferon, poste Ĉielon, renkontas la konserv-kristanan Dion, eĉ la plej superan superdion Koŝĉej la Senmorta, kiu faris la aferojn tiaj, kiaj ili estas. Ĉie la realo montriĝas multe malpli alloga, ol oni supozus.

Demetinte la romanon, post la legado, oni havas multajn ideojn pripensindajn. Do sukcesa verko, kaj nova gemo por nia literaturo.

Donald BROADRIBB

James Branch Cabell: Jurgen. Tradukis el la angla William Auld. Eld. Sezonoj, Jekaterinburg, 2001. 237 paĝoj. Neniu ISBN indikita. Prezo ĉe FEL: 18,00 eŭroj + afranko.

KONGO

Telekomunikadaj entreprenoj multiĝas

Antaŭ 1990 en la Demokrata Respubliko de Kongo nur estis unu ŝtata telefonkompanio. Dum la 1990-aj jaroj naskiĝis la privataj entreprenoj, unue Telecel.

La konga ekonomio malsanas i.a. pro manko de sufiĉaj komunikiloj. Ne nur la vojoj estas malbonaj, ankaŭ la telefonreto. Novaj telefonretoj do estis bonvenaj, kvankam ili estis tre multekostaj kaj ne alireblaj por malriĉuloj.

Nun estas ok privataj telefonkompanioj, kiuj plejparte apartenas al eksterlandanoj. Pro la konkurenco la prezoj malaltiĝis kaj multaj kinŝasanoj havas porteblan telefonon. La ŝtata telefonkompanio estas en malfacila situacio, ĉar ĝi ne ofertas tiajn telefonojn.

La interkonekto estas granda problemo. Malgraŭ premo de la registaro, multaj privataj entreprenoj ne ŝatas interkonekton kun aliaj kompanioj. Oni povas rimarki kinŝasanojn kun du aŭ tri porteblaj telefonoj. Tio estas multekosta, sed neevitebla por komercistoj kiuj volas kontakti siajn klientojn.

Zandandu Ntomono ZOLA

Historio de la ekonomika pensado (5)

(la 4 unuaj partoj de la serio aperis en MONATO 2 ĝis 5/2001)

Trarompo de marĝenismo

“Kial akvo, kiu ja estas tiel utila, estas tiel malmultekosta, dum diamantoj, kiuj estas tiel malutilaj, estas tiel kostaj?” Tiun klasikan demandon oni nomas la valorparadokso, kaj oni klarigis ĝin malsame en malsamaj epokoj de la ekonomika pensado.

Jam Platono aludis en Eŭtidemo al tio, ke raraj objektoj estas multekostaj, dum akvo estas malmultekosta, ĉar ĝi ekzistas en granda kvanto. Simile pensis Samuel von Pufendorf en la 17a kaj Adam Smith en la 18a jarcento.

Kun la marĝenismo aŭ novklasikismo en la fino de la 19a jarcento, oni esprimis sin pli precize. La anglo Stanley Jevons [stanli ĝevnz] (1835-1882) konstatis en sia libro Principles of Political Economy (Principoj de politika ekonomio, 1871), ke “ni ne povas vivi sen akvo, sed tamen ni kutime ne donas al ĝi valoron”. La kaŭzo estas ke ni havas tiom multe da akvo, ke la lasta litro, t.e. la marĝena litro, kiun ni uzas dum certa periodo, ne multe gravas. Estas preskaŭ egale al ni ĉu ni havas aŭ ne havas la lastan litron, kaj ni tial taksas ĝin malalte. La prezo laŭ la marĝenismo estas determinita laŭ la malgranda utilo, kiun donas marĝena litro.

Ordinare la provizo de akvo estas granda kaj la utilo de marĝena litro estas malgranda, sed ne ĉiam. “Lasu la provizon fariĝi nesufiĉa pro senpluveco, tiam la utilo de marĝena litro — kaj sekve la prezo — fariĝos alta” diras Jevons.

La rezonado pri la marĝeno estas tipa por tio kio nomiĝas novklasikismo, kaj tial oni alterne uzas la terminojn marĝenismo kaj novklasikismo pri proksimume la sama fenomeno. Tradicie, sed ne tute prave, oni nomas tri ekonomikistojn fondintoj de la novklasikismo. Jevons estas unu el la tri. La aliaj estas la aŭstro Carl Menger (1840-1921) kaj la franco Léon Walras (1834-1910).

Plezuro kaj doloro

La bazo de Jevons estis teorio pri plezuro kaj doloro. Plezuro kaj doloro estas ligitaj al varoj kaj agoj. Jevons akceptis la elirpunkton de la filozofo Jeremy Bentham, kaj li traktis la sentojn kiel kvantojn: “Do, ni povas trakti plezuron kaj doloron tiel, kiel pozitivaj kaj negativaj kvantoj estas traktataj en la algebro.” Kerna punkto estas: “Nia celo ĉiam estas maksimumigi la sumon en la direkto de plezuro, kiun ni konvene povas nomi la pozitiva direkto.”

Ĉar Jevons rigardis plezuron kiel maksimumigotan kvanton, lia pensado estis esence matematika, kaj li emfazis la signifon de matematiko: “Al mi ŝajnas, ke nia scienco devas esti matematika, simple ĉar ĝi traktas kvantojn.” Sekve, en lia libro abundas matematikaj funkcioj kaj derivaĵoj. Derivaĵoj respondas al marĝenaj grandoj en ekonomika analizo.

Ĉe la aŭstro Carl Menger en lia libro Grundsätze der Volkswirtschaftslehre (Principoj de ekonomiko, 1871) troviĝas marĝenisma analizo sed ne matematikaj funkcioj. Same estas ĉe liaj aŭstraj samtempaj kolegoj Eugen von Böhm-Bawerk [ojgen fon bem-baverk] kaj Friedrich von Wieser [fridriĥ fon vizer].

Kial estas tia diferenco inter britaj kaj aŭstraj fruaj novklasikistoj? La respondo ne estas evidenta, sed unu klarig-propono estas, ke en la lerneja edukado de junaj britoj natursciencoj kaj matematiko ludis grandan rolon. La aŭstroj, kontraŭe, lernis pli da filozofio en la gimnazio, kaj legis originalajn tekstojn de la antikvaj helenaj filozofoj. Tiu diferenco markis la gimnazianojn kaj restis kiam ili iĝis maturaj homoj. Ĝi tial influis ankaŭ la sciencan analizon de universitataj profesoroj.

Alia interesa fakto estas, ke la analizoj de Jevons kaj Menger elkreskis ŝajne sendepende unu de la alia. Menger estis influita de germanaj ekonomikistoj, ĉe kiuj troviĝis elemento de marĝenismo. Jevons konis la britajn klasikulojn, sed ne estis ligita kun ili.

Ĉio influas ĉion

La lasta en la triopo, Léon Walras, same kiel Jevons estis kaptita de la ideo, ke ekonomiko estu matematika scienco. Kiel junulo li komencis mininĝenieran studadon, sed interrompis ĝin por okupiĝi pri literaturo, ĵurnalismo kaj sociaj demandoj. Precipe la kooperativismo kaptis lian intereson.

Instigite de sia patro, li meze de siaj dudekaj jaroj promesis okupiĝi pri ekonomiko, sed disipis multan tempon per aliaj okupoj. En la 1860-aj jaroj Walras provis akiri postenon ĉe franca universitato, sed malsukcesis pro manko de formala edukado kaj — laŭ li mem — pro tio ke la ekzistantaj dek du ekonomikaj postenoj ĉe supera edukado en Francio estis okupitaj de ortodoksaj ekonomikistoj, kiuj transigis siajn postenojn al siaj parencoj. Anstataŭe, li en 1870 fariĝis profesoro en Lausanne en Svislando, kaj tie li restis dum sia tuta kariero.

En sia libro Eléments d’économie politique pure (Elementoj de pura politika ekonomio), kiu aperis en du volumoj en 1874 kaj 1877, Walras pledis por la marĝena principo. Tamen, lia plej grava kontribuo estis alia. Per Walras la t.n. ĝenerala ekvilibra teorio ricevis matematikan veston. Tio signifas, ke Walras uzis sistemon de ekvacioj por modeligi la ekonomion. Tiu ekvacisistemo indikas, kiel la diversaj partoj de la ekonomio rilatas unu al la alia. “Ĉio dependas de ĉio alia”, rekte aŭ malrekte.

La dua generacio kaj poste

Jevons, Menger kaj Walras estas ofte konsiderataj la unua generacio de novklasikistoj. La dua generacio, kies plej elstara nomo estas la anglo Alfred Marshall (1842-1924), disvastigis la marĝenan analizon. Dum la unua generacio koncentriĝis sur la marĝena utilo de la konsumanto, la dua generacio enkondukis la marĝenan koncepton ankaŭ en la teorion de produktado kaj ofertado. La marĝena produkto — t.e. la aldono al la produktrezulto, kiun kaŭzas la laste dungita laboristo aŭ la lasta maŝino — fariĝis grava koncepto. Produktantoj, kiuj maksimumigas la profiton kaj konsumantoj kiuj maksimumigas la utilon fariĝis la kolonoj, kiuj portis la teorion.

La novklasikismo estas esence mikroekonomika teoriaro, t.e. ĝi okupiĝas pri unuopaj produktantoj kaj konsumantoj, kaj pri ekvilibro sur la merkatoj. Ĝi akcentas la prezon kiel la plej gravan decidan faktoron kiam temas pri tio, kion oni produktu.

Ĝi ne mortis. En la 20a jarcento ĝi vastigis sian terenon per ekzemple novklasika kreskoteorio. Ĝi ankaŭ pritraktis demandojn kiuj antaŭe estis rezervitaj por aliaj disciplinoj kiel juro, sociologio kaj politika scienco. Pro tio ekonomiko kelkfoje estas akuzata pri scienca imperiismo. Stariĝis novklasikaj subdisciplinoj kiel la ekonomiko pri politika konduto kaj la ekonomiko pri krimo. La Nobelpremiitoj en 1986 kaj 1992, James Buchanan kaj Gary Becker respektive, estas reprezentantoj de tiuj subdisciplinoj.

Granda parto de la literaturo, kiun nuntempaj universitataj studentoj pri ekonomiko devas enkapigi, baziĝas sur la marĝenismaj principoj. Do, la novklasikismo vivas ne malpli longe ol siatempe la klasikismo. Same kiel la klasikismo ĝi ne okupas la tutan scenejon. Al tio ni revenos en posta artikolo.

Bo SANDELIN

MEZ-EŬROPO

Kiel esti hungaro?

La hungara parlamento diskutas gravan leĝon pri hungaroj loĝantaj en najbaraj landoj. Laŭ la leĝpropono, tiel nomataj minoritataj hungaroj en ekzemple Slovakio ricevos legitimilojn, per kiuj ili rajtos favore uzi difinitajn sanservojn, laborlokojn kaj lernejojn en Hungario. Krome, se loke la gefiloj lernas en hungarlingva lernejo, Hungario donos jare proksimume egalvaloron de po 65 usonaj dolaroj. En Eŭropa Unio tiu ĉi sumo estas bagatela, sed kelkloke ĝi povas egali monatan salajron.

Oni timas, ke tiel kreskos la nombro de hungaroj. Leviĝas la demando: kiu estas hungaro? Kredeble tiu, kiu parolas hungare. Sed ofte oni lernas la hungaran lingvon por akiri laboron aŭ lokan kontakton. Daŭras la diskuto en kaj ekster la parlamento; tamen plej verŝajne oni aprobos la leĝproponon, ĉar el ses politikaj partioj kvin ĝin subtenas.

Karlo JUHÁSZ/pg

SLOVENIO

Ĉu bonvena?

Nur 35 % de loĝantoj de Eŭropa Unio (EU) subtenas — kaj ĉ. 40 % kontraŭas — slovenan EU-aliĝon. Trovitaĵoj de la t.n. “eŭrobarometro” (kiu esploras inter EU-loĝantoj pri diversaj temoj, inkl. pri kandidataj landoj de EU) montras, ke malgraŭ tio, ke Slovenio estas ekonomie la plej forte evoluinta ekssocialisma kandidato-lando, jare superanta pokape 11 000 dolarojn da malneta nacia enspezo, ĝi ne havas altan rekoneblon inter EU-loĝantoj.

Eŭropanoj verŝajne ne subtenas Slovenion pro tio, ke ĝi estas relative nova ŝtato, malgranda kaj sen problemoj, do sen skandaloj, pri kiuj la publiko interesiĝas. Loĝantoj de EU apenaŭ scias pri ĝia ekzisto: ili ne scias, ekzemple, ke en Slovenio troveblas la plej malmultekosta benzino en Eŭropo, ke en ĝi okazas plej malmultaj auto-ŝteloj kaj vivas plej malmultaj malliberigitoj proporcie al la loĝantaro.

Eĉ najbaroj malmulton scias. Aŭstrio subtenas slovenan EU-eniron, tamen nur unu triono de aŭstroj konas la plej elementajn faktojn pri Slovenio. Hazarda enketo en Vieno inter deko da junaj gelernantoj montris, ke neniu el ili scias, kie troviĝas Slovenio.

Zlatko TIŠLJAR

Estimataj gelegantoj,

ni funebras pro la subita morto de Torben Kehlet, la unua eldonisto de MONATO. Kiel multaj aliaj, mi perdis bonan kaj amindan amikon. Kiam en 1978 mi testis la merkaton lanĉante nulan numeron de SEMAJNO, post kelka tempo montriĝis, ke ne estus sufiĉe da abonantoj por semajna magazino; do mi ĉesigis la eksperimenton. Surprize tiam alvokis min Torben Kehlet kaj demandis, ĉu mi ne pretus eldoni samtipan monatan revuon. Mi hezitis, ĉar tio ne kongruis kun mia ĵurnalistika koncepto. Sed Torben, plena de elano, insistis kaj dum vizito persvadis min. Li estis finance sendependa kaj pretis transpreni ĉiujn riskojn — do fine mi konsentis, kaj jen en 1980 aperis la unua numero de MONATO. Kaj ĝi vivas ĝis hodiaŭ, kontraste al mia skeptikemo. Certe, en 1984 surprize Torben Kehlet ĉesigis la eldonadon, ĉar li ne plu povis elteni la ŝarĝon kaj deficiton. En la maja numero ni anoncis la morton de la revuo. Sed, je mia granda miro, leviĝis protesta ŝtormo; montriĝis, ke la (ekstermovada) revuo konkeris jam firman pozicion en la Esperanto-movado, kaj ke multaj ne plu volis rezigni pri ĝi. Flandra Esperanto-Ligo, kies Grafika Centro en Antverpeno dekomence kompostis la tekstojn, transprenis eldonadon, garantiante la sendependecon de MONATO. En la samjara somero ĝi reviviĝis. Sed sen Torben Kehlet ĝi tute ne ekzistus. Li ripozu en paco!

Sincere via Stefan Maul

De flegistina vidpunkto . . .

Pli ol kvardek jarojn mi laboris ĉe litoj de malsanuloj — tiuj, kiuj grave malsanis pro kancero de la laringo. Mi flegis kaj prizorgis ilin ĝis la fino. La malsanuloj estis diversaj, kvankam same malsanaj. Ilia stato profunde ŝanĝis la vivon, ĝin limigante. Foje la kancero postoperacie detruis la vizaĝon. Ili sciis pri sia diagnozo, povante rigardi ĝin ĉe sammalsanuloj.

Nun la prognozo de malsanuloj pliboniĝis pro evoluo de medicino, novaj eltrovoj kaj pli kaj pli fajnaj metodoj. Tamen antaŭ dudek jaroj oni povis aŭguri rapidan finon, malgraŭ tio, ke fortaj voluloj kuraĝe kapablis vivi kun perdo de voĉo kun vundo fermita sur la kolo, kiu eterne salivumis kaj malodoris, kaj iam kun tubo en la nazo por nutri sin.

Kelkfoje la familio ne plu volis havi ekzemple sian patron hejme kaj izoligis lin, aŭ malsanulo mem estiĝis kruela diktatoro de familio, postulante servadon tage-nokte de edzino aŭ gefiloj: la familio turmentiĝis eble pli ol la malsanulo mem. Sed pliaj estis tiuj, kiuj akceptis sian malsanon kaj vivis dum monatoj kaj jaroj sen protesto, sen ĝemoj, sen amaro. Tiaj homoj multe instruis min kaj spertigis min. Ili kuraĝigis min helpi novulojn, kiuj ekmalsanis. Mi povis doni valorajn informojn, klarigi eblojn, montri alian flankon de la malsano kaj kompari, konsili, konfidi pri homa vero, pri pacienco.

Opio

Mi scias, kaj aŭdacas aserti, ke ne ekzistas neeltenebla doloro, grandega doloro, kiu povas kaŭzi deziron aŭ postulon mortigi homon je la nomo de eŭtanazio. Paroli pri tia doloro samas mensogi. Eĉ homoj, kiuj restis sur la lito ĉe la fenestro kaj ne plu kapablas ekzisti sen porcio da opio, ne meritas aŭdi pri eŭtanazio.

Se ili volas “foriri”, ili tion povas fari mem, sed ili ne rajtas tion fari helpe de alia homo, ĉar tia servo detruas la animon. Multfoje mi aŭdis: “Fratinjo, donu al mi lastan injekton”. Kaj mi tre bone, tre klare sentis: “Ne mortigu, sed sidiĝu, parolu, premetu la manon ... rakontu al mi pri la ĉefa temo de via vivo, faru agrablan minuton, ŝercu ...”. Mi naŭzas, se mi legas artikolojn pri eŭtanazio el la plumoj de sanuloj, por kiuj ideoj pri morto kaj demandoj plene intimaj kaj komplikaj tute ne estas aktualaj. La morto ilin ne tuŝas: ĝi estas nur teoria afero.

Krimo

Multajn artikolojn mi legis kaj multajn televidajn elsendojn mi rigardis, sed inter ili mankis opinioj de flegistinoj. Mi ne trovis inter ili la opinion de flegistino, kiu ricevis ordonon prepari mortigilon. Mi ne povas eĉ imagi la virinon, kiu ĉiutage flegis pacienton, eĉ agresivan, maldecan, ja maljunegan, kaj kiu povus plu labori kun sana cerbo ĉe sama lito entenanta alian pacienton. Laŭ mi ĉiuj debatoj, ĉiuj diskutoj pri eŭtanazio estas stultaĵoj: la ago mem estas krimo.

Morto ne estas malbona; morti tamen male — aparte sen kunsento kaj kompreno de vivantoj. Verdire kuraci povas esti eĉ pli terura ol la morto, se ĝin realigas fakuloj sen homa sento. Sanuloj nepre tion pripensu.

Jindriska DRAHOTOVA

Aldonas la aŭtoro: En Ĉeĥio flegistinon oni nomas fratino: ne temas pri monaĥino. Cetere, dum kvardek jaroj de profesia vivo en hospitalo, neniu mortonto petis min venigi pastron.

NOV-ZELANDO

Daŭras la direkto

La nov-zelanda ministro pri financo Michael Cullen [majkl kalin] promesis tedan buĝeton — kaj tedan buĝeton li liveris. Antaŭ malmultaj jaroj buĝeto restis sekreto ĝis la publikigo, sed nuntempe la ĉefaj ŝanĝoj estas jam anoncitaj dum antaŭaj semajnoj.

Per la buĝeto de 2000 la nova registaro celis ŝanĝi la direkton de Nov-Zelando: ĉi-foje ĝi volis daŭrigi ĉi tiun direkton. Pasintjare la registaro disdonis monon por subteni novajn programojn; ĉi-jare mankis mono, tamen planataj estas iniciatoj rilate ekzemple al kampara evoluigo, esplorado, sanprovizo, helpo por “problemo”-familioj, polico, nova maoria televida kanalo kaj sporto.

Senlaboreco

Lastjare komercistoj plendis, ke la registaro ne sufiĉe atentis komercon. Tamen senlaboreco falis de 6,8 % en 1999 al 5 %, kaj komercistoj plejparte prosperas. Malgraŭ necerta monda ekonomio, precipe en Usono, la registaro insistis, ke per sia dua buĝeto — anoncita en majo — ĝi volas kaj starigi fidindan administradon kaj transformi la ekonomion.

Do por helpi eksportadon la registaro strebas plibonigi rilatojn kun aliaj landoj. Ĝi havas novan interkonsenton kun Singapuro, kaj celas alian kun Honkongo. La ĉefministro Helen Clark [klak] vizitis aziajn landojn inkluzive de Ĉinio kaj Koreio.

Pacsubtenado

Aliaj iniciatoj diskutotaj inkluzivas pagatan forpermeson por novaj gepatroj, modernigon de aer- kaj mar-armeoj por ilin konformigi al realaj postuloj, ekzemple pacsubtenado en Kosovo aŭ Orienta Timoro, kaj “kuracadon” de la sanservo: pacientoj atendas foje ĝis 18 monatoj, antaŭ ol esti ekzamenataj de specialisto.

Malgraŭ tio, ke la registaro prognozis ekonomian kreskon de 2,6 % kaj etan malaltigon de senlaboreco, la buĝeto ne plaĉis al ĉiuj. Strikis dum duontagoj studentoj kaj stabanoj en unu universitato, dirante, ke la monprovizo por universitatoj ne sufiĉas por daŭrigi eĉ nunajn kursojn. Nuntempe studentoj prunteprenas monon por financi siajn studojn kaj, pro la grandaj ŝuldoj, multaj diplomitoj eliras la landon.

D. E. ROGERS

INFANLUDOJ

Perdita paradizo

Antaŭ kelkaj tagoj, promenante inter mia domo kaj la loka tombejo, mi rimarkis ion, kion (se mia memoro fidindas) mi laste vidis, kiam mi estis knabo. Temis pri kvadrataj fakoj krete desegnitaj sur la trotuaro. Evidente, infano aŭ infanoj ilin kreis pro ja antikva distraĵo, nome paradizludo, kiun PIV tiel difinas: “Ludo en kiu oni devas, starante sur unu piedo, puŝi ŝtoneton tra la fakojn de surtera desegnita plano ĝis la lasta nomata paradizo.”

Mi ne scias, en kiom da landoj estas konata la paradizludo, sed ĝi havas nomon en diversaj eŭropaj lingvoj (france: marelle [marél]; hispane: coxcojilla [kokskoĥilja]; irlande cleas na bacóide; angle: hopscotch [hopskoĉ], ktp). Angla-nederlanda vortaro donas ekvivalenton hinkelspeel [hinklspil] por la angla nomo, kiu ne estas uzata en Skotlando, kie ĝi nomiĝas peever [piver].

Vidante la kretmarkojn sur la trotuaro, mi estis tuj nostalgie reportata al la (bedaŭrinde nun tre foraj) jaroj de mia juneco, kiun, pro konstanta migremo de miaj gepatroj, mi pasigis en diversaj eŭropaj landoj. Samtempe, tiuj kvadratoj estigis en mi ankaŭ iom da milda plezuro. Permesu, ke mi klarigu.

Terapio

Pasintjare, kaj refoje ĉi-jare, mi estis malvolonte enkarcerigita pro grava okulo-malsano en oftalmologia malsanulejo. Malgraŭ tio, ke mia ĝenerala sano estis bona, mia terapio postulis masivajn dozojn da steroidoj. Ĉiu, kiu legis aŭ aŭdis raportojn pri misuzo de tiaj drogoj fare de atletoj, scias, ke steroidoj dumtempe nenormale plialtigas fizikan kapablecon. Ili igis min hiperaktiva, instigante min konstante piediri, eĉ dumnokte. Mi ne povis resti en mia ĉambro kaj nur dum kelkaj horoj de la nokto en mia lito.

La malsanulejo estas malgranda, sen lokoj por promeni krom en koridoroj. Post kelkaj semajnoj, mi konis preskaŭ ĉiun kahelon de la hospitala planko. Iun tagon mi renkontis en la koridoro alian pacienton, maljunan virinon, kiu, kiel mi, trovis malmultan distraĵon dum teda, kvankam feliĉe provizora, duonblindeco. Mi rimarkigis al ŝi, ke la plankokaheloj memorigas min pri la paradizludo, kaj tiel ekis konversacio pri infanludoj. Ni kune bedaŭris, ke laŭŝajne la tradiciaj infanaj amuzaĵoj ne plu estas praktikataj kaj ke oni ne plu vidas (almenaŭ en nia mondoparto) gajajn infanojn ludantajn sur la strato. La kialoj estas evidentaj: danĝera kaj ĉiam kreskanta trafiko kaj la minaco de infanŝtelado kaj seksatencoj.

Kontraste, la mondo de mia infaneco ŝajnis sekura kaj senzorga. Infanoj ne timis ludi sur la strato aŭ vagi longe ekster la vido de siaj gepatroj. Knabinoj ludadis paradizludon aŭ ŝnursaltis, kaj ofte dumlude kantis aŭ recitis rimaĵojn. Laŭsezone, knaboj ludis per rulringoj, turboj aŭ kajtoj.

Magio

Sed jam de jardekoj oni nek vidas tiajn ludojn nek aŭdas tradiciajn ludkantojn. La malaperinta aŭ malaperanta mondo de la paradizludo neniam estis paradiza, sed ĝi posedis sian simplan ĉarmon, kiu mankas en la nova malnaiva infanmondo de elektronikaj ludiloj, komputilaj ludoj, komercaĉigita popmuziko kaj poŝtelefonoj: plene forestas la magio de la pasinteco. Ni vivas en mirinda mondo, sed ĝi ne plu estas la mondo de Alico en Mirlando.

Nia socio ekonomie riĉiĝis — almenaŭ tie, kie mi nun loĝas — sed ĝi profunde malriĉigis la homan spiriton, forigante la kapablecon trovi plezuron en simplaj, senkostaj amuzaĵoj. Sendube, en ĉiu epoko la maljuniĝantaj generacioj plendas pri riproĉinda “hodiaŭa” socio, sopirante je “bonaj pasintaj tempoj”, kiuj neniam estis tiom bonaj — ofte kruelaj kaj mizeraj. Tamen oni ne ĉesis sonĝi pri la oraj tagoj de perdita infaneco. Aŭ ĉu mi estas nur stulta maljuna babilanto?

Garbhan MAC AOIDH

Urbaj instancoj en Vilnius, ĉefurbo de Litovio, aĉetis 500 biciklojn kaj, ilin oranĝkolore farbinte, disponigis ilin al civitanoj. Tiel la urbestro, Arturas Zuokas, celas ne nur stimuli uzadon de ekologia transportilo sed ankaŭ solvi parkuman problemon en la urbocentro. La kelkmonata iniciato tiel funkcias: ĉiu havanta pli ol 12 jarojn rajtas uzi biciklon inter la 5a kaj 22a horoj tamen nur laŭ difinitaj vojoj. Policisto, vidante oranĝkoloran biciklon for de signita vojo, petos, ke oni tuj tien revenu. Post la 22a horo bicikloj estu enŝlositaj en specialaj ejoj. Kelkaj kredas, ke la bicikloj estos ŝtelitaj. Tamen la urbestro diris, ke li fidas vilniusanojn kaj ke krome la iniciato bone elprovos ilian moralo-senton.

LAST

BRITIO

Venkas apatio, male demokratio

Forlasis la britan parlamenton post preskaŭ duonjarcento da politika laboro la veterana deputito kaj iama ministro Tony Benn [toni ben]. Adiaŭante siajn kolegojn dum unu el la lastaj parlamentaj sesioj antaŭ la ĵus okazintaj naciaj elektoj, Benn memorigis, ke en Britio komence de la 20a jarcento homoj mortis por akiri la rajton voĉdoni, kaj li petis, ke britoj ne apatie rezignu pri voĉdonado sed iru ĉiuj al la urnoj.

Eble surprizas peto tia, tamen en Britio post la dua mondomilito iom post iom falas la partoprenado en tutlandaj elektoj. Multas la kialoj: parte temas pri neproporcia voĉdona sistemo, kiu signifas — laŭ spertuloj — ke la elekto-rezulto kaj sekve la registaro povas esti determinita de nur kelkmiloj da elektintoj en manpleno da t.n. ŝlosilaj elekto-distriktoj. Alivorte: plejparte en britaj urboj kaj komunumoj oni scias, kies kandidato venkos, kaj, ĉar la voĉoj gajnitaj de opoziciaj, venkitaj kandidatoj poste nulas (ili ne kunkalkuliĝas ekzemple por elekti “listo”-kandidatojn aŭ membrojn de supera ĉambro), homoj perdas intereson pri elektoj, dirante — iagrade prave — ke ili neniel povas influi la demokratian vivon de sia lando (laŭ opinio-sondaĵo tion kredas tri el kvar britoj).

Korupteco

Ankaŭ kontribuas al indiferenteco flanke de la elektantaro la vidateco de politikistoj, ne nur membroj de la dekstrema Konservativa Partio, kiu malvenkis post la lastaj elektoj en 1997 principe pro la korupteco de kelkaj ministroj kaj eksministroj, sed lastatempe ankaŭ membroj de la reganta Laborista Partio aŭ, kiel ĝi nun duonoficiale nomiĝas, la Novlaborista Partio.

Kaj ĝuste tiel — ekzemple en la nomŝanĝo — kuŝas la problemo. La Novlaborista Partio, estrata de Tony Blair [toni blea], prezentas en la okuloj ne nur de siaj kontraŭuloj sed ankaŭ foje de siaj membroj, stilon kaj ne substancon, pantomimon kaj ne politikon. Ekzemple: Blair lanĉis sian elekto-kampanjon en porknabina lernejo, distrumpetante siajn ideojn antaŭ enuigataj lernejaninoj tro junaj por voĉdoni. Sed Blair sciis, ke kameraoj akompanos lin, ke en televidaj novaĵoj oni vidos lin ĉirkaŭata de junulinoj de diversaj rasoj, kantanta pri homamo, preĝanta por paco kaj ŝajniganta intereson pri edukado. Tiel estas la mesaĝo masaĝata, tiel estas plej gravaj aferoj nur implicataj, neniel esprimataj, kaj tiel esenco al emocio cedas. Rezulte: la brita popolo ne plu fidas siajn politikistojn — laŭ opinio-sondaĵo 65 % da britoj taksas politikistojn nefidindaj.

Triumfo

Do en 1997 voĉdonis 71 % de la elektantaro, en 2001 nur 59 %. Malgraŭ tio, ke la reganta Novlaborista Partio — samkiel en 1997 — lavange venkis (la disdivido de parlamentaj mandatoj nur etete ŝanĝiĝis) kaj gajnis kun 42 % de la voĉoj 413 seĝojn, la partio pro ĉe-urna apatio estas subtenita de nur 25 % de la tuta popolo (en 1997 de 32 %). Kvankam triumfo por Blair (kies partio unuafoje en ĝia historio estas tiel konvinke reelektita por dua, sinsekva parlamenta sesio), la ĉefministro scias, ke lia registaro estas nur tolerata, neniel ŝatata, kaj ke li devos iel entuziasmigi aparte junajn voĉrajtigitojn (nur 38 % de tiuj inter 18 kaj 24 jaroj voĉdonis).

La ĉefopozicia, konservativa partio iam regata de s-ino Thatcher apenaŭ progresis: ĝi pli-malpli retenis sian parlamentajn mandatojn (166 seĝojn) kun 33 % de la voĉoj. Ĝia estro tuj post la balota katastrofo eksiĝis: sekvos necerta periodo, dum la partio serĉos novan estron. La centra-maldekstra liberal-demokratia partio firmigis sian pozicion kaj, akirinte sep novajn mandatojn, kaptis kun 19 % de la voĉoj entute 52 seĝojn.

Eta kaj nova partio, kiu kampanjis por sendependigi Brition disde la Eŭropa Unio, plene fiaskis (samkiel la konservativa strategio por “savi la pundon”): tio devos kuraĝigi ankoraŭ heziteman ĉefministron pli pozitive argumenti por la eŭro kaj ĝenerale por Eŭropo. Verduloj apenaŭ videblis; nur la faŝisma Brita Nacia Partio tie kaj tie montris pli malagrablan flankon de eble la plej apatia, la plej indiferenta elekto-kampanjo en la historio de Britio.

Paul GUBBINS

BRAZILO

Batalhundoj

En pluraj provincoj de Brazilo jam delonge estas malpermesita la bredado kaj tenado de batalhundoj (Rottweiler, Fila-Brazila kaj Pit Bull), kiuj montriĝis malfidindaj kaj vivdanĝeraj bestoj. Pro manko de severa kontrolo fare de tiucelaj instancoj tamen daŭras la bredado kaj vendado de tiaj hundidoj spite al la protesto de saĝaj homoj. Ne forpasas tri monatoj sen raporto pri nova atako de unu el tiarasaj hundoj ie en Brazilo.

Marte ĉi-jare Rottweiler-hundo atakis kaj mortigis 18-monatan infaneton en la urbo Campo Bom, apud Porto Alegre, la ĉefurbo de la ŝtato Rio Grande do Sul. Tragike la knabeto apartenis al la familio, kiu posedis la beston. Poste la beston oni mortigis.

Preskaŭ samsemajne en la urbo Caí [kaí] hundego de la sama raso, tenata de la paroĥestro, vagadis tra la stratoj kaj kortoj. Ĝi renkontis etan pudelon kaj atakis tiun. Ties posedanto pene provis disigi ilin. La rotvejlero mortigis la dorlotbesteton kaj atakis la posedanton, kiu devis fuĝi en sian domon. Bonŝance policisto apude deĵoranta alkuris kaj sukcesis pafmortigi la batalhundon.

En Brazilo, kiel en la tuta mondo, mankas laborpostenoj, kaj senlaboruloj por eviti malsaton, eĉ morton pro malsato, fariĝas ŝtelistoj en rapide kreskanta nombro. Hejmestroj provizas sin per ferocaj hundegoj, sed ruzaj ŝtelistoj venis al la konkludo, ke, se rabistoj senkompate mortigas homojn, ĉu vivo de hundoj meritas de ili pli da respekto. Certe ne. Do, antaŭ ol ataki la celitan domon la bandito ĵetas venenitan logaĵon en la korton.

Bredistoj de batalhundoj monavide reklamas, ke la hundoj devas ricevi dresadon al bona konduto. Jes ja, sed ĉu oni tenas multekostan, manĝegeman hundon, por ke ĝi bonvenige svingu la voston por akcepti nekonatan ŝteliston?

G. G. VASKE

Serio Historio de ekonomika pensado Parto 6

Makroekonomiko en la 20a jarcento

La novklasika ekonomiko, tia kia ĝi estis kelkajn jardekojn post la komenco de la 20a jarcento, estis esence teorio pri ekonomio en kiu regas plena okupateco. Eĉ ekonomikistoj kiel Knut Wicksell kaj Irving Fisher, kiuj vigle engaĝiĝis en publikaj debatoj pri sociaj problemoj, preskaŭ tute ellasis la problemon de senlaboreco el sia scienca analizo. Oni neglektis unu el la plej evidentaj sociaj demandoj.

Kiel klarigi tion? Unu kaŭzo certe estas, ke senlaboreco iasence ne estas ekonomia problemo. Ekonomio laŭ kutima difino temas pri la arto racie uzi malabundajn rimedojn. La problemo de senlaboreco ja estas kontraŭa: Troviĝas rimedoj — laboristoj — pli abunde ol la merkato deziras. La tradicia teorio estis netaŭga por analizi tiun problemon.

Iom post iom ekonomikistoj tamen vekiĝis, parte pro la grandaj depresioj de la 1920aj kaj 1930aj jaroj. En Svedio grupo de junaj ekonomikistoj kiel Gunnar Myrdal kaj Bertil Ohlin (Nobel-premiitoj en 1974 kaj 1977 respektive) en la t.n. Stokholmskolo defiis siajn instruistojn de la pli aĝa generacio pro ties troigita fido je la kapablo de nebridita merkato. La Stokholmskolo analizis la kaŭzojn de senlaboreco ekde la 1920aj jaroj. Simile, Michał Kalecki publikigis gravajn ideojn en la pola lingvo. Tamen, internacie pli konata fariĝis parenca analizo de la anglo John Maynard Keynes [ĝon mejnad kinz] (1883-1946).

La revolucio de Keynes

Keynes elkreskis en bonhava medio karakterizata per optimismo kaj kredo ke la mondon povas ŝanĝi la intelekta elito, al kiu lia familio apartenis. Li studis i.a. matematikon kaj ekonomikon en Cambridge [kejmbriĝ]. Post siaj studoj li laboris alterne en la ŝtata administracio kaj kiel universitatano. Same kiel pluraj aliaj elstaraj britaj ekonomikistoj, li fariĝis nek doktoro nek plenrajta profesoro.

Post kelkaj iom malpli konataj libroj, Keynes en 1936 publikigis The General Theory of Employment, Interest and Money (La ĝenerala teorio pri okupateco, interezo kaj mono). Li diris en la unua frazo, ke la vorto ĝenerala estas grava. Per tiu vorto li volis akcenti, ke dum lia analizo estas ĝenerala, la antaŭa novklasika analizo konsideris nur apartan kazon, nome la kazon kiam plena okupateco regas.

La libro ŝanĝis la manieron pensi pri makroekonomikaj demandoj. Paul A. Samuelson priskribis en 1946 kiel li memoris la aperon de la libro: “The General Theory surprizis la plej multajn malpli ol 35-jarajn ekonomikistojn per la furiozeco de malsano, kiu unuafoje trafas kaj reduktas tribon, vivantan en plena izoliteco. Montriĝis, ke la pli ol 50-jaraj ekonomikistoj estas tute imunaj kontraŭ tiu malsano. La intera aĝogrupo estis plejparte trafita de febro, ofte sen koni sian sanstaton aŭ sin konfidi al iu.”

Kio do estis la ĉefa mesaĝo de Keynes? Unue li emfazis, ke la nivelo de okupateco kaj produktado dependas ĉefe de la efika postulado, t.e. la efika aĉetvolo en la ekonomio, ne de la produktadkapacito. Krome, ne estas ia aŭtomata tendenco en la ekonomio krei plenan okupatecon. Povas esti ekvilibro en la senco ke la produktado egalas la postuladon de varoj kaj servoj je malpli ol plena okupateco. Unu el la kaŭzoj ke malaltigo de salajroj ne aŭtomate restarigas plenan okupatecon estas la fakto ke salajroj estas ne nur kostoj. Malaltigo de salajroj malaltigas ankaŭ la efikan postuladon, la konsumadon kaj la okupatecon.

Kvankam laŭ Keynes oni ne povas fidi la kapablon de netuŝata merkata mekanismo krei plenan okupatecon, li estis optimisma pri la eblo sukcese interveni. Per politikaj rimedoj kiel malaltigo de impostoj kaj interezoj aŭ pliigo de ŝtataj investado kaj konsumado eblas pligrandigi la totalan postuladon kaj sekve la produktadon kaj okupatecon en la ekonomio. Do, la ŝtato faru aktivan ekonomian politikon por eviti depresiojn kaj grandan fluktuadon de la konjunkturo.

La ideoj de Keynes pluvivis kaj naskis idojn. Sed ili ankaŭ renkontis defiantojn.

La monetarismo

La plej forta defianto estis la monetarismo. La nomo aludas al tio, ke laŭ la monetarismo la kvanto de mono en la ekonomio estas decida por la preznivelo, kaj fluktuado de la kvanto de mono estas grava kaŭzo de la konjunkturŝanĝoj.

La plej konata reprezentanto estas Milton Friedman, profesoro ĉe la universitato de Chicago kaj Nobel-premiito en 1976. Friedman ĉiam estis fervora apologiisto de libera merkato. Tio kredeble kontribuis al lia malfavora sinteno al la ideoj de Keynes, ĉar tiuj ja neeviteble kondukas al ampleksa ŝtata intervenado en la merkaton. Klopodoj stimuli la ekonomion per ŝata produktado dum malalta konjunkturo ne estis laŭ la gusto de la monetaristoj.

Sed la kritikaj argumentoj estis ne nur ideologie motivitaj. Dum la 1970aj jaroj la kejnsismo renkontis kreskantan ĝeneralan kritikon pro sia malkapablo klarigi tiun novan fenomenon, kiun oni nomis stagflacio, t.e. kombino de granda senlaboreco kaj alta inflacio. Ekestis timo, ke politiko laŭ la ideoj de Keynes kaŭzos daŭre kreskantan inflacion sen povi daŭre redukti la senlaborecon.

La monetarisma revolucio — aŭ kontraŭrevolucio — en kelkaj rilatoj faris nur alian emfazon ol Keynes kaj la posta kejnsismo, kaj en aliaj rilatoj fundamente diferencis. Ni vidu kelkajn punktojn.

Dum Keynes rigardis la efikan postuladon kiel la plej gravan faktoron malantaŭ la nivelo de la produktado, la monetarismo akcentis la disponon pri produktadrimedoj kaj la teknika nivelo. Vario de la postulado ĉefe influas la inflacion.

Merkata ekonomio laŭ Keynes esence estas malstabila. Laŭ la monetarismo ĝi estas esence stabila, kaj la fortoj de libera merkato garantias pli-malpli optimuman uzadon de la produktadrimedoj. Tial ne necesas detala interveno por direkti la konjunkturon. Plej grave estas, ke la kvanto de mono en la ekonomio kresku same rapide kiel la malneta enlanda produkto kreskas longaperspektive.

Interveno per konjunkturpolitiko riskas, laŭ la monetarismo, pligravigi la problemojn. Unu kaŭzo estas la tempoperdo en diversaj paŝoj. Tempo pasas inter ŝanĝo en la ekonomio kaj la observado de tiu ŝanĝo en la statistiko. Tempo pasas inter ekonomi-politika interveno kaj la efiko de tiu interveno. La efiko de ekzemple interezoŝanĝo de la centra banko aperos eble post unu jaro. Stimula interveno en malalta konjunkturo eble efikos sur la ekonomion nur kiam ĝi sen interveno montrus altan konjunkturon. Tial la interveno povas kaŭzi tro “varman” konjunkturon kun granda inflacio.

Simile, mildiga interveno en alta konjunkturo eble efikos sur la konjunkturon nur kiam ĝi spontanee estus malalta kun granda senlaboreco. Tiel la amplitudo de la konjunkturvariado povas pligrandiĝi anstataŭ malpligrandiĝi pro la aktiva politiko.

La opinio de la monetaristoj kompreneble ne restis sen obĵetoj. Franco Modigliani [franko modiljani], unu el la ĉefaj oponantoj de Friedman kaj Nobel-premiito en 1985, konstatis ke nemonetaristoj opinias ke la ekonomio “bezonas esti stabiligata, povas esti stabiligata, kaj tial devas esti stabiligata”.

Aliaj kontraŭintervenismoj

Monetarismo ne estis la sola kontraŭintervena skolo. Pli ekstrema sed malpli influa estis la nov-aŭstra skolo kun Friedrich von Hayek [fridriĥ fon hajek] (Nobel-premiito en 1974) kaj Ludwig von Mises kiel plej elstaraj nomoj. Pli influa fariĝis la pensmaniero kiu ricevis la epiteton nova klasika makroekonomiko kun Robert Lucas, Nobel-premiito en 1995, kiel unu el la gvidaj personoj. Ĝi akcentis, ke la makroekonomiko devas havi mikroekonomikan teorian fundamenton, kaj estas kelkfoje karakterizata kiel rezulto de palaca revolucio ene de la monetarisma kampo. Precipe en Usono, ĝi dum certa periodo pli- malpli dominis la makroekonomikan teoriumadon.

Alia skolo, parte parenca al la monetarismo, ricevis malpli da estimo de la plimulto de ekonomikistoj sed apogon en dekstremaj politikaj medioj. Temas pri “ofertado-ekonomiko”, kies plej konata reprezentanto estas la usonano Arthur Laffer, iam ekonomikisto en la administracio de prezidento Nixon.

Laŭ tiu skolo stimulo de la postulado en malalta konjunkturo per mona politiko aŭ ŝtataj investado kaj konsumado tute ne helpus. Due, mildigo de impostoj havus tre grandan stimulan efikon sur la ekonomion. Malaltigo de la impostprocento povus kreskigi la ekonomian aktivecon multe, eĉ tiom ke la enkasigitaj impostenspezoj kreskus. Montriĝis malfacile trovi konfirmon pri tiu ideo en la realo.

La praktika politiko

En praktika ekonomia politiko, la unuaj jardekoj post la dua mondmilito estis karakterizataj de diversaj variaĵoj de kejnsismo en multaj nesocialismaj landoj. Eĉ la usona respublikano Richard Nixon klarigis, ke “ni ĉiuj estas kejnsanoj nun”. En la fino de la 1970aj kaj komence de la 1980aj jaroj monetarismaj kaj aliaj kontraŭintervenaj ideoj estis akceptitaj en la ekonomia politiko de pluraj registaroj kaj naciaj bankoj.

Du nomoj fariĝis simboloj de tiu transformado: Margaret Thatcher, kiu fariĝis ĉefministro en Britio en 1979, kaj Ronald Reagan, kiu fariĝis prezidento en Usono en 1981. La plej klara praktika monetarismo tamen ne daŭris multajn jarojn. La posta praktiko montras kaj kejnsismajn kaj kontraŭkejnsismajn erojn, sed evidente estas, ke la ideoj pri detala ŝtata direktado kaj ampleksa ŝtata posedado ĝenerale havas multe malpli fortan apogon ol dum la unuaj postmilitaj jardekoj. Temas ne nur pri konjunkturpolitiko. Malreguligo kaj privatigo fariĝis kvazaŭ modvortoj.

Bo SANDELIN

en kadro: ******

Makroekonomiko estas tiu parto de la ekonomiko kiu temas pri altgrade sumigitaj grandoj kaj la rilatoj inter tiuj. Ekzemploj de tiaj grandoj estas inflacio, totala senlaboreco kaj malneta enlanda produkto.

MALLONGE

Patrina lakto — sveltaj adoleskuloj

Obezeco (graseco, dikeco) estas grava problemo en la bonfarta mondo, tial sciencistoj konstante esploras ĝiajn kaŭzojn kaj cirkonstancojn. Oni jam observis, ke trograseco aperanta en adoleska aĝo antaŭdiras problemojn de troa korpopezo ankaŭ por la estonta plenaĝulo; aliflanke, ekzistas sugesto, ke longa mamnutrado dum beba aĝo eble malhelpas obezecon de la adoleskulo.

Por kontroli tiujn supozojn, usonaj esploristoj faris vastan enketon, ĉu mamnutrado de beboj rezultas je malpli da adoleska obezeco ol nutrado per nepatrina (nevirina) lakto. La prestiĝa revuo Jama raportas, ke miloj da junaj personoj estis enketitaj. 5% el la junulinoj kaj 9% el la junuloj estis tro pezaj. Oni trovis signife pli malgrandan nombron da obezuloj inter tiuj, kiuj ricevis patrinan (virinan) lakton dum longa tempo (sep monatojn aŭ pli) kaj en taŭga kvanto, kompare kun tiuj nutritaj per arte kunmetitaj laktoj (ekzemple sukero + akvo + bovina lakto). Kompreneble, ekzistas pluraj aliaj faktoroj, kiuj povus influi la rezulton, sed ili ĉiuj estis laŭeble dekalkulitaj.

La kuracistoj konkludis: longdaŭra kaj abunda mamnutrado de la beboj malpliigas la riskon de obezeco en adoleska aĝo.

Paulo S. VIANA

ENERGIO

Astronomiaj nombroj pri energio en la mondo

Averaĝa homo alprenas per nutraĵoj rondcifere 12 MJ (megaĵulojn) da energio ĉiutage (M = mega = 10⁶ = miliono, J = Joule = ĵulo = energio necesa por levi ĉ. 0,1 kilogramojn al unumetra alto). Sed pli granda parto de tiu energio uziĝas por teni la temperaturon kaj funkciigi la organismojn de la korpo. Nur ĉ. 3 MJ disponeblas por fizika laboro (movo de la korpo, levo de pezoj, ktp) per la muskoloj de unu homo (tio estas grimpi monton ĉ. 400 metrojn altan, aŭ 40-foje supreniri ĝis la tria etaĝo de moderna loĝdomo, havanta ankaŭ teretaĝon kiel etaĝon n-ro 0).

Se oni kalkulas je 4 miliardoj da laborkapablaj plenkreskuloj en la mondo, ties tuta energio disponebla por unutaga fizika laboro estas 12 miliardoj da MJ, tio por tuta jaro, tamen kun nur kvin labortagoj semajne, estas 3 EJ (eksaĵuloj; E = eksa = 10¹⁸ = eŭropa triliono = usona kvintiliono = miliono oble miliono oble miliono).

Ekspluatado de la energiohavaĵo

En la jaro 2000 sur la tuta terglobo oni ekspluatis diversajn energioportantojn, kies suma energioenhavo estis ĉ. 400 EJ, kiu estas 133-oble pli ol la muskole disponebla 3 EJ da energio de la mondloĝantaro. Kiel tiu energiokvanto dividiĝas?

1 EJ estas entenata de 24 Mt (megatunoj) da nafto. Tamen la menciita tuta produkto (ĉefe per minado) de energioportantoj konsistis el 3,4 Gt (gigatunoj) da nafto, 4,5 Gt da karbo, 2,5 Tm³ (tera-kubmetroj) da tergaso. (G = giga = 10⁹ = eŭropa miliardo = usona biliono; T = tera = 10¹² = eŭropa biliono = usona triliono.) La elektra energio produktita nur el akvoenergio kaj atomenergio estis ekvivalenta al 1,2 Gt da nafto. Renoviĝantaj (“alternativaj”) energiofontoj donis ĉ. 60 EJ, el kiuj 25 EJ estis la akvoenergio, ĉ. 35 EJ la bioenergio (ĉefe el ligno). La aliaj alternativaj energiospecoj, kiel sun-, vent-, geotermika energioj ne atingis 1 EJ.

Efika utiligo de la ekspluatita energio

Estas menciinde, ke pro fizikaj (termodinamikaj) leĝoj kaj teknikaj kaŭzoj nur parto de la ĉi-supraj energiokvantoj utiliĝas. Relvoja vaporlokomotivo, hejtata de karbo aŭ ligno utiligas la energion de tiuj nur 15- ĝis 20-procente por la movigo de la trajno, 85 % disipiĝas (perdiĝas) pro varmigo de la ĉirkaŭaĵo, akcelo de la trajno, froto inter diversaj maŝineroj kaj inter relo kaj la radoj. Moderna akvoturbino utiligas la energion de la trafluanta akvo ĝis 95%. Tio estas proksimigebla nur per tre alttemperaturaj (1500°C) gasturbinoj (en si mem 60%), se oni alkroĉas ankaŭ hejtsistemon por loĝkolonioj, agrikulturaj forcejoj kaj simile (ĝis 90%). Inter la termoelektrocentraloj hejtataj per lignito troviĝas kies efikeco estas nur 15-procenta, sed eĉ la plej modernaj hejtataj per antracito aŭ petrolo ne atingas aŭ apenaŭ superas 50 procentojn. Plibonigas la efikecon, se post produkti elektron per vaporturbinoj, oni utiligas la kondensitan vaporon (varmakvon) forlasantan la vaporturbinojn por la supremenciita hejtado laŭ bezono de proksimaj konsumantoj.

La efikeco de la atomcentraloj estas iom sub 50 procentoj, do iom malpli ol tiu de la modernaj, sed klasiktipaj termoelektrejoj. Fakte kaj la klasikaj kaj la atomaj elektrocentraloj estas termoelektrocentraloj, kiuj vaporigas akvon nur per diversaj fueloj (ligno, karbo, petrolo, tergaso, riĉigita uranio, ktp) al alta temperaturo. Ĉar la vaporo povas labori nur dum ĝi restas vaporo, eĉ jam “laca” ĝi devas forlasi la vaporturbinon nepre super 100°C. Nur poste ĝi povas elpaŝi en la atmosferon kaj kondensiĝi en varmegan akvon, forportantan ankoraŭ konsiderindan varmenergion. Sed en atomcentralo oni povas hejti la akvon ne tiom alten (ĉar la uranistangoj fandiĝus), ol en moderna klasiktipa varmocentralo (kie oni bezonas alttemperature fandiĝemajn, kvankam multekostajn alojojn nur kiel maŝinerojn), tial la efikeco de la unua estas iom pli malalta.

Ne estas malproksime de la vero, se oni diras, ke la energioenhavo de la fueloj du-trione perdiĝas, kaj nur unu triono el ĝi utiliĝas.

HASZPRA Ottó

La mi-demokratio

La klara, kvankam ne komplete triumfa venko de Silvio Berlusconi [berluskoni] en la italaj elektoj markis pluan paŝon en tiel nomata televidokratio. Favorate de balotsistemo simila al tiu en Britio, la televida heroo sukcesis persvadi elektantojn, ke nur la “varo” Berlusconi (kaj lia parti-grupo, kun nov-nov-faŝistoj) estas vere aĉetinda. Programo politika? Estas superflua — “mi estas la programo” sufiĉis por reklamkampanjo simila al tia pri lavpulvoro.

Ĉiuj povoj en unu mano

Kulmino de tia mi-kulto estis solena subskribo de “kontrakto” de Berlusconi kun la “popolo” en speciala televidspektaklo. La klara mesaĝo estis, ke ne leĝdona instanco, do la parlamento, nek la ekzekutivo, do registaro kun ministroj, decidos pri la sorto de la italoj. Ĉar li krome estas la itala komercisto kaj plej riĉa entreprenisto kaj ĉar li dominas preskaŭ ĉiujn amaskomunikilojn, en li unuiĝas ĉiuj gravaj povoj de la lando, escepte de justico, kiu persekutas lin (kaj kiun tial li minacas per fortaj insultoj).

Sed ankaŭ en aliaj tradiciaj okcidentaj demokratioj ni vidas tendencon al tia mi-ismo. Memoru la duelon inter preskaŭ samaj rivaloj George W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] kaj Al Gore [el gor]; ankaŭ en tiu usona elektokampanjo tute malgravis programoj de partioj respublikana kaj demokrata. Temis nur pri tio, kiu el la du kandidatoj pli brile prezentiĝas en amaskomunikiloj, unuarange kompreneble en televido. Simile la tradicia (nov)laborista partio de Britio neglektis kiel en la antaŭa ankaŭ en la ĉi-jara elektokampanjo sian politikan programon favore al nura elstarigo de la stelulo Tony Blair [teŭni blea].

Konsentpolitiko

Alia registo, kies plej grava instrumento ankaŭ estas televido, germana kanceliero Gerhard Schröder [ŝreder], trovis kroman rimedon por realigi siajn ideojn preter kaj praktike sen la parlamento: tiel nomatajn interkonsentajn rondojn. Tie li traktis kaj traktas ĉiujn gravajn temojn por trovi solvon, kiun poste li prezentas kiel definitivajn al la deputitoj. La parlamentanoj de l’ koaliciaj partioj (socialdemokratoj kaj verduloj) povas nur diri “jes” — se ili dirus ne, ili riskus damaĝi la reputacion de sia kanceliero. Tiel okazis ekzemple ĉe la temoj senlaboreco, atomenergio kaj reformoj de impostoj kaj de pensi-asekuro; la saman rimedon li aplikas pri enmigrado kaj gentekniko.

En la rondo pri atomenergio ekzemple la kanceliero (kun la koncerna ministro) marĉandis kun reprezentantoj de energi-industrio pri malkonstruado de atomcentraloj. Rezulto estis “interkonsenta kompromiso”, laŭ kiu iam en fora estonteco Germanio ne plu havos atomenergion — kaj la kanceliero jen staris triumfe anoncante, ke li venkis kontraŭ ekologiaj danĝeroj. La opoziciaj partioj, cetere, en tiu tuta afero ludis nenian rolon.

Ekster parlamento

Tamen, ĉe aliaj temoj, por kiuj la kanceliero bezonas ankaŭ la voĉojn de l’ opozicio, li invitas al koncerna konsentrondo ties ĉefojn — ekster la parlamento, kompreneble. Tiel li agis ĉe la temoj impostoj kaj pensioj. Ĉe aliaj temoj li trovis novan varianton: kancelierajn komisionon kaj konsilantaron. Por sia komisiono pri enmigrado kiel prezidanton li vokis renoman politikistinon de opozicia kristandemokrata partio. Pri gentekniko li fondis etikan konsilantaron de fakuloj, kvankam la parlamento havas propran enketkomisionon pri gentekniko kun ekzakte la sama tasko.

Nur nun, fine, la opoziciaj partioj rimarkis, ke la mi-demokrato fakte provas bagateligi la povon de l´ parlamento. Normale en Germanio leĝoprojekton proponas aŭ la registaro aŭ grupo da deputitoj al la parlamento, kiu diskutas kaj laŭ fiksita procedo fine decidas. La parlamento por la diversaj temoj havas koncernajn komisionojn, kiuj povas inviti fakulojn kaj organizaĵojn, kiuj rajtas prezenti siajn argumentojn kaj kritikojn kaj fari proponojn por ŝanĝoj de leĝprojekto. Poste la komisionoj prezentas la definitivajn tekstojn al la parlamento, kaj la pleno decidas. Tio estas la normala sistemo de leĝfarado en parlamenta demokratio, en kiu la povo estas dividita inter leĝfara instanco kaj plenuma instanco (ekzekutivo, do registaro kaj ŝtata administrado). Certe, tiel fari leĝojn ofte estas pena kaj longtempa afero, precipe ĉar en tia sistemo ankaŭ opoziciaj partioj disponas pri forta pozicio.

Kion praktikas la mi-demokratoj, vundas sencon kaj esencon de parlamenta sistemo, en Germanio fakte jam preter la konstitucio. Jam foje ĝi havis mi-demokratan kancelieron, kiu senpovigis la parlamenton kaj poste regis diktatore. Lia nomo estis Adolf Hitler. Li ne disponis pri televido, sed ankaŭ sciis lerti uzi la tiutempajn amaskomunikilojn ...

Stefan Maul

BULGARIO

Pitoreska loko

Urbo Novi Iskar troviĝas je 12 km norde de la bulgara ĉefurbo Sofio. La urbo situas sur ambaŭ bordoj de la plej longa bulgara rivero Iskar kaj konsistas el kvin kvartaloj: Slavovci, Kumarica, Kurilo, Gniljane kaj Izgrev. La nomoj de kvartaloj havas slavajn vortradikojn. Laŭ malnova legendo la unuaj loĝantoj ĉi tie estis slavoj. Iun tagon ĉi-loke haltis karavano, veturanta laŭ malnova romia vojo al Serdika (malnova nomo de Sofio), ĉar forpasis ties gvidanto, la malsana Kumariĉ. Lia parencoj decidis ne plu veturi kaj fondis ĉi-loke vilaĝon Kumarica. Iom flanke de ĝi alia familio fondis najbaran vilaĝon Slavovica (laŭ la nomo de fondinto Slave).

Dum la Bulgara Renesanco, komence de la 19a jarcento, en la apuda vilaĝo Kurilo oni konstruis la faman Kurilo-monaĥejon.

Iskar-intermonto estas grava naturfenomeno. La altaj rokoj ĉirkaŭ la rivero konsistas el ruĝaj sabloŝtonoj, verdecaj argilaj grundoj kaj helaj kalkŝtonoj. Ili havas mirinde belajn, fabelajn formojn, kiuj eble ekzistas nenie aliloke.

Rivero Iskar fontas el Rila-montaro, fluas tra la nord-bulgara ebenaĵo kaj enfluas Danubon. Jam en la pratempoj la vasta Sofio-kampo estis fundo de grandega lago, kiu vastiĝis inter la Balkan-, Vitoŝa- kaj Rila-montaroj.

Legendo rakontas, ke juna Istar kun sia belega edzino Larina, forlasis Rila-montaron kaj ekloĝis feliĉe ĉe la bordo de la granda lago. Foje Istar iris fiŝkaptadi. Larina, la edzino, kiu restis hejme, subite aŭdis fortan tondron. Timigite Larina galopis sur ĉevalo al la lago kaj baldaŭ ŝi ekvidis nigran ŝliman fundon. Kune kun la akvo malaperis juna Istar. Neniu plu vidis la belan Larina’n. Nur ĉiunokte, kiam la naturo silentiĝis, en la mallumo aŭdiĝis trista voko “Is-tar, Is-tar, Is-tar!”

Jarcentoj pasis, sed ĉi voko plu aŭdiĝas, tamen nun kiel “Iskar”.

Proksime al urbo Novi Iskar situas vilaĝo Katina, kie troviĝas la kalkŝtonaj piramidoj. Ili similas al kasteloj, floroj, gigantaj bestoj. En Novi Iskar estas pluraj mineralaj varmfontoj. La unua el ili, kun temperaturo 38,7° C, estas malkovrita en 1943 en kvartalo Kumarica. Alia granda varmfonto (43° C) troviĝas en kvartalo Gniljane. La mineralakvoj kuracas stomakajn, reŭmatismajn, urologiajn kaj aliajn malsanojn.

Por ŝatantoj de la fiŝkaptado perfektajn eblojn disponigas lagoj proksimaj al vilaĝoj Ĉepinci, Negovan, Katina. En ili oni povas fiŝkaptadi ploton, perkon, karpon, ezokon. En rivero Iskar estas diversspeciaj fiŝoj: rivera mugilo, barbio, ploto ka. Ĉe la rivero videblas anasoj kaj anseroj; pli maloftas ŝakaloj, leporoj kaj aliaj bestoj.

Ĉirkaŭ urbo Novi Iskar estas valoraj kulturhistoriaj monumentoj. Ĉi tie troviĝas multaj unikaj preĝejoj kaj monaĥejoj. Ili kuŝas ĉe la piedoj de Balkan-montaro. La ringo de monaĥejoj en la regiono ĉirkaŭ la bulgara ĉefurbo estas konata sub la nomo Sofia Sankta Montaro. La plej grandaj el ili estas: monaĥejoj “Sankta Dimitro” en vilaĝo Podgumer, “Sankta Ivan Rilski” en kvartalo Kurilo, kaj preĝejoj “Sankta Petka” en vilaĝo Balŝa kaj “Sankta Nikolao” en vilaĝo Lokorsko.

La regiono de urbo Novi Iskar estas pitoreska kaj alloga.

Georgi MIHALKOV

Iskar-intermonto kaj Novi-Iskar-kvartalo “Kurilo”.

Preĝejo en vilaĝo Katina. Antaŭe staras urbestro inĝeniero Georgi Georev, urbestro de Novi Iskar, kaj pastro Georgi Nikov.

Ilustraĵo aldone al la legendo pri rivero Iskar.

Blazono de urbo Novi Iskar.

NORD-IRLANDO

Paco minacota

Post la elektoj en Nord-Irlando — kaj por la londona parlamento kaj por la loka administrado — evidentiĝis, ke la voĉoj donitaj por la partioj ĉe ambaŭ politikaj ekstremoj forte kreskis. Voĉoj por pli moderaj partioj male ne montris grandan ŝanĝon.

Temis unuflanke pri apogo por Sinn Féin [ŝin fejn = “ni mem”], la naciista respublikisma partio, iama politika alo de la Irlanda Respublika Armeo (IRA), kiu ĝis nun aŭ ne povis aŭ ne volis persvadi respublikismajn kvazaŭmilitistajn organizaĵojn cedi al la instancoj armilojn. Temis aliflanke pri apogo por la Demokrata Uniista Partio (DUP) de la religie fundamentista kaj porbrita, kontraŭrespublika pastoro Ian Paisley [ian pejzle], kiu malakceptas la interkonsenton pri paco aprobitan de brita kaj irlanda registaroj kaj de la popolo en suda kaj norda Irlando.

Nun la kvar pli fortaj partioj preskaŭ ekvilibriĝas. Moderuloj tamen timas, ke la kreskinta apogo por la du ekstremaj kaj kontraŭaj partioj minacos la nord-irlandan pacon.

Garbhan MACAOIDH

UKRAINIO

La origino de la ukrainia mono

Kiam oni parolas pri Sovetio aŭ pri nunaj postsovetiaj landoj, ofte oni subkomprenas, ke ĉie estas uzataj rubloj kiel mono. Sed en Ukrainio jam multajn jarojn ekzistas propra valuto: hrivna.

Komence: ornamaĵoj, ne pagiloj

La unuaj moneroj sur la teritorio de Ukrainio aperis en la unua duono de la unua jarmilo. Estis importitaj moneroj: romiaj dinaroj, persaj draĥmoj... Plejparte tiuperiode la moneroj servis nur kiel materialo por prepari virinajn ornamaĵojn, ne por komercaj celoj.

Regula ĉiutaga cirkulado de la mono por komercaj rilatoj aperis nur fine de la 8a jarcento. Ĉefe tiun rolon ludis arabaj moneroj, dirĥemoj, kiujn tiuperiode ĉe ni oni nomis alimaniere: kuny, rezany, nogaty... Estis belaspektaj rondaj, tricentimetraj moneroj. Ili estis praktike sola valuto en antikva Rusio dum kelkaj jarcentoj. Tiu konstanta uzado de la moneroj rezultigis ties malbonstatiĝon kaj plenan netaŭgecon. Rezulte juvelistoj preparadis el ili diversajn ornamaĵojn.

La unuaj hrivnoj: nur por riĉuloj

En la periodo de la dukoj Vladimir (?-1015) kaj Jaroslav la Saĝa (978-1054) jam senteblis la nesufiĉa kvanto da mono, kaj oni komencis gisi el netaŭgaj moneroj la unuajn hrivnojn. Tiuj estis uzataj ne nur por komercaj celoj inter reprezentantoj de superaj sociaj tavoloj, sed ankaŭ kiel ŝparrimedoj. Estis diferencigataj hrivnoj depende de la loko kaj tempo de ilia produktado. La plej malnova kieva arĝenta hrivno pezis ĉirkaŭ 164 gramojn, kio egalis al duono de la bizanca pundo. Pli poste norde de Rusio aperis t.n. novgoroda hrivno, kiu pezis pli ol la kieva — preskaŭ 204 gramojn. Tiuj hrivnoj aspektis kiel arĝentaj bastonetoj.

Estas interesa la valoro de tiuperiodaj hrivnoj. Kontraŭ unu hrivno oni povis aĉeti la plej bonan militĉevalon (ĝi egalis al 10 ordinaraj ĉevaloj aŭ dudek bovinoj) aŭ vilaĝeton kun 5 ĝis 7 dometoj. Ankaŭ estas konate, ke tiuperiodaj hrivnoj estis uzataj ne nur por komercaj celoj. Ilin uzis dukoj por premii siajn servantojn, kiuj ofte portadis orajn hrivnojn surkole. Eble tiuj estis la unuaj signoj de nuntempaj ordenoj kaj medaloj.

Hrivnoj iĝas rubloj

Ekzistis tiuj unuaj hrivnoj laŭ esploroj de specialistoj ĝis la mongol-tatara invado (ĉ. 1240). Pli poste el hrivno oni komencis fari rublojn, hakante ducentgraman hrivnon je du partoj (ruslingve rublj signifas “haki”). El tiu centgrama rublo oni faris 100 unugramajn kopekojn.

Nun ne plu ekzistas grandvaloraj moneroj. Anstataŭe oni uzas biletojn.

Dmitrij CIBULEVSKIJ

EŬROPA UNIO

“Ne” al Nico

Post referendumo, en kiu irlandanoj (kvankam malmultnombre) rifuzis ratifiki la Traktaton de Nico, pluraj eŭropaj ĵurnaloj severe kritikis ilin. Oni akuzis ilin pri egoismo kaj avareco, asertante, ke Irlando — iam unu el la plej malriĉaj landoj en okcidenta Eŭropo kaj nun, pro la aliĝo al la Eŭropa Unio (EU), unu el la plej riĉaj — domaĝas dividi sian prosperon kun aliaj, finance malpli evoluintaj ŝtatoj.

Kvankam en ĉiu nacio troveblas avaraj kaj ksenofobiaj unuopuloj, iu ajn longe loĝinta en Irlando scias, ke irlandanoj estas malavara popolo, kiu abunde kontribuas al ĉiuj bonfaraj organizaĵoj, al financa kaj praktika helpo al la tria mondo, kaj al pactaĉmentoj de Unuiĝintaj Nacioj (UN). Evidente ekster Irlando oni ne komprenas la motivojn por la kontraŭa referenduma reago al la Nica Traktato.

Indiferentaj

Krom tio, ke la referendumo estis komplika pro samtempa balotado pri du aliaj demandoj (ĉu elleĝarigi la jam de jaroj ne uzitan eblon apliki mortopunon, kaj ĉu akcepti la aŭtoritaton de la internacia krimkortumo), estis aliaj faktoroj. Unue, la registaro ne sufiĉe informis la publikon pri la signifo kaj celoj de la traktato, kaj eĉ (laŭ kritikantoj en la neantaj frakcioj) misinformis pri ties vera intenco. Do multaj ne komprenis la traktaton, dum aliaj restis indiferentaj kaj ne voĉdonis.

Aliaj, kiuj ja partoprenis la referendumon, voĉdonis ne kontraŭ enlaso de novaj ŝtatoj sed kontraŭ manko de informo, kontraŭ — laŭ ili — kreskanta EU-burokratismo en lando, kiu malamas burokratismon, kaj kontraŭ eŭropa federaciiĝo laŭ usona modelo. Plue, multaj nee voĉdonis pro kialoj aparte irlandaj. Irlandanoj ĵaluze defendas sian statuson de neŭtrala nacio ene de UN kaj rifuzas alianciĝi — ekzemple al la Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO). Ili malfidas NATOn, kaj timas, ke EU intencas krei eŭropan armeon kunlaborontan kun NATO aŭ sub ĝia regado. Tio estis la sinteno de la Verda Partio.

Abortigo

Samtempe piaj katolikoj kaj aliaj suspektas, ke integriĝanta EU enkondukos leĝojn permesantajn liberan abortigon kaj pli facilan eksedziĝon. Fine, sed nelaste (ĉar ekzistas eĉ pliaj motivoj por neado), la naciisma respublikisma partio Sinn Féin [ŝin fejn], kiu multe fortigis sian potencon post la ĵusaj elektoj en Nord-Irlando, kampanjis kontraŭ plia eŭropa federaciiĝo pro la sama kialo, kiu igas ĝin malakcepti britan regadon en Nord-Irlando kaj postuli sendependecon.

Ŝajnas evidente, ke la plimulto da irlandanoj aprobas pliajn ŝtatojn en EU, inkluzive de landoj de meza kaj orienta Eŭropo (Pollando, Ĉeĥio, Baltio, Slovenio, ktp), sed superŝtata federacio restas nedezirata.

Garbhan MACAOIDH

ALBANIO

Murdo de la jarcento

En Tirana, Albanio, vekis grandan intereson la t.n.“afero Hajdari”. Azem Hajdari estis la unua gvidanto de la Demokrata Partio, kies lanĉo en 1990 enkondukis en Albanion politikan pluralismon. Hajdari estis studento, kiu — kiel aliaj gvidantoj de opoziciaj grupoj — kuraĝe kaj sentime alfrontis atakojn de la tiam agonianta ekskomunisma reĝimo.

Inter 1992 kaj 1997 li kunlaboris kun Sali Berisha, la unua prezidanto demokratie elektita en Albanio. Post la “revolucio” de 1997 demokratoj eniris la opozicion, sed Hajdari restis aktiva batalanto por libereco, justeco kaj demokratio. Li senmaskigis en kaj ekster la parlamento la koruptecon kaj mafiecon de la novaj regantaj socialistoj kaj manifestaciis kontraŭ la novkomunisma registaro starigita en junio 1997.

Pro tio lia vivo estis minacata. En septembro 1997, ĉe la parlamentejo, socialista deputito kvar fojojn pafis kaj grave vundis lin. Oni arestis la atencinton, kiu estis poste kondamnita al enprizonigo. En februaro 1998 policistoj pafis kontraŭ veturilon de Hajdari, tiam estro de parlamenta komisiono pri defendado, dirante, ke liaj akompanantoj kontraŭleĝe portis armilojn. Kelkaj policistoj estis arestitaj. Poste la parlamento, estrata de socialistoj kaj ties alianculoj, pro falsaj pretekstoj senigis Hajdari-n de lia deputita imuneco.

Komplica

Ĉio finiĝis en septembro 1998, kiam oni ruze alvokis Hajdari-n — simbolon de nova erao en Albanio — al la sidejo de la Demokrata Partio kaj tie mortpafis lin. Kvankam atestantoj tuj informis la policon, tiu — verŝajne komplica — ne reagis. Tiel eskapis la murdintoj. Incitite, popolamaso atakis la ĉefministrejon: iam Hajdari diris, ke mortigos lin la tiama ĉefministro, Fatos Nano. Sed tiu jam fuĝis al Makedonio kaj ĉe la ĉefministrejo oni trovis neniun.

Serioze okupiĝis pri la “afero Hajdari” nek la prokuratorejo nek aliaj ŝtatorganoj. Regis indiferenteco pri — laŭ la albana verkisto Ismail Kadare — la “murdo de la jarcento”. Tamen lastatempe, kadre de naciaj balotoj, malfermiĝis en Tirana juĝproceso pri la afero. Malgraŭ tio, ke estas arestitaj kelkaj policanoj, neniu kredas ke, dum regas socialistoj, la afero estos juste esplorata. Tamen la proceso mem fariĝos eventuale bazo por nova, definitiva kaj decidiga esploro, kiam regos politikaj fortoj nekoruptaj kaj nerilataj al ekskomunistoj.

Bardhyl SELIMI

SANO

Esploroj kortuŝaj

Ĉiutage homoj kolapsas pro kormalsano aŭ kordifekto, plej ofte pro korventrikla taĥikardio (tro alta frekvenco de korbatoj). Sen tuja sukuro tiuj homoj mortas post nur malmultaj minutoj.

Jam de jarmiloj oni scias, ke per taŭgaj metodoj sukurantoj povas haltigi la morton. Dum faraona tempo en Egiptio oni revivigis homojn, malfermante la buŝon per hoko kaj enmetante t.n. fingron de Horuso (tubon oran aŭ arĝentan) en la traĥeon kaj enblovante spiron. Hebreaj akuŝistinoj revivigis — aŭ, pli trafe, pluvivigis — ĵus naskitajn bebojn per spirodonado buŝ-al-buŝa.

Ĉevalo

Dum pasintaj jarcentoj oni elprovis bizarajn revivigajn metodojn, ekz. uzante barelon, sur kiu oni ruligis pacienton senvivan, aŭ metante korpon sur dorson de ĉevalo por tiel ĝin skui. Indianoj aplikis inversan metodon: ili plenigis bestan vezikon per “magia” fumo kaj enblovis tiun en la postaĵon de paciento. Laŭdire tiu ĉi metodo sukcesis kaj en 1767 oni komencis apliki ĝin en Anglio.

Hodiaŭ oni sukuras unue per senhezita spirodonado kaj ritma korpremado, ĝis — almenaŭ en evoluinta lando — venos ambulanco ekipita de aparatoj, kiaj EKG (elektrokardiografo, por vidigi la staton de la koro) kaj defibrilatoroj (kiuj per elektra ŝoko stimulas la koron). Tiel estas savitaj ĝis 40 % de la pacientoj.

Oksigeno

Lastatempe aperis en Interreto raporto pri revivigo per korpremado sen spirodonaco. En Usono universitataj sciencistoj prilaboris dokumentojn kaj protokolojn de 241 pacientoj, kiujn oni provis revivigi sen spirodonaco kaj sole per korpremado. La informojn oni komparis kun dokumentoj pri 279 personoj, al kiuj oni krome donis oksigenon. En la unua grupo transvivis 10 %; en la dua 15%: laŭ la sciencistoj diferenco tute ne grava.

Tamen en Seattle, kie oni faris la esplorojn, bone funkcias la ambulanca servo. Trejnitaj helpantoj povas atingi viktimojn inter tri kaj kvar minutoj: tiam ankoraŭ restas oksigeno en la pulmoj, kaj aldono de plia, pura oksigeno sufiĉas por savi la viktimon. Sed en aliaj landoj la kondiĉoj malsamas. Ekz. en Germanio ambulanco atingas pacienton post meze ok ĝis 14 minutoj. Dum tiom da tempo paciento suferas gravan oksigeno-mankon: la cerbo estas jam difektita kaj la eblo transvivi preskaŭ nulas.

Jomo IPFELKOFER

NOV-ZELANDO

Nova sporto: golfhibrido

Nov-zelandano Burton Silver [brtn silvr] inventis novan sporton. Ĝi estas hibrido inter golfo kaj rugbeo. Ĝiaj pilkoj estas ovalaj kiel la rugbeaj, sed malgrandaj kiel la golfaj pilkoj. Oni batas la pilkon per golfbastono. La celo estas golo kiel en rugbeo anstataŭ trueto kiel en golfo. La golejo de la ludo havas reton por reteni la pilkon. Do, li nomis la sporton angle GolfCross [golfkros], kiu signifas golfhibridon.

La iniciatinto decidis antaŭ 12 jaroj inventi novan formon de golfo, kiu profitas la belecon de la ĉirkaŭaĵo en Nov-Zelando kaj enhavas ion el rugbeo, kiu estas tre populara sporto en la lando. La nacia rugbea teamo estas konata en la rugbea mondo kiel unu el la plej bonaj. En majo 2001 Burton Silver anoncis, ke li kunlabore kun sia partnero Martyn Turner [matn trnr] jam estigis tri ludejojn por la nova sporto.

La prokraston inter la ideo kaj fina rezulto kaŭzis ellaboro de speciala pilko. Silver diris, ke ĝi estas pli aerodinamike stabila ol sfera pilko, do eĉ nesperta ludanto ĉiufoje povas frapi ĝin ĝuste. Flugante la pilko zumas, kion li antaŭe ne konsideris.

La kostoj starigi ludejon por golfhibrido estas malgrandaj kompare kun la kostoj por golfludejo, ĉar oni ne bezonas tre platajn gazonojn ĉirkaŭ la golejoj. Ĉar ovala pilketo ne emas resalti rekte supren, oni provas bati ĝin tra la aero rekte en la golejon. La golejo estas turnebla al iu el tri pozicioj por pli-malpli kontraŭstari la ludanton. La jam establitaj ludejoj por la nova sporto situas sur farmbienoj en pitoreskaj lokoj: apud monto Cook, apud Rotorua kaj iom norde de Wellington. Ludantoj povas ĝui la tiean pejzaĝon, dum ili ludas.

La inventintoj invitis kelkajn profesiajn golfludantojn provi la novan sporton. Ili ĉiuj ĝuis ĝin kaj entuziasmis. Silver esperas, ke ĝi allogos diversajn homojn, ĉar la sportaranĝoj estas neformalaj, mankas reguloj pri specialaj vestoj. La ludo estas pensiga, kaj oni ludas ĝin en mirinde belaj ĉirkaŭaĵoj. Li atendas, ke ankaŭ turistoj volonte ludos golfhibridon.

D. E. ROGERS

Burton Silver kaj Hugh McCarroll [hju m’keril] atendas apud la golejo sian partneron Martyn Turner, kiu batos pilkon direkte al la golejo. (Fonto: gazeto Bay of Plenty Times)

Spirokapta historia fresko

La Biblio ne estas unu libro, ĝi estas biblioteko plurĝenra; sed la fiksado de tia sankta libraro ne estis unufoja por ĉiam kaj por ĉiuj: konfesioj diversaj rekonas kiel sanktajn, kolektojn diversajn, kaj la agnosko de tia tekstaro evoluis dum jarcentoj. La juda tradicio rekonas la tekstojn, kiujn fiksis kiel kanonon la hebreaj rabenoj en la unua jarcento p.K.; tiu tekstaro eksplicite ellasas la frukristanajn verkojn, ekzemple, la Novan Testamenton, kies akceptiĝo kaj famiĝo riskis iel perdigi la ortodoksecon de la origina hebrea religio. Sed ankaŭ el la Malnova ne ĉiuj verkoj estis konsiderataj en la “unua kanono”, kiu ampleksas nur la Toraon, la Profetajn Librojn kaj la Skribojn; aliaj, akceptitaj de la kontraŭreformacia katolika eklezio longe poste, dum la Trenta Koncilio (1546), estas konataj sub la nomo de Duakanonaj libroj. En ili troviĝas epizodoj, kiuj influis la okcidentan kulturon kaj inspiris okcidentajn artistojn, kiel tiu pri Suzana insidata ĉe la bano de du maljunuloj, aŭ tiu pri Judit senkapiganta Holofernes-on. La akcepto aŭ ne de iuj tekstoj kompreneble donas malsaman interpreton de la vorto de Dio, kiu transdoniĝas tra la “Sanktaj Libroj”: ekzemple la resurekto de ĉiuj justuloj, aŭ la purgatorio kun nur dumtempa puno, temoj kutime supozataj kiel aperantaj nur en la Nova Testamento, troviĝas jam en la libro de Makabeoj; kaj akcepti aŭ ne, ke vivantoj povas pledi por mortintoj por mallongigi ilian suferon, donas tute alispecan teologian aspekton al la koncepto pri peko kaj puno.

Ĉar Zamenhof sekvis la ortodoksan judan tradicion, li rekonis kiel bibliajn nur la librojn de la “unua kanono”, kaj do en lia traduko de la “La Sankta Biblio”, oficiale akceptita nur en 1926 dum la UK en Edinburgo, mankas la libroj celebrataj de aliaj tradicioj, inkluzive de la tuta Nova Testamento kaj de la duakanonaj. Akademiano Gerrit Berveling tradukis kaj la kvar evangeliojn (la tradukoj aperis en Fonto en 1992), kaj la duakanonajn librojn, el kiuj en ĉi tiu unua volumo aperas Tobit, Judit, Ester kaj la du unuaj libroj de Makabeoj.

La traduko de Berveling estas jam konata tra kompakta disko aperinta en 1997, kaj ĝi aperos ankaŭ, apud la zamenhofa traduko, ĉe la Brita kaj alilanda Biblia Societo. Sed tie mankas la tuta kritika aparato trovebla en la nuna eldono: sintezaj, sed plene klaraj enkondukoj al la diversaj libroj, klarigoj pri la originalaj tekstoj, pri la formiĝo kaj fiksiĝo de la “kanonoj”, historiaj kaj geografiaj notoj. La Biblio estas verko, kies kompreno engaĝas plene la menson kaj la kulturon de leganto, kaj la preparo al la legado fare de Berveling estas ekstreme utila. La nunan libron krome plivalorigas pluraj gravuraĵoj de la franca artisto Gustave Doré, kiu ilustris multajn ĉefverkojn, inkluzive la Dian Komedion de Dante Alighieri (kies dua kantiko, Purgatorio, freŝe aperis ĝuste ĉe Fonto) kaj kiu postlasis pli ol 10000 desegnojn.

Ĉe tia grandiozaĵo, verkita en diversaj periodoj, jam la difino de aŭtentike originala teksto estas problemo; krome, la lingvaĵo estas defia por tradukisto. La nun ekzistantaj tekstoj de la duakanonaj libroj estas en la greka, kvankam de kelkaj ekzistis pli fruaj versioj en la hebrea aŭ aramea, pri kio atestas iuj papirusoj. Berveling, fakulo kaj instruisto pri klasikaj lingvoj, referencas al la versio de la Septuaginto, la plej aŭtoritata; sed ofte li profitas de aliaj versioj kaj tradukoj. Lia laboro estis kolosa, kaj li elturniĝis majstre; rezulte, lia lingvaĵo estas simpla, kun tuj kompreneblaj disigitaj propozicioj, sed li tenas la solenecon, kiam tio spegulas la originalon. La historioj rakontataj en la diversaj bibliaj libroj, kvankam ne ĉiam kongruaj inter si, tamen donas spirokaptan historian freskon pri la vivo de la hebrea popolo kaj precipe pri ĝiaj bataloj kontraŭ la najbaroj, bataloj subtenataj de la senŝancela konvinko esti la popolo elektita de Dio. Kiu konas aliajn librojn el la Biblio, ne miros pri la krueleco de la militoj kaj pri la amasaj buĉadoj, kalkulataj je pluraj dekmiloj da homoj. La juda Dio helpas sian popolon, sed liaj agoj montras ja ne pardonemon, sed la juston de severaj kondamnoj; necesos la veno de Jesuo kaj lia elaĉetado de la pekoj de la mondo, por ke la homo, laŭ la kristana religio, havu esperon pri paradizo.

Carlo MINNAJA

La Duakanonaj Libroj. Vol. 1. Eld. Fonto, Chapecó, 2001. 264 paĝoj. Prezo ĉe FEL: ankoraŭ ne konata.

OPINIO

Samseksemo, diskriminacio kaj homaj rajtoj

Tra la jaroj, jam plurfoje mi ricevis leterojn el diversaj landoj, ankaŭ de legantoj de MONATO, ofte de homoj komplete nekonataj al mi, kiuj ie / iam legis teksteton mian koncerne respektadon de samseksemaj homoj. Foje temas pri poemeto mia, pri artikoleto, pri prediko aŭ tradukaĵo.

Regule oni komencas tian leteron, menciante certan miron, ke mi — estante pastoro protestanta — povas defendi tian vivoformon. Ŝajne oni atendas de pastoroj, ke ili senescepte vivas kaj pensas laŭ stilo ege malnovmoda, konservativa aŭ eĉ reakcia. Nu, tia certe mi nek estas, nek volas esti.

Profunda mistero

Laŭ mia kompreno pri la kristana mesaĝo — tio, kion mi lernis persone de Jesuo Mesio — estas malhumane kondamni iun ajn homon simple pro tio, kio li aŭ ŝi estas. Ni homoj nek fabrikis nek inventis nin mem, sed ni ĉiuj estas kreitaj de Dio — la profunda mistero malantaŭ ĉio ekzistanta: nomu kiel vi volas! Kaj kiel kreitaĵoj ni estas prezentataj, ĉiuj senescepte, unu al la alia kiel kunhomoj sur tiu ĉi nia komuna “kosmoŝipo” tero.

Do, tute principe — kaj por mi persone tio estas unu el la bazaj aferoj de mia fido je Dio — neniu homo el si mem, kvazaŭ herede, aŭtomate, denaske, ktp estas pli valora ol alia homo. Jen la homaj rajtoj en nuksoŝelo! Kiel afero de la fido!

Sed, foje oni plu miras, kial tiel obstine vi ĉiam denove tuŝas tiun temon? Intertempe vi ja jam montris vin avangardisma! Se temus nur pri mia persona imago-bildo, mi certe delonge jam silentus pri ĝi. Sed temas pri milionoj da homoj tra la mondo, al kiuj oni ne lasas normalan por ili vivmanieron — simple kun partnero amata, se dezirate.

Kalejdoskopo

Ankaŭ politike la temo “homaj rajtoj” fariĝas ĉiam pli grava. Estas tuta vico da ŝtatoj, kiuj strebas aliĝi al Eŭropa Unio, precipe el la eŭropa landaro eks-komunisma. Kaj ĝuste ĉe tiaj intertraktadoj grave rolas la demando pri homaj rajtoj: kiel ili kondutas precipe al siaj malplimultoj. Kaj da tiaj malplimultoj ekzistas tuta kalejdoskopo: naciaj / etnaj (hungaroj en Rumanio; albanoj, serboj, kroatoj kaj multaj aliaj en plej diversaj partoj de la eksa Jugoslavio; rusoj en Estonio, ktp; judoj en multe da landoj; kaj kion pri la ciganoj de la Roma- kaj Sinti-popoloj?), religiaj malplimultoj (ortodoksianoj, romkatolikoj kaj islamanoj ree en eksa Jugoslavio; protestantoj en Greklando; kaj kion pri la preskaŭ-ŝtateco de ortodoksio en Ruslando?), kaj do ankaŭ — sed ĉie — la samseksemaj homoj.

Ĉi tie mi ne menciis alian temon, kiun plurfoje mi tuŝis: la pozicion de la virinoj, ne nur socie sed eĉ pli religie. Eble pri tio foje mi verkos; ankaŭ tiuterene ja multo ŝanĝendas. Tiel longe, dum ni homoj ankoraŭ ne respektas niajn kunhomojn kiel homojn — simple pro la nura fakto, ke ili ekzistas — nia mondo riskas ne multe adoltiĝi.

Gerrit BERVELING

HUNGARIO

Survoje al EU

Abrupte oni komencis konstrui novajn ŝoseojn en Hungario. En la lastaj tri jaroj estis konstruita ne unu kilometro da ŝoseo, malgraŭ antaŭelektaj promesoj de la registaro. Venontjare okazos novaj elektoj, do estas tempo lasta por plenumi la promesojn.

Komence estas konstruataj du gravaj pontoj trans Danubo. La unua situas en la sudo, la dua en Esztergom [éstergom], kie la ponto estas detruita dum la dua mondomilito. Tiu ĉi nova ponto fariĝos trapasejo inter Hungario kaj Slovakio: pro tio ĝi estas komune konstruata. Interese estas, ke entreprenas la laboron hungaraj firmaoj. La ĉefministro, Viktor Orbán, rifuzante pruntojn de la Internacia Mona Fonduso, diris, ke transnaciaj kompanioj foje tro multekoste laboras.

Dupartiismo

Kritikis eksterlandanoj ne nur la hungarecon de la ŝoseo-konstruado. Oni atentigis pri la sorto de ciganoj kaj pri la fakto, ke en la ŝtata televido apenaŭ aperas la opozicio. Malgraŭ tio, Hungario atingis rimarkindajn sukcesojn dum aliĝaj pritraktadoj al Eŭropa Unio (EU). La industria produktado kaj la valoro de la forinto daŭre kreskas, kaj oni esperas eniri EU-on en 2004.

En la parlamento satelitaj partioj nuliĝis, tiel ke restas unusola rivalo de la registaro: la socialistoj. Krome menciindas la dekstrema partio MIEP. Orbán senĝene akceptas voĉojn de MIEP: kritikinte la dekstremulon Haider en Aŭstrio, EU ne kuraĝas kritiki la kabineton de Silvio Berlusconi [silvjo berluskoni] en Italio, kaj do Orbán sentas sin sufiĉe imuna kontraŭ EU-kritiko. Do Hungario preferas proksimajn kaj dekstremajn Aŭstrion kaj Italion ol pli forajn, iom maldekstremajn Germanion, Francion kaj Brition.

Karlo JUHÁSZ

LA ŜETLANDA

Malaperanta lingva heredaĵo

Unu el la pli ĝojigaj aspektoj de la disvolviĝantaj rilatoj inter la landoj de Eŭropo estas revekiĝanta konscio pri la kultura kaj lingva riĉeco de la popoloj de tiu kontinento. Samtempe, tamen, oni konstatas la malĝojan fakton, ke granda parto de tiu trezoro estas severe endanĝeriĝinta, precipe kiam temas pri lingvoj, kiuj nun estas minoritataj, kvankam kelkaj iam estis idiomoj de plimultoj.

Dum diversaj kongresoj de esperantistoj, tiuj havis okazon partopreni enkondukajn kursetojn pri tiaj minoritataj lingvoj.

Por entuziasmuloj pri la lingvoj de la homaro, regionaj idiomoj kaj dialektoj ofte estas pli interesaj, pro tio, ke ili estas malpli konataj ol la nacilingvoj instruataj en la lernejoj aŭ aŭdataj en kinejoj kaj radisendaĵoj, do pli freŝaj kaj unikaj. Tiel, en Prago, en la jaro 1996, mi ĉeestis prelegon de John Wells pri la kimra lingvo; en 1998, en Montpeliero, mi partoprenis kurseton pri la bela langvedoka, kaj ankaŭ aŭskultis prelegon pri la berbera lingvo de norda Afriko. Dum berlina kongreso, en 1999, mi ĉeestis kurseton pri la soraba, slava lingvo parolata de malplimulto en orienta Germanio.

Ŝetlanda insulo

En la sesdekaj jaroj, mi loĝis dumtempe kun mia familio, sur eta insulo nomata Fair Isle (Frisle [frajl] en la insula dialekto), kiu estas parto de la ŝetlanda insularo. Tiam, ĉiu ŝetlandano, ĉu juna, ĉu maljuna, parolis la ŝetlandan. Mi rememoras, ke iam mi devis viziti la oficejon de la ŝetlanda regiona fako pri edukado, kaj dum atendo mi aŭskultis la vicĉefon de la instanco parolantan telefone. Kvankam je mia eniro, li alparolis min en normala angla, ĉe la telefono li uzis la ŝetlandan. Al anglalingvanoj, ĝi sonas iom maledukita aŭ infaneca ĉar, ekzemple, oni uzas singularan formon de la verbo esti kun plurala substantivo aŭ pronomo. Parolante la anglan, edukita plenkreskulo ne faras tion, kio estas rigardata kiel gramatika eraro.

La normigita angla aplikas laŭ la diversaj personaj pronomoj, malsamajn finaĵojn al la verbo, tiele: I am, (thou art), he is, you are, ktp. (Komparu la esperantan verbon: “mi estas, vi estas, li estas ...” kaj la modernan norvegan: jeg er, du er, han er ...) Plie, la ŝetlandanoj ne uzas la “lispan” sonon th, kvankam ĝi ekzistis en la antikva ŝetlanda, kiel ankoraŭ en la moderna islanda. Do, ekzemple, anstataŭ la angla: Are you in the church? (“Ĉu vi estas en la preĝejo?”), ili diras, Is du in da kirk? Plie, la ŝetlanda prononcmaniero estas tute ne angla, sed skandinava, do apenaŭ, aŭ tute ne, komprenata de angloj. Aliflanke, post iom da tempo, skotoj alkutimiĝas al la ŝetlanda, ĉar la plimulto de la aktuala vortaro estas komuna al malaltejaj skotaj dialektoj, kaj ne malmulte da vortoj (kvankam ne la samaj kiel en la skota) estas uzataj en la gaela (kelta) lingvo. La lastaj estas precipe maraj kaj ŝipaj terminoj, dum la skotdevenaj estas pli teraj kaj hejmaj. Faŭna terminaro inkludas diversajn skandinavajn vortojn nekonatajn en la angla lingvo aŭ en la skotaj dialektoj.

En la pasinta jarcento, feroa fakulo, Jakob Jakobsen trovis pli ol 10 000 skandinavajn vortojn ekzistantajn ankoraŭ en la ŝetlanda. Malmultaj el tiu listo nun estas uzataj aŭ komprenataj de ŝetlandanoj. Tamen, la insulanoj rigardas sian idiomon kiel skandinavan, ne skotan lingvon. Ĉu oni nomu ĝin “lingvo” aŭ “dialekto” estas subjektiva kaj seninteresa afero.

La fonetika gamo de la ŝetlanda estas sufiĉe vasta. Ĝi enhavas almenaŭ 12 malsamajn vokalajn sonojn, kompare kun la ĉeflandaj skotaj dialektoj, el kiuj kelkaj havas nur 9. Tiuj sonoj estas tute malsimilaj al la anglaj.

Specimeno: Poemo de Jamieson

Sube, troviĝas specimeno de la aktuala ŝetlanda: poemo de insulana verkisto Robert Alan Jamieson [ĝejmison]. (Malkiel la plimulto da poetoj de la 20a jarcento, kiuj imitas anglan aŭ skotan skribmanieron, Jamieson literumas kelkajn vortojn laŭ skandinava sistemo: li uzas, ekzemple, la ligaturon æ. Tia skandinava literumado estas tendenco inter modernaj ŝetlandaj aŭtoroj, sed ili ne interkonsentas pri uzendaj skandinavaj literoj. Iuj preferas norvegajn/danajn literojn, ekzemple strekita o (ø), dum aliaj uzas svedan/islandan ö. Jen la menciitaj versaĵoj de Jamieson, kun traduko en Esperanton:

At Da Eela (Ĉe la Fiŝkaptejo)

Æ fyn nyght Lyn fyshin Wie sum oda aald men, Lissnin t’stoaries As sjærp as da sie ær A hjook slips his grip, Kuts trow wiet skjin, Tærs his toom opin An he fiels da saat byt. Haalt fae da depts, piltiks¹ sprikkil, glissin, Glæpin fir waatir, Gills flaapin, die. Blød fæ da hjook merk Drips ida oshin — Glæmin broon sie lævs o tang Swiem firnest da grien spaars in a kaald wiet wirld As da lyns wind oot.

Esperante: Iun belan nokton fiŝante fadene kun iuj el la maljunuloj aŭskultante rakontojn tiel akrajn kiel la maraero fiŝhoko glitas el lia pojno tranĉas malsekan haŭton ŝiras lian dikfingron kaj li sentas la salan mordon trenitaj el la profundaĵoj merlangoj² glime fajreras spasme baraktas, serĉante akvon branke batante, mortas. Sango el la fiŝhoka vundo gutas en la oceanon — Brile brunaj fukaj marfolioj naĝas preter la tabuloj en malvarma malseka mondo Dum la fiŝfadenoj elvolviĝas.

Malgraŭ la kvazaŭa skandinavigo de la skribmaniero, la vortaro de tiu poemo estas pli skota ol skandinava. Kvankam la ŝetlandanoj tradicie rifuzas rekoni, ke ilia insularo estas parto de Skotlando, kaj rigardas sin kiel skandinavdevenaj britoj, la ŝetlanda ne plu enhavas multe da la originala nordana vortaro. Tamen, tio estas relative moderna ŝanĝiĝo.

Ĝis almenaŭ la 19a jarcento, la ŝetlanda nomiĝis Norn kaj estis tute skandinava lingvo. Iom post iom, skotaj kaj skotanglaj vortoj anstataŭis la skandinavajn, kaj tiu transformiĝo hodiaŭ daŭras.

Folklora versaĵo

Troviĝas en la ŝetlanda folkloro, mallonga versaĵo (eble 19-jarcenta) en kiu iu patrino el insulo Unst (norda Ŝetlando) fieras pri tio, ke ŝia filo lernas la skotan aŭ skotanglan, tiam rigardatan kiel “korekta” lingvaĵo. En sia norna lingvo, ŝi fanfaronas:

De var a gue ti (= Ĝi estis bona tempo) when son min guid to Kadanes: (= kiam mia filo iris al Caithness³ han kan caa rossa “mare” (= li povas nomi ĉevalinon “mare”) han kan caa bygg(e) “bere” (= li povas nomi hordeon “bere”) han kan caa eld “fire” (= li povas nomi fajron “fire”) han kan caa klovandi “taings” (= li povas nomi karboprenilon “taings”).

Oni konstatas, tamen, ke en ĉi tiu fragmento, la Norn de la patrino jam estis en tiu epoko, forte influita de la skotangla. Ŝi uzas a anstataŭ skandinavan en; gue anstataŭ god; to anstataŭ til; when anstataŭ hven; guid anstataŭ gikk; kaj caa anstataŭ kalla. Fakte, a, when kaj to estas ne skotaj sed anglaj vortoj. La skotaj ekvivalentoj estas, respektive, ane [ejn] whan (aŭ fan), kaj til, kiuj estas pli proksimaj al la skandinavaj vortoj.

Sorto de nordaj lingvoj

Simile, gepatroj en Ŝetlando nun spertas, ke iliaj gefiloj pli ofte parolas la anglan. Geavoj plendas, ke la genepoj ne bone komprenas ilin kiam ili parolas ŝetlande. Ĉiam, kiam mi estis en Lerwick, la ĉefurbo de Ŝetlando, la ŝetlanda estis la ĉiutaga lingvo de ĉiuj, kvankam ili kapablis pli bone paroli la normigitan anglan ol multe da angloj. (Kompreneble, ili parolis la anglan kun tuj rekonebla ŝetlanda prononco, sed kapablis klare prononci la neŝetlandan sonon th, kiu ja ekzistis en la antikva Norn, sed ne en la moderna ŝetlanda. En la islanda lingvo, kiu apenaŭ ŝanĝiĝis ekde la tempo de la eddoj kaj sagaoj, tiu sono estas reprezentata per ð. La sono de la ŝetlanda estas mole agrabla. Ĝi havas nek la tonsistemon nek la kantan intonacion de la modernaj norvega kaj sveda lingvoj.

Norn jam efektive mortis, kvankam restaĵoj restas en la ŝetlanda. Mi demandas min, ĉu tio estos la sorto ankaŭ de la aliaj skandinavaj lingvoj. Maljuna islanda esperantisto iufoje diris al mi, ke verŝajne liaj samlandanoj parolos en estonteco ne la islandan sed la anglan.

La glora bengala verkisto Rabindranath Tagore deziris, ke ĉiu nacio portu siajn spiritajn varojn en la merkaton de la mondo por riĉigi ĝin. Tiuj spiritaj varoj inkludas niajn lingvajn trezorojn. Mi timas, ke ni perdos ilin ...

Garbhan MACAOIDH

1. Artikoloj pri la ŝetlanda kaj poemoj en literatura revuo Lallans, n-ro 58, Ware (Printempo) 2001. Scots Leid Associe (Skota Lingva Asocio), A.K. Bell Library, York Place, Perth PH2 8AP, Skotlando. Tiu revuo enhavas liston de verkoj en angla lingvo pri la ŝetlanda kaj la norna.

2. Ŝetlanda nomo de juna fiŝo de specio “nigra merlango” (fakte, pli verdkolora ol nigra).

3. Caithness [kejtnes]: plej norda graflando sur la skota ĉeftero.

Dek du disĉiploj

FEL anoncis (MONATO, 2001/6, p. 23) ke ĝi interŝanĝos al eŭroj la monon de dek unu landoj. Ŝajne oni forgesis ke samtempe kun tiuj dek unu, ankaŭ Grekio transiros al eŭro.

André RUYSSCHAERT, Luksemburgo

Militaj krimoj aŭ politika oportunismo?

Mi legis la du reagojn (MONATO, 2001/ 6, p. 4) kontraŭ mia kontribuaĵo “Ĉu vere burleskaĵo?” en la aprila numero. Videblas miskompreno de historiaj faktoj. Por la japanaj soldatoj dum la dua mondmilito instaliĝis bordeloj. Ili instaliĝis por preventi perfortaĵojn fare de soldatoj kontraŭ ordinaraj virinoj. La prostituitinoj (ianfu = konsolantinoj) estis krom japaninoj ankaŭ koreaninoj kaj tajvananinoj (ambaŭ siatempe japanaj civitanoj) kaj aliaj. Kvankam nuntempe pro laŭta apelaciado pri homaj rajtoj tiu afero ne plu indulgeblus, siatempe ĝi konsideratis neeksterordinara.

Kompatindas la prostituitinoj forvenditaj de siaj gepatroj al prostituistoj pro malriĉeco kaj postenigitaj en militaj bordeloj. Klaras, tamen, ke ne temas pri perforta kuntreno fare de la armeo. Ili ricevis pagon por sia “servo”, kaj ankaŭ okazis regulaj fizikaj ekzamenoj. “Armeo kaj sekso” aferas universale. Similaj militaj institucioj troviĝis en nazia Germanio. Vaste konsciatas teruraĵoj de sovetiaj soldatoj sen tiaj ejoj kontraŭ germaninoj en orienta Germanio tuj post la fino de la dua mondmilito. Tiusence la ekzisto de militaj bordeloj estis neevitebla malbono.

La bordeloj de la Japana Imperia Armeo estis konataj de iuj homoj kiel nejusta afero koncernanta armeon dum longa tempo post la fino de la milito. Neniam, tamen, leviĝis voĉoj akuzantaj kaj kondamnantaj tiun aferon. Ĉirkaŭ 1990 komencis japanaj maldekstruloj gvati tiujn bordelojn por eskapi de malapero el la politika areno dum disfalinta socialismo. Ili ne povis aserti suverenecon de sia ideologio kaj devis sin direkti al la kondamnado de la pasinteco de sia propra lando. Do, ili komencis serĉadi eks-prostituitinojn en Koreio kaj aliaj landoj, kaj urĝis al ili akuzi prie la japanan registaron por pardonpeto kaj kompenso.

Plue, ili apelaciis al amaskomunikiloj fikciante la imagon de “japana registaro rifuzanta pardonpeti kaj kompensi al militaj prostituitinoj”. Japanaj amaskomunikiloj prie informadis eksterlandanojn kaj ilin persvadis per imago de “japana registaro apatia al konsolantinoj”. Dum la lastaj jaroj, tamen, en Japanio oni esploradis tiurilate, kaj evidentiĝis multaj fikcioj pri la afero. Nuntempe malmultas japanaj akuzantoj pri la afero escepte de iuj maldekstruloj. Eksterlande tamen, ankoraŭ vivas la “mito de ianfu”. Tio konstateblas el la du leteroj de eŭropanoj en la junia numero de MONATO.

Laste mi volas atentigi la legantojn pri tio, ke la “internacia tribunalo de virinoj pri militkrimoj” estas ne aŭtentika sed pseŭda tribunalo.

IGARASI Takeo, Japanio

Ne senmakule blanka

Ĉu mi rajtas atentigi pri erareto en la artikolo pri proverboj (MONATO, 2001/ 6, p. 19)? La germana por “griza barbo saĝon ne atestas” estas ein weisser Bart zeugt nicht für Weisheit (kaj ne zügt). En Svislando oni ne uzas la literon ß, kiu en Germanio kaj Aŭstrio anstataŭas la duoblan s post longaj vokaloj kaj diftongoj.

Frieder WEIGOLD, Germanio

Dona, dona, dona ...

La letero “Holokaŭsto” (MONATO, 2001/5, p. 4) memorigas al mi la tre iamajn tempojn, kiam iuj popoloj ĝoje prezentis al siaj misdioj la sangajn homoferojn, en kiuj pereis multaj junuloj kaj junulinoj ... La moroj de la mondo evoluis, kaj bestoj anstataŭis la gejunulojn. Sed ĉie kaj ĉiam la plej grandaj oferoj restas la plej sanktaj. Sendube la malnova dio Mamono reviviĝas kaj estas nuntempe pli kaj pli adorata. Ŝajnas ke tiu misdio estas pli postulema ol la aliaj, ĉar fanatikuloj bruloferas por li tiom da sanaj bestoj. Laŭ sia difino, “oferi” signifas “fordoni ion valoran, por akiri ion alian, kion oni rigardas kiel pli valoran” (PIV). Ĉi-okaze, temas pri mono, kompreneble ...

Se la EU-ordonoj estis tiel kruelaj por la brutaro, oni povus pensi ke ili estas multe pli mildaj por la kokinoj ovellasemaj. Efektive, EU-direktivo deklaras ke ĉiuj dombestoj rajtas havi konvenan loĝejon, sanan nutraĵon kaj taŭgan zorgadon, kiujn necesigas iliaj naturaj bezonoj kaj specifa aktiveco ... Sekvas du ĉapitroj kun precizaj instrukcioj ... Sed la komforto de la kokinoj estas rekomendata nepre ĉar ili produktas ovojn, kaj validas do nur dum ili produktas ovojn. Poste ili finiĝos en kaserolo, kaj pri tio neniu ĉagreniĝos.

Fakte, ankaŭ tiu direktivo de EU, pli milda, similas al la unua, pli kruela. Ĝi celas akiri monon. La dombestoj estas sklavigitaj por ekskluziva servado al la homaro, kiu havas sur ili ĉiujn rajtojn. Neniam la kompatindaj dombestoj estos tute liberaj kaj feliĉaj kiel birdo aera.

Jean BERTRAND, Francio

Ŝanĝiĝanta aspekto de kristanismo

Depost la mezo de l’ 20a jarcento, ĉiam pli eksplode kreskas novastilaj kristanaj eklezioj, kiujn karakterizas ne tiom la tradiciaj pri- aŭ kontraŭ-dogmaj aŭ priliturgiaj harfendaĵoj de la pasinteco, kiom elkora travivo de la fido, gajeca liturgio, kantado plenpulma kaj ĝoja, konfido je la ĉionpardonema dio. Ĉefas inter ili evangelikaloj kaj pentekostanoj. Antaŭ nelonge mi trovis kelkajn nombrojn kiuj — kvankam ne tute ekzakte pruveblaj — bone ilustras tiun kreskon de la pli novaj kristanaj movadoj. Kristanismo en la mondo laŭ tiuj nombroj nuntempe kalkulus pli ol du miliardojn da homoj: 1 056 920 000 romkatolikoj; 215 129 000 ortodoksuloj (grekaj, rusaj k.a.); 342 035 000 tradiciaj protestantoj (luteranoj, kalvinanoj k.a.); 79 650 000 anglikanoj; 6 688 000 prakatolikoj; 647 810 000 evangelikaloj; 523 767 000 pentekostanoj.

Gerrit BERVELING

ALBANIO

Amasa elmigrado

La grandaj politikaj kaj ekonomiaj ŝanĝiĝoj en la landoj de orienta Eŭropo estas karakterizitaj i.a. de amasa elmigrado. Tiu fenomeno ricevis bibliajn dimensiojn en malgranda sed ekstreme malriĉa kaj antaŭe subpremita Albanio.

Vladimir Misja, profesoro pri ekonomiko de la Universitato de Tirana kaj de la Instituto por Mildigo de Malriĉeco, estas pristudinta tiun fenomenon. Jen resumo de liaj konstatoj.

Elmigrado kaj enlanda labormerkato

La amasa, nekontrolita migrado el Albanio al Italio, Grekio kaj aliaj landoj influis notinde la senlaborecon enlande. En la jaro 1998, kompare al la jaro 1990, la senlaboreco malpliiĝis je 57,7 % (85 000 personoj), dum la nombro de loĝantoj je laborkapabla aĝo kaj la nombro de dungitoj dum tiu periodo respektive falis je 0,5 % (9000 personoj) kaj 24,1 % (344 000 personoj). Sen elmigrado la senlaboreco atingus tre altajn nivelojn, proksimume 500 000 personojn.

Stabiliga faktoro

La valuto sendita de elmigrintoj variis de 107 milionoj da usonaj dolaroj (USD) en la jaro 1991 ĝis 500 milionoj da USD en la jaro 1998. Tio egalas al kvinono de la nacia produkto en Albanio. Ĝi superis dufoje la eksportajn enspezojn kaj pli ol kvarfoje la rektajn investaĵojn enlandajn.

Estas menciinde, ke la ŝtata buĝeto proksimume egalas al la mono sendita de elmigrintoj (550-650 milionoj da USD jare). Dum la periodo 1993-1997 la monsendaĵoj de elmigrintoj reprezentis ĉ. 73,5 % de la deficito de ekstera komerco de Albanio kaj estis la ĉefa regulilo por la pagobilanco. La sumoj senditaj de elmigrintoj en Albanion ege superas, je persono, tiujn senditajn en Jugoslavion, Turkion aŭ Grekion.

Familioj, kiuj havas membrojn laborantajn eksterlande, certigas al si enspezojn 2,5-oble pli altajn ol la ceteraj. Laŭ enketado farita antaŭ nelonge, 27 % de ĉiuj aĉetoj en la familio estiĝis per la mono ricevita de elmigrintoj. Kompreneble, tiu mono estis same faktoro por plimildigi la malriĉecon enlande.

Ankaŭ la investoj rilatas al la mono ricevita de elmigrintoj. Tiel, en la ĝenerala strukturo de la monfontoj por financado de malgrandaj kaj grandaj entreprenoj, ĝi konsistigas ĉ. 17,5 %. Laŭ studoj faritaj en kelkaj landoj, 1 USD da investoj el la mono de elmigrintoj certigas plialtiĝon de la ĝenerala socia produkto je 2,3 USD. Tio ankaŭ validas en Albanio.

Elmigrado influis la bankan sistemon, plialtiginte notinde la mondeponojn. Laŭ enketado, du trionoj de albanaj elmigrintoj intencas investi sian monon en sia devenlando, dum la cetero deponas la monon en la akceptolando.

Mankas taŭga politiko

En Albanio estas Ministrejo pri Laboro kaj Elmigrado, kiu dekomence deklaris, ke ĝi ellaboros mallongtempan kaj longtempan migradpolitikon. Estas fondita ankaŭ Nacia Komitato por Loĝantaro, kiu celas politikon demografian, konforme al aktualaj ŝanĝiĝoj enlande.

La najbaraj ŝtatoj Grekio kaj Italio, kiujn trafis plejmulte la amasa albana elmigrado (oni taksas je 500 000 la nombron de albanaj elmigrintoj en Grekio kaj je 200 000 en Italio), ankoraŭ ne estas ellaborintaj taŭgan politikon.

Italio traktas la aferon je aspekto polica. Komence ĝi instalis policajn fortojn en sia sudo, poste apud la albana marbordo, kaj laste en la albana teritorio.

Grekio, laŭ la oficialaj donitaĵoj, de 1991 ĝis 1996 forpelis en Albanion 1 147 000 elmigrintojn (kiuj multfoje kaŝe reeniras Grekion...) pere de siaj policaj fortoj, danke al operacio je koda nomo “balailo” (kiu aktiviĝas kiam la rilatoj inter ambaŭ landoj malboniĝas). La operacio “balailo” servas ankaŭ kiel reguliga tampono por la greka ekonomio.

La formoj de integriĝo

Estas du ĉefaj integrigaj politikoj: asimilada (nuligo de diferencoj kulturaj kaj lingvaj inter enlandanoj kaj enmigrintoj, konservante nur simbolecan etnecon), kaj plurkultureca (ebligante al elmigrintoj plukonservi siajn lingvon, kulturon kaj tradiciojn).

Grekio elstaras per la politiko asimila. Tio pruviĝas ne nur de diskriminaciado de albanoj rilate la dungadon kaj pagadon, sed ankaŭ la klerigadon kaj socian agadon de enmigrintoj. Italio kaj aliaj landoj estas pli humanaj tiurilate: leĝigado de la restado, familia kuniĝado, dungado laŭfaka kaj longtempa, helpo por klerigado kaj sanprotektado, ktp.

El enketado farita en Grekio rezultas, ke la infanoj 10- ĝis 15-jaraj parolas ankoraŭ sufiĉe bone (sed ne flue) la albanan. 25 % jam estas forgesintaj skribi kaj legi (temas pri tiuj infanoj enirintaj frue en grekajn lernejojn). El la aĝo-grupo 20- ĝis 30-jara, ĉirkaŭ 30 % estas jam forgesintaj multajn vortojn kaj ne povas konversacii facile.

La albanaj elmigrintoj kutime ne havis la necesajn sciojn pri la lando akceptonta ilin. 87 % de la elmigrintoj konis malbone aŭ parte la akceptontan landon. Menciindas, ke albanoj pli bone konis Italion danke al televido.

Familioj kaj elmigrado

Enketado farita en la itala urbo Bari inter elmigrintoj el la jaro 1991 montras, ke 75 % el ili estis jam dungitaj en sia hejmlando, sed ke la enspezoj tie estis malbonaj (tiel respondis 68 % el la enketitoj). Do ili elmigris por ricevi pli altan salajron (29 %), por monhelpi al familio restinta en hejmlando (28,4 %), por ekĝui pli bonajn vivkondiĉojn (16,4 %), pro pli bona instrusistemo kaj klereceblecoj (6 %) kaj pro politikaj motivoj (3 %).

Negativaj aspektoj

La elmigrado kaŭzis malpliiĝon de familioj, ĉar multaj elmigris tutfamilie. Estas en sudo de la lando tutaj vilaĝoj, kie plurestas malmulte da familioj aŭ nur maljunuloj. Pro tio, ofte la agroj restis nekultivitaj kaj la rikoltoj nekolektitaj, ĉar la laborfortoj estis bezonataj en la akceptolando.

Kompreneble, Albanio perdas sian plej bonan laborkapablan forton, kiu estas tre utila por la akceptolandoj. Por la ekonomio de Grekio, lastan jardekon, albanaj elmigrintoj faktoris kiel levilo.

Bardhyl SELIMI

KOREKTO

La aŭtoro de la artikolo Geno de memmortigo trovita en la junia numero de Monato ĝustanome estas Peng Jianjun (ne Juan). Pardonon pro mia malatento.

OH

POLLANDO

Krakovaj signaloj

Ĉi-jare en Krakovo estis fondita nova Esperanto-Teatro “Areno”, kiun iniciatis kaj gvidas s-ino Jadwiga Gibczyńska — populara krakova aktorino, honora membro de UEA, ankaŭ konata kiel lanĉinto de la Esperanta Unuaktora Teatro (1964 j.). Ĉi tiun novan iniciaton kunhelpis s-ino Lidia Ligeza — krakova poetino kaj tradukistino. “Areno” trovis sian sidejon en la Krakova Urbocentra Kulturdomo.

“Areno”, la nomo de la nova teatro, signifas laŭsence la diversecon de kulturaj prezentadoj. Pere de esperantlingvaj teatraj monodramoj, literaturaj, muzikaj, plastikaj prezentadoj, oni diskonigas Esperanton inter krakovanoj.

La 5an de februaro 2001 okazis la inaŭguro de “Areno”. La inaŭguron markis la monodramo “Signaloj”. Ĝi estas eta fragmento el la fama dramo de Karol Wojtyła “Antaŭ la vendejo de juvelisto”. Temas pri la vendejo kun abundaj diversaj juvelaĵoj, inter kiuj ankaŭ haveblas oraj edziĝ-ringoj. La dramo rakontas pri la emocioj kaj suferoj de virino, kiu junaĝe perdis sian edzon, pereintan dum milito. Estis montrita forta kaj persista animo, kiu venkas ĉiujn barojn.

La rolon de Teresa majstre plenumis s-ino Gibczyńska, kiu ludis sugeste kaj realece. Ĉiuj povis senti sin ĉi-momente atestantoj de ĉi tiuj eventoj. Lerte aranĝita simpla scenografio prezentis surscene la modestan ĉambron de Teresa. Ĉiumomente klare videblis malnovaj domoj de la urbocentro. De la malnova turo aŭdiĝis sonoro de la 18-jarcenta horloĝo, kaj tuj poste aŭdiĝis la tipe krakova belsona trumpetsignalo de la apuda Preĝejo de Sankta Maria — vere mirinda koincido.

Ĉi tiu plene sukcesa inaŭgura spektaklo malfermis la sezonon de la kultura kaj poresperanta agado de la Teatro “Areno”.

Marian KOSTECKI

Delikata amo

“Ĉu ili estas amnoveloj” (MONATO, 2001/6, p. 20) sin demandas la recenzanto János Sárközi. Certe jes! Kiel avertas la tradukinto Grigori Arosev, ili disradias etoson “percepte-intuician”, sed la recenzanto perceptas nenion. Estus pli bone ne aperigi recenzon de iu, kiu konfesas, ke li “ne finlegus la libron, se li ne devintus skribi recenzon pri ĝi”. Eble li pli kompetentus en recenzo de spicita amor-afero. Mi ĉagreniĝas pensante pri la reago de la tradukintoj, kiuj elektis tiujn novelojn, kiuj elvokas delikatajn, subtilajn sentojn “lasante la korpon kovrita”.

Hélène FALK, Belgio

INTERNACIAJ RILATOJ

Prezidantoj premias

En la ĉefurbo de Slovenio, Ljubljana, okazis meze de junio la unua renkontiĝo de la prezidantoj de la du plej potencaj mondaj fortoj (laŭ armila senco): Usono kaj Rusio. Elektiĝinte, la usona prezidanto George Bush longe prokrastis renkontiĝon kun sia rusa malulo Vladimir Putin. Necesis unue decidi pri neŭtrala renkontejo: ambaŭ konsentis, ke bona loko estas Slovenio.

Kredeble ili volis tiel premii malgrandan Slovenion pro ĝia 10-jara modela vojo al demokratio. Nome en junio ĉi tiu lando festis la 10-jariĝon de la tago, kiam ĝi proklamis sian sendependecon. De tiu momento ĝi atingis gravajn ekonomiajn kaj politikajn sukcesojn.

La renkontiĝon sekvis 1100 ĵurnalistoj el la tuta mondo. La du prezidantoj traktis mondajn temojn kaj ĉefe interkonsentis pri lokoj kaj tempoj de du pliaj renkontiĝoj. La prezidantoj havis ankaŭ mallongajn interparolojn kun la gastigantoj, la prezidanto de Slovenia Respubliko Milan Kuchan kaj la registarprezidanto Janez Drnovšek.

Zlatko TIŠLJAR

JAPANIO

Hontinda vizito

La 15an de aŭgusto 1945 Japanio estis venkita en la dua mondomilito. Dum la milito 3,5 milionoj da japanoj mortis. Memore al tiu ĉi tago kaj al la mortintoj la registaro ĉiun jaron okazigas ceremonion. Samtage ministroj vizitas la ŝintoisman templon Yasukuni.

Ĉi-jare eĉ ĉefministro Koizumi deklaris, ke li vizitos la templon. Lia kialo tre simplas: “Mi estas tre kortuŝita, kiam mi imagas la mortintajn soldatojn, kiuj devis iri al batalkampo for de siaj familianoj. Kial oni tiel kritikas agon por estimi militfalintojn?” La deklaro reagigis diversmaniere japanojn kaj ankaŭ homojn en aliaj aziaj landoj.

Kio estas la ŝintoisma templo Yasukuni (ĝi signifas “sekurigi kaj trankviligi la regnon”)? La antaŭa formo de Yasukuni estis fondita en 1869 por respekti la falintojn, kiuj batalis por la imperiestro en la interna milito antaŭ la japana moderniĝo. En 1879 ĝi ekapartenis al la japana armeo, dum aliaj ŝintoismaj temploj apartenis al la ministrejo pri internaj aferoj.

Apoteozataj

Tiel ĝi ekzistis por puŝi la japanan popolon al milito. En la templo estis apoteozataj soldatoj kaj militservantoj, kiuj mortis por la imperiestro: civilaj mortintoj kiel viktimoj de atombomboj kaj aeratakoj estis ekskluditaj.

Post la mondomilito la japana konstitucio garantias liberon de la kredo. De tiam Yasukuni fariĝis privata religia sekto, sed dum la pasintaj 50 jaroj dekstremaj partioj ĉiam provas meti Yasukuni sub regado de la registaro kaj tiel oficialigi ĝin samkiel antaŭ la milito. La vizito de la ĉefministro al Yasukuni klare atencas la konstitucion, kiu apartigas politikon kaj religion kiel unu el ĝiaj principoj.

Alia problemo estas, ke en Yasukuni estis sekrete apoteozitaj gravaj militkrimuloj. Vizito de la ĉefministro signifos, ke li aŭ Japanio ne pardonpetas al aziaj landoj pri la japana militkrimo. Mortis en aziaj landoj 20 milionoj da homoj; falis “nur” 3,5 milionoj da japanoj. Simple kalkulite, unu japana soldato mortigis po preskaŭ 6 homojn. Se Koizumi vizitos Yasukuni sen pardonpeto al aziaj militmortintoj, tio estos granda insulto al aziaj popoloj kaj nepre kaŭzos grandan indignon.

HORI Jasuo

AŬSTRIO

Peza ĝojo

Naskiĝis la unua elefanto en Vieno — krome la unua en Eŭropo, kiu estiĝis per artefarita fekundigo. Ĉe bestoĝardeno Schönbrunn (esperante: Bela Puto) sen homa helpo naskis post 643-taga gravedeco la 16-jara elefantino Sabi sian viran idon Abu. La elefantido neniam vidos sian patron Tembo, kiu vivas en Colchester [kolĉeste], Anglio. Por tiu procedo oni devis prepari dum monatoj la patrinon. Kvankam Sabi estas trankvilema, ŝi devis elteni fremdajn homojn, timigajn aparatojn, foje ultrasonan ekzamenon kaj ripetite kontrolojn de sango kaj fekaĵo. Nepris tiel precizigi la tagon de la folikla maturiĝo. Tiam oni prenis la spermon de Tembo, malvarmigis ĝin al 4 gradoj, transportis ĝin al Vieno kaj uzis por fekundigo. Tiel oni procedis dum tri sinsekvaj tagoj.

Naskiĝinte, Abu pezis 110 kg: 20 kg malpli ol oni atendis. Tamen baldaŭ li pezis 181 kg kaj daŭre kreskas. Kvankam elefantido estas karulo de infanoj, necesas eduki lin. Plenkreska elefanto pezas 3000 ĝis 6000 kg. Eĉ juna elefanto, apoganta sin kontraŭ flegisto, povus mortigi sian homan amikon. Tial vartistoj foje batas elefantidojn por eviti danĝeron al homoj kaj al la bestoĝardenaj instalaĵoj.

WALTER KLAG

Obeeme sekvas Abu sian patrinon Sabi: sian patron tamen li neniam vidos.

AŬSTRIO

MuKva inaŭgurita!

Malfermiĝis en la aŭstria ĉefurbo la Viena Muzea Kvartalo — konata laŭ la germana mallongigo MuQua [mukva]. Ĝi situas iom ekster la centro de la urbo en barok-stila iama imperiestra ĉevalejo datumanta de la jaro 1725. Tie ekde 1921 troviĝis la Viena Internacia Foiro.

Jam 1987 estiĝis konkurso por alikonstrui la “Foiran Palacon” al muzearo. En 1991 translokiĝis la foiro en la orientan parton de Vieno. Laŭ la unua projekto aperis du turoj en la centra korto, kiuj tamen ne harmoniis kun la baroka fasado. La turojn oni aliplanis al du kuboformaj konstruaĵoj; la aliaj partoj de la palaco ĝenerale restis kiel antaŭ 300 jaroj.

En la somero de 2001 finfine inaŭguriĝis, parton post parto, MuQua. Oni priskribas ĝin kiel “unu el la dek plej grandaj kulturkompleksoj de la mondo, spektakla ligo inter historia kaj moderna arkitekturoj”. Fakte sur la seshektara areo troviĝas 20 muzeoj kaj eventejoj, inkl. de la novkonstruita Ludwig-muzeo pri Moderna Arto, kun nigra bazaltŝtona fasado, en kiu videblas artaĵoj el la posedaĵo de la germana industriisto P. Ludwig; la ankaŭ novkonstruita Leopold-muzeo, ĉefe kun pentraĵoj el la 20a jarcento sed enhavanta ankaŭ la plej grandan kolekton de bildoj de Egon Schiele [ŝile]; Viena Arthalo, por montri nuntempan arton; plus diversaj laŭtemaj ekspozicioj, teatro kaj muzeo por infanoj.

Informoj en diversaj lingvoj troveblas rete sub www.mqw.at (Muzea Kvartalo); www.mumok.at (Ludwig-muzeo); www.leopoldmuseum.at (Leopold-muzeo).

WALTER KLAG

Malantaŭ impona 18-jarcenta fasado troviĝas unu el la plej grandaj muzeo-kompleksoj de la mondo.

Enhavas la muzea kvartalo plurajn vizitindaĵojn: maldekstre la Arthalo, dekstre la Ludwig-muzeo.

LITOVIO

Porhoma homo

Iama sekretario de komunista partio kaj iama nacia prezidanto fariĝis ĉefministro de Litovio. Algirdas Brazauskas, 68-jaraĝa, ekestris en januaro unuiĝintan litovan socialdemokratan partion kaj en julio transprenis respondecon pri la 12a litova registaro.

Tiel finiĝis la koalicio inter Nova Unio kaj Liberala Unio, kiu kreiĝis pasintjare por kontraŭstari la socialdemokratojn. En la nuna parlamento la tiel nomata nova politiko havas 71 mandatojn el 141-persona parlamento. Kolapsis la antaŭa koalicio pro malkonsento inter la partneroj pri planata privatigo kaj pri la rolo de ŝtataj gas- kaj energio-kompanioj.

Frakcioj

Post la demisio de la liberala registaro parlamentaj frakcioj de Nova Unio, Socialdemokrata Koalicio, Kamparana Partio kaj Nova Demokrata Partio proponis al la prezidanto kandidatecon de Brazauskas por la ĉefministra posteno. La kandidatecon subtenis 84 parlamentanoj. Brazauskas mem, iama komunisto, promesis orientiĝi nek al oriento, nek al okcidento, sed al la ordinara homo en Litovio.

Samtempe li ĵuris daŭrigi la reformojn en Litovio kaj efike administri la landon. Opinio-sondaĵoj montras, ke Brazauskas estas unu el la plej popularaj homoj en la lando.

Laimius STRAŽNICKAS / pg

Estras la 12an registaron en Litovio eksa prezidanto Algirdas Brazauskas.

INTERNACIAJ RILATOJ

Tamen la koro ne malesperas ...

“Ne la sopirata tagiĝo,” kriis la ĉeftitolo de la tagĵurnalo The Times of India, kiam kolapsis en julio diskutoj inter Pakistano kaj Barato. Eĥante tiel verson el poemo urdua de Faiz Ahmed Faiz [fejz], la ĵurnalo spegulis la akran seniluziiĝon ne nur de la popoloj de la du landoj sed ankaŭ de ĉiuj, kiuj deziras finon de la malamo kaj perforto inter tiuj ĉi du najbaroj.

Ĉio bone aŭguris, kiam la prezidanto de Pakistano, Pervez Musharraf, alteriĝis en Nov-Delhio. Barataj ĉefministro Atal Behari Vajpayee [vaghpají] kaj prezidanto K. R. Narayanan [narajánan] varme akceptis la generalon, kiu lanĉis antaŭ du jaroj militon inter tiuj ĉi nukleaj potencoj. Musharraf vizitis la hejmon, kie li naskiĝis antaŭ la landa divido en 1947, kaj la estroj kunmanĝis en la helega lumo de amaskomunikiloj.

Amo kaj memoro

La diskutoj okazis en Agra, la urbo de la Taj Mahal [taĝ mahál], monumento al amo kaj memoro. La pakistana tagĵurnalo Dawn raportis, ke Vajpayee deklaris: “Ni kaptu tiun ĉi freŝan ŝancon por krei daŭran pacon kaj amikecon, kiuj nin evitas dum la pasintaj 54 jaroj.”

Tamen la amikan etoson mortigis memoro pri Kaŝmiro — regiono, pri kiu militis la du landoj tri fojojn ekde la sendependiĝo el Britio. Pakistano asertis, ke centre de la disputo staras la “statuso” de tiu ĉi norda subŝtato; por Barato, tamen, gravas la “situacio”. La du prezidantoj renkontiĝis ses fojojn en Agra sed finfine malsukcesis interkonsenti eĉ pri rutina fina komunikaĵo.

Sed poste la ministroj pri eksterlandaj aferoj de ambaŭ ŝtatoj pli pozitive taksis la pintan renkontiĝon, anoncante, ke Vajpayee iros jam ĉi-jare al Pakistano por daŭrigi la dialogon. Oni ripetu la vortojn de la poeto Faiz: “La koro ne malesperas, nur senpovas / Longas la nokto sufera, sed nur noktas”.

A.Giridhar RAO

La ekstrem-potenco

Kiom bele klara estis la situacio fine de l’ dua mondmilito! Ni havis kvin ŝtatojn, kiuj memdifine kaj laŭ karakterizo ĵurnalista estis tiel nomitaj grandpotencoj: Usono, Sovetio, Ĉinio, Britio kaj Francio. Baldaŭ tamen la Brita Imperio disfalis, Francio perdis siajn koloniojn, tiel ke ambaŭ ŝrumpis al ordinaraj potencoj, Ĉinio pro kultura revolucio de Maŭ Zedong ne plu ludis gravan rolon sur monda scenejo. Poste, dum la periodo de l’ malvarma milito restis du malamikaj grandpotencoj, Usono kaj Sovetio, kiuj per reciproka minacado garantiis pacon surtere.

Nenio sen Usono

Sed hodiaŭ? Post disfalo de l’ sovetia imperio kaj komunisma bloko, el eksaj grandpotencoj restis nur unu: Usono. Ruslando falis en kvazaŭagonion, baraktante kun ĉiuspecaj internaj problemoj, Ĉinio ja estas grandega, sed havas similajn internajn problemojn. Laŭ aliaj, precipe ekonomiaj kriterioj nun Japanio kaj Eŭropa Unio (kun Germanio pinte) estas gigantoj de l’ mondo, sed laŭ multaj aliaj gravaj aspektoj nur gnomoj kompare al elefanta nord-amerika ŝtato. Usono estas ne nur la lasta, sed ankaŭ la sola grandpotenco — kaj en tia situacio pli ĝuste estas, karakterizi ĝin ekstrem-potenco. Ĉu plaĉas al aliaj aŭ ne, ĉiuj dependas de tio, kio okazas en Usono kaj kion faras Usono.

Tamen la situacio estas eĉ pli konfuza, ĉar intertempe ni havas multajn grandpotencojn de atomarmiloj. Apud Usono kaj Ruslando, Britio, Francio kaj Ĉinio nun atomŝtatoj estas ankaŭ Ukrainio, Pakistano, Hindio, (sufiĉe certe) Israelo, (probable, eble) Nord-Koreio, Irako, Irano. Kio estas pri Sud-Afriko, kiu en la epoko de rasdisigado onidire posedis atomarmilojn, ni ne scias.

Rezisto vana

Tamen pli grava por la ordinara vivo de l’ homaro ol eventuala minaco per agresemaj atomŝtatoj estas la ĉiutagaj aferoj. Se Usono havas ekonomian prosperon aŭ krizon, tio influas la tutan ceteran mondon, se la usona centra banko ŝanĝas rentumojn, la borsoj de Tokio ĝis Londono reagas; la kurzo de l’ usona dolaro diktas la kurzon de komuna EU-valuto eŭro, spite al ĉiaj klopodoj de ties centra banko. Tutmondigon pli-malpli perforte realigas Usono laŭ siaj deziroj kaj bezonoj, la aliaj povas nur sekvi aŭ perei. Kaj same, kiel ne eblas spiti la ekstrem-potencon sur kampoj de ekonomio kaj kapitalismo, la aliaj ŝtatoj kaj mondopartoj ne kapablas politiki kontraŭ la regantojn en Vaŝingtono.

La nova usona prezidanto George W. Bush [ĝorĝ dablju buŝ] plene ekspluatas sian fortan pozicion kaj rigore realigas tiujn planojn, kiujn li volas, kaj same rigore rifuzas tiujn internaciajn projektojn, kiujn li ne volas.

Ekzemple li ne nur reaktivigis la planojn por kontraŭraketa programo sed eĉ akcelas ĝin, fajfante pri hezitoj de amikaj ŝtatoj kaj kritiko de Moskvo kaj Pekino. Ekzemple li haltigis la projekton por plibonigo de l’ monda klimato (laŭ protokolo de Kioto), simple deklaris ĝin “morta”, spite al ĉia kritiko de aliaj protokolintoj. Ekzemple li anoncis nuligon de la traktato pri internacia puntribunalo, subskribita jam de lia antaŭulo Bill Clinton [klintn].

Ne gravas en tiu ĉi kunteksto, ĉu Bush havas taŭgajn aŭ pli bonajn argumentojn — certe oni povas, ekzemple, diskuti ĉu la ABM-traktato (la traktato pri kontraŭbalistikaj raketoj) kun Moskvo estas malmoderna — aŭ ĉu Usono rompas aŭ vundas kontraktojn; gravas nur, ke Bush devas nek atenti nek respekti argumentojn, kritikon aŭ proteston de iu alia potenco, se li volas realigi kaj fari ion. Se Usono konstruas kaj instalas defend-raketojn, neniu povas malhelpi tion. Se Usono daŭrigas damaĝi la klimaton, la protokolo de Kioto ne valoras la paperon sur kiu ĝi estas skribita, sed neniu kapablas eviti tion. Kaj kion valoras internacia puntribunalo, se la plej granda potenco de l’ mondo ne agnoskas ĝin?

Rajto de fortulo

Rezisto de ekstere estas vana, tamen ankaŭ la usona prezidanto ne povas fari ĉion ajn, kio plaĉas al li. Se ekestas rezisto interne de Usono, li devas cedi; tio ekzemple jam okazis pri kelkaj projektoj, kiujn kontraŭis mediprotektaj grupoj. Sed ion tian ni ne povas atendi pri defend-raketoj aŭ monda klimato, ĉar tiukampe usonaj elektantoj plene aŭ plimulte kongruas kun sia prezidanto.

Ni aliaj povas priplori la situacion, sed ĝi estas tia: la sola ekstrem-potenco povas agi tute laŭ propra bontrovo kaj kontraŭ la interesoj de l’ tuta cetera mondo. Ĉu plaĉas al ni aŭ ne, ni revenis al epoko, dum kiu la plej forta havas ĉiujn rajtojn — nun tamen sub signo de demokratio.

Stefan Maul

BALTIO

Litovio progresas

Laŭ ĉiujare proklamata bonstata indico de Unuiĝintaj Nacioj (Human Development Index) de 162 ŝtatoj ĉi-jare Litovio instaliĝis en la grupo de bone disvolvitaj landoj. Al tiu grupo apartenas 48 ŝtatoj, inter kiuj Litovio estas 47a. Lastjare en tiu listo ĝi estis 52a, kaj en la jaro 1999 nur 62a.

La indico estas kombinita indikilo, kiu spegulas mezan enspezon por unu loĝanto, situacion de sanprotektado, vivdaŭron, klerigadon, klerecon kaj popolan aĉetpovon.

Alia balta lando Estonio en la grupo de bone disvolvitaj landoj okupas la 44an pozicion. Latvio kontentiĝas per la 50a pozicio kaj ankoraŭ apartenas al la grupo de meze disvolvitaj landoj.

Inter 162 landoj la unua estas Norvegio kaj la lasta Siera-Leono. En la raporto substrekiĝas impona progreso de Egiptio, Indonezio, Suda Koreio kaj Portugalio.

LAST

LITOVIO

Sociologoj avertas

Post aliĝo al Eŭropa Unio (EU) Litovio perdos ĝis 300 000 loĝantojn. Tiajn anticipajn prognozojn prezentis litovaj sociologoj kaj spertuloj de EU.

Esplorado montras, ke dum tri estontaj jaroj vivi eksterlande planas ĉ. 2 % de la loĝantoj. Konsiderante ke ili forveturus kun siaj familioj, oni povas kalkuli ĉirkaŭ 300 000 personojn. Tio signifas, ke Litovio perdos la plej laboreman socitavolon. “Migrado influos ne nur apartajn fakojn, sed ankaŭ la tutan ekonomion de la lando”, avertas sociologoj.

Danĝeran influon al la labormerkato antaŭtimas ankaŭ najbaraj EU-landoj. Tamen altpostenuloj de EU trankviligas, ke tiu influo ne estos granda. Sian decidon pri forigo de sepjara transira periodo kaj malfermo de sia labora merkato, post kiam Litovio aliĝos al EU, jam oficiale deklaris Danlando, Irlando kaj Nederlando. Neoficiale oni asertas, ke samon baldaŭ faros ankaŭ Svedio kaj Italio.

LAST

Longa kaj sana vivo

La artikolo de Hori Jasuo (MONATO, 2001/7, p. 15) pensigas min pri germana kuracista ŝerco:

Paciento: “Mi deziras fariĝi 125-jara. Tial mi nek fumas nek drinkas nek seksumas!”

Kuracisto: “Kial do vi deziras tiel longe vivi?”

Mi mem estas naturmetoda kuracisto kaj nefumanto. Mia eksedzino estas forta fumantino kaj ni ambaŭ ŝatas drinki. Tial, kiam malgranda, ankaŭ nia filino deziris tion. Nenia problemo al mi: mi gustumigis al ŝi kaj cigaredon kaj alkoholon. Jam ĉe la unua spiro kaj la unua gluto mia filino komprenis kiom malbongustaj estas cigaredoj kaj alkoholo. Nun ŝi estas 17-jara junulino, kiu nek fumas nek drinkas.

Malpermesoj estas la plej maltaŭga maniero konvinki homojn ne fari ion. Malpermeso ĉiam provokas kontraŭagon kaj — kiel koncerne narkotikaĵojn — eĉ krimojn. Malpermesoj ankaŭ kontraŭas la ideon de demokratio, kiu ja signifas ne la rajton de la plej multaj (ekz. fumantoj aŭ nefumantoj), sed la plurecon de la opinioj. Ŝtato kiu deziras malpermesi ĉion fariĝas diktaturo, eĉ se oni povas koncedi bonan volon.

Ni devas akcepti ke la vivo ĉiam estas vivdanĝera, ĉu oni fumas, drinkas aŭ ne. Se ni taŭge edukas niajn infanojn, la problemoj malaperas tute sen kontraŭdemokratiaj malpermesoj. Ni do unue serĉu la kernon de la problemoj en ni mem. Japanio do tute ne estas progresema lando rilate fumadon. Same kiel la plej multaj landoj de la Eŭropa Unio ĝi estas krustiĝinta pro tro da burokrateco kaj tro da malpermesoj.

Fine ni konsideru la eldiron de fama eŭropa naturmetoda kuracisto Paracelso (antaŭ 500 jaroj): “kio estas veneno dependas de la dozo.” Tiel estas ankaŭ koncerne tabakon, kiu ekz. preventas tuberkulozon, kaj alkoholo, kiu plibonigas la trasangadon de la korpo.

Harald SCHICKE, Germanio

ĈINIO

Aparta partio

La 1an de junio 1921, 12 influhavaj ĉinoj malkaŝe kunvenis por fondi la Ĉinan Komunistan Partion. Tiam la ĉina popolo suferis pro militoj — invadis la japana armeo — kaj pro malriĉeco. Por liberigi ĉinojn multaj komunistoj dum 28-jara luktado perdis la vivon, ĝis finfine la 1an de oktobro 1949, estis fondita la Ĉina Popola Respubliko.

En la unuaj jaroj de la respubliko pro industria malforto eĉ najloj, sapo, alumetoj kaj aliaj simplaj produktaĵoj devis esti importataj: ankaŭ suferis la popolo de tempo al tempo pro malsato. En 1978 la Ĉina Komunista Partio ekaplikis politikon de reformado kaj de pordo-malfermo. Ekde tiam floras entreprenoj urbetaj kaj vilaĝaj: kamparanoj eklaboris en la urboj, kaj enfluis eksterlandaj investaĵoj. Multaj kamparanoj nun posedas poŝtelefonon, motorciklon, fridujon, k.s.: kelkaj eĉ posedas aŭton. Memevidente urbanoj pli riĉas ol kamparanoj: pli grandas en urboj la ebloj riĉiĝi, ekzemple pro turismo.

Ankaŭ la 1an de julio ĉi-jare festis ĉinoj diversmaniere la 80an datrevenon de la Ĉina Komunista Partio. Preskaŭ ĉiu ĉino opinias, ke sen la partio la nuna vivo ne tiel bonus kaj belus.

XU Jinming / pg

BALKANIO

Bezonataj: saĝaj politikistoj, ne saĝaj bomboj

Balkanio restas plej danĝera regiono, kiu en la pasinta jardeko travivis kvar militojn. Provokis ilin Slobodan Milošević: en Slovenio en 1991, en Kroatio de 1991 ĝis 1995, en Bosnio de 1992 ĝis 1995, kaj en Kosovo de 1998 ĝis 1999. Nun ekzistas danĝero pri kvina Balkan-milito, ĉi-foje en Makedonio. Eŭropanoj kaj usonanoj havas malklaran politikon rilate la regionon kaj tiu ĉi malklareco plifortigas la timojn kaj samtempe la pretendojn de ĉiuj partioj en la konfliktoj.

Kion fakte postulas eŭropanoj: pli grandajn multetnajn ŝtatojn aŭ ĉiam pli malgrandajn kaj etne pli purajn komunumojn? La senfortecon oni proklamas kreiva malklareco. Alia principo postulas maksimume rapidan retiriĝon el la regiono. Rezulte surlokuloj provizore kaŝas siajn ambiciojn, sen rezigni pri la finceloj. Retiriĝo-strategio regule estas ŝanĝata per komuniko de nova retiriĝdato. Do trupoj de Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO) devis resti en Bosnio kaj Hercegovino unu jaron, tamen tie restadas jam pli ol kvin jarojn. La internacia komunumo, kiu sendis al Kosovo 40 000 soldatojn, same ne baldaŭ retiriĝos.

Oni nun parolas pri 30-taga interveno en Makedonio. Oni politikis ĉefe kontraŭ Milošević — sed nun, kiam Milošević estas arestita, necesas, ke okcidento formulu tute novan Balkan-politikon. Simple reagi al jam okazintaj eventoj evidentiĝis esti nesufiĉa kaj malsukcesa. Bezonataj estas saĝaj politikistoj, ne saĝaj bomboj, kiel diris antaŭ nelonge Carl Bildt [karl bild], UN-sendito por Balkanio.

Tri principoj

Inteligenta Balkan-politiko devus baziĝi sur tri principoj. Unue, ke la internacia komunumo certigu al si la eblon trankvile “enspiri”. En Bosnio kaj Hercegovino estas paco nur pro tio, ke ne funkcias la unueca strukturo, kiun antaŭvidas la t.n. kontrakto de Dayton. Serboj, kroatoj kaj bosnianoj loĝas preskaŭ izolitaj unu de la alia. Centra registaro estas malforta, ekonomio malbona: el 1,2 milionoj da fuĝintoj revenis nur tri procentoj. Same en Kosovo. Laŭ rezolucio de la sekureca konsilio de Unuiĝintaj Nacioj (UN), Kosovo plu estas parto de Jugoslavio, tamen reale ĝi estas aŭtonoma UN-protektorato. Tien neniu revenas, kaj serboj plu fuĝas el Kosovo. Okcidente de tiu ĉi regiono, ĉirkaŭ Mitrovica, formiĝas dua Respubliko Serba (post tiu en Bosnio). La regiono fakte restas dividita. Se internaciaj trupoj retiriĝus el Bosnio kaj Hercegovino, jam morgaŭ tie eksplodus nova milito.

La dua principo jenas: ĉiuj landoj en la konfliktoj en Balkanio taksas la malstabilan pacon daŭrigo de la milito per aliaj rimedoj. Se la internacia komunumo ne engaĝiĝos per aktiva politiko, Balkanio ĥaosiĝos. Oni vidus — tiel avertas Carl Bildt — venĝeman Serbion, partigitan Bosnion kaj Hercegovinon kaj dissolviĝintan Makedonion. Tiukaze NATO devus prepari sin por senfinaj malgrandaj militoj, kio finfine korodos Eŭropon.

Reedukado

Sekvas la tria principo. Paco, libereco kaj bonstato en Balkanio eblos nur en alianco kun Eŭropa Unio (EU). Stabileco-pakto pri sud-orienta Eŭropo, jam estigita, estas pozitiva paŝo. Sed EU devus ekrespondeci pri reformoj kaj repacigo. Kadre de la hodiaŭaj protektoratoj tio povus fariĝi perforta kuratoreco, pura kontrolado simile al la kuratorado super Germanio post la dua mondomilito, kiam kune kun la ekonomia restariĝo oni ekokupiĝis pri reeduko de la homoj.

Balkanio estas granda defio por Eŭropo: tamen kiel partnero Usono bonvenas. Tamen oni realismu kaj rekonu, ke frue malfrue Usono forlasos Balkanion. Tial stabiligo de Balkanio restas eŭropa devo. Tio postulas longdaŭran engaĝon. Se Eŭropo rifuzos pacigi en sia “antaŭĉambro”, la eŭropa ideo pri integrado multege suferos. De la agoj aŭ malagoj de la 15 EU-ŝtatoj dependas, ĉu estonte la mondo serioze traktos Eŭropon.

Evgeni GEORGIEV

UKRAINIO

Pape — sed ne tute pace

Kverelis eklezioj pro vizito de papo Johano Paŭlo la 2a al Ukrainio. Membroj de la rusa ortodoksa eklezio okazigis kontraŭpapajn diservojn, dirante, ke la moskva patriarko Aleksij ne sankciis la viziton. Romkatolikoj aliflanke atentigis, ke la papo, invitite de la ukraina prezidanto Leonid Kuĉma, vizitis ne apostole sed ŝtate kiel reprezentanto de Vatikano.

Malgraŭ tio ariĝis ekzemple en urbo Lviv pli ol 1,5 milionoj da kredantoj el Ukrainio, Rusio, Rumanio, Hungario, Slovakio, Italio kaj eĉ el Norda kaj Suda Ameriko. Jen la unua fojo, ke papo vizitis Ukrainion, kie pro internacia prestiĝo oni taksis la viziton signifa.

ARANEO/PG

ALPISMO

Pinta nomo

Unuafoje en la historio de alpismo portas nepala monto la nomon de fremda ŝtato. Ukrainaj grimpantoj starigis nacian flagon sur antaŭe sennoman 6251 m monton en Himalajo, konatan nur per koda titolo R2. La monto, pro sekurecaj kaj religiaj kialoj ne vizitata, nun nomiĝas Ukrainio. Membroj de la ukraina ekspedicio surgrimpis ankaŭ aliajn, eĉ pli altajn pintojn en Himalajo, kaj tie starigis siajn flagojn.

ARANEO

Kiu instigas nin al farado, kiel plej multe faras

Ve al nevendistoj!

Ĉu vi, kara leganto, komprenas la titolon de tiu ĉi artikolo? Se ne — mi ne kulpas, ĉar mi nur citas la aŭtoron de la recenzata libro (p. 3). Se jes, tiam mi mem, tamen, devas preni mian bazan tekston de Esperanto kaj restudi ĉion, ĉar mi ne tuj konjektis, ke la signifo de la ĉi-supra frazo estas: “Kiu instigas nin fari, kiel la plimulto faras”.

Mi akiris tiun ĉi libron, ĉar mi apartenas al 10 % de la tuta laborantaro en la mondo: la vendistoj, korporaciaj vendofortoj. Ekde la unua profesia trejnado mi sciis, ke la esenco de vendista laboro estas diagnozi bezonojn de la kliento kaj oferti la respektivajn kvalitojn de produkto por avantaĝo de la kliento. Kaj jen, vidinte la titolon de la recenzata libro, mi tuj volis profesie perfektiĝi kaj ellerni la profesian terminaron en Esperanto. Ho ve! La libro estas ne por vendistoj, sed kontraŭ vendistoj kaj poste evidentiĝas, ke ĝi estas ankaŭ kontraŭ nevendistoj, ĉar ĝi rabas ties tempon, monon, bonan humoron kaj ĉiutagan trankvilon. Ja tuj post tralego la leganto riskas ĉiam deliri pri la vendisto en embusko, ĉasanta lian monbiletujon¹.

La enhavo de la libro estas konstruita surbaze de unusola fonto: franclingva tradukaĵo de iu usona libro, pri kiu mi neniam aŭdis. Mi citas: “Tiu dokumento priskribas la diversajn principojn, kiuj puŝas nin senkonscie al farado aŭ akceptado de io kontraŭ nia propra intereso”, “... kiam vi iros en magazenon aŭ malfermos vian pordon al vendisto, vi kapablos tuj malkovri la influprincipo(j)n, kiu(j)n li uzos por decidigi vin al aĉeto aŭ akcepto de propono.” Do, la celo de tralego de tiu ĉi libro estas komprenita: tuj post apero de vendisto ĉe via horizonto malkovri la malicon kaj ... Poste restas iom malklare, kiel oni agu post la malkovro — evidente rifuzu, forpuŝu, forpelu, defendiĝu.

Ĝuste tiel, defendu vin! La leksiko uzata de la aŭtoro estas sufiĉe militema: “estu prudenta ...”, “kiel lukti kontraŭ ...”, “kiam vi sentas simpation al vendisto, atentu, danĝero proksimas ...” (!!!). Kial ne bati la vendiston tiumomente? Ju pli simpatia kaj ĉarma la vendist(in)o, des pli subita kaj kruela la aplikenda pugnoatako!

Entute, ĉirkaŭ dek kvar principoj de influo estas priskribitaj: tiu de beleco, simpatio, kontrasto, reciprokeco, malmulteco, konkurado, ktp. Multo el tio, kion priskribas la aŭtoro, nemalofte observeblas en reala vivo, des pli ke diversaj influmetodoj estis kaj estas uzataj en pluraj profesioj, de friponoj kaj ŝtelistoj ĝis psikologoj kaj politikistoj. Historie, multaj metodoj estis ankaŭ uzataj de la vendistoj, sed nome historie — hodiaŭ vi apenaŭ trovos profesian vendiston de alta kvalifiko, kiu vendus per tia aŭ tia metodo. Sendube, ankaŭ nun vagabondas kolportistoj, pord-al-pordaj vendistoj², ĝis nun ekzistas la truda telefonvendado — sed tio nuntempe fariĝas plie escepto, ol regulo. La modernaj teknikoj de vendo estas klient-orientitaj, subtilaj, netrudaj, neĝenaj — en la centro ĉiam staras interesoj, bezonoj de la kliento. Do, parkerigo de deko da malnovaj influprincipoj, studitaj antaŭ 20-50 jaroj, ne multe helpos la leganton “defendi sin” kontraŭ la “malica” vendisto.

Estus malhoneste ne substreki, ke la konkludoj post ĉiu aparta subĉapitro ŝajnas rezono- kaj senco-havaj: oni almenaŭ estu konsciaj, ke tiaj kaj tiaj metodoj ekzistas, tiel oni povos protekti sin de friponoj unuavice, sed ĉu oni ne fariĝos paranojaj kaj suspektemaj kontraŭ ĉiuj, inkluzive de profesiaj vendistoj — tio jam estas okazo por plua rezonado.

Mi kutime ne emas priskribi la lingvaĵon de libroj, kiel ofte faras recenzantoj, ĉar mi kredas, ke ĉia lingvaĵo reprezentas la aŭtoran stilon, ties guston kaj internan vidon de la priskribata temo. Sed ĉi-foje mi ne povas ne malsekvi mian kutimon. Do, la lingvaĵo de tiu ĉi verko estas peza, la gramatiko estas plurloke erara (“ĵus alveninta en Usono”, “kiuj legis leteron malsimilan al si”, “kiu mankis al li en sia arto”, “ŝirmas kontraŭ la pripensadon”, “iu ajn alia ol la studento”³, ks.) — tio estas ne aŭtora stilo, sed aŭtora fuŝlaboro. Eĉ se en aliaj paragrafoj la gramatiko estas pli-malpli ĝusta, la frazoj ne estas facilaj kaj diafansencaj. Do, la verko abundas je

Perloj

Jen kelkaj: p. 5 — La besta kondutesploristo M. W. Fox (Verŝajne, li estas tiom malhumana, eĉ besta, tiu esploristo de besta konduto!); p. 8 — Tie li povas malkovri tendumaĵon, sportaĵon... aŭ alian signon pro memgluaĵo. (Temas pri rekono de viaj interesoj fare de la vendisto laŭ diversaj signoj, ekzemple, glubildoj en via aŭto); p. 9 — Vi demandas amikon pri la foto, kiun li preferas, kaj vi faras same (Kion vi faras same?); p.10 — Vi legos pri la demandado de arestito pro ŝteladosuspektado fare de policistoj (Kiu ŝteladas kaj kiu suspektadas?); La mesaĝoportanto estis por nenio en la rezulto de la batalo (La heroldo ne kulpis pri la rezulto de la batalo); p. 66 — “Rakonto pri trompo al” policisto. ... jen la dialogo kun la stiranto: “Montru al mi vian stirorajtigilon, mi petas. — Mi ne posedas stirorajtigilon. — Montru al mi vian asekuran kontrakton por la aŭto, mi petas. — Asekuran kontrakton por la aŭto, mi ne posedas.” (La lasta fragmento estas absolute ĝusta gramatike, sed ĉu tio estas ĉiutaga vigla dialogo en parola Esperanto?)

Kaj la lasta frandaĵo: “Kiam temis pri juna sinmortiginto, estis la junaj stiristoj, kiuj pli multnombraj, mortis en senpasaĝeraj akcidentoj, kiam temis pri pli maljuna sinmortiginto, estis la pli maljunaj stiristoj, kiuj pli mortis en senpasaĝeraj akcidentoj” (p. 60). Legu trifoje por kompreni.

Sufiĉe da perloj? Ĉi tie mi ne esploras la fojfoje troan uzadon de la kompleksaj verbotempoj (“Se la eksperimentisto estus proponinta trinkaĵon al la kobajo ..., estus estinta pli facile por la kobajo rifuzi ...”) ⁴, dubindaj infinitivaj objektoj (“Pardonon pro ne esti skribinta...”, “Kial inteligenta virino akceptis pruntedoni sian aŭton...”) ktp. — ja estas vere sufiĉe. Mirinda estas la fakto, ke tiaj ĉi lingvaj strangaĵoj fariĝas des malpli rimarkeblaj, ju pli profunden vi progresas dum legado — kvazaŭ en la komenco de la libro la aŭtoro nur komencis lerni Esperanton kaj spertiĝis ĉe la mezo. Kelkfoje mi rekomencis legadon de la libro kaj lasis ĝin pro banala tediĝo kaj enuo. Sed mi konsciis, ke mi devis fini ĝin por fini tiun ĉi recenzon kaj mi plue perfortis min. Tio daŭris tre longe, kelkajn monatojn ...

Fine, la aŭtoro konsilemas pri eblaj profitoj de la priskribita doktrino por Esperanto. Li konstatas, ke la principo de socia pruvo ne taŭgas, ĉar la plej altrangaj personoj parolas angle, tiu de engaĝiĝo kaj kohereco ankaŭ ne ..., sed jen — la principo de kontraŭo al trudo povas helpi al ni, se ni uzos la vorton malpermesita en niaj propagandiloj. Tamen, ni povus engaĝi “la plej altrangajn personojn de nia socio⁵ por subskribi sian konsenton pri la ideo ...” Déjà vu!

Bedaŭrinda verko! Mi ne povas trovi alian epiteton por karakterizi tiun ĉi libron. Peza, eraroza kaj nepraktika libro, griza kompendio, nelerta kaj neinteresa nombrado de vendoteknikoj kun nekonvinkaj ekzemploj. Se vi volas “lukti” kaj “batali” kontraŭ la konstanta vendista “danĝero”, mi rekomendus al vi ion alian, pli klaran kaj instruan. Povas esti, tamen, ke ĝuste tia ĉi pritakso instigos vian intereson tralegi la libron por pruvi, ke mi estas tro antaŭjuĝa kaj subjektiva.

1. La aŭtoro evidente distingas inter “monerujo” kaj aliaj tipoj de monujo.

2. “alhejmaj vendistoj”, laŭ la aŭtora terminologio.

3. “neniu alia ol”, sed “iu ajn alia krom”.

4. Kvankam mia vidpunkto povas elvoki disputon, mi plene konsentas kun la maljuna Ludoviko Lazaro, kiu diris, ke tiaj formoj estas uzeblaj nur, “kiam la senco ĝin necese postulas.”

5. Tiuj samaj, por kiuj la principo de socia pruvo ne taŭgas.

Sergeo DEREVIANNYKH

Christian Bertin: Influprincipoj kaj vendometodoj. Eld. Eldonejo Christian Bertin, 2001. 70 paĝoj vinktitaj. ISBN ne indikita. Prezo ĉe FEL: 5,00 EUR + afranko.

JAPANIO

Novtipaj kafejoj prosperas

La Starbucks-kafejoj originas el Usono. La unua tia japana kafejo malfermiĝis en Ginza, la komerca kvartalo de Tokio, en la jaro 1996. Nun estas ĉ. 260 kaj ankaŭ ĉenoj de similaj kafejoj pliampleksiĝas.

Jam ekzistis kaftrinkejoj, sed Starbucks popularas inter junulinoj pro sia ŝika interna dekoracio kaj — malsame al kutimaj kafejoj — malpermeso de fumado.

IGARASI Takeo

BALKANIO

Interkonsento pri komerca liberigo

Sub la patroneco de la Pakto pri Stabileco en Sudorienta Eŭropo, ok Balkan-landoj subskribis interkonsenton pri regiona komerca liberigo. Sekve de ĝi ekde la 1a de januaro 2003 Albanio, Bulgario, Bosnio kaj Hercegovino, Kroatio, Jugoslavio, Makedonio kaj Rumanio transformiĝos en liberkomercan zonon.

Ili interkonsentis pri la estigo de reto el reciprokaj kontraktoj pri libera komerco ĝis 2002 kaj — post la trapaso de transira periodo de ses jaroj — liberigo de almenaŭ 90 % de la komerco inter la menciitaj landoj. Tiuj kontraktoj devas enhavi ankaŭ klaŭzojn por la estonta liberigo de servoj samkiel por harmoniigo de la regularoj en la sferoj de dogano, normoj, impostoj, konkurenco kaj intelekta proprieto. La respubliko Moldavio, nova membro de la Pakto, esprimis en deklaro sian intencon aliĝi al tiu regiona komerca liberigo.

Rezulte de la atingita interkonsento oni devos forigi ne nur doganojn, sed ekde la 1a de januaro 2003 ankaŭ 90 % de la nun funkciantaj tariflimigoj — kvotoj por importo de certaj varoj, kiuj en la koncernaj landoj ĝuas specialan protekton. La ceteraj 10 % de la reciproka komerco povas esti protektataj per doganoj aŭ tariflimigoj, sed ne por pli longa periodo ol ses jaroj.

En la dokumento oni rekonas la specialan statuson de tiuj landoj, kiuj subskribis ĝin kaj kiuj samtempe estas kandidatoj por aliĝi al la Eŭropa Unio. La interkonsento estis farita enkadre de la laborgrupo pri liberigo kaj plifaciligo de la komerco de la Pakto. En la pretigo de ĝia teksto partoprenis reprezentantoj de la Eŭropa Komisiono, Monda Banko, Internacia Komisiono pri Eŭropo, Britio, Svislando, Usono, Slovenio, Hungario kaj Turkio.

La antaŭvidata reto kreos merkaton de 55 milionoj da konsumantoj en sud-orienta Eŭropo kaj pli fortajn stimulojn por eksterlandaj investoj en tiuj landoj. Tiu komerca iniciato respondas krome al la postulo pri regiona kunlaboro kiel esenca elemento enkadre de la stabiliga kaj asociiga procezo de la landoj en Balkanio survoje al posta EU-membreco. Lige kun tio Bodo Hombach [hombaĥ], kunordiganto de la Pakto, parolis pri “Eŭropigo de Balkanio”.

Evgeni GEORGIEV

KONGO (D.R.)

Nova liberalismo, nova kunlaboro

La antaŭa prezidanto, Laurent-Désiré Kabila, estis de la okcidentaj landoj rigardata kvazaŭ komunisto. Lia registaro ege intervenis en la ekonomio, i.a. fiksante la prezon de petrolo. Pro la malkreskantaj ŝtataj enspezoj kaj pro la interna milito (ekde aŭgusto 1998), la fundamentaj strukturoj de la lando ankoraŭ pli kadukiĝis kaj la inflacio altis.

Pli libera politiko allogas investantojn

Post kiam Laurent-Désiré Kabila la 16an de januaro 2001 mortis pro atenco, lia filo Joseph Kabila iĝis prezidanto. Tiu longe vojaĝis tra la okcidentaj landoj por klarigi sian estontan politikon. Venis pozitivaj reagoj kaj multaj landoj deklaris sin pretaj por denove investi en Kongo. Utilis por tio ke multaj ministroj de la nuna registaro estas dungitoj de okcidentaj entreprenoj aktivaj en Kongo.

Grava decido estis la liberigo de la prezo de petrolo. Antaŭe kompanioj ne ŝatis liveri petrolon al Kongo pro la malaltaj prezoj kaj estis manko de petrolo. Nun tiu krizo finiĝis, sed venis aliaj problemoj. La petrolprezoj kvarobliĝis. Multaj urbanoj ne plu kapablas pagi la transporton kaj devas piediri al sia laborejo. Malrekte la altaj petrolprezoj ankaŭ influas la prezojn de aliaj produktoj, kvankam ĝenerale la pli liberala politiko iom bremsas la inflacion.

La belgoj revenas

Ekde 1989 la rilatoj inter Belgio kaj la iama kolonio Kongo ege malbonis. La tiama prezidanto Mobutu en 1989 malbone parolis pri la belga reĝo. Siaflanke, la belgoj kulpigis la armeon de Mobutu pri la amasbuĉo de studentoj en 1990 en Lumumbaŝo, la tria urbo de la lando. La rompo de preskaŭ ĉiuj rilatoj kaŭzis gravan ekonomian kaj socian krizon kaj izolis Kongon de la cetero de la mondo.

Okaze de la 41a datreveno de la sendependeco de Kongo, la 30an de junio 2001, la belga ĉefministro Guy Verhofstadt [ĥi vrhofstat] vizitis Kongon kaj anoncis la reprenon de la rilatoj inter ambaŭ historie ligitaj landoj. Fakte, jam kreskis la kunlaboro dum la pasintaj jaroj: de 21,5 milionoj da eŭroj en 1999 al 30 milionoj en 2000 kaj, laŭplane, ĝis 40 milionoj en 2001.

La postan tagon Verhofstadt ankaŭ havis kontaktojn kun ribelaj politikistoj en la urbo Kisangani.

Zandandu Ntomono ZOLA

ĈINIO

Bona ŝanco por baldaŭa aliĝo al MOK

Antaŭ nelonge, intervjuate de ĵurnalisto, ĉefekonomikisto Josef Stieglitz, antaŭa vicestro de la Monda Banko, montris ke ĉi-jare por Ĉinio venos la plej bona tempo por aliĝi al la Monda Organizaĵo pri Komerco (MOK, angle WTO), ĉar la ĉina fabrika industrio kaj la amplekso de la nova ekonomio jam havas sufiĉe grandan bazon kaj ankaŭ ĉar nuntempe la ĉefaj ekonomiaj regionoj de la mondo malrapidigas sian disvolviĝon.

Sinjoro Stieglitz klarigis, ke en la mondo nun oni tre malfacile trovas tian landon kiel Ĉinion, kiu samtempe posedas fabrikantan industrion kun alta teknika nivelo, grandan produktokapablon kaj vastan konsummerkaton.

Facila integriĝo

Ĉinio havas kapablon por iĝi centro de la monda produktanta industrio. Aliĝo al MOK certe havigos al Ĉinio eblecon glate eksporti industriaĵojn bonkvalitajn kaj malaltprezajn al aliaj landoj. Tiel Ĉinio povos gajni profiton kaj per tio forte helpi aliajn industriajn branĉojn por ilia pli rapida disvolviĝo.

Stieglitz konvinkiĝis ankaŭ, ke en la lastaj jaroj Ĉinio sukcesis progresi rilate al la moderna komputila tekniko. Sekve li opiniis, ke Ĉinio, same kiel aliaj MOK-membroj, facile kaj oportune ricevos novajn teknikojn kaj avangardajn ekipaĵojn de ekonomie fortaj landoj.

Favora situacio

Li emfazis, ke aliĝo al MOK signifos forigi limimpostajn malhelpojn. Eksterlandaj komercaĵoj povos grandkvante eniri en la ĉinan merkaton, sed se konsideri ke diverslandaj ekonomioj nun iom malprosperas, tiu premo el eksterlando povos esti malpli granda ol en la 90aj jaroj de la pasinta jarcento.

Ĉinio devas, bone utiligante la restantajn kelkajn monatojn antaŭ la aliĝo al MOK, plie alĝustigi la produktivan strukturon, akumuli ekonomian forton kaj esti plene preta por konkurenci estonte en la merkatoj ĉina kaj alilandaj.

MU Binghua

ĈINIO

Rizo sen fama marko

Ĉinio estas unu el la plej grandaj rizproduktantoj de la mondo. En 1998 la totala produktokvanto estis 193 milionoj da tunoj, preskaŭ triono de la monda kvanto. Ĉinio ankaŭ estas la plej granda konsumlando de rizo. Ĝi jare konsumas 117 milionojn da tunoj; ĉiu ĉino meznombre bezonas 98 kilogramojn. Rizo vivtenas pli ol 60 % de la ĉina loĝantaro. La rikolto de rizo rekte rilatas al la ĉiutaga vivo de 1,2 miliardoj da loĝantoj. Rizon ĉinoj honoras per la epiteto “land-greno”.

Kvalito nekontrolebla

Ĉe rizkomercisto malfacilas aĉeti bonkvalitan rizon. Ĝenerale tie sakoj kaj sakoj da rizo, sen iu ajn komerca marko, amasiĝas kiel monto. Kelkfoje sur rizsakego estis presita nur la loknomo de la produktejo. Kvankam loknomo povas sugesti al aĉetantoj kvaliton, ĝi tute malsamas al marko, protektata de la ŝtato. Ĝis nun por ĉina rizo ekzistas neniu marko kaj rizkomercistoj povas surskribi trompan loknomon.

Sekvenda modelo: Tajlando

Ankaŭ Tajlando estas grava azia produktejo de rizo, kvankam ĝia produktokvanto atingas nur 21 milionojn da tunoj, ĉ. 3,7 % de la monda kvanto, malpli multe ol tiu de la orientĉina Zhejing-provinco. Tajlanda rizo kun marko Xiangmi en Ĉinio havas grandan debiton kaj okupas duonon de la ĉina merkato de altkvalita rizo. Ĝia prezo ĉiam varias inter du- kaj trioblo de tiu de ĉina rizo. El tio videblas la avantaĝo alportita de fama marko. Ĉinio nepre devas kiel eble plej baldaŭ starigi sian propran markon de rizo, por ke ĉinoj pli multe konsumu rizon produktitan de Ĉinio mem.

MU Binghua

OLIMPIKOJ

Amikecaj ludoj

Pro granda emocio ne povis dormi multaj ĉinoj, kiam estis anoncite, ke Ĉinio gastigos la olimpiajn ludojn en la jaro 2008. En diversaj lokoj tra Ĉinio la popolo salutis la novaĵon, dancante kaj kantante. La ĉina prezidanto Jiang Zeming gratulis ĉinojn, dirante: “Elkoran dankon kaj al la ĉina popolo kaj al diversaj amikoj pro ilia granda subteno.”

Kvankam Ĉinio en la lastaj 20 jaroj multe progresis, la sukceso gastigi la olimpikojn kredeble rapidigos konstruadon de moderna ŝtato: vivas multaj ĉinoj en ankoraŭ evoluanta lando. Oni esperas, ke la olimpikoj profundigos amikecon inter ĉinoj kaj ne-ĉinoj kaj ebligos al eksterlandanoj pli bone kompreni Ĉinion.

Xu Jinming/pg

Jubilis surstrate ĉinoj pro novaĵo, ke ili gastigos la olimpiajn ludojn en la jaro 2008.

LITOVIO

Bluzo-misuzo

Indigniĝis patrino, kiam ŝia dekkelk-jaraĝa filino hejmeniris portante bluzon kun surskribitaj obscenaĵoj en la angla lingvo. La patrino tuj turnis sin al la prezidanto de la komitato pri homaj rajtoj ĉe la litova parlamento: la prezidanto, promesinte starigi laborgrupon por pli esplori la aferon, vizitis la vendejon, kie estas aĉetita la bluzo. Rezulto: la proprietulo konsentis aldoni tradukon en la litova, por ke aĉetontoj, ne scipovante la anglan, tamen komprenu, pri kio temas.

La afero estigis grandan debaton en Litovio. Kelkaj subtenas komercistojn, argumentante, ke oni rajtas vendi ion ajn kun ajna surskribo, eĉ blasfema. Aliaj hezitas vid-al-vide al tia netradicia reklamo-formo. Intertempe la koncerna vendejo multe profitis pro la reklamado neatendita.

Tamen restas la demando, kial fremdlingvaj sakraĵoj senhonte disvastiĝas. Verŝajne la fremda lingvo ne estas sufiĉe bone konata: ĝi ne profunde, ĝisoste tuŝas la leganton. Oni ne povas imagi, ke iu en Litovio portus vestaĵon kun trivialaj litov- aŭ rus-lingvaj tekstaĉoj.

Antanas GRINCEVIĈIUS/PG

LITOVIO

Preĝeja jubileo

Dum la tago de Sankta Anna, la 26-an de julio 2001, litova gotika ĉefverko, la preĝejo de Sankta Anna en la ĉefurbo Vilnius, festis sian 500an datrevenon. Estas konate, ke la preĝejo, kiun nun admiras urbanoj kaj gastoj de Vilnius, estis konstruata en la 15a kaj 16a jarcentoj. Iu dokumento el la jaro 1501 atestas, ke la tiama papo Aleksandro la 6a okaze de la konsekrado de la unua ligna preĝejo, pridonacis ĝin je la patronfesto.

La unua preĝejo estis ligna kaj forbrulis dum incendio en la jaro 1564. La nuna preĝejo de Sankta Anna estis konstruata dum la prospero de gotiko kaj finkonstruita en la jaro 1581. Por la konstruo de la 22 metrojn longa kaj 10 metrojn larĝa preĝejo oni uzis eĉ 33 diversajn specojn de brikoj. Dum la ekzisto de Hansa Ligo la preĝejo apartenis al komercista societo de Sankta Marteno. Tie kolektiĝadis germandevenaj komercistoj. Tradicie ĉi tie katolikaj mesoj okazadis en la germana lingvo ĝis la jaro 1940.

Multfoje suferinte pro incendioj, multfoje riparite, la preĝejo de Sankta Anna konservis siajn fragilajn formojn. Laŭ arkitektura kaj arta vidpunktoj plej valoras ĝia ĉefa fasado, kiu estas unika ne nur en la gotika arkitekturo de Litovio, sed ankaŭ de la tuta orienta Eŭropo. Legendo atestas, ke en la jaro 1812 la preĝejo tiel ravis imperiestron Napoleono, ke li diris: “Se mi povus, mi metus ĝin sur mian manplaton kaj kunportus ĝin al Parizo.”

LAST

La ensemblo de la preĝejo de Sankta Anna kaj la monaĥejo de la bernardinoj estas unu el la plej vizitataj lokoj en la litova ĉefurbo.

JAPANIO

Venkas populareco

Venkis en elektoj por la supera ĉambro de la japana nacia parlamento la konservativa Liberala Demokratia Partio (LDP), estrata de la populara ĉefministro Koizumi. LDP sukcese plialtigis sian seĝonombron en la nova ĉambro de 47 al 65. Aliflanke ŝrumpis subteno por la progresemaj Japana Komunista Partio (de 15 al kvin seĝoj) kaj la Sociala Demokrata Partio (de kvin al tri). La japana nacia parlamento (japane: kokkai) konsistas el du ĉambroj: la malsupera ĉambro de deputitoj (shuugi-in) kaj la supera ĉambro de konsilistoj (sangi-in). Plej gravas la malsupera ĉambro.

IGARASI Takeo/pg

Necesa instrukcio

Nia pola leganto Stanislao Śmigielski en Urba Muzeo de Vroclavo ŝtelobservis mirindan instrukcion pri uzado de necesejo. Ĉar ĝi povas esti modela por ĉiuj muzeoj de l’ mondo, sube vi trovas Esperanto-version de tiu ĉi epokfaranta verko.

1. Necesejo ĉiam devas esti prizorgata en pureco.

2. Oni devas ne ĵeti rubaĵon, ĉifonojn, cigaredstumpojn, alumetojn kaj manĝaĵrestaĵojn en la defluilon.

3. Oni devas ne eniri per piedoj en la pelvon, sed sidadi tiel ke la pugo tute kaj ekzakte adheru al la ringo de neceseja seĝo. Torso devas esti kurbigita kaj pezpunkton oni devas transporti de piedoj al sidvangoj, metante manojn laŭlonge de genuoj. Oni devas sidi tiel, ke fekaĵo falu en la defluilon kaj ne sur sidilon, samtempe oni devas klopodi ne malsekigi tiun ĉi per urino; tiucele oni devas teni la urinorganon, direktante ĝin al la defluilo.

4. Uzante la necesejon por pisado, oni proksimiĝu kiel eble plej multe, palpante la pelvon leĝere per genuoj, kliniĝu antaŭen eligante la urinorganon, klinu ĝin malsupren kaj elpremu urinon ĝis lasta guto. Oni devas ne foriri antaŭ totala finiĝo de eligo de urino, por ne disŝprucigi ĝin sur plankon. Tiel planko ĉirkaŭa estos seka!

Manlavado

Finfine EU-komisiono en Bruselo ellaboris ankaŭ normon Teknikoj de efika lavado de manoj, kiu baldaŭ validos en ĉiuj membroj-ŝtatoj de Eŭropa Unio. Inter la gravaj kondiĉoj por membriĝo de novaj, precipe orientaj landoj, estos ankaŭ tiu ĉi klara normo, kiu savos la higienon de l’ tuta kontinento. Vi povas mem testi la metodon laŭ la subaj desegnaĵoj kaj klarigoj.

1. Interfrotu la manplatojn.

2. Metu la dekstran manplaton super la dorson de la maldekstra mano kaj inverse.

3. Frotu la interplektitajn fingrojn je interno de la manplatoj.

4. Lavu la kurbigitajn fingrojn.

5. Alterne lavu la dikfingrojn.

6. Frotu la fingropintojn sur la kontraŭa manplato.

Finu la lavadon de manoj per lavado de la pojnoj.

EU-komisionano S. ŚMIGIELSKI

NEReviziita versio

Telefonaj akuŝoj

Ankoraŭ antaŭ 15 jaroj, kiam aŭton en Litovio oni povis akiri malfacile, precipe viroj ĝojis pri ĉi tiu teknika miraklo. Verŝajne pro sia amo al ĝi, pli da tempo viroj ĉeestis kun la aŭto ol en sia familia rondo. Verŝajne pro ĵaluzo virinoj sarkasmis: “Viroj eĉ en necesejon veturas per aŭto.”

Tamen ŝanĝiĝas la tempoj, venas novaj modoj. En nian vivon venis ankoraŭ unu teknika miraklo — poŝtelefono. Al ĝi homoj tiel alkutimiĝis, ke ĝin kunportas en necesejon, dum manĝado metas ĝin apud telero sur la tablon kaj dormante ĉe la lito. Viroj ne veturas al fiŝkaptado sen poŝtelefono, kaj virinoj — jes, okazas! — sen ĝi eĉ ne povas akuŝi.

Leviĝas natura demando: por kio estas bezonata telefono dum akuŝo? Al tio virinoj respondas precipe strange: “Eble io okazos.” Interese, sed kia ankoraŭ pli neprokrastebla afero povas okazi dum tia grava proceso?

Monologo

Jen al modelino Renata dum tia serioza momento telefonis iu tre babilema kaj agema virino el moda medio kaj komencis mitrali! Pri modelinoj, kontraktoj, mono, konkurenco. Senŝance iel enmiksiĝi en la monologon. Iu alia malpli edukita naskantino jam antaŭlonge estus elŝaltinta la telefonon kaj ne atendus finon de ĉi tiu litanio. Tamen Renata ĝin ĝisatendis. Kaj eĉ pacience (kvankam tiumomente al ŝi ne estis facile) al la babilulino klarigis, kie ŝi troviĝas kaj kion faras. Kaj ĉi tiu verŝajne unuan fojon en la vivo eksentis, ke al ŝi mankas vortoj.

Alia agema virino, aŭtorino de populara televida programo, Edita, akuŝis ankaŭ kun telefono ĉeflanke. Tiutempe ŝi fariĝis bezonata al kunlaborulo. Kaj tiu labora afero, tre grava kaj senprokrasta, estis deziro ekscii, kiel trovi en Vilniuso iun straton. Edita afable konversaciis, ĉion eksplikis kaj kiam li interesiĝis, kiel ŝi fartas, tre trankvile respondis: “Dankon, bone. Nun mi akuŝas.”

Do, ni vidas, kiel gravas telefono en nia vivo!

NEReviziita versio

Fortaj damoj

Gastoj de litova ĉefurba restoracio Ritos Sleptuve (Kaŝejo de Rita) povas ne nur sin regali per bongusta pico, sed ankaŭ partopreni en konkurso de “Forta damludo”.

La ideon organizi tiun konkurson oni ekhavis tiutempe, kiam alkoholaĵoj en Litovio estis vendataj nur de la 11a horo matene (cetere, antaŭnelonge la litova parlamento ĉi tiun limigon nuligis). La restoracio akceptas gastojn jam de 7 h 30. Do, bufedistoj, kiuj en la restoracio okupiĝis pri preparado de alkoholaĵoj, havis iomete liberan tempon. Por ne enui, ili desegnis sur lignan bufedan tablon damludan tabulon kaj atendante gastojn ludis damojn.

Ĉi tiu ideo ekplaĉis ne nur al laboruloj de la restoracio, sed ankaŭ al la gastoj. Do, estis proponite ludi al ĉiuj, tamen ne la kutimajn sed “fortajn” damojn. Ĉiu partnero de la partio elektas alkoholan aŭ freŝigan trinkaĵon kaj kelnero elverŝas ĝin en kaliketojn kaj ilin metas sur damludan tabulon anstataŭ la dampecoj kaj ek! Krom la damludaj reguloj validas ankoraŭ unu: se vi laŭ damludaj reguloj deprenas rivalan kaliketon, vi ĝin eltrinkas. La kelneroj rakontas, ke gastoj elektas malfortajn trinkaĵojn, ĉar ili estas malpli kostaj, kaj krom tio, ne minacas danĝero fini la partion subtable... Cetere, ludantoj de “fortaj damoj” ricevas 10-procentan rabaton. Kaj laŭ kondiĉoj de la konkurso elspezojn de la partio kovras la malgajninto.

La plej multekosta partio estis ludita kun kaliketoj da kakta brando tekilo.

Antanas GRINCEVIĈIUS

PUBLIKA LETERO

Kontraŭ via lingva hegemonio

Sinjoro Bush, sinjoro Blair!

1. Laŭ kiu rajto vi devigas nin aliajn, streĉe studi vian gepatran lingvon, la anglan, dum viaj civitanoj devas lerni neniun fremdan lingvon, por interkompreniĝi tutmonde?

2. Ĉu vi pretas forigi tiun ĉi maljustaĵon kaj subteni la demokratan solvon de la lingvoproblemo?

3, Aŭ ĉu vi timas — kiel Hitler kaj Stalin — perdi vian potencon, se ĉiuj senpene povos interkomuniki per la internacia lingvo Esperanto? Iniciato Esperanto por ĉiuj — nun!

La honesta respondo

Pro iu eraro de oficisto efektive la adresatoj trovis la supran publikan leteron (kompreneble en angla traduko) sur siaj skribtabloj. Jen, kion ili respondis persone:

1. Laŭ la natura rajto de la plej forta.

2. Ĉu mi estu freneza kaj perdu mian privilegion?

3. Vere, danĝera lingvo! Imagu se kanajloŝtatoj aplikus ĝin kontraŭ nin!

La oficiala respondo

La du registaroj reagis per jena oficiala deklaro:

1. Ni devigas neniun. Tion reguligas la merkato tutmondiĝanta.

2. Ni ne havas la potencon influi tion. Kompreneble ni subtenas ĉian demokratan solvon, se ĝi konformas al niaj interesoj.

3. Kompreneble ne — ni ja ne estas diktatoroj! Kiel demokratoj ni devas tamen defendi la rajton de niaj elektintoj, ĉie ajn uzi sian gepatran lingvon. Neniu rajtas devigi ilin anstataŭi ĝin per Esperanto!

REALSATIRO

Eŭropaj negocoj

“La vivo skribas la plej bonajn satirojn!” Tiun ĉi aserton subtenas suba raporto, kiu ne baziĝas sur fikcia fantaziaĵo sed realaj spertoj de ŝtatoficisto en EU-lando, kiun ni ne volas indiki. Krome, por eviti reprezaliojn kontraŭ la aŭtoro, ni ŝanĝis lian nomon.

Mi estas oficisto en subdistrikta sekcio de ministrejo en provinca urbo. Nun mia ministrejo sendis min al dulingva seminario por lerni, kiel bone negoci pri bruselaj aferoj. Tio okazis en tre oficiala EU-instituto pri publika administrado en N.-lando.

La tasko estis tute simpla: reludi pasintajn negocadojn. Oni donis al ni dosierojn pri la negoco kaj atribuis al ni landon kun instrukcioj, sekretaj preskriboj, flageto, ŝildeto kun la nomo de la lando en ties lingvo, eĉ sidlokon laŭ oficiala plano de tablo en Bruselo. Ni havis tempon por prepari paperojn kaj negocadon koridoran.

Mia ekzerco estis, ke kompanio Eurest volus aĉeti rapidrestoracion en Bruselo, sed ne povas pagi pli ol 300 000 eŭrojn. Mi estis la aĉetonto. Mi bone negocadis, “mia” vendanto konsentis pri 300 000 eŭroj kaj — ĉar mi estas sindikatano — mi konsentis en la kontrakto redungi ĉiujn liajn laborantojn. Mi fieris pri mi mem!

Sekvis korektado de la taskoj. La unua grupeto estis nordeŭropanoj. “Mi aĉetas la restoracion por 350 000 eŭroj, sed aldone donacas belan velŝipon por la posedinto.” La dua grupo estis angloj: “Pene mi gajnis la restoracion por 450 000 eŭroj, kaj nur kiam mi proponis senpagan ĉirkaŭmondan vojaĝon al la gesinjoroj.” La tria grupo: “Ni ne interkonsentis — tro kosta afero!” La kvara grupo: “La posedanto estis tre kontenta, ĉar mi proponis al li tri monatojn en granda hotelo apud suda maro kun lia amatino, tiel ke li konsentis pri prezo de 400 000 eŭroj.”

Normala afero

Post tiuj prezentoj mi levis la fingron kaj demandis: “Ĉu mi bone komprenas, ke kelkaj aĉetantoj misuzas publikan monon?” Mi atendis la finon de tradukado — sed neniaj reagoj sekvis. Por skui pli bone la ŝafaron, mi esprimis pli draste: “Mi pensas, ke oni povas paroli pri koruptado!” Neniuj brovoj ekmoviĝis, ĉiuj serioze rigardis plafonon. La instruisto fine diris: “Vi funde eraras pri negocado. Grave estas venki, malgravaj estas la rimedoj.” Nun estis mia vico muti, hontegi ke mi estis tiel idiota. Mia persona mondo en tiu templo de eŭropismo disfalis sub miaj piedoj: koruptado estas do normala afero!

Por pligrandigi mian ĝenegon, dum kafopaŭzo la kursgvidanto venis paroli kun mi: “Mi bone komprenas ke mia klarigo ŝokas vin, sed estas normala funkciado en komerca afero. La ĉefa maniero estas bone kompreni la kontraŭulon kaj montri sin agrabla por li.” (Mi memoris tiumomente pri propraj spertoj kun vendistoj, kiuj invitis min al granda restoracio kun multekosta vino kaj juna asistantino kun larĝa rideto, mallonga jupo kaj profunda dekoltaĵo...)

Tro naiva

Li daŭrigis: “Plej bona ilo estas donaceto aŭ ŝmirmono laŭ la amplekso de la afero, ja la prezo de la plezuraĵo donacota devas ne superi la profiton, kompreneble.” Li mallaŭtigis la voĉon: “Ankaŭ en oficiala eŭropa sistemo. Bonvolu rigardi viajn kolegojn, kiuj laboras en EU-oficejoj: kiam vi parolis, neniu ŝokiĝis pri la luda regulo. Pardonu, sed eble vi estas tro naiva ŝtatoficisto!”

En la trajno, kiu rehejmigis min en mian provinceton, mi cerbumis, kun bela diplomo de eŭropa negocisto en la mano, pri la fumanta ruino de mia universo: la honesteco estas en alia loko. Reale ne gravas, ĉar mi laboras je neniaj eŭropaj aferoj. Oni sendis min al tiu mita seminario nur por plibonigi mian personan kulturecon. La urbo, en kiu troviĝas la instituto, estas tre bela!

Amiĉjo

de Pejno Simono

Tagmeze en Tunizo

“Kie estas la damninda slipo? Jen sescent dolaroj, jen la flugbiletoj, sed kie estas la slipo? Tiun Kristinan mi murdos, mi ŝin masakros maĉete!” ĉion ĉi pensis al si Davido Ruselo, kalva, dika mezaĝulo, dum li serĉis plu en la ĥaoso de ilia komuna oficejo. “Eble sufiĉos simpla nudmana strangolado.”

La strangolota Kristina estis lia sekretariino. Knabino deknaŭjaraĝa, beleta, ĉarma kaj vere aminda. Tamen iomete forgesema. Nu, Davido laboris kiel direktisto de eksportado koncerne Germanujon kaj Skandinavion. Lia propra ĉefo, Luko, estis alvokinta lin la antaŭan tagon malfrue vespere kun la tute ne atendita komisio frumatene flugi Tunizon. Davido okupiĝu pri la instalo kaj demonstracio de iu el iliaj komputiloj por la Tunizia Ministrejo pri Edukado. “Pro nia afero oni planas okazigi grandan kunvenon de ĉiuj ministrejaj sekciestroj, en tiu vi nepre partumu”, estis dirinta Luko. “Ĉiujn detalojn mi estas jam rakontinta al via Kristina, por ke ŝi skribu slipon por vi”, li estis daŭriginta. “Mi mem devas tuj rapidi al la flughaveno por atingi la maŝinon al Bankoko. Ĝis la!”

Nu, Kristina fakte estis studento kaj nur pasigis praktikon ĉe la entrepreno. Kiam Davido mem dungiĝis ĉe tiu Franca firmao, proksima al Parizo, Luko promesis, “Davido, por vi ni havos sekretariinon trilingvan”. Davido klare memoras, ke tiu tiama eldiro estis tre trankviliginta lin, ĉar lia Franca vere ne estis tiom bona. Alveninte, Davido povis konstati, ke lia Kristina ja vere estis trilingva, simile kiel li mem. La promeso de Luko estis do tute valida. Bedaŭrinde tamen — kaj jen vere iom ĝena tameno — iliaj respektivaj trilingvecoj tute ne kongruis. Ŝi parolis — la Francan, la Hispanan kaj la Italan — li parolis — la Anglan, la Germanan kaj la Rusan. Ilia interkomunikado ĉe la verkado de iu komerca letero en la Franca al iu malkontenta kliento estis vere pli ol nur amuza. Memkompreneble Davido estis plendinta al Luko pri tiu lingva barilo, sed tiu simple ridegis, dirante — ke li promesis trilingvulinon, kaj jen ja trilingvulino. Davido plej bone sen prokrasto kontentiĝu. La cetero estos la problemo de Davido! Luko estis fininta sian prediketon per la vortoj, “Kaj entute, ĉu ŝi ne estas bela museto?”

La slipo ne troviĝis. Se “la bela museto” entute estis iam ajn skribinta ĝin en iu ajn el siaj tri disponeblaj lingvoj, ŝi evidente tuj poste en bona spiona tradicio estis formanĝinta ĝin. Davido ekprenis la biletojn kaj la monon kaj rapidis for — flugmaŝinoj ne kutimas atendi.

Li veturis al la Orlea flughaveno Francstile — jen sinonimo por “je plena gaso kaj kun memdetruema kuraĝo limanta kamikazon”. Li fakte atingis sian aviadilon kaj eĉ sukcesis akapari sidejon ĉe fenestro. Baldaŭ li estis en la aero super la nuboj survoje al nekonata Tunizo. “Nu”, li pensis, “pro kio mi estas direktisto? Evidente pro mia senlima inteligento, mia senlima kombinemo kaj mia senlima lerto.” Tiu iomete malmodesta pensaro konsolis lin, dum li mendis en sia aĉa Franca glason da tomatsuko de la stevardino. Brava Davido eble pli konvene estu konfesinta al si, ke en la tiama momento li estis forgesinta adapti sian vicon da senlimaj naturdotaĵoj al la bagatela fakto, ke Tunizia ministro kutimas paroli la Francan, kaj, ke li, Davido, evidente devos aranĝi kaj demonstracii ĉion en ĝuste tiu lingvo. Plia nepreteratentinda realo estis la manko de tiu slipo. Jen nome ĉiuj liaj rendevuoj, ĉiuj adresoj, ĉiuj personoj kontaktigendaj, ĉiuj doganaj detaloj por la provizora importo de la komputilo kaj lastvice jen la nomo de lia hotelo. Hotelon Davido certe bezonos, ĉar, kiel li povis senpene dedukti de la revena dato de la flugbiletoj, la tuta operaco estis daŭronta plenan semajnon.

Nu, en ĉiu mezaĝa viro dormas ankoraŭ konsiderinda dozo da skolteco kaj evidente en dikventra direktisto estas sufiĉe da spaco por permesi eĉ la dekoblan kvanton kaŝiĝi. Magia genio kaŭris en Davido, jam dum jaroj saltoprete atendante la momenton eskapi de sia flakono. Skoltiĝinta Davido fiere deklamis al si mem, ke iel ajn li certe sukcesos trovi ĉion. Evidente la Tunizia ministrejo pri edukado devos esti sufiĉe facile trovebla. Tamen li direktiste ruze planis komenci ĉe sia nekonata hotelo — eble Kristina estos faksinta iujn detalojn tien. Tiurakontere estas menciinde, ke Davido havis sekretan kontrakton kun Kristina. Ŝi ĉiam enloĝigu lin en la plej luksan hotelon, kiun ŝi kapablas trovi. Memkompreneble tia strebo estis tute kontraŭa al la ekzakte malaj kaj klare vortigitaj instruoj de lia afabla sed iom ŝparema ĉefo Luko. “Tiom da luksaj hoteloj ne povos ekzisti en Tunizo”, li pensis. “Sed Kristinan mi malgraŭe mortbatos!” li afable promesis.

Fakte la tuja dumsekunda mortbato je Kristina estus verŝajne la sola efektivigebla solvo por puni ŝin, ĉar ĉiu alia rimedo principe ne estus aplikebla. Se li kolere aŭ mishumore eĉ nur ekrigardis ŝin, ŝi tuj komencis plori. Kristina estis ankoraŭ tre junulineca kaj iom plorema. Luko, kiu tagmanĝe trinkis ege tro da vino, ofte ofendis Kristinan kaj apartenis al la regulaj devoj de Davido konsoli ŝin kaj trovi de ie ajn aldonajn papernaztukojn. Ĉe tio Davido ofte eĉ ne eksciis la tialon por ŝia lamentado, ĉar ŝi pro honto rifuzis ripeti la maldecaĵon, kiun Luko estis dirinta al ŝi. Nu koncize, tiajn spektaklojn Davido laŭpove klopodis eviti. Alivorte absolute nenio estis okazonta al ŝi, minimume ne tiom longdaŭre, kiom liaj ĵusaj mensaj minacoj ne per iu insida sorĉo senaverte vuduiĝis.

Fakte Davido estis sufiĉe afabla homo. Li kutimis iom pripatradi siajn sekretariinojn. Reveninte, li certe kiel ĉiam aĉetos por Kristina tagmanĝon, ĉar ŝi kiel praktikanto ricevis tiom malaltan salajron, ke ŝi senĉese troviĝis en stato de persona bankroto. Tian inviton Davido kutimis eklanĉi, postulante de ŝi, ke ŝi nepre akompanu lin, ĉar li sen ŝia helpo ne kapablos malĉifri la menuon. Ĉe tio la ege magra Kristina kutimis — laŭ la takso de Davido verŝajne jam de longe ekkonante lian ĉiutagan mensogeton — rigardi tute esperplene, ĉar evidente jam la matenmanĝo estis mankinta al ŝi. Kiel Luko estis vortiginta la aferon — jen la problemo de Davido. “Espereble ŝi ne mortos pro malsato dum mia tutsemajna malĉeesto!” li iom zorgeme pripensis, suĉante sian pipritan tomatsukon.

*****

La flugo al Tunizo estis seneventa. La vetero estis belega, Alpoj estis belegaj kaj la vido malsupren al Mediteraneo estis belega. Eĉ la Franceca manĝo surtabligita — kiel kutime iom stranga afero kun viando ege drakunkola — aperis al li tute belega. Davido kredis, ke tio rezultis el lia situacio. Li nome jam pritraktis la aferon de ĝia sporta flanko. Li apenaŭ parolpova eksterlandano en fremdujo, sen iu informo, sen iu hotelo, sen iu komputilo, sen iuj datumoj pri rendevuoj devos venki ĉiujn problemojn tute per si mem. Jen tasko vere inda je lia direktisteco. Por io ajn li ja gajnu sian iom tro komfortan salajron. Fakte Davido tute entuziasmiĝis pri tiu testo de transvivpovo.

*****

La unua problemo de Davido estiĝis sur la sojlo de la flugmaŝina pordo antaŭ la pasaĝera ŝtuparo. En Parizo regis somero kaj la lastaj tagoj estis sendube sufiĉe varmegaj. Tunize oni estis alteriĝinta iomete post la tagmezo. Tio, kio nun embuskis por Davido ĉe la flugmaŝina pordo, tio ne estis iuspeca somero, tio estis laŭ lia identigo la atmosfero de Jupitero. Ĉe tiu ekkono lia unua eraro estis entute enspiri, ĉar poste li tute ne plu kapablis ree elspiri. Nur la premo de la pasaĝeroj malantaŭ li sukcesis ŝovi lian rondan korpon kaj lian kofreton sur la ŝtuparon malsupren. En la atendanta buso ĉiuj gajiĝis, nur ne li. Li batalis kiel fiŝo ekster akvo kontraŭ la malamika klimato de fremda planedo. Normale li ja respondecis pri Skandinavio, ne pri Afriko.

Eble lia persona klimata problemo iomete rilatis al lia figuro. Kiom Kristina estis maldika, tiom Davido estis malmaldika. Iun tagon ili kiel ŝerco estis mezurintaj siajn respektivajn taliojn per mezurbendo. Tiu eksperimento malkovris al la ĉirkaŭaj spektantoj, ke lia pompa periferio relative precize egalis al la adicio de du vespotalioj de Kristina. Tiu mezura rilato ricevis mil flugilojn kaj estis intertempe konata en la tuta firmao.

La flugkampa buso kun batsvingo ekveturis. Ĝi transportis la flugintojn apenaŭ kvindek metrojn kaj denove haltis, oscilante sur siaj risortoj. Kun siblo la pneŭmataj pordoj malfermiĝis kaj la gajularo elbusiĝis. Davido en stato de senfina mizero duone falis, duone rampis post la aliuloj.

“Bonan tagon, sinjoro”, diris la uniformita doganisto, prenante la pasporton etenditan al li.

“Bnan tnon”, eligis Davido, tute nevole strange ĉinece. Je pli liaj voĉaj kordoj ne plu estis kapablaj.

“Komerca vizito”, anoncis la doganisto, profesie taksinte lian kompleton, lian kravaton kaj lian diplomatan kofreton.

Davido ne respondis.

“En kiu hotelo vi tranoktos?” la doganisto afable demandis.

Nu, jen demando sendube sufiĉe interesa. “Dankon Kristina, mi korege kisas vin!” li silente ĵuris. “Evidente tiu doganisto estis samtempe membro de la sekreta polico kaj nun li plenumas iun registaran dekreton detale registri ĉiujn movojn de suspektindaj eksterlandanoj. Angloj kun Germana adreso venantaj de Francujo estis evidente tuj enkarcerigendaj.” Nome specife tia Franca Germana Anglo Davido ja estis.

“Certe en Hotelo Sahara”, la doganisto senpacience respondis al sia propra demando. Davido kuraĝe kape jesis, esperante, ke la doganisto estis pravonta.

“Bone! Paŝu plu!”

*****

Ekster la flughavena konstruaĵo estis vico da taksioj. Li envagoniĝis ĉe la unua. Temis pri malnova flave bruna Mercedo.

“Al Hotelo Sahara, mi petas”, li vokis al la taksiisto, preĝante, ke la aŭto senprokraste ekveturos. Nome ĝia sola klimatigo konsistis el ĝiaj ĝis maksimumo malsupren krankitaj fenestroj kaj Davido kalkulis, ke la tuja ekmovo de tiu taksio eble estis povonta lastminute savi lin de lia tute certa forpaso.

“Sahara!” eĥis la afabla Arabo antaŭ li kaj je la feliĉo de Davido per diable alta rapideco ekraketis.

La Araba taksiisto efektivigis sian veturadon kun la maldekstra brako senzorge pendigita el la fenestro en la aerfluo. Lian solan enaŭtan manon li premis firme kontraŭ la butonegon por aktivigi la laŭtan kaj misharmonian kornon. Laŭŝajne li bezonis nek iam ajn tuŝi la levilon por la rapidumoj, nek iel precize direkti sian taksion. Li veturis eksklude hupe kaj pedale.

La vojo inter la flughaveno kaj Tunizo estis sufiĉe longa. Ĝi kondukis kelkajn kilometrojn rekte paralele al la golfa bordo. Al la atmosfero de Jupitero nun aldoniĝis kelkaj tre Teraj odoroj. Evidente Tunizo bezonis ne iujn novajn komputilojn, Tunizo tute urĝe bezonis efikan fekaĵpurigan instalaĵon. La odoro estis sufoka. Baldaŭ tamen aperis la unuaj plattegmentaj pluretaĝaj konstruaĵoj de Tunizo kaj ili venis al la precipa urbmeza bulvardo. Ĝi estis kvarvoja kun meza laŭlonga stratinsulo kun razeno kaj altaj ombrodonaj palmoj. Estis sufiĉe multe da trafiko.

“Jen Hotelo Sahara!” diris la taksiisto kaj bremsis abrupte apud la trotuaro. Davido pagis lin. Ĉe la flughaveno li estis fakte ŝanĝinta iom da mono, antaŭ ol li stumblis el la endoma ombro en la ardegon de la planedsistema centra stelo. Antaŭ la luksa hotelo staris taĉmento da soldatoj. Iom mirante, li eniris en la akceptejon rekte tra la mezo de la taĉmento. Ankaŭ interne ĉie estis militistoj kun maŝinpafiloj. La militema etoso tamen tute ne ĝenis lin, ĉar tiu hotelo havis unu por li evidentegan kaj decidigan avantaĝon. Ĝi estis plene klimatigita, do Jupitero restis ekstere malantaŭ la precipa enirejo. Davido nun troviĝis en Paradizo.

*****

Li alproksimiĝis al la akcepteja tablego kaj alparolis la deĵorantinon.

“Ruselo Davido, firmao T2F, ĉu oni rezervis por mi?” li kvakis France.

“Hmm. Mi ne tuj trovas vin”, ŝi redonis, klavumante ĉe sia komputilo.

“Mi alvenas pro iu afero de la ministrejo pri ...” li komencis klarigi al ŝi. Sed ŝi tuj reagis. “... Ho, pro la ministra konferenco, mi serĉos vian rezervaĵon pli poste. Vi povas rekte iri en la unuan etaĝon. Bonvolu rapidi, la afero jam komenciĝas.”

Post tre agrabla vojaĝeto per la lifto — Davido volonte ŝvebis lifte — li retrovis sin meze de dika longa ruĝa tapiŝo, kondukanta de la lifta pordparo al eleganta ruĝligna pordo. Ambaŭflanke postenis du batalpretaj soldatoj en kamuflaj kostumoj kaj kun oblikve tenataj maŝinpafiloj. Maldekstre de la longa ruĝa tapiŝo sidis ok policanoj grupiĝintaj ĉirkaŭ tableto antaŭ granda fenestro. Iliaj armoj estis apogitaj kontraŭ la apuda muro. Ili babilis. Davido malatentis pri la policanoj kaj alproksimiĝis al la gardata pordo.

“Ĉu la konferenco?” li demandis de la soldatoj.

Anstataŭ ol respondi la du soldatoj en perfekta samtempo kunbatis siajn kalkanojn, svingis sian armon ĝis la ŝultro kaj salutis. Nu, tian reagon Davido ne estis atendinta. Unu el la soldatoj paŝis iom antaŭen, militparade turnis sin kaj kiel meĥanika roboto malfermis la pordon. Davido trairis.

Jen longa luksega iom konservema konferenca salonego. Meze kaj laŭlonge de ĝi troviĝis giganta tablo. Ĉe ĉiu flanko de la tablo sidis vico da Araboj, plej ofte en blankaj naciaj roboj. Nur ie kaj ie videbliĝis Eŭropstila kompleto. Sume sidis ĉirkaŭ kvindek kaftane vestitaj ŝejkoj ĉe tiu longa mahagona tablo. Kelkaj turniĝis en sia seĝo por ekrigardi la enveninton. Unu el ili febre signis per la mano, ke apud li troviĝis ankoraŭ ne okupata seĝo. Fakte tiu estis la sola ankoraŭ libera seĝo. Evidente oni atendis Davidon. Li ĝisiris ĝin kaj sidiĝis. La alvokinta najbaro indikis la tablomezan pleton kun malvarmaj trinkaĵoj. Davido kapkline silente salutis la kunvenintaron kaj prenis nigre purpuran ribsukon de la pleto. La alia najbaro de Davido, same ŝejkeca, transdonis al li botelmalfermilon. Li iom manipulis, kontente enverŝis sian glason kaj aferece elprenis kelkajn hazarde elektitajn dokumentojn el sia kofreto. Li ja nepre aspektu kompetente. “Nu kara Kristina”, li pensis, “tiel sukcesas direktistoj! Jen Tunizo, jen mia hotelo, jen la konferenco, jen mi kaj jen mia trinkaĵo. Por direktisto jen tute simpla afero.”

*****

Kiel komence raportite, pri la Franca Davido ne estis speciale sperta. Se temis pri pure komputilfakaj temoj, nu tiam li pli aŭ malpli sukcesis. Tute ĝenerale legi ankaŭ li sufiĉe bone kapablis, eĉ la utopiaĵojn de Julio Verno. Tamen kompreni flue parolatan Francan jen iom alia afero. Tiumomente parolis tre dika Arabo — kiun Davido tuj pro lia dikeco intuicie ŝatis. Tiu nazalis France tamen kun forta Araba akĉento. Davido klopodis sekvi lian paroladon. Fakte la Arabo pli kaj pli ekscitiĝis pri io ajn. Davido mense batalis kun la malfaciloj de la Franca lingvo. Iom strange iu el liaj kutimaj komputilaj fakvortoj simple ne menciiĝis. Tute male. En ĉiu tria propozicio aperis minimume unu vorto, kiun Davido tute ne sciis. Iu el tiuj rememorigis lin pri la termino “haringo”. Jen refoje, tute klare — “haringo”. Sed kiel je dudek didoj rilatu haringo al la ministrejo de edukado? Kaj entute kion faras haringoj tiom proksime al la Sahara dezerto? Iom pli poste li sukcese identigis la vorton “skombro” kaj poste sekvis “moruo”. Ju pli la dika Arabo ekscitiĝis, des pli lia afero fiŝece enigmiĝis.

La ŝejko kontraŭ Davido ĉe la alia tabloflanko afable ridetis al li de malantaŭ siaj nigraj sunvitroj. Davido, plu cerbumante pri diversaj fiŝoj, iom gape tamen same afable reridetis. Subite ĝisspina ŝoko trafis lin. Sen iu ajn dubo li estis malĉifrinta la frazon “3-mejla zono” kaj nur sekundojn post tio la frazon “dum tiu tutaraba naciestra konferenco”. Ene de la sekvantaj tridek sekundoj pluraj pliaj lingvaj riveliĝoj klarigis al li, ke li nun partumis en la “Tutaraba konferenco pri internaciaj fiŝadaj rajtoj”! Tiuj tutaj ŝejkoj estis fakte la prezidentoj kaj ministroj de siaj respektivaj ŝtatoj. Nur Davido ne estis rimarkinta tion, ĉar ĉiuj ŝildoj sur la tablo, starigitaj po persono, estis Arabalfabetaj kaj la scion legi la Araban Davido bedaŭrinde ne posedis. En sia nuna ektimiĝo li videble paliĝis. Do tial ĉi la hotelo estis plena je ĝis la dentoj armitaj gardistoj, soldatoj kaj policanoj. Tiuj armitoj sekurigis la gastigatajn ministrojn kontraŭ eblaj teroristaj atakoj! Tamen malgraŭ lia propra embarasego iu mensa diablo instigis Davidon cerbumi pri tio, kiun nacion li tie ĉi ĝuste misreprezentis. Ĉu eble iu nacio grava? Tamen kion fari?

Li rekonsideris sian kazon. Evidente, se li malkaŝos sian sekreton, la sekuriga taĉmento pritraktos lin kiel spionon aŭ atenconton. Li certe ne havos iun ŝancon kredinde klarigi sian eraron. Aldone li estas laŭŝajne senpermesile pasinta tri sekurigajn nivelojn. La fakto, ke neniu haltigis lin, evidente rilatis al lia aspekto. Verŝajne li similas al iu ankoraŭ atendata konferencano. Oni sendube arestos lin kaj, post sufiĉe longa tortura esplorado, ĵetos lin en iun malluman ĉelon. Eĉ se li iam ajn sukcese konvinkos la esploriston pri la fakta hazardeco de la okazintaĵoj, oni neniam inklinos malkaŝi, ke iu Tunizia elita gvardio simple permesis al li transpasi ĉiujn sekurkordonojn, eĉ ne demandante lin pri lia nomo. “Ho Kristina, kien vi sendis min? Al mia certa ekzekutiĝo!” li mense kriegis. “Kiom vi nun ploru! Luko certe komisios vin informi mian edzinon pri mia ekzekuto.” La najbaro dekstre de li, transdonante telereton da ĉokoladaj keksoj, kliniĝis al li kaj flustris ion en lian orelon, kion li tute ne komprenis. Ŝoke Davido revekiĝis el sia pensado, prenis la plej proksiman kekson kaj amike dankis.

Kion nun fari? Evidente iam ajn tre baldaŭ estis aperonta la invitile rajtigita posedanto de tiu seĝo, sur kiu li ĝuste tiom komforte sidis. Eble tiu gravulo estis jam antaŭ la pordo kaj jam diskutis kun la armitaj gardistoj. Eble oni jam scias pri la trompo. La korpe sufiĉe peza parolanto intertempe rekte ŝprucigis fiŝojn. Dekojn kaj dekojn da fiŝoj. Davido eĉ ne sciis, ke tiom da manĝeblaj fiŝspecioj ekzistas. Kaj entute, ĉu haringoj kaj skombroj loĝas en Mediteraneo? La tuto ŝajnis esti iu absurda teatraĵo. Sed kion fakte fari?

Helpos ne iuspeca klarigo, li decidis. Estis nur unu solvo. Li simple ekprenu sian kofreton, stariĝu kaj pokervizaĝe eliru el la ĉambro. Sed kio okazos ekstere? Ĉu la soldatoj tuj ne miros pri li kaj iĝos suspektemaj, se iu tiom abrupte forlasos la konferencon? Davido ne sciis la respondon al tiu demando kaj ankaŭ tute ne kapablis diveni la respondon al ĝi. Eble li eĉ ne volis diveni la respondon. La fiŝ-Arabo subite ĉesis vomi marbestojn kaj sidiĝis. Ĉiuj murmuris sian nepran aprobon al liaj fiŝaĵoj.

Davido akorde kunmurmuris ion tute nekompreneblan, eltrinkis sian sukon kaj fermis lian kofreton. “Nun aŭ neniam”, li pensis.

Mem apenaŭ kredante pri sia propra kuraĝo, li ekstaris, tute normale enmanigis sian kofreton, ĝentile klinis la kapon al siaj du afablaj najbaroj kaj faris same al la kontraŭflankulo. Tiam li senĝene klinis la kapon al la tuta rondo kaj ekmarŝis en la direkto de la ĉiosava pordo. Ĝi ŝajnis esti neatingeble for, necesigante de li paŝon post paŝo post paŝo. Sen rigardi malantaŭ si, li malfermis la pordon kaj elmarŝis.

Ekstere, li simple firmpaŝe plu iris. Malantaŭ si li aŭdis, ke la du gardistoj kunklakigis la kalkanojn kaj li supozis, ke ili denove soldate salutis. Ne kuraĝante rigardi al la gardistoj, Davido afable gruntis iun adiaŭan formulon al la klakigantoj. Samtempe li observis la grupon da policanoj el okulangulo. Tiuj nun kun intereso pritraktis lin. Preskaŭ panikiĝinte, li malaperis en la tute hazarde jam prete atendantan lifton. La aŭtomataj ŝovpordoj helike malrapide fermiĝis. Li kredis vidi tra la lastaj kelkaj centimetroj de la fendo, kiel ĉiuj policanoj saltis al la fermiĝantaj liftpordoj, armon enmane.

*****

“S-ro Ruselo! S-ro Ruselo!” vokis la akceptistino de malantaŭ sia tablego, vidinte lin elliftiĝi. “Mi iom telefonadis pro vi kaj mi estas eksciinta de kolegino, ke vi efektive loĝas ne ĉe ni tie ĉi en Sahara. Estas rezervite por vi en Hotelo Interkontinenta! Oni jam atendas vin!”

Sed Davido ne plu aŭdis ion. Li fuĝis jam preskaŭ kure trans la akceptejo, komika figuro kun sia kofreto, sia dika ventro kaj siaj mallongaj kruroj. Nun li alvenis ĉe hotela svingopordo. La akceptistino tamen postkuris lin. Ŝi estis rezoluta persono, posedante gravan sciigon, kiun ŝi estis decidinta ĉiuokaze liveri. Perforte se necese.

“Sinjoro, vi loĝas en Hotelo Interkontinenta”, ŝi senspire stertoris, atingante Davidon meze de la gardista taĉmento sur la trotuaro rekte antaŭ la enirejo. Kiel donaco de iu nekonata pagana dio, staris nigra taksio rekte antaŭ la pordo, eĉ ne metron de li for. Baldaŭ oni alarmos kaj tiuj soldatoj tuj komprenos, ke estas li, kiu fuĝas. Li ne atendis unu momenton pli. Li saltis enen, eĉ ne demandinte, ĉu ĝi estas libera aŭ ne. Tiun tagon Davido efektive havis mirindan bonŝancon koncerne taksiojn. La soldatoj restis ĉeloke.

“Hotelo Interkontinenta! Rapidu!” li ordonis. Du soldatoj nun estis forlasintaj sian postenon kaj danĝere alproksimiĝis.

La taksiisto faris tamen nenion. “Mia fino! Mia fino! Jen mia fino!” pensis Davido.

“Do rapidu! Ek al Hotelo Interkontinenta!” La du soldatoj rigardis nun scieme tra la malfermitaj taksiaj fenestroj.

“Ĉu vi estas tute certa?” la taksiisto demandis.

“For! For!” krietaĉis Davido. Nun jam tria soldato el la taĉmento interesate gapis en la taksion kaj Davido jam vidis la aŭroran ekzekutadan taĉmenton antaŭ si. “Ŝargu! Celu! Pafu!” Li jam sentis la kuglojn profunde penetri en sian korpon, ŝirante histon kaj frakasante ripojn survoje por agoniige trabori lian koron. Li teruriĝis.

“Sed estimata sinjoro, Hotelo Interkontinenta estas ...”, afable respondis la taksiisto kaj brake indikis el la stratflanka fenestro, “... tie rekte ĉe la alia flanko de la strato! Ĉu vi ne vidas ĝin?” La du hoteloj efektive strate kontraŭas sin. “Vi do plej konvene iru piede!”

Davido preskaŭ svenis. Apenaŭ rekonsciiĝinte, li eksaltis el la taksio ĉe ĝia stratotrafika flanko kaj zigzagis for, postlasante nodiĝon da laŭte hupantaj aŭtoj.

“Tiuj Eŭropanoj estas vere strangaj!” komentis la taksiisto. La tri gardistoj ridis. Dume Davido estis jam malantaŭ la ombra stratinsulo kaj dancis inter la bufroj de la aŭtoj sur la alia flanko de la bulvardo. Li troviĝis jam pli ol duonvoje laŭire al sia nova klimatigata haveno.

*****

Kristina, ĵus fininte sian matenan lernejon, staris nun sola en la oficejo. Ĉe la ekrano de la komputilo de ŝia ĉefo pendis ankoraŭ la paperfolio, kiun ŝi estis skribinta la antaŭan tagon. Por la pretigo de la folio — slipo ja ne estus sufiĉinta — ŝi fakte devis labori plurajn horojn kaj multe telefoni Tunizien. La ĝisfine redaktita verko entenis pli ol dudek erojn kaj estis ambaŭflanke dense tajpita. En ties dekstra supra angulo estis kvar centimetrojn larĝa dika ŝoke ruĝa stelo desegnita per tre dikpinta feltskribilo. Ŝia stelo minacis venene kiel iu granda en sango trempita araneo el tropika arbarego. Davido ja nepre vidu la folion pendigitan antaŭ lia ekrano. Ĝi estis efektive sufiĉe videbla. La dolarojn kaj la biletojn ŝi estis metinta apud la klavaro de Davido, sed tiuj estis nun for.

“Nu”, ŝi pensis, “Davido evidente enmemorigis ĉion! La folion li eĉ ne bezonis kunpreni! Fulmotondron!”

Post iom da cerbumo ŝi konkludis, ke direktistoj principe devas ja kapabli tiaĵojn. Eĉ se ili ĉiuj estas ja frenezaj. Dum la spontanea nasko de tiu nova filozofia maksimo pri direktistoj la intestoj de Kristina, iom premiĝe enspacigitaj inter ŝiaj plej malsupraj ripoj kaj ŝia famiĝinta vespotalio — cetere dekorata per ĉarma umbiliko, kiun ŝi tiam aerumadis en la oficejo spite al la ebria kaj atencema Luko — pro la atendota malsato grumblis mallaŭtan proteston. Ŝiaj intestoj iel sentis, ke Davido ne tiom baldaŭ estis revenonta.

*****

Sur la tegmento de Hotelo Sahara ekhurlis sireno.

Estimataj gelegantoj,

vi scias, ke artikolojn aperintajn en MONATO oni povas legi parte ankaŭ en nia hejmpaĝo. Nun ni iris paŝon plian: de kelka tempo MONATO estas eldonata ne nur en formo de papera magazino, sed ties tekstoj (sen ilustraĵoj) estas sendataj ankaŭ rete al petantoj. Provizore la reta versio estas senkosta, ĉar la funkciado estas ankoraŭ testata. Verŝajne ekde la unua de januaro 2002 la servo iĝos pagenda. Ekzistas du retaj versioj: la askia kaj la unikoda. La askia versio estas legebla per la plej bazaj tekstiloj de ĉiuj komputiloj kaj sen bezono de iuj apartaj tiparoj. Ĝi uzas la tiel nomatan x-surogaton. La unikoda versio uzas la XHTML-normon kaj povas esti legata per modernaj kroziloj kiel Netscape aŭ Internet Explorer kaj per poŝtiloj kiel Outlook Express. Por aliĝi al la askia versio vi sendu retmesaĝon al servilo@fel.esperanto.be kaj skribu en la temlinio la jenajn du vortojn: subscribe monato-x; por aliĝi al la unikoda versio sendu retmesaĝon al servilo@fel.esperanto.be kaj skribu en la temlinio la jenajn du vortojn: subscribe monato-xhtml. Se vi volas ion demandi, skribu al monato@fel.esperanto.be. Kiel mi skribis antaŭ kelka tempo pri El Popola Ĉinio, reteldono ne povas anstataŭi paperan revuon. Do nia retversio estas nur aldona servo. Avantaĝo estas ke oni povas legi tekstojn antaŭ alveno de la kajero — do io por senpacienculoj. Kaj homoj, kiuj pro iuj kialoj ne povas aŭ volas aboni la paperan magazinon, povas tamen legi ĝin. Ni do deziras multe da legoplezuro!

Sincere via Stefan Maul

Libro el malnova verkista arkivo

István Nemere estas la plej fekunda verkisto — kaj en la hungara literaturo, kaj en la originala esperanta. Ĝenerale, li apartenas al la plej produktivaj verkistoj en la tutmonda literatura historio — li estas aŭtoro de proksimume 300 libroj! Do, la apero de lia nova libro en Esperanto ne estas mirinda afero — de li jam ĉirkaŭ 20 libroj, verkitaj en la verda lingvo aperis!

Nemere verkas en diversaj ĝenroj: psikologia romano, filozofia eseo, akra aventuro, detektiva rakonto, scienca fantazio, esploro pri “flugantaj teleroj” — elekto de la ĝenro dependas, verŝajne, de la momenta humoro de la aŭtoro. Ĉi-foje ni tenas en la manoj klasikkarakteran scienc-fantazian romanon, verkitan kun streĉa enhavfadeno.

El fora kosmo sur la Teron trafis — cetere, hazarde — sendito de iu altevoluinta civilizo — aŭtomata objekto, produkto de supera teknologio. Ĝi ne volas, ke la homoj ĝin malkovru, kaj strebas kiel eble plej rapide forlasi la teron, kiu ja ne estis ĝia celo, sed hazarde mortigas homon, pro kio ĝin komencas persekuti polico. Kaj la libro rakontas pri la persekutado kaj aperanta kompreno inter kelkaj homoj kaj la kosma estaĵo. Cetere, la kosma estaĵo fine fakte kompensas la komencan murdon — ĝi savas homan vivon! Bonege estas transdonita la ĉasista psikologio de policano, por kiu la sola celo estas kapti — ne gravas kiun kaj kial; sukcesas ankaŭ kelkaj aliaj psikologiaj portretoj — ili estas, se ne tro profundaj, tamen sufiĉe trafaj.

La ideoj kaj la enhavo de la libro ne estas tro originalaj — tia originaleco ĝenerale ne karakterizas verkojn de Nemere, kaj aperas en scienc-fantaziaj verkoj ne ofte. Tamen la libro estas fortike ĉarpentita, atentokapta kaj leĝere legebla por esperantistoj de ĉiuj lingvoniveloj — de spertuloj pri Esperanto-literaturo ĝis komencantoj-progresantoj, por kiuj ĝi povas fariĝi la unua legita Esperanto-libro. Eraroj, pro bona laboro de la redaktintoj, preskaŭ forestas, same preskaŭ ne estas strangaj kaj nekompreneblaj esprimoj. Do, la legaĵo ne elstara, sed agrabla kaj rekomendinda por ĉiuj — kaj speciale por ŝatantoj de sciencaj fantaziaĵoj de la 60aj-70aj jaroj, kies stilon ĝi bone imitas.

Tamen, leginte la libron, oni ricevas la impreson, ke ĝi ne nur stile similas tiaspecajn verkojn de tiu epoko, sed ankaŭ estis verkita tiutempe! En la romano estas menciataj uson-sovetiaj rilatoj, eksplodoj en Bejruto kaj simile, aktualaj en la 1980aj jaroj, plej malfrue en 1986! Samtempe, ne estas mencioj pri Interreto, poŝtelefonoj kaj similaj ordinaraĵoj de la 1990aj jaroj, necesaj por la enhavo de la libro, se ĝi estus verkita nuntempe. Do, mi opinias, ke la aŭtoro simple trovis sian malnovan manuskripton de la komenco de la 80aj jaroj, ial tiam neeldonitan, ordigis ĝin sen zorge prilabori, kaj decidis aperigi ĝin nun. Ĉio tio neniel malvalorigas la verkon — ja ni kun plezuro legas malnovajn verkojn — sed simple atentigas ŝatantojn de Nemere-verkado pri tio, ke oni ne taksu ĝin por sekvi la evoluon de la verkmetodo kaj stilo de la preferata aŭtoro. Oni nur komprenu, ke temas pri romano el la frua periodo de lia verkado.

Nikolao GUDSKOV

István Nemere: Vizito sur la teron. Eld. Impeto, Moskvo, 2001. 168 paĝoj. Prezo ĉe FEL: 10,00 eŭroj + afranko.

PROGRAMOJ

Ĉu vi tradukas france?

En mia laboro mi multe uzas komputilajn vortarojn, unu- kaj du-lingvajn, kaj unu el ili eĉ konstante sidas en la taskopleto de mia komputilo. Mi devis elprovi multajn tiajn programojn, antaŭ ol mi trovis sufiĉe konvenan, pri kiu mi restas kontenta ĝis nun.

MultiDic 2001, kiel konstatas informfolio, estas KD, kiu “enhavas programon en Esperanto kaj en la franca por vidigi esperantajn dokumentojn kun bildoj kaj sonoj (por PC kun Vindozo 95 aŭ 98). Tria lingvo estas aldonebla.”

Apero de simila programo en Esperanto ŝajnis al mi vere ĝojiga, des pli ke tiu ĉi “entenas francan esperantan vortaron (46 000 kapvortoj) kaj esperantan francan vortaron (65 000 kapvortoj) kaj pli ol 50 fakvortarojn”. Mi tuj volas elprovi ankaŭ tiun ĉi. 50 fakvortaroj apenaŭ necesas, sed fojfoje mi bezonas la francan, kaj mi ankaŭ tre scivolas pri komercaj kaj komputadaj terminoj en Esperanto.

Jen mi havas la diskon kaj metas ĝin en la KD-legilon. Komence la instalprogramo proponas elekti el listo de lingvoj; la variantoj estas angla kaj franca. Mi elektas la unuan, supozante ke la menuo estos anglalingva, do pli facile komprenebla por mi. Poste mi elektis, ke ankaŭ la bildoj kaj sonoj instaliĝu. Instalado iras glate, mi restartigas la komputilon, kaj jen sub la titolo Programoj de la Starto-butono aperas la dosierujo Eldonejo Christian Bertin kun ligilo al MultiDic 2001. Brave! Ĝis nun ĉio estas super! Sed iom poste mi stumblas je ...

la “homa” interfaco

Imagu, ke vi verkas dokumenton en iu tekstoprogramo, kiel MS Word. De tempo al tempo vi devas enrigardi vortaron.

Ekzemple, mia kutima vortaro ruleblas el la taskopleto, kaj ĝi ekpendas en malgranda fenestreto en la supra-dekstra angulo de la ekrano. Kiam mi entajpas vorton en la tekstostrion de la fenestreto, ĉu en la rusa aŭ en la angla — mi devas nur leĝere premi du klavojn — la vortaro sufloras la bezonatan vorton, mi premas klavon, kaj en alia fenestreto aperas kapvorta artikolo. Ankoraŭ unu klavo — mi revenas al mia teksto. Minimuma nombro de movoj — tre oportune kaj efike.

Jen kiel tio okazas en MultiDic 2001: Malferminte la programon (el la menuo de la Starto-butono aŭ permuse alklakinte ligilon (kiun vi mem devas krei) sur la Skribotablo, jen vi vidas liston de mallongigoj, kovrantan la tutan ekranon. Krom la mallongigoj vi dume vidas nenion similan al vortaro. La menuo estas franclingva (malgraŭ tio, ke vi elektis la anglan dum instalado).

Ĉar vi ne bezonas la liston kaj, ekzemple, volas la menuon en Esperanto, vi klakas ĉe la respondaj menueroj, kaj ĉio fariĝas laŭ via plaĉo. Poste vi aranĝas la marĝenojn tiel, ke videblu via teksto. Vi plu konatiĝas kun la menuoj kaj komencas labori. Sed jen vi volas fermi la programon por remalfermi ĝin post kelka tempo ... Diable! Nun vi devas ripeti la tutan procedon: klak — menueroj, klak — minimumigi, klak — marĝenojn flanken ...

Esplorinte la helpodosieron vi tamen trovas, ke la implicitaj (angle default) parametroj povas esti antaŭstarigitaj per nesimpla manipulado en la dosiero “Prog.ini”. Kun peno kaj perplekso vi klopodas malplekti la sencon de tiu duonmaŝina kodo, kaj la ekspliko de la helpodosiero helpas al vi magre (cetere, supozeble vi mem ne estas tute malsperta alvuso pri komputiloj, kaj iufoje vi eĉ relative sukcese atencis la registrujon de Vindozo). Do, finfine vi starigas Esperanton kaj la ĝeneralan Esperanto-francan vortaron kiel implicitajn parametrojn, aldoninte la bezonatajn vortarojn kaj tute foriginte la liston de mallongigoj, sed vi neniel sukcesas pri la marĝenoj: la programo daŭre kovras la tutan ekranon tuj post malfermo.

Poste evidentiĝas, ke la esperantaj menueroj fuŝe prezentas la ĉapelitajn literojn. Feliĉe la menueroj ankaŭ agordeblas en “Prog.ini”, kaj vi komplete reskribas la menuojn uzante h-kombinojn anstataŭ la ĉapeloj. Tiun ĉi trajton de la programo vi ŝatas ekde la komenco, ĉar finfine viaj menueroj iĝas koncizaj kaj klaraj (ekzemple, anstataŭ “Salto al la sekvanta kapvorto” vi vidas simplan “Sekva kapvorto”, ktp). Notu, tamen, ke la ĉapeloj en la vortaraj tekstoj aspektas normale post instalo de specifaj tiparoj.

Sed la interfaco estas nur unu flanko de ĉiu programo kaj ne malpli grava estas ...

la uzebleco

Mi ne emas juĝi pri la kvalito de la vortaroj, kiuj supozeble devas esti bonaj, kaj en plej multaj okazoj mi trovis kontentigajn informojn. Samtempe, tamen, ne troveblas ekvivalentoj de tiaj komune uzataj terminoj, kiel la anglaj default, keyboard layout, shortcut, settings, driver, kiujn oni uzas en ĉiutaga parolo. Pluraj ekonomikaj kaj financaj nocioj ne estas facile troveblaj — se vi ne konas ilin en la franca — pro ne ĉiam konsekvenca organizo de la vortartikoloj. Pasis duonhoro, ĝis mi trovis “akumuliĝanta rento” kaj “proponado” (!?) “kaj postulo”. Strange, ke mankas “malneta enlanda produkto” kaj similaj multe uzataj nocioj.

Oni devas tamen nepre rimarki, ke la amplekso kaj kvalito de la ĝeneralaj vortaroj (esperanta-franca kaj franca-esperanta) estas absolute bonegaj.

Laŭgrade, baraktante kontraŭ la interfaco, mi kutimiĝadis al la programo, kaj ĝi komencis plaĉi al mi pli kaj pli. Jen la trajtoj, kiuj jam definitive imponas al mi: 1) kolosa vortprovizo de la vortaroj (kvankam kun dubinda traduko en kelkaj lokoj); 2) ebleco uzi la funkciajn klavojn (F1, F2, ktp) por serĉo de vortoj; 3) facila maniero skribi la ĉapelitajn literojn en la dialogujoj: oni simple uzas la klavojn CTRL + responda neĉapelita litero (kvankam la ĉapelitaj literoj aspektas fuŝe samkiel en la menuoj — ordinaraj rusaj literoj en mia okazo, sed oni rapide orientiĝas); kaj atentu, ke hoketo estu metita kontraŭ la parametro “Konsideri diakritajn signojn”, alie vi ne trafas la serĉatan vorton; 4) tiel nomata ĝenerala serĉo (serĉo de signovicoj, tio estas, ajna sekvo de literoj), tiel vi povas trovi, ekzemple, anglajn vortojn inkluzivitajn en la esperanta-franca komputada vortaro.

Mi ne povas taksi la utilon de la inkluzivitaj bildoj kaj sonoj: ties ligiloj videblas sur la ekrano sporade kaj, tamen, ili okupas ĝis 130 megabajtojn da diskospaco (kiel promesas la programo ĉe la instalo). Krome, ekzistas rimedoj por krei proprajn plurkomunikilajn Esperanto-lecionojn, sed mi tion ne rigardis pro malbezono. Entute, mi povas diri, ke la programo sukcese plenumas la funkciojn, por kiuj mi ekhavis ĝin.

Fine, ni agnosku, ke la aŭtoro faris gigantan laboron kaj rezulte prezentis tre taŭgan ilon por la france parolantaj esperantistoj, kaj ne nur ili. Kaj mi volonte iam vidus pluajn versiojn de tiu ĉi tre utila programo.

Sergeo DEREVIANNYKH

MultiDic 2001. Kompakta disko kun programo. Eld. Eldonejo Christian Bertin, Majo 2001. Prezo ĉe FEL: 20,00 EUR + afranko.

MUZIKO

Prunti al malverda amiko

Iu foje diris, ke ni ofte ŝatas ne tre altkvalitajn muzikaĵojn en Esperanto, ĉar aliaj simple ne ekzistas — ne tre altkvalitajn, kompare kun la popularaj kantoj, furorantaj en la malverda mondo. Provu aŭdigi iun Esperantan muzikaĵon en via oficejo dum labortago. Se la kolegoj almenaŭ ne rimarkos la muzikan fonon, aŭ eĉ ekviglos: “Hej! Bela muziko! Ĉu vi donus ĝin al mi por aŭskulti?” aŭ “Ripetu tiun hispanan — tre melodia ... ĉu vi diris Esperanta”? — do estas normale, ĝi plaĉas al vi ne pro nura aparteno al nia kara afero.

Oni mallonge ekscias pri la disko de sur la diska dorsflanko. “Komence, oni petis de JoMo surbendigi la personan etoson, kiu kutime ĉeestas la koncertojn, kiujn li faris jam en ...” — sekvas nombro de la lokoj, kie JoMo koncertis. Sed poste JoMo estas akuzata pri friponeco, ĉar li ne povis kontraŭstari la tenton ornami siajn kantojn per bona aranĝo kaj instrumentigo en la nova studio de Vinilkosmo.

14 diversstilaj kantoj: dancaj, lirikaj kaj folklorecaj, kaj ŝajnas, kvazaŭ ili estus registritaj en apartaj kreaj periodoj de JoMo, ĉar vi ne povas klasifiki ilin — jen bona, jen por amika rondo, jen por danca vespero. Aplikeblas nur du kriterioj — tre bonaj kaj teruraj. Nenia mezo. Kvazaŭ unu parton oni registris pene kaj skrupule, post multaj provludoj, sed la alian oni metis en la kolekton simple por plenigi la spacon, registrinte ĝin sen prizorgo kaj deziro. Ekzemple, la moviga Ĉu vi volas danci?, la etosa En la IJoKo, la petola Ĵambalajo, la ĉarma Suno sunu (kie kunkantas infanoj), la ritma Esperanto estas kantoj bone plenumitaj kaj aranĝitaj, kun ekvilibra sono. Sed neniukaze aŭdigu, ekzemple, blekan refaron de Besa me mucho en via oficejo, ĉar tiel vi perturbos la tutan laborprocezon — ĉar viaj kolegoj provos bati vin per diversaj aĵoj.

La agrabla aldonaĵo estas bele ilustrita broŝuro kun tekstoj de la kantoj kaj fotoj, faritaj ĉefe en la studio dum registrado. Tamen nek la broŝuro, nek neologismaj vortaroj helpis eltrovi, kion signifas “bajuo”¹. Sed verŝajne, tio ne gravas.

Entute, la disko estas tre taŭga. En mia oficejo ofte sonas Ĉu vi volas danci? ... Kaj mi volonte pruntedonus ĝin al malverda amiko.

Sergeo DEREVIANNYKH

1. Temas pri esperantigo de bayou, kiu devenas de indiĝena vorto bayuk kaj tra franca dialekto de Luiziano eniris la usonan anglan kiel regiona dialektaĵo. Ĝi signifas river-brakon aŭ marĉan terenon. — A.S.

JoMo Friponas! Muzika kompakta disko, 17 min. 37 sek. Eld. Vinilkosmo, Donneville, 2001. Prezo ĉe FEL: 18,80 EUR + afranko.

Pracelojn fasonis recelano

Lige kun la centjariĝo de la esperanta teatro-arto en 1996, la “profesia historiisto” Zofia Banet-Fornalowa — ni legas sur p. 139 de ĉi tiu libro — “kune kun Harold Brown verkis teatraĵon La Jubileo”. Sukcese ĝin prezentis kadre de sia Esperanto-teatro “Espero” ŝia edzo, profesia aktoro Jerzy Fornal.

Sed ĉi-verke ŝia historiisteco celas ĉefe ĝustigi la teatreskajn troigojn de nia hagiografia impulso. Ekzemple, Grabowski regis ĝis la parolpova grado nur ses lingvojn, sed ne dudek, kiujn oni pretendis por li. Li ja “laboris kiel inĝeniero-ĥemiisto”, sed ne havis inĝenieran diplomon, kian, denove, aliaj atribuis al li. Kaj plej grave, malgraŭ la kutimo ne mencii tion ĉi-teme de niaj ikonoj, oni ja bezonas firme inkluzivi en nia mapo de lia esperantista vivo ankaŭ la fazon 1896-1904, dum kiu Grabowski priprovis kaj subtenis rivalajn projektojn de internacia planlingvo, ekirante de provoj reformi Esperanton de interne. Fine de tiu fazo, nia rekonvinkiĝinto atingas la kulminon de siaj agemo kaj defendemo sur la esperanta flanko de la tiutempaj bataloj.

Ni vidas do, ke la “pracelojn” fasonis, interalie, tiu eminenta “recelano”. Ne per ĉi tiaj vortoj Banet-Fornalowa prezentas la aferon en sia tre neŭtrala kaj empiria konstataro. Sed ŝi ja invitas literaturemajn verkontojn suplementi ŝian kronikan laboron per tiaj riĉigoj, kian alportus, ekzemple, tradukologia studo de lia elpoligo de Sinjoro Tadeo. Mi permesas al mi kromesperi, ke konanto de la polaj metriko kaj morfologio, kaj ankaŭ de la pola-hungara dinamiko, iam kapable reinterpretos por ni la transprenon de la parnasa fare de Kalocsay. Post tiu transpreno, nek la metron de Sinjoro Tadeo, nek la vortkunmetojn de adjektivo plus substantivo nia lingvanaro akceptas kiel normalaĵojn — diference de la vere pracela epoko. Sendube, nun preparataj historiaĵoj pri la esperanta beletro prilumos ĉi tiujn kaj parencajn demandojn kaj tiel ados la ege valoran malmistifikan laboron de tiu ĉi eminenta pola-esperanta historiistino, kiu zorge distenas siajn priteatran kaj prifaktan interesiĝojn.

Probal DAŜGUPTO

Zofia Banet-Fornalowa: Antoni Grabowski: eminenta Esperanto-aganto. Eld. Hejme, Czeladź, 2001. 140 paĝoj broŝuritaj. ISBN 83-907637-2-9. Prezo ĉe FEL: 12,00 eŭroj + afranko.

Vi ne hontos transdoni vian ekzempleron

Scienc-fikcia romano, kompetente verkita, interesa, plejparte streĉa, kun multaj aspektoj de detektivromano. Traduko tre bona. Tiel mi karakterizas ĉi tiun verkon, kiun mi legis kun plezuro.

Necesas gardi kelkajn surprizojn, kiujn la leganto devas mem sperti, por plene ĝui la libron; do pri la intrigo en la rakonto mi povas diri nur malmulton. Ni unue renkontas aztekan civilizacion en senelireja valo. Estas du vilaĝoj en la valo, sed pro tradicio la anoj de unu vilaĝo ne rajtas edz(in)igi personon el la alia vilaĝo. La tuta civilizacio estas teokratio, kiun strikte regas la pastraro, kies ĉefo estas la tre prestiĝa kaj plej aŭtoritata Unua Pastro. Ĉiam ekzistas danĝero, ke la dioj punos misaginton, kaj krome la diino Koatlikue ĉiunokte vagas tra la valo kaj neniigas ĉiun, kiun ŝi kaptas. Koatlikue estas vera danĝero, oni ofte vidas ŝin. Ŝi estas giganta, havas du serpentajn kapojn, kaj estas mirinde kompetenta, kiam ŝi sekvas viktimon.

La azteka civilizacio priskribita estas pli-malpli simila al tiu, pri kiu oni legas en antropologiaj studoj, kvankam kun kelkaj detaloj iom pripensigaj. Harrison bone prezentas plurajn gravajn trajtojn de la azteka mondo: radoj estas praktike nekonataj en tiu civilizacio — ili ekzistas, sed estas uzataj nur en porinfanaj ludiloj. Oni elŝiras la koron de vivanta oferviktimo. Oni kultivas maizon. Preskaŭ ĉio prezentita estas en siaj detaloj korekta. Sed ĝenas la leganton kelkaj strangaĵoj: la pastroj posedas skribitajn librojn, grandajn kaj multenhavajn, en kiuj estas skribitaj la leĝoj pri ĉiu detalo de la surtera vivo, kaj en kiuj estas detalaj instruoj pri la tuta universo. Metalo estas preskaŭ nekonata; laŭdire, ekster la valo ekzistas metalistoj, sed neniam iu valano vidis tian personon. Kelkaj aliaj kvazaŭanakronismoj ĝenas la leganton. Kiel povas esti, ke Harrison tiel antropologie ĝuste priskribas la aztekan vivon, sed tiel profunde eraras pri kelkaj evidentaĵoj? Nu, la leganto devas mem cerbumi pri tio.

La heroo de la romano estas Ĉimal, nelegitima knabo kun nesatigebla scivolemo, kaj kun ribelema karaktero, pri kiu devas tre maltrankviliĝi la pastroj. Estas malpermesite grimpi post certa alto la mont(et)ojn; tamen Ĉimal provas fari tion, kaj estas severe punita, kvankam li estas nur juna infano. Kiam li fariĝas dudekunujara, li devas edzinigi knabinon deksesjaran, elektitan por li de la aŭtoritatuloj. Estiĝas krizo, ĉar Ĉimal rifuzas edziĝi; kaj li aŭdacas kontraŭ la Unua Pastro mem argumenti sian rajton ne edziĝi. Ĉimal povas citi la sanktajn librojn pri la temo, li ja scipovas legi — kvankam, tradicie, nur pastroj kapablas legi. Kiel Ĉimal lernis legi? Kial li deziris lerni legi? Lia malpaciĝo kun la Unua Pastro kaŭzas malsanon, eble koratakon, en la Unua Pastro, kiu mortas, kiam li devus diri la ĉiumatenajn preĝojn por veki la sunon post la nokta mallumo. Ĉar li ne sukcesis diri la preĝojn, la suno ne vekiĝas, kaj la taglumo ne aperas. Evidente, la dioj malaprobas la agon de Ĉimal, kaj pro tio Ĉimal devas fuĝi. Sed kien? For, el la valo. Sed ne eblas eliri el la valo, ĉiu scias tion. Tamen li eltrovas metodon ...

Kelkfoje, dum mi legis la unuajn du partojn de la romano, mi ekpensis pri la epizodo titolita Ŝipo en Botelo en Star Trek. Ne temas pri plagiato, sed la leganto konstante demandas al si: pro kio la libro estas titolita Kaptita universo? Ĉu eble temas pri metaforo? Ĉu la kaptitoj estas la homaro kaj la kaptintoj la dioj? Nu, la leganto iom post iom komprenas la surprizajn faktojn.

Ĉi-rilate mi devas fari mian unusolan gravan kritikon pri la verko: dum pluraj paĝoj la aŭtoro, kvazaŭ por ŝpari al si tempon kaj laboron, prezentas detalan tezon en didaktika stilo. La informoj estas gravaj por la intrigo, sed la prezento estas teda kaj instruisteca. Mi multe preferus, se la faktoj donitaj en la tiurilata eseeto konatiĝu similmaniere kiel ĉio alia en la romanintrigo: per iom-post-ioma disvolviĝo de la malkovro de la faktoj fare de Ĉimal.

Krome, ankaŭ Ĉimal mem iomete tro rapide lernas kaj ekkomprenas. Eĉ geniulo, kiel Ĉimal, ne povus lerni kaj ekkompreni tiel profunde kaj tiel rapide. Tamen, ankaŭ tio havas sian specialan rolon en la intrigo.

Nu, ne ĉiu kritiko mia estas pravigebla. Mi voĉigis en miaj ĉi-supraj komentoj kritikojn, kiuj trafis min dum mi legis. Finleginte mi konscias pri la neceso de kelkaj el la kritikitaj aferoj, sed ... mi ne volas plene malkaŝi la klarigon de ĉiuj enigmoj.

Fizike, la libro estas bone farita. Sufiĉe bona papero; la glubindo estas relative fortika, kio estas iom rara en esperantlingvaj libroj! Tajperaroj tre malmultas. (Ankaŭ maloftaĵo.)

Ĉiurilate: leginda libro, por sciencfikci-amantoj. Tute ne majstroverko, sed inda specimeno de sia literatura ĝenro. Leginte ĝin, vi ne hontos transdoni vian ekzempleron al amiko, por ke ankaŭ ŝi/li legu.

Donald BROADRIBB

Harry Harrison: La kaptita universo. Tr. Andrej Grigorjevskij. Eld. Impeto, Moskvo, 2001. 173 paĝoj glue binditaj. ISBN 5-7161-0086-4. Prezo ĉe FEL: 10,50 eŭroj + afranko

POLLANDO

Kadiŝ por Jedwabne

Jedwabne estas urbeto en la bjalistoka regiono, kie antaŭmilite vivis ĉirkaŭ 2200 homoj, kies duonon konsistigis judoj.

En septembro 1939, kiam eksplodis la dua mondmilito, la orientaj teritorioj de Pollando, i.a. la bjalistoka regiono, estis okupitaj de Sovetio. Tiel restis ĝis la atako de Germanio kontraŭ Sovetio, la 22an de junio 1941.

La bjalistoka regiono, simile kiel aliaj orientaj teritorioj de Pollando, estis postrestinta ekonomie kaj klerige. Tio aparte gravis pro la tiea pluretneco. De ĉi tiu postresto ekonomi-socia, sekve malklereco, profitis la Nacia Demokratio, partio, kiu precipe en la 30aj jaroj distingiĝis per ekstrema antisemitismo. La loka, katolika eklezio grandparte restis sub ĝia influo. Tio determinis la mensan kaj spiritan staton de la tieaj kristanoj, ĉefe en rilato al la judaj najbaroj, kaj klarigas la postan tragedion.

La kruelaj persekutoj de judoj komenciĝis tuj post enmarŝo de la germanaj taĉmentoj. Instigite kaj kuraĝigite de la naziaj okupantoj la najbaroj komencis nepriskribeblan persekutadon: batante, humiligante, murdante judojn laŭvole kaj prirabante ĉion eblan. Sed la kompleta ekstermo de la judoj tie datiĝas de la 7a de julio 1941, kiam en proksimaj urbetoj Radziłów [radziŭuv], Wizna [vizna] k.a. aro da lokaj senskrupulaj friponoj murdis preskaŭ la tutan tiean judan loĝantaron. Kompreneble, ke tio okazis kun aprobo de la germanoj, kiuj pli-malpli partoprenis en la masakro. Bedaŭrinde la katolika eklezio faris nenion por haltigi la hombuĉadon, kiu atestis pri kompleta sovaĝiĝo de la paroĥanaro.

La fina faro de tiu ekstrema masakro, realigita — laŭ ĝisnunaj profundaj esploroj historiaj — preskaŭ ekskluzive de poloj, okazis la 10an de julio 1941 en la urbeto Jedwabne, kie krom lokaj loĝantoj troviĝis iom da fuĝintoj el urbetoj, kie pli frue okazis neniigo-kampanjoj.

Kio okazis en Jedwabne?

Tiutage, frumatene, la najbaroj forpelis ĉiujn judojn el iliaj hejmoj al la foiroplaco. De tie la terurigita amaso, sub sovaĝa batado, estis pelita al iom ekster la urbeto troviĝanta grenejo de Bronisław Śleziński; ankoraŭ vivaj la judoj estis bruligitaj. Entute el ĉirkaŭ 1600 homoj saviĝis nur sep, kaŝitaj de nobla kamparanino Marianna Wyrzykowska [viĵikovska]. Kelkaj aliaj en la proksimo ankaŭ transvivis danke al similaj honestuloj.

En 1949, en Bjalistoko, okazis juĝproceso pri 22 krimuloj el Jedwabne. La punoj estis ne tro severaj, kaj post kelkaj jaroj, laŭ petskriboj, la kulpuloj forlasis la malliberejon.

Senvualigo pri la vero

La neimagebla murdo estis kovrita per vualo de silento. Nur en 1998, post televida prezento de dokumenta filmo Sǫsiedzi (Najbaroj), realigita de Agnieszka Arnold, kaj post aperigo en 2000 de samtitola libro verkita de prof. Jan T. Gross, ĉi tiu murdo estis rememorigita. Nealkutimiĝinte al historia vero, blindigite per trompaj sloganoj pri la nobla pola popolo, la socio en sia plimulto psike ne estas preta akcepti tiun ŝokan veron. Kontribuis al tio la ankoraŭ daŭre venena antisemitismo, disvastigata de la naciismaj amaskomunikiloj, malgraŭ ke post la amasmurdado kaj ties traŭmaj eventoj en la t.n. Popola Pollando preskaŭ entute mankas tieaj judoj.

Troviĝas tamen kleraj grupoj kaj influaj personoj, kiuj opinias, ke la vero devas esti akceptita kaj ke pro la teruraj krimoj oni devas pardonpeti, penti. Al tiuj homoj apartenas la prezidanto de la Pola Respubliko, Aleksander Kwaśniewski [kvaŝnievski], kiu dekomence sin esprimis por tia sinteno.

Tamen eĉ inter tiuj, kiuj pretas alfronti tiun kruelan veron, ekzistas homoj, kiuj opinias, ke la afero ne estas ĝisfunde esplorita, ke nepras daŭre serĉi dokumentojn, laŭ kiuj eblus konstati, ke la rolo de la germanoj en la rekta murdo en Jedwabne estis pli signifa ol nur instiga kaj aproba. Kelkaj ankaŭ kontestas la nombron de la murditoj ...

Pruvoj

La esplorojn entreprenis Instituto de Nacia Memoro. Estis decidite elfosi la restaĵojn de la murditoj, post 60 jaroj. La rabenoj kontestis tion, asertante ke tuŝo de ostoj de mortintoj estas kontraŭ la juda religio. Tamen ili ne povis malhelpi tion. Komenciĝis fosado en ĉeesto de rabenoj surloke de la infera grenejo. Montriĝis, ke nun, post paso de tia granda periodo, ne eblas plu strikte kalkuli la mortintojn. La elfosadon oni pormomente, eble por ĉiam, ĉesigis.

Proksimiĝadis la 60a datreveno de la tragedio en Jedwabne. Oni devis la solenaĵojn prepari.

La solenaĵo

La 10an de julio 2001 al la urbeto Jedwabne direktiĝis kelkaj aŭtobusoj, ankaŭ iom da aŭtomobiloj. Por okazigi simbolan entombigon per preĝado de Kadiŝ venis judoj, loĝantaj en Pollando, mirinde savitaj; kelkaj kun siaj infanoj; ankaŭ el aliaj landoj, precipe el Usono kaj Israelo. Inter ili troviĝis kelkaj savitoj el Jedwabne kaj ĉirkaŭaĵo kaj kvindeko da parencoj de la murditoj. Menciindas, ke inter la partoprenantoj troviĝis grupo de Klubo de Katolika Intelektularo. Krom la prezidanto de la Pola Respubliko ĉeestis vicmarŝalo de Sejmo, la pola parlamento, kaj gvidantoj de progresemaj partioj, kiel la Alianco de Demokrata Maldekstrularo kaj la Unio de Libereco. Ĉeestis ankaŭ la ministro pri eksterlandaj aferoj, Władysław Bartoszewski [vŭadisŭav bartoŝevksi], konata pro sia aktivado por plibonigo de la pol-judaj rilatoj, kaj krome kelkaj reprezentantoj de protestanta kaj ortodoksa eklezioj.

Malĉeestis reprezentantoj de la romkatolika eklezio. Mankis ankaŭ la ĉefministro kaj la prezidanto de ambaŭ ĉambroj de Sejmo.

La alvenintoj ariĝis unue sur la foiroplaco, kie antaŭ 60 jaroj, per batoj enpeliĝis la terurigita juda loĝantaro de la urbeto. Post mallonga parolado de urbestro Krzysztof Godlewski [kĵiŝtov godlevski] de Jedwabne, kiu inaŭguris la solenaĵon, kortuŝan kaj saĝan paroladon aŭdigis prezidanto Kwaśniewski. Li petis pardonon al la murditoj kaj entute al la judoj ĝenerale pro ĉiuj krimoj, kiujn ili spertis flanke de poloj. La pardonpeton kaj sentojn de bedaŭro li esprimis sianome kaj ankaŭ nome de tiuj poloj, kiujn profunde skuis la murdo en Jedwabne kaj aliloke. Laŭ la prezidanto la justosento devigas akcepti tiun teruran veron, bedaŭri kaj penti pro ĝi.

Nepre substrekindas lia honesto kaj kuraĝo, se konsideri, ke duono de la poloj, laŭ publika opinio-sondado ne pretas akcepti tiun veron, kaj estas kontraŭ pardonpeto, krome kulpigante la viktimojn pro ilia kvazaŭa kulpo rilate la polojn, ĉar “ili kunlaboris kun la sovetiaj okupantoj”.

Post la prezidanto parolis la ambasadoro de Israelo en Pollando, prof. Szewach Weiss. Memorigante la terurajn eventojn de antaŭ 60 jaroj en Jedwabne kaj aliloke li samtempe substrekis ke “... li konas aliajn grenejojn, kie oni kaŝis la judojn”. En unu tia, li kaj lia familio, danke al honestaj kaj kuraĝaj homoj povis transvivi la periodon de holokaŭsto. Sentiĝis, ke li, substrekante tiun fakton, celas iel moderigi la etoson, kaj emfazi, ke la judoj tute ne kulpigas la tutan polan popolon pri la okazintaj murdoj, kaj ke ili alte aprezas la helpon, kiun ili ricevis kelkloke fare de noblaj najbaroj.

La ĉefa parto de la solenaĵo, la religia, okazis sur la placo kie staris tiu grenejo-infero, kaj kiu nun estas aranĝita kiel simbola tombejo. Tie ariĝis ĉiuj alvenintoj por aŭskulti la preĝojn por la mortintoj. Inter ili troviĝis aro da savitoj, homoj apartenantaj al la Asocio de Infanoj de Holokaŭsto, kaj al la Asocio de Veteranoj-Judoj batalintaj por liberigi Pollandon kaj kvindeko da parencoj de murditoj en Jedwabne kaj ĉirkaŭaĵo.

Montriĝis, ke ankaŭ el Varsovio venis grupo, kies celo estis ne bedaŭri kaj penti, sed daŭre semi malamon. Temas pri la Pola Ligo. Rapida interveno de la polico malebligis al ili la fiaktivadon.

Preĝoj kaj kanto

La preĝoj okazis ĉe la nove starigita monumento sur kiu troviĝas surskribo pollingva, hebrea kaj jida “Memore al la judoj el Jedwabne kaj ĉirkaŭaĵo, viroj, virinoj, infanoj, vivante bruligitaj en ĉi tiu loko la 10an de julio 1941”. Okulfrapas, ke mankas indiko, kiu okazigis tion. Videblas, ke ĉi-momente la poloj, kaj plej verŝajne ĉefe la loĝantoj de Jedwabne, ne estas pretaj tion akcepti.

Kiel unua, kun granda peno, al la monumento aliris maljuna rabeno Jakob Baker. En 1938 el ĉi tiu urbeto li elmigris al Usono, sed ĉi tie li perdis la familion kaj plurajn aliajn proksimulojn. Kun tremanta voĉo li i.a. diris: “Pollando, nia Pollando, petas hodiaŭ pardonon, kaj tiuj, kiujn ĝi petas, devas ĝin akcepti. Ĉi tiuj larmoj devas transiri al la historio, kiel unu el la plej belaj polaj ĉapitroj. Ili devas forigi malamon. Purigi sangan eventon de antaŭ 60 jaroj”. Post tiuj profunde kortuŝaj, grandanimaj vortoj rabeno Michael Schudrich en akompano de kelkaj aliaj rabenoj, en ĉeesto de kelkaj reprezentantoj de kristanaj eklezioj, aŭdigis preĝojn, en tio ankaŭ la Kadiŝ por la mortintoj. La preĝoj esprimis ploron kaj doloron pro la kruela pereigo de senkulpaj homoj. Aparte skua estis post la preĝoj la parolado de rabeno Baker. Rememorigante la eventojn de antaŭ 60 jaroj, dum kiuj inter sia popolo pereis ankaŭ la rabeno, lia rabeno, la saĝa instruisto Avigdor Białostocki [bjaŭostocki], kiun li nomis sanktulo, kaj la humiligon, kiun li kaj lia popolo devis travivi antaŭ la kompleta neniigo en la flamoj, la rabeno elvokis nepriskribeblan kortuŝon ĉe ĉiuj ĉeestantoj. Tiun saĝan paroladon, plenigitan per altmorala spiriteco, valorus tutece traduki kaj prezenti kiel ekzemplon de homa doloro, kompatemo kaj pardonemo.

La solenaĵon finis Jacob Malowany, vaste en la mondo konata kantoro el Usono, per tre bela kaj skua kantado de Preĝo de Abrahamo kaj de kelkaj psalmoj. Per sia arto li priploris la tragedion. Pluvis, kaj ĉiuj sentis, ke la naturo kunploras.

La romkatolika eklezio mankis

Bedaŭrinde, la romkatolika eklezio ne profitis de ĉi tiu datreveno por spirite altigi la katolikojn kaj fari signifan paŝon direkte al konkordiĝo. Ĉefepiskopo Józef Glemp deklaris, ke la katolika eklezio ne venos por soleni la datrevenon al Jedwabne. La 27an de majo la pola episkoparo dum aparte aranĝita meso en la preĝejo de Ĉiuj Sanktuloj en Varsovio pardonpetis de la judoj pro teruraĵoj, kiujn ili spertis de kristanoj. Pli frue la ĉefepiskopo esprimis la opinion, ke ankaŭ la judoj devas peti pardonon ... Feliĉe tiu postulo ne ripetiĝis dum la supre menciita solena meso.

Ĉi-loke nepras substreki, ke aro da pastroj ne dividas la opinion de la ĉefepiskopo opiniante, ke oni devas ĝisfine, sen iuj ajn kondiĉoj, eldiri la veron, pardonpeti kaj penti. Domaĝe, la duban sintenon de tiuj, kiuj ne pretas alfronti la ŝokan veron, montris ankaŭ la loka paroĥestro, pastro Edward Orłowski [orŭovski] kaj ankaŭ la episkopo de Łomźa [ŭumĵa] al kiu apartenas la preĝejo de Jedwabne. Ili estas kontraŭ pardonpeto, neante entute la eventojn, kvankam prezentitajn de savitaj ĉeestintoj kaj de aliaj fidindaj historiaj fontoj. Ilia sinteno al la tragedio decidige influis la lokan loĝantaron, kiu se diri plej delikate ne ĉeestis, ne priploris siajn murditajn najbarojn. Sentiĝis eĉ obstina fremdeco ...

Novaj iniciatoj

Bone estas, ke laŭ iniciato ĉefe de judaj medioj sed ankaŭ de kelkaj progresemaj poloj oni ne lasas la loĝantojn de Jedwabne al sola influo de la loka pastro kaj de aliaj dekstrismaj medioj. Rezulte de la agado de progresemaj rondoj, en julio troviĝis en Vaŝingtono du gimnaziaj instruistinoj el Jedwabne. Unu instruas historion kaj geografion, la dua la polan lingvon. Ambaŭ partoprenis dusemajnan kurson, kiun okazigas de kelka tempo la Muzeo de Holokaŭsto ĉiusomere por usonaj instruistoj. La celo estas prepari la instruistojn por la tasko prezenti la historion de la pereigo de judoj dum la dua mondmilito. Post la reveno ambaŭ deklaris, ke nepras prezenti la veron, ĉar nur ĝi povas decidige influi precipe la junan generacion liberiĝi de naciismo kaj ĉiuspeca obskurantismo. Samtipajn renkontiĝojn de kelkaj jaroj organizas la Juda Historia Instituto en Varsovio. Oni faras ankaŭ multon por prepari lernolibrojn ĝustajn laŭ enhavo kaj metodologio.

Dum la solenaĵo naskiĝis nova, tre valora iniciato. Nome, unu el la partoprenantoj decidis inviti grupon de tieaj infanoj eksterlanden. Rezulte, baldaŭ al Usono veturos grupo da gimnaziaj lernantoj el Jedwabne. Oni esperu, ke senperaj kontaktoj inter la loka loĝantaro, precipe la tiea junularo, kun progresemaj medioj en- kaj ekster-lande kaŭzos decidigajn pozitivajn ŝanĝojn. Estos forigita izoleco kaj fremdeco, ankaŭ stigmato de la okazinta tragedio.

Oni esperas, ke diskutado surbaze de la libro Najbaroj de J. T. Gross kaj de la solenaĵoj okazintaj la 10an de julio, ĉe la 60a datreveno de la murdo en Jedwabne, formos gravan paŝon direkte al akordiĝo, kies bazo estos akcepto de la amara vero. Tio tutcerte pli gravas por poloj ol por judoj, kiuj en la nuna Pollando preskaŭ malestas.

Mi sentis la bezonon ĉeesti tiun simbolan entombigon kaj aŭskulti la Kadiŝ por la mortintoj. Tie en la bjalistoka regiono entute ja ekestis la ideo pri Esperanto. Aktivadis tie niaj samideanoj sub saĝa gvido de UEA-ĉefdelegito Jakob Ŝapiro, kiu pereis nur du tagojn post la tragedio en Jedwabne, mortpafita inter kelkcent judaj intelektuloj sur kampo Pietrasze apud Bjalistoko, fare de germanaj nazioj.

Kiom da batalantoj por pli bona morgaŭo pereis en la flamoj de Jedwabne, Bjalistoko kaj aliaj ĉi- kaj ali-regionaj urboj ... Ne eblis dum ĉi tiu solenaĵo ne pensi pri ili.

Zofia BANET-FORNALOWA

Kantoro Jacob Malowany lantas la Preĝon de Abrahamo.

“Mi dankas pro viaj vortoj”, diras Szewach Weiss (meze) al la prezidanto de la Pola Respubliko, Aleksander Kwaśniewski

Jarmilŝanĝo

de István Ertl

En oblikva kuŝpozicio, kun vidkampo precize limigita al la kelk-cola ekrano, li vidis pretersalti la flagrajn informerojn. Palpebrumo haltigis aŭ malhaltigis la tekstofluon, opaj okulfermoj regis la debiton. Kun rutina volego, li penis ignori la senton de juko en la stumpo.

Tiktako vekis lin je la sesa dudek. Li piedpintis al la pezaj pordoj, transe ŝaltis la komputilon laŭkutime. Konvenos tiel komenci, per fekundo dozita: dum dormas la infanoj, dum ronkas ankoraŭ la bogepatroj. Du alineojn li tradukis diligente, sed ĝisvenis sensencon kiun neniu interpreto superus. Pli bone, do, nun forredakti sin el ilia vivo — li intuis —, morgaŭ maleblos, nerefareble. Tamen de la garaĝo li retrohastis, estus ja stulte lasi perdiĝi la tradukon. Manke de disketo, li komandis paperan version, dampante la printil-bruon per kuseno.

En la lastaj jaroj sufiĉis malfermi la butikon je la sepa. De kiam la freŝaj bakaĵoj alvenis kamione el panfabriko, forestis la fruega aferumo ĉirkaŭ la praa forno. Eĉ tiel, ŝi vekiĝadis je la horo kutima dum jardekoj, por poste sinki en duone bonfaran soporon, dum la granda, kotbul-glua hundo en la korto ekfrotis la hundujajn latojn per sia grinca ĉeno.

Kun klare percepteblaj intervaloj, la hejtosistemo ree kaj ree proksimiĝis al sia povum-limo.

“Vi ne povas ŝati tion, vi estas infano.” “Panjo ĵus foriris.” “Tion ni povus rigardi iomete.” “Ni ne plu ŝatas la glaciaĵon.” “Kunportu nin ĉi tien plian fojon.” Ĉi-loke li malŝaltis la registraĵon, kaj lasis sin fali en torporon tiom longe atenditan. Kiam li alarme revekiĝis, unu feria foto sur la komodo estis falinta kontraŭ alian enkadraĵon. Sur ĉi lasta ili videblis ĉiuj kvar, ridante al estonteco tiam senduba.

La Volvo malfacile startis, sed la garaĝ-pordo glitis malfermen senprobleme. La eksterorda deĵoro devis komenciĝi post dudek minutoj. Praktike neniu aŭto pasis ĉi-hore sur la malĉefaj stratoj, kaj des malpli ju pli li proksimis al sia posteno. Li elpoŝigis cigaredon.

Ankoraŭ retoj specialaj protektis la viton de predemaj birdoj, ĝis la alveno de la rikolta trupo gaja, konscia pri la valoro de ĉiu tarda vinbero trovota. La kaŭĉukaj botoj solide ankris ilin al la ĉiesa grundo.

Trian fojon ŝi venis al la trinkejo por resti tutan tagon, malpli por konsumi ol por konsumiĝi ĉe la aŭtomato ĉiam mongluta, foje monŝuta. Ŝia eleganto perfektis por la koktela mondumo de ŝia edzo, sed ne estis mislokita ĉi-lokale. Tage ok mil frankojn kostis ŝia helpokrio, kiun neniu aŭdis krom la barestro, kaj eĉ tiun ĉi ĝi alvenis nur kiel ĉarma tintado de monera svarmo.

La vilaĝestro forŝovis siajn pend-dosierojn kaj malfermis plurajn el atendantaj kovertoj. La planoj kun la kvin eblaj traceoj de la aŭtovojo kuŝis sur aparta tablo, kiel kvin minacleteroj. La konsilianoj alvenos je la deka, kaj neniu forkonvinkos ilin de progres-paŝo marĝene suicida.

La pluŝkuniklo falis tra la kradoj el la liteto. Li ploris insiste por ĝin rehavi, sed la dikaj kverkaj pordoj dampis la sonoron pri kiu la gepatraj timpanoj lacis ĉiukaze. Bonŝance, restis la suĉilo por konsolo relativa.

La eksplodo estintus — kiel decas — subita, unufrapa kaj detruega. La fabriko dissaltus al pecetoj same kiel la trinkejo, kaj la puŝ-ondoj zorgus ke neniu muro restu stara en la vilaĝo. La vespera novaĵ-programo tiklus la nacian nervaron per la unua katastrofo de la nova jarmilo, kaj pli ol unu spektanto rezignus sian bovaĵon por minuto.

La montrilo. La horero. Tempo.

Kaj nenio, nenio, nenio estis sama — nek alia — dum la posta tago.

LINGVO POR SURDULOJ

Je defendo de liplegado

Garbhan MacAoidh skribis artikolon en MONATO (2000/6, p. 14), pri la komunikado de surduloj. Ankaŭ mi volas helpi la surdulojn, kaj tial mi respondas amike al G.M. Li legis libron pri surduloj, sed mi ne scias, ĉu li persone bone konas iun surdulon. Mi vivas en ĉiutaga kontakto kun parolkapablaj kaj mutaj surduloj.

Estas konate, ke surduloj inter si kapablas bone komuniki helpe de gestlingvo. Kun aŭdantoj komunikado tamen ne facilas, ĉar ili plej ofte ne volas aŭ ne emas lerni la gestlingvon. Do, surduloj, kiuj uzas nur gestojn, vivas en izolita mondeto. Eĉ ĵurnalojn ili ne povas legi ĉar ili tre malbone konas la nacian lingvon. Iliaj gestoj montras ideon, ne literojn. Malmultaj konas la fingran ortografion.

Mia plej juna filino naskiĝis surda. Verŝajne pro malsano, kiun mi kaptis dum epidemio de iu grava gripo, kiam mi estis 4-monate graveda. Neniu en Brazilo instruis min kiel paroligi mian filineton, sed, kiam ŝi estis 4-jara ni subite transloĝiĝis al Nederlando, kie ni loĝis dum 10 jaroj en Hago. Laŭ indiko de surdulkuracisto ŝi tuj iris al surdullernejo, kie ŝi lernis liplegadon, skribadon, legadon kaj ankaŭ lernis paroli en la nederlanda lingvo.

Per tiu instrubazo, ŝi lernis poste en Brazilo kompreni kaj paroli la portugalan. Hejme ŝi neniam uzas gestojn. Tial ŝi povas labori kun aŭdantoj, parolante 95 % normale. Kaj, por helpi multajn mutajn surdajn amikojn, nun ŝi ankaŭ lernis la gestojn, unue en São Paulo, kaj poste, tute malsaman gestlingvon en Rio de Janeiro! Ŝi edziniĝis kun surdulo, kiu feliĉe ankaŭ lernis paroli, ne en Rio de Janeiro, sed en São Paulo. Do ankaŭ en Brazilo estas kelkaj bonaj lernejoj.

Kiam aliaj surduloj, kiuj ne lernis paroli kaj liplegadon, volas ĉeesti paroladon, la interpretisto ne “tradukas” al ili “laŭvorte”, montrante literojn per la fingroj, sed li montras la ideojn per grandaj gestoj. Tiel neniam eblas montri ĉiujn detalojn de la parolado.

Kiel funkcias la instrumetodo?

Ĉar preskaŭ ĉiu surdulo havas sian “aŭdreston”, la lernejoj en Nederlando ordonas la uzon de aŭdiga aparato por pliampleksigi la malgrandan aŭdkapablon. La grandaj avantaĝoj de la nederlanda lingvo estas: 1) ke multaj vortoj estas unusilabaj, kaj 2) ke la ortografio estas 99 % fonetika.

La unuaj instruendaj vortoj kaj frazoj devas signifi situaciojn, kiuj interesas la infanojn. Do: oni montras la signifon per objektoj kaj bildoj. La unua frazo kiun Marina, mia filino, lernis, estis: De aap zit in de boom. (La simio sidas en la arbo.) La zoologia ĝardeno estis proksima al la lernejo. Do ĉiuj infanoj konis kaj ŝatis la simiojn. De ĉiu vorto oni instruas la prononcon, fonemon post fonemo. Do unue: aa. La instruisto kaj la infano sidas kune, antaŭ spegulo sur la tablo, por bone vidi la buŝon sian kaj unu de la alia. La lernanto devas imiti la movon de la buŝo de la instruisto. Ankaŭ li devas senti per la mano la vibradon de la gorĝo de la instruisto kaj poste meti la manon sur sian gorĝon, dirante aa.

Poste la p. La gorĝo ne vibras, sed kun la mano antaŭ la buŝo li sentas la spiron.

Fine li kunligas aa... p, aap. Tute kontenta la infano montras per sia fingro la simion sur la bildo, kaj diras “aap!” Nun li parolas. Oni instruas la aliajn vortojn de la frazo. Li prenas la kopion de la bildo hejmen por montri kaj klarigi ĝin parolante ... Granda sukceso!

Por klarigi la verbon zit (sidas), la instruisto devas unue stari, kaj poste sidi, dirante ik zit (mi sidas). Poste li staras, kaj diras ik sta (mi staras). Poste: vi, li, ŝi, ktp. Por bone lerni ĉiujn fonemojn, la infano devas ankaŭ scii, kion faras la lango ene de la buŝo. Tial oni devas montri desegnojn de la interno de la buŝo, bone montrante la pozicion de la lango. La infanoj eĉ ŝatas tiun amuzan buŝgimnastikon.

Por plursilabaj vortoj, ili devas scii kiun silabon akcenti. Por tio ekzistas aparato, kiu montras la forton de la spiro. Parolado estas muziko kun: “pp, ff, cresc., dim.” (Tiuj muzikaj indikoj estas alia internacia lingvo!) Tiel la melodio de ĉiu frazo montras la signifon kaj la emocion. En la portugala lingvo la sintakso de la informaj kaj la demandaj frazoj estas egalaj. Nur la intonacio montras, ĉu oni informas aŭ demandas.

Do, kiel la surduloj lernas “muzike” paroli? Oni uzas la aŭdreston kaj la aŭdaparaton. En Nederlando oni instruas ludi bekfluton kaj la notojn de simplaj melodioj sen granda distanco inter alta kaj malalta tonoj.

Oni analizas la melodion de la frazo. La instruisto ludas ĝin. La lernanto legas la melodion, ludas ĝin, kaj kune kun la instruisto diras la frazon kun bona intonacio.

Hura, la admirinda surdulo parolis 95 % egale al la aŭdantoj. Ĉu vi komprenas ke mia patrino koro troplenas de dankemo? Mia filino vivas kaj laboras en la mondo de la “aŭdantoj”. Mi skribas ĉi tion por helpi la familianojn, amikojn kaj instruistojn de surduloj en la tuta mondo por ke ili helpu la surdulojn. Ankaŭ mia filino helpas multajn geamikojn inter parolantaj surduloj. Post bona ricevo, transdono estas nia devo.

Por bone instrui, observu unue viajn proprajn lipojn kaj langon. Ankaŭ via bebo devas observi vian buŝon. Do, en la komenco movu vian buŝon iomete pli ol normale. Vi ne bezonas paroli laŭte. La instruo komenciĝas en la lulilo. Kun via helpo la bebo poste ne estos kompatindulo. Li estos admirinda inteligentulo, kiu moviĝos en la aŭdanta mondo.

Kiu volas scii pli da detaloj, povas peti multe pli da informoj al la Instituut voor doven en St.-Michielsgestel [sintmiĥilsĥestl] en Nederlando.

May BIJLEVELD

N.d.l.r.: El la originalo ampleksa, la parto ne koncerna al la lingvo de surduloj estas forigita. La aŭtoro mislegis la artikolon de Garbhan MacAoidh, tamen ĉar ŝia argumento favora al la liplegado (kiu estas ĝuste malo de la opinio de s-ro MacAoidh) estas hereza al la reganta teorio, mi prezentas ĝin por fakula, objektiva komentario. Multaj lingvistoj rigardas la gestolingvon kiel kompletan sistemon de signoj, egalan al la lingvo, aŭ lingvon mem.

INTERNACIAJ RILATOJ

Pace dancante

Plifortigos rilatojn inter Turkio kaj Grekio la ministro pri eksteraj aferoj de Turkio, Ismail Cem, kaj lia greka sampostenulo, Jorgo Papandreu. La plibonigotaj rilatoj celas aparte transporton, kulturon kaj sanprotektadon. Krome la du ministroj decidis starigi inter si rektan telefonlineon. Tiel la renkontiĝo de la du ministroj en Sisam kaj Kusadasi signis gravan paŝon en la interrilatoj de ambaŭ landoj.

Ĉiel oni rimarkas pli amikan etoson. Ekzemple, rilate tertremojn ambaŭ landoj ekstudos kaj esploros sismologion; ankaŭ estas decidite estigi reciprokan helpon okaze ne nur de tertremoj sed ankaŭ de inundoj kaj arbarincendioj. Plue, ambaŭ ministroj volas favorigi vojaĝadon de siaj civitanoj reciproke al Grekio kaj Turkio. Papandreu notis, ke tiurilate li devas konsiliĝi ankaŭ kun siaj partneroj el la Eŭropa Unio, kion li faros kiel eble plej baldaŭ.

Dum la vizito Papandreu kantis kaj dancis, tiel mesaĝante al grekoj kaj al turkoj, ke li ja volas plifortigi amikecon inter la du popoloj, kaj ke, kvankam naskiĝinta en Usono, li tamen restas greko. La du ministroj estis varme akceptitaj ankaŭ en Ĉarŝio, kie oni flirtigis naciajn standardojn de Grekio kaj Turkio. Ismail Cen surmetis amuleton sur ambaŭ, por ke ilin ne damaĝu la “diabla okulo”.

Iliriana Mezini

La greka ministro pri eksterlandaj aferoj, Jorgo Papandreu, dancas antaŭ turka publiko.

Altaj aŭtoritatuloj de Turkio kaj Grekio tenas enmane pac-kolombojn.

GERMANIO

Katedralaj trezoroj en nova aranĝo

La katedralo de Speyer [ŝpaja] (Palatinato, sud-okcidenta Germanio), fondita ĉirkaŭ la jaro 1025, spertis dum sia preskaŭ miljara historio plurajn detruojn. Plej katastrofe al ĝi efikis la forbruligo de la urbo fare de francaj trupoj en 1689 kaj la franca militokupado de la regiono ekde 1792. Nur pene oni sukcesis malhelpi la definitivan neniigon de la katedrala konstruaĵo. Nuntempe, rekonstruita laŭ la romanika projekto origina, ĝi apartenas al la protektata “Heredaĵo de homaro”. Malmultaj el la katedralaj trezoroj estis konservitaj ĝis nun. Tamen la preĝejo kaŝe konservis trezorojn nemateriajn, kiuj estas multe pli valoraj ol kalikoj kaj sanktujoj el arĝento aŭ oro. Estis ja sciate, ke en la katedralo situis la tomboj de la imperiestra familio Salier, reginta mezepoke dum jarcento la Sanktan Romian-Germanan Imperion. Tion eksciis ankaŭ francaj soldatoj kaj prirabis kelkajn sarkofagojn, tamen feliĉe nur malmultajn.

La unuajn sciencajn foslaborojn sur la tereno katedrala oni faris en la jaro 1900. Tiam estis trovitaj multaj tomboj kaj oni povis ekscii interalie pere de skribaj dokumentoj sur metalaj platoj, pri kiu reĝo, imperiestro aŭ ties familiano temas. Krom la fingroringo de Henriko la 4a kaj la “Imperia pomo” de Henriko la 3a plej gravaj estas la tombaj kronoj de imperiestroj kaj imperiestrinoj, kiuj dokumentas la pretendon je monda kaj eklezia potenco eĉ post la morto. Kopio de la krono de Konrado la 2a nuntempe ornamas — multoble pligrandigita — la centron de la katedralo.

La tiam elfositaj tombotrezoroj — materiaj samkiel ideaj — trovis lokon en la tiel nomata Domschatzkammer [domŝackama] (ĉambro de la katedralaj trezoroj), kiu tamen troviĝas ne en la katedralo mem, sed en la tre proksima Historia Muzeo de Palatinato. Tie oni faris ĉi-jare novaranĝon de la restaĵoj kaj okazis solena malfermo en la katedralo mem. Okaze de tio parolis la episkopo de Speyer, reprezentantoj de la fondaĵo de Historia Muzeo de Palatinato kaj ties direktorino.

Poste la ĉeestantaro transiris al la muzeo por admiri la novan ekspozician koncepton. Nun ĉio prezentiĝas je ruĝkolora fono, akompanate de klarigaj tekstoj. La kreintoj de nova aranĝo fieras pri dudekminuta Multivisionsshow (plurmedia spektaklo), komputilaj ekranoj kaj Touchscreens (fingrotuŝe funkciigeblaj komputilprogramoj).

Memkompreneble la ekspozicio ampleksas ne nur la tombotrezorojn. Videblas ankaŭ multaj objektoj, kiuj estis uzataj en ekleziaj ritoj: ujoj, vestaĵoj, bildoj, skulptaĵoj ktp. Aldone al tio estas dokumentoj pri la (re)konstruado de la katedralo kaj bildoj pri ties stato diverstempe, iuj el kiuj estas ankaŭ en formo de modelo. La plej grandaj inter la ekspoziciaĵoj estas freskoj, translokitaj el la katedralo mem.

En la epoko de romantikismo munkena pentristo Schraudolph [ŝraudolf] — laŭ ordono de bavara reĝo Ludoviko la 1a — ornamis la katedralon per monumentecaj historiaj freskoj. Kiam en la dua duono de la 20a jarcento konservorilate ekregis pli originemaj konceptoj, oni forprenis multajn aldonaĵojn el la epoko de romantikismo. Feliĉe oni povis savi ilin, kaj elekto el la tuto nun impresas de proksime la vizitantojn, kio antaŭe videblis nur je distanco.

La furoraĵo (krom la tombo-ekspoziciaĵoj) estas ne io grandioza, sed nur malgranda tekstopaĝo, kiun oni trovis antaŭ malmultaj jaroj subplanke de la Afra-kapelo de la katedralo. Temas pri la lasta paĝo de la tiel nomata “Ulfilas-biblio”, la Codex Argenteus en la gota lingvo, kiu fragmente nuntempe estas konservata en la sveda urbo Uppsala. Neniu scias, kiel ĝi trafis Speyer, eĉ kun adreso al Philipp Melanchthon [filip melanĥton], la plej grava germana reformisto eklezia post Luther. Sed tiun ĉi unikaĵon oni povis admiri nur dum la tagoj de oficiala malfermo, ĉar daŭra taglumo damaĝus ĝin.

Ankaŭ sen tiu eksterordinara allogaĵo estas ege multaj ekspoziciaĵoj — admirindaj, studindaj, vizitindaj — en la Historia Muzeo de Palatinato. La muzeo aldone prezentas ekspoziciojn pri la regiono, precipe pri ties romia historio kaj kamparana vinproduktado, kaj proponas ankaŭ provizorajn ekspoziciojn pri diversaj allogaj temoj. La muzeo estas malfermita marde — dimanĉe de la 10a ĝis la 18a horo.

Krome la tuta urbo Speyer estas alloga celo turisma. La vizitantoj konstatos, ke ne plu validas la iama loka mokproverbo: “Se ne estus la mortintaj imperiestroj, ne estus vivo en la urbo”.

Franz-Georg Roessler

La katedralo de Speyer.

La krono de Konrado la 2a.

La malfermo de la imperiestraj tomboj en 1900.

La Historia Muzeo de Palatinato en Speyer.

POEZIO

Rose Ausländer 100-jara

Rose Ausländer naskiĝis la 11an de majo 1901 en Ĉernovic (Bukovina, tiutempe aŭstria kronlando). Ŝi studis literatursciencon kaj filozofion. Tiam influis ŝin precipe aŭtoroj Karl Kraus, Stefan Heim, Georg Trakl, Spinozo, Platono, Freŭdo kaj Brunner.

Meze de 1930j en Ĉernovic, kien ŝi revenis post kelkjara loĝado en Usono, ne plu povis aperi germanligvaj gazetoj, kaj ŝi, laborinta en unu el tiuj, perdis laborlokon. En la sekvintaj jaroj ŝi laboris en diversaj lokoj, kaj, malgraŭ la malfacilaj cirkonstancoj, en 1939 tamen publikigis sian unuan poemlibro “La ĉielarko”, kiu ne trovis multajn legantojn. La poetino sukcesis postvivi la nazian regadon en la urbo, loĝante en diversaj kelaj kaŝejoj kune kun sia patrino. Nur la literaturo, filozofio kaj verkado donis fortojn por ĝisvivi la liberiĝon.

En 1946 Rose Ausländer denove migris en Usonon. Sekve de la perdo de la tre amata patrino, ŝi dum pluraj jaroj ne plu estis kapabla verki germanlingve kaj kreis nur anglalingvajn poemojn. En 1957 ŝi estis enkondukita en la modernan germanan literaturon, kaj influite de tiuj spertoj, ŝi reekuzis la germanan lingvon, kaj samtempe radike ŝanĝis la stilon de siaj poemoj. Poste ŝi fervore verkadis malgraŭ fojfojaj publikigoj. En 1964 ŝi definitive revenis en Eŭropon. Unu jaron poste aperis ŝia dua libro Blinda somero. Daŭre kreskis la intereso al ŝia poezia lingvaĵo. Ŝiaj poemoj iĝis konataj, ŝi ricevis distingojn kaj premiojn. Post multaj apartaj libroeldonoj, estis eldonita ŝia 8-voluma kompleta verkaro. Rose Ausländer mortis la 3an de januaro 1988.

La temaro de ŝiaj poemoj ampleksas precipe biografiajn spertojn el la juneco, el la tempo de la persekutado kaj el la kvazaŭ ermita situacio en la maljunulejo, kie ŝi loĝis dum siaj lastaj jaroj. Pri la vivoranda ekzisto dum la persekutado ŝi skribis: “Skribi estis vivi. Transvivi”. Tio same validas ankaŭ por ŝiaj lastaj jaroj. Vivofine, la poemoj atingis altan gradon de ekstera simpleco lige kun interna riĉeco.

Ŝi neniam menciis Esperanton, kvankam multe okupiĝis pri lingvoj. Jen estas poema specimeno kun la aparte grava titolo por esperantistoj: “Espero”:

Kiu esperas, estas juna. Kiu povus spiri sen espero, ke ankaŭ estonte rozoj sin malfermos.

Franz-Georg RÖSSLER

Rose Ausländer: akvarelo de Rita Rössler-Buckel

Rose Ausländer kun Helios Hecht en Nov-Jorko (1929)

ARGENTINO — ĈILIO

Tra la Andoj boate

Estas ĝenerale akceptita principo, ke la akvejo inter du landoj rekomendindas kiel limo inter ili. Sed tio entute ne eblas en la suda parto de Latin-Ameriko. Tie estas ja riveroj, kiuj fontas el la orienta flanko de la anda montoĉeno kaj poste fluante trakrucas ĝin por enflui Pacifikon. Ekzemplo tiurilate estas riveroj Manso, Futaleufu kaj Hua-hum. Tiu geografia kaprico jam kaŭzis akrajn disputojn inter la frate samlingvaj ŝtatoj Argentino kaj Ĉilio.

Unu el tiuj problemaj akvejoj komenciĝas apud la argentina turisma urbeto San Martín de los Andes, kie situas lago Lacar [lakár] kaj altaĵo Nonthue. El tiu lasta fontas la rivero Hua-hum, en kiu antaŭ kelkaj jaroj ni surakvigis nian kanuon. Sed post malmulte da tempo nia remado jam fiaskis, ĉar mia kunulo estis forgesinta sian personan legitimilon. Sen ĝi oni ne permesis al ni transpasi la argentinan-ĉilian landlimon. Sed la akvo ne bezonas tiun formalaĵon kaj daŭrigas sian fluon trans la limo, enfluante la lagon Pirehueico [pireueiko].

Dubindas ĉu vere temas pri lago. Ĝia tre longa, tre mallarĝa baseno sugestas ja, ke tio tre verŝajne estas rivero, retenita de erupciaĵoj de vulkano Choshuenco [ĉoŝuenko], situanta je 2415 m super la marnivelo. La pramo veturas preskaŭ du horojn de la orienta ekstremaĵo de la lago ĝis Puerto Fuy [fuj], kie komenciĝas la samnoma rivero. Ĝin oni priskribis al mi kiel unu el la plej sovaĝaj riveroj de Patagonio.

Komence mi ne volis kredi tiun aserton. Ĉar tie, kie en antaŭaj okazoj mi estis vidinta la riveron, ĝi fluadis senkaprice. Do, mi invitis junan amikon por esplori la akvejon, veturante en mia pneŭmatika boateto. Tranoktinte en Puerto Fuy, ni plenblovis la boaton, enmetis la pakaĵon kaj remis al la proksima akvofunelo.

Komence ni ĝuis plezuran kunfluadon. Sed tre (eĉ tro!) baldaŭ la situacio radikale ŝanĝiĝis. Sovaĝaj rapidfluejoj kaj kaskadoj alternis, nin devigante albordigi la boateton. Ofte ni grimpis laŭ la roka bordo trenante la pakaĵon, la boaton kaj nin mem per ŝnuregoj. En kelkaj lokoj mi riskis traremi rapidfluejojn kun la pakaĵo — sen mia amiko, kiu sekvis min, irante inter la rokaĵoj de la riverrando.

Post ses horoj de tiaj akrobataĵoj ni estis plene elĉerpitaj kaj decidis fini nian surakvan veturon. Suprengrimpinte la dekstran taluson, ni trenis la boaton al la rando. Mi proponis tie bivaki. Ni ja kunportis dormosakojn . Sed mia kunulo ne fidis je la arbarega ĉirkaŭo kaj preferis tranokti pli komforte aliloke. Erare ni supozis, ke la ŝoseo de Puerto Fuy al Neltume proksimas. Sed serĉante vojon tien, ni ne trovis ĝin. Krome densa aro da bambutigoj baris la antaŭeniron en la arbarego. Do, kun nia boato kaj pakaĵo estis apenaŭ eble atingi la ŝoseon.

Nun ni memoris, ke sufiĉe proksime ni estis vidintaj antaŭe kabanon sur altaĵo de la bordo. Tial ni konsentis, ke Tomaso, mia juna amiko, iros tien por dungi du virojn, kiuj konas eliron kaj portos nian pakaĵon. Efektive post pli ol unu horo mia kunulo revenis kun du viroj, kiuj konis apenaŭ troveblan vojeton. Laŭ ĝi ni atingis la ŝoseon, kiam eknoktiĝis. Sed nun niaj helpantoj ne volis akompani nin ĝis la proksima vilaĝo Neltume. Ili preferis iri hejmen antaŭ la nokto, timante pumon. Mi respondis, ke tiuj kategoj kutime ne atakas homojn. Sed ili asertis, ke antaŭ kelkaj tagoj pumo mortigis virinon kaj manĝis parton de la viktimo. Do, ni pagis la portintojn. Feliĉe alveturis kamioneto kaj per ĝi ni atingis la vilaĝon.

La sekvan matenon ni reiris piede al la rivero Fuy por admiri denove ĝiajn sovaĝajn fluejojn. Tiam nin impresis la impona akvofalo Huilo-huilo, kiu elverŝas la akvojn de Fuy al profundego. Belega estas la arbarega vegetaĵaro, kiu ĉirkaŭas tiujn pentrindaĵojn.

Jarojn poste mi kun amikino revenis al tiu loko. Mi montris al ŝi tiun belan arbaregan akvofalon. Poste ni veturis al lago Panguipulli [pangipuji], kie Fuy enfluas. Tie ni luprenis boaton por veturi laŭ rivero Enco [enko] ĝis lago Riñihue [rinjiue]. Trapasante la facilajn rapidfluejojn de Enco, ni vidis plurfoje anasojn kun belaj oranĝaj bekoj. Ili latine estas nomataj Merganetta armata. Tiuj birdoj specialiĝis manĝi estaĵojn en la oksigenriĉa akvo de la rapidfluejoj.

El la lago Riñihue fluas rivero San Pedro, kiu enverŝas siajn akvojn en grandegan riveron Calle-calle [kajekaje]. Sur ties bordo situas la grava ĉilia urbo Valdivia. De tie ni veturis tre komforte en granda turisma ŝipo al la antikvaj fortikaĵoj de Niebla kaj Corral [koral], per kiuj en la epoko de hispana kolonio oni defendis tiun urbon kontraŭ malamikoj kaj piratoj. Tiuloke, finfine, la akvoj de argentina lago Lacar enfluas Pacifikon.

Werner SCHAD

De lago Pirehueico oni rigardas domojn de Puerto Fuy kaj la komencon de rivero. (Foto: W. Schad)

Sovaĝaj rapidfluejoj nin devigis albordigi la boateton. (Foto: W. Schad)

Mapo de la regiono inter Argentino kaj Ĉilio.

LITOVIO

Forkurintoj postkurataj

Post pli ol dek jaroj da sendependiĝo litovaj dizertintoj de soveta armeo estas ankoraŭ serĉataj de rusa milita prokuroro. Ekzemple 31-jaraĝa Darius Kiela el urbo Panevezys estas informita, ke ĉe rusa landlimo li povus sperti problemojn.

En 1990 Kiela forkuris de sia deĵorejo apud Moskvo — nur tri tagojn antaŭ la sendependiĝo de Litovio. Tamen la dizertinto devis konstante sin kaŝi kaj sentis sin nur iom pli sekura post la malsukcesa puĉo en Moskvo en 1991. Jam dekoj da leteroj estas senditaj de la rusa prokuroro al eks-soldatoj kiaj Kiela, tamen aŭtoritatuloj asertas, ke dizertintoj ne tro timu.

LAST/PG

Politiko007596EŬROPA UNIO

Nunaj nanoj: kiel kunvivi kun giganto?

La Eŭropa Unio (EU) baldaŭ estos preta ricevi novajn membrojn, ĉefe el orienta Eŭropo. Tamen unu el la eventualaj 13 novaj aliĝintoj estos Malto, insula nanolando en Mediteraneo. Ĝis nun, nur unu alia nanolando aliĝis al EU, nome Luksemburgo, unu el ĝiaj kunfondintoj. Kio pri la kvin aliaj eŭropaj nanolandoj? Ĉu ankaŭ tiuj aliĝos — kaj kiel aliĝo efikos sur la lingvo-politikon de la unio?

Post Luksemburgo, la plej malgrandaj sendependaj landoj en Eŭropo estas Andoro, Malto, Liĥtenŝtejno, San-Marino, Monako kaj — la plej malgranda — Vatikano. Krom Malto, neniu el tiuj landetoj petis aliĝon al EU. Liĥtenŝtejno, kiel Svisio, estas membro de Eŭropa Asocio pri Libera Komerco: jam de 1918 ĝi estas forte ligita al Svisio. Ekzemple, Svisio funkciigas ĝiajn telefonan kaj poŝtan servojn, kaj Liĥtenŝtejno uzas svisan valuton. Liĥtenŝtejno konsiderus la union, nur se Svisio aliĝus. La du landoj estas kontentaj resti en komuna ekonomia zono sen perdo de politika sendependeco.

Seksaj orientiĝoj

Monako kaj Vatikano ne povos aliĝi al EU. Vatikano ĵus kondamnis “malpian” EU-ĉarton pri bazaj rajtoj: la ĉarto promesas egalajn rajtojn al ambaŭ seksoj kaj por ĉiuj seksaj orientiĝoj. Por aliĝi, Vatikano devus akcepti la ĉarton. Krome, EU rigore postulas demokration: en Vatikano la papo plenpovas, kaj la sola elemento demokrata okazas, dum estas elektata nova papo. Ankaŭ Monako verŝajne ne sufiĉe demokratas por partopreni en EU. Nacia konsilantaro estas la sola demokrata institucio en Monako, tamen neelektita princo rajtas malakcepti ajnan leĝon aprobitan aŭ eĉ proponitan de la konsilantaro. Krome, nur 16 % de la loĝantoj de Monako estas civitanoj kun voĉdonrajto. Por membriĝi en EU, kaj Vatikano kaj Monako devus profunde ŝanĝi siajn politikajn strukturojn.

Restas Andoro kaj San-Marino. Ambaŭ jam subskribis interkonsenton pri dogana unio kun EU. Tio signifas, ke ne ekzistas tarifoj inter ili kaj EU; ankaŭ ke ili subtenas samajn tarifojn kun eksteraj landoj. Laŭ reprezentanto de Andoro ĉe Unuiĝintaj Nacioj (UN), Andoro ankoraŭ ne oficiale konsideris aliĝon. Laŭ reprezentanto de San-Marino, la nova registaro ĵus proponis diskuti aliĝon.

Naciaj simboloj

San-Marino, Vatikano, Monako kaj Andoro, kvankam ne aliĝintaj al EU, tamen uzas valutojn, kiujn la eŭro baldaŭ anstataŭos. Efektive ili troviĝas en la eŭro-zono kaj baldaŭ uzos eŭrojn. Tiuj ĉi landoj, krom Andoro, tradicie fabrikas lirajn aŭ frankajn memor-monerojn: EU permesos al ili fari ankaŭ eŭro-monerojn kun naciaj simboloj.

Kiam la orient-eŭropaj landoj eniros la union, iliaj lingvoj aŭtomate oficialiĝos: tradukendos EU-dokumentoj en eventuale 10 novajn lingvojn. Tamen la lingvoj de nanolandoj ne havas egalajn rajtojn. La malbone konatan luksemburgan lingvon, Letzebuergesch, EU ignoris ekde la komenco. Tamen la lingvo estas vaste uzata, ankaŭ en elementaj lernejoj, kaj estas unu el tri oficialaj lingvoj.

La malta estas semida lingvo, kiu similas la araban, sed kun multaj vortoj prenitaj de la itala. Ĝi kaj la angla estas oficialaj lingvoj de Malto. EU intencas ignori la maltan kaj kalkuli Malton kiel plian anglalingvan landon. EU argumentas, ke ĉiuj maltanoj parolas la anglan, sed ŝajnas, ke maltanoj ofte intermiksas kaj konfuzas la du lingvojn.

Amuza problemo

Se Liĥtenŝtejno, Monako aŭ San-Marino decidus aliĝi al EU, supozeble estiĝus neniu lingvo-problemo: iliaj oficialaj lingvoj estas respektive la germana, la franca kaj la itala. Tamen la popoloj de la tri landoj parolas neoficialajn dialektojn: la alemanan, la monakan kaj la romanjan. Kaj estus kreita amuza problemo, se Vatikano iel sukcesus membriĝi en EU: Vatikano rajtus postuli, ke ĉiuj dokumentoj estu tradukitaj en ĝian oficialan lingvon, la antikvan latinan.

Tamen, se Andoro aliĝus al EU, estiĝus neniel amuza, sed serioza problemo: ĉu aldoni la katalunan al la oficialaj EU-lingvoj? La kataluna estas la sola oficiala lingvo de Andoro, kvankam multaj andoranoj parolas la francan aŭ la hispanan. Se EU kontraŭus oficialigon de la kataluna, verŝajne katalunoj en Hispanio kaj Francio kolerus pro la perdita eblo plivalorigi sian lingvon. Inverse, eble Hispanio kaj Francio protestus pro plenrajtigo de “dialekto”, kiun ili ne subtenas. Ankaŭ aliaj landoj eble timus precedencon oficialigi tiel nomatan “regionan” lingvon.

Resume: en EU ne ekzistas diskriminacio kontraŭ nanolandoj, nur tamen fakte kontraŭ la lingvoj de Luksemburgo kaj Malto kaj teorie — se aliĝus la aliaj nanolandoj al EU — kontraŭ ankaŭ ties lingvoj. Ĉu elpenseblas pli racia solvo de la lingvo-problemo — eble solvo proponita de pola kuracisto en la 19a jarcento ... ?

Thomas Eccardt

RUSIO

Tragika morto de golulo

Ŝokego en sporto — pro traŭmato de la kapo, ricevita dum piedpilka matĉo, mortis kapabla 23-jara golulo Sergej Perĥun. Lastsezone li ludis en moskva teamo CSKA, kaj samtempe defendis la golejon de ukrainia nacia teamo. Atakata de la kontraŭa teamo, Perĥun eliris el t.n. “punzono”, kaj, strebante kapti la pilkon, kunpuŝiĝis kun membro de la kontraŭa teamo. Perĥun falis kaj lia kapo fortege frapis la grundon: preskaŭ tuj komatiĝinta, li mortis 10 tagojn poste. La aliteamano ricevis cerboskuegon.

Dua golulo

La unuan fojon en rusia historio mortis golulo pro senpera traŭmato dum matĉo. Malagrable, sed menciendas, ke precize antaŭ 10 jaroj, somere 1991, CSKA same perdis sian golulon (Miĥail Jerjomin), kiu same aĝis 23 jarojn. Ĉi-jare la tasko de CSKA, kiu pretendas je iuj medaloj, treege komplikiĝis.

Grigorij Arosev

GERMANIO

Rekoninda pentristino

En la lastaj jarcentoj okazis relative ofte, ke talentaj junulinoj post la edziniĝo al artisto libervole aŭ devigite rezignas pri la propra verkado. Plej konata ekzemplo estas tiu de familio Mahler. La edzo, komponisto Gustav Mahler, eksplicite malpermesis al sia edzino komponi. Tiaj vivoj ofte rompiĝis, eĉ se ekstere la virino aspektis kiel kontenta edzino, patrino.

Jam delonge urbo Speyer en suda Germanio flegis postlasaĵojn, precipe la naskiĝdomon, de pentristo Hans Purrmann (1880-1966). Iom oni sciis, ke ankaŭ lia edzino Mathilde iam pentris, sed oni kredis, ke ŝi dum psika krizo detruis siajn fruajn verkojn kaj post la edziniĝo ne plu pentris.

Des pli granda estis la surprizo, kiam en la postlasaĵo de ŝia filino Regina oni neatendite trovis 360 pentraĵojn de Mathilde. Krome oni trovis aliajn dokumentojn el ŝia vivo. Evidentiĝis, ke Mathilde estis fidela edzino kaj patrino, sed ke ŝi neniel rezignis pri propra verkado. Daŭre dum libera tempo kaj ferioj ŝi laboris pri la pentraĵoj, evoluigante propran stilon, kiu ne estis simpla kopiado de la edza.

En kultura centro Flachsgasse la tuta eminentularo de la regiono ĉeestis je la 19a de aŭgusto la solenan malfermon de la unua ekspozicio de bildoj de Mathilde Vollmoeller (post oktobro 2001 la ekspozicio translokiĝis al Florenco, Italio). La publiko kun admiro konstatis, ke la respondeculoj revivigis veran memstaran artistinon, kiu meritas la reagnoskon.

Dum sia juneco ŝi jam trovis rekonon flanke de famaj artistoj, inter ili Max Liebermann kaj Rainer Maria Rilke, kun kiu ŝi korespondis. Dum longaj jaroj ŝi estis membro de Pariza “Académie Matisse” kaj nemalofte ekspoziciis. Tie ŝi konatiĝis kun Hans Purrmann. La libera vivo kaj publika arta agado finiĝis post la edziniĝo al la pli fama Purrmann. Sed ŝi tamen konservis verkaĵojn el la frua tempo kaj eĉ daŭrigis sian artovojon.

Dum la edzina vivo nur malmultaj homoj sciis pri ŝia “dua vivo”. Kaj ankaŭ post la morto en 1943 ŝi rangis nur “edzino de pentristo”, kiel deklaris oficiale ŝia pasporto. Sed de nun ne nur Speyer, sed la tuta artema mondo scias, ke ankaŭ la edzino de la fama Hans Purrmann vivis propran rekonindan artistan vivon.

RÖSSLER Franz-Georg

CIGANOJ

Ne estas malbonaj popoloj ...

Per enorma tendarfajro kaj diversaj distraĵoj festis ciganoj en la plej granda parko de la litova ĉefurbo Vilnius la 500an datrevenon de sia rajto libere vagadi tra Litovio kaj elekti siajn estrojn. En Litovio ciganoj aperis meze de la 15a jarcento, kaj en 1501 estis aprobitaj iliaj privilegioj. Kutime en Litovio ciganoj okupiĝis aŭ pri terkulturado kaj forĝado aŭ ili komercis, ĝenerale per ĉevaloj. Antaŭ 20 jaroj vivis en Litovio pli ol du mil ciganoj; hodiaŭ verŝajne tri mil. Dum la festo la prezidanto de la litova cigana komunumo, Josef Tyĉina, atentigis, ke pri ciganoj homoj ofte pensas nejuste. “Ne estas malbonaj popoloj, nur malbonaj homoj,” li diris.

LAST

Kantante, dancante, ciganoj festas la datrevenon de sia liberiĝo.

LITOVIO

Plonĝe enamiĝintaj ...

Unika geedziĝo okazis en Litovio fine de la somero: 25-jaraĝa Aušra Puriuškyte kaj 33-jaraĝa Tauras Gaivenis interŝanĝis orajn ringojn en la okmetra profundo de lago situanta apud urbo Trakai. Ili elektiĝis el 40 aliaj paroj por partopreni la ceremonion — iniciatitan de radiostacio — ĉar ili konatiĝis en naĝejo. Malgraŭ tio, ambaŭ devis lerni plonĝi por atingi la subakvan renkontejon.

Fakte Aušra kaj Tauras geedziĝis en la preĝejo de Trakai: nur la ringo-ceremonio okazis en la lago. Ĝi daŭris 15 minutojn kaj pasis kun ĉampano kaj kisoj en parto de la lago kun lignaj skulptaĵoj. En la profundo videblis ses lignaj kapoj: laŭ legendo neniu dronos en la lago dum ses jaroj. Poste okazis kutima balo — sur firma grundo.

LAST

Aušra kaj Tauras konatiĝis en naĝejo kaj geedziĝis sub akvo.

La estontaj geedzoj tuj plonĝos por interŝanĝi orajn ringojn.

Rotario helpas

En sia artikolo pri la infana paralizo (poliomjelito) (MONATO, 2001/8, p. 21) Evgeni Georgiev prave notis la kontribuon de Rotario al la tutmonda kampanjo kontraŭ tiu malsano. Sed permesu ke mi raportu kelkajn pliajn detalojn. Rotary International estas — kune kun Lions International — la plej granda internacia organizaĵo por amikeco kaj servado. Ĝi nombras preskaŭ 1 200 000 gemembrojn apartenantajn al 30 000 kluboj en 160 landoj. En 1985 Rotary lanĉis sian programon PolioPlus kiu ĝis nun disponigis 380 milionojn da dolaroj kaj mobilizis centojn da miloj da volontuloj por elimini tiun kripligan malsanon ĉefe pere de vakcinado. Pli ol du miliardoj da infanoj jam estas vakcinitaj, kaj la nombro de landoj infektitaj de poliomjelito falis de 125 ĝis 30. La Ĝenerala Direktoro de la Monda Organizaĵo pri Sano, s-ino Gro Harlem Brundtland, publike deklaris ke sen la iniciato de Rotario ŝia Organizaĵo verŝajne ne estus entrepreninta la planojn por elradikigi tiun teruran malsanon.

Mi aldonu ke nia fratina organizaĵo, Lions International, laŭnombre iom pli granda ol Rotario, dum jardekoj koncentris siajn energiojn por mondskala luktado kontraŭ la blindeco kaj aliaj okulaj malsanoj.

Eskil SVANE, Francio

N.d.l.r.: Eskil Svane estas prezidanto de Rotaria Amikaro de Esperantistoj.

Duone malplena glaso

La artikolo Lernu la germanan! de Stefan Maul (MONATO, 2001/8, p. 6) estis tre interesa, ĉar ĝi pritraktas vaste diskutatan problemon kredeble en la tuta okcidenta Eŭropo. Mi timas, ke la aŭtoro vidas nur duone malplenan glason. Apud enmigrintoj, kiuj “ne havas intereson lerni la germanan”, mi konas diversajn kazojn de dua-generaciaj (eĉ de unua-generaciaj) enmigrintoj en Germanion, kies ĉefa lingvo estas la germana. El la sperto, oni ŝajne povas eltiri la fakton, ke ju pli oni devenas el foraj lando kaj kulturo, kaj ju pli amasa estas tia enmigrado, des pli da generacioj oni bezonas por asimiliĝi al la majoritata socio.

La ĉefa kaŭzo tamen verŝajne ne kuŝas en la enmigrintoj mem, sed en la ĉirkaŭanta socio, kiu daŭre signaladas ilin kvazaŭ fremdulojn. En la kazo de Germanio estas vaste konate, ke germandevenaj kazaĥoj tute ne konantaj la germanan multege pli facile ricevas germanan civitanecon ol turkidoj naskitaj en Germanio. Kiu instigo por asimiliĝi al socio ne akceptanta onin?

Aliflanke, kulpas ankaŭ okcidenteŭropanoj pri tio, ke ili postulas plenan asimiliĝon. En aliaj mondopartoj, estas pli normale, ke diversaj lingvoj kaj nacioj pace kunvivu en la sama teritorio. Verŝajne iom post iom necesos ŝanĝi la starpunkton al pli bunta, diversa, kelklingva, plurkultura socio. Eble Eŭropa Unio helpos al tio.

Fine, permesu komparon. Se 80-miliona Germanio ne sukcesas gluti milionon da turkoj kaj kurdoj, kio estus pri la miliono da andaluzoj en 6-miliona Katalunio (kie 6 milionoj kompreneble inkluzivas ilin) — kaj ne memstara Katalunio tute ne havas plenan leĝorajton por altrudi sian lingvon al novvenintoj? Eble germanoj devus esplori aliajn eduksistemojn, kiel tiu de “lingva mergiĝo”, glate funkcianta de la komenco de la 80aj jaroj en Katalunio en kvartaloj, kie 70 % de la lernantoj ne estas katalunlingvaj kaj plej ofte tute ne komprenas la katalunan alvenante en la lernejon.

Hektor ALOS I FONT, Katalunio

JAPANIO

Malkaraj kostoj, malkaraj homoj

Antaŭ kelkaj jaroj, kiam en Japanio abundis mono, oni preferis la plej altan prezon. Ekzemple, se elekteblis inter du similaj varoj, oni aĉetis la multekostan. Japanio estis tiam fikonata pro altaj prezoj. Tamen ne plu: okazis en Japanio prezrevolucio.

En Japanio cirkulas ses moneroj, tiuj kun valoro de 1, 5, 10, 50, 100 kaj 500 enoj. Nenion oni povas aĉeti kontraŭ 1 aŭ 5 enoj: per tiuj moneroj oni pagas konsumimposton (5 %). Kontraŭ 10 enoj oni povas telefoni tri minutojn; kontraŭ 50 sendi enlande poŝtkarton, kontraŭ 70 eksterlanden; kaj kontraŭ 120 enoj oni povas aĉeti skatolon da suko.

Aperis antaŭ dek jaroj 100-enaj vendejoj, kie oni povas aĉeti ĉion kontraŭ 100 enoj. Komence oni ne tre ŝatis tiajn vendejojn, ĉar japanoj tro kutimiĝis al multekosteco: oni kredis “ju pli malmultekosta, des pli malaltkvalita”. Tamen dum longa ekonomia stagnado oni ekpensas “ju pli malmultekosta, des pli bona”. Tial nun furoras la 100-enaj vendejoj en Japanio.

Solevivantoj

Ĝenerale vendejoj tiaj traktas necesaĵojn, sed nove aperis 100-ena freŝaĵo-vendejo, kie haveblas legomoj, fiŝoj kaj viando. En vendejo en Otaru, Hokkaidoo, la respondeculo diras: “Ni vendas po kvin fragojn kontraŭ 100 enoj, po du bananojn kontraŭ 100 enoj, k.s. Pro taŭga kvanto kaj malmultekosto solevivantoj kaj maljunuloj ŝatas viziti mian vendejon.” Nun, pro la sukceso de tiaj vendejoj, granda superbazaro Daiei instalis ĉe siaj filioj angulon “Vivo de 88”, kie vendeblas memproduktitaj manĝaĵoj, kukoj kaj kosmetikaĵoj kontraŭ 88 enoj.

Alia batalejo por disrompi prezojn koncernas rapid-manĝaĵojn. La ĉeno McDonald’s malaltigis la koston de hamburgero de 130 enoj ĝis 65 enoj: danke al tio la vendkvanto de burgeroj saltis tage al 1,1 milionoj kompare kun 250 000 antaŭ unu jaro. Ankaŭ alia populara rapidmanĝaĵo nomata gyuudon (tasego da bovaĵo aŭ rizo kun kuirita bovaĵo) fariĝis malplikosta: ĉe ĉeno Matuya tasego kostis 290 enojn anstataŭ la antaŭajn 400. Ĉe ĉeno Yosinoja, kie finfine tasego kostis 250 enoj, trioble kreskis vendoj. Statistike la kosto de hamburgero en la japana ĉefurbo Tokio favore kompareblas kun tiu en aliaj ĉefurboj: 102 enoj en Novjorko kaj 110 en Londono (tamen nur 78 en Parizo).

Verdas kampoj

Tamen ne forgesendas, ke eblas malaltaj prezoj parte pro malbonaj laborkondiĉoj. Por profiti, rapidmanĝejo devas premi elspezon por funkciuloj sub 14,85 % de la tuta vendosumo. Alia faktoro estas importitaj manĝaĵoj (kaj aliaj varoj): Japanio nun provas protekti siajn produktaĵojn kontraŭ malmultekostaj varoj el Ĉinio — ekz. tubfoliaj ajloj kaj ŝitakoj (japanaj fungoj). Nuntempe Ĉinio estas kvazaŭ japana agro: japanoj montras al ĉinoj kiel kultivi bonkvalitajn legomojn taŭgajn por japana merkato kaj rezulte grandkvante importas el Ĉinio. Sed, dum verdas kampoj en Ĉinio, estas forlasataj tiuj en Japanio.

Antaŭ la dua mondmilito japanaj gvidantoj kriis: “Azio estu unu”, celante regi tutan Azion per armea forto. Nun Azio ja estiĝas unu sub la revolucio de malaltaj prezoj en Japanio. Komercistoj flugas ofte eksterlanden, malofte enlande. Tamen malantaŭ la prospero de aziaj industrioj estas malprospero de japanaj, precipe lokaj industrioj. Fabrikoj malaperas kaj laboristoj perdas postenojn. Certe: ju pli regas en Japanio malaltaj prezoj, des pli estas ekspluatataj homoj.

HORI Jasuo/pg

KORATAKO

de David CURTIS

“Onklo Stano mortis. Onklino Nelo diris ke li subite sentis doloron en sia maldekstra brako, kaj tuj forpasis.” Tiel Ned lernis kiel rekoni simptomon de koratako. Li preskaŭ forgesis tion dum la postaj jaroj, ĉar li estas ege sana kaj aktiva, manĝante rekomenditan dieton kaj neniam fumante.

Iun tagon en 1999, kiam li estis 72-jara, li vizitis sian lokan naĝejon por sia semajna naĝado.

“Estas tro da kemiaĵo en la akvo!” li diris al si, ĉar enirinte la akvon li sentis doloron en la brusto.

“Estas malfacile enspiri!” li pensis, sed energie kompletigis sian kutiman tridekon da longecoj. Al alia naĝanto li ŝerce komentis:

“Oni ricevu salajron por tio ĉi, ĉar ĝi estas pena laboro!” Semajnon poste, marŝante hejmen de la urbocentro, portante dorsosakon, li diris:

“Ambaŭ miaj brakoj sin sentas strange, kaj estas iom malfacile enspiri. Mi ripozigos miajn brakojn, tenante la rimenojn de mia dorsosako. Ŝajnas al mi ke mi havas bronkiton.”

Al sia edzino, Telmo, li raportis ke li eble havas bronkiton. “Sed ne plu estas malfacile enspiri, kaj miaj brakoj sin sentas normale. Verŝajne mi imagis la aferon!”

Monaton poste Ned devis gardi du el siaj genepoj, dormante en ilia domo dum iliaj gepatroj ĝuis ferian semajnon.

“Mi ne povas endormiĝi en tiu stranga lito,” li plendis al Telmo; sed li faris sian devon nokton post nokto. Semajnfine, dum li tondis unu el siaj grandaj gazonoj, li sentis doloron en la brusto. Telmo telefonis al sia kuracisto kaj Ned vizitis lin. “Mi ne povas trovi ian kaŭzon por via problemo,” diris d-ro Smit, “sed jen preskribo por piloloj kiuj eble helpos vin. Metu du el ili sub vian langon, kaj konsultu min se vi havos pluan problemon.” Ĉe apoteko, ricevante la pilolojn, Ned legis ke ili povos kaŭzi vertiĝon. Tiun noktmezon enlite, sentante doloron en la brusto, li metis du pilolojn sub la langon.

“Tio faris nenion!” li post minuto kolere diris al si, ellitiĝante kaj starante.

Subite li trovis sin kuŝanta surplanke.

“Tio ĉi memorigas min pri kiam oni nokaŭtis min dum boksado-konkurso kiam mi estis dek-sesjara!” li murmuris al Telmo. “Mi ne plu havas doloron en la brusto, sed mi volas endormiĝi denove en nia lito.” Telmo helpis lin, sed morgaŭe ŝi insistis ke li revizitu d-ron Smit.

Frue en la posttagmezo, Ned denove spertis doloron en la brusto kaj telefonis al tiu kuracisto, sed tiu ne estas atingebla, ĉar okupata. Malgraŭ ke Ned metis la pilolojn sub sian langon ofte, la doloro pligrandiĝis. Li petegis telefone ke li parolu kun sia kuracisto, sed tiu ankoraŭ ne estas havebla. Ned kuŝis surplanke por malpligrandigi la doloron, sed vane. Li diris al si:

“Se mi nur povus forlasi mian korpon, mi ne plu sentus ĉi tiun doloron!”

Fine li parolis kun sia kuracisto kiu diris:

“Ĉu vi povos viziti min nun?”

“Jes. Mi vidos vin post dek minutoj” diris Ned, kaj veturigis sin al la kuracistejo.

“Ŝajnas ke vi trafis friponan viruson — mi ne certas ...” komentis d-ro Smit. “Bonvolu porti ĉi tiun paperon al la loka hospitalo, kaj oni mezuros la staton de via koro.” Survoje al sia destino, Ned veturigis sin tre zorge, preta haltigi la aŭton flanke de la vojo kiam ajn li sentos sin ne sufiĉe forta por daŭrigi. Li iris tuj al la kriza fako por liveri sian paperon, sed funkciulino tie informis ke li iru al la ĝenerala enirejo. Marŝante tien, Ned diris al si:

“Ĉi tio estas unu el la plej malfacilaj marŝoj en mia vivo!” Sed li atingis la enirejon kaj transdonis la paperon al alia funkciulino.

“Iru al la kormezura fako, mi petas” ŝi diris.

“Kie ĝi situas?”

“Sekvu la verdan linion farbitan sur la planko!”

Ned ne atendis pli ol kvin minutojn por la ekzameno. Dum li kuŝis sur klinika benko, flegistino fiksis plurajn konektilojn sur liajn bruston kaj brakojn.

“Enspiregu! Tenu tiun enspiron! Dankon!” ŝi diris, kaj permesis al li foriri.

Ĉe la enirejo, Ned demandis kiam li ekscios la rezulton. “Post kelkaj tagoj via kuracisto ricevos tion kaj informos vin,” oni diris.

Tre zorge Ned veturigis sin hejmen. Tie li sentis sin pli bone kaj diris al Telmo ke ŝajnas ke la infekto malaperis. Tri tagojn poste li denove suferis grandan doloron en la brusto. Feliĉe lia filo povis transporti lin al d-ro Smit sen prokrasto.

“Ho, bone! Ĉu vi povus transporti vian patron al la hospitalo? Mi ricevis la ekzamenrezulton. Bonvolu doni ĝin al la krizo-fakisto!”

Alveninte en tiu fako, Ned aŭdis de tia fakistino:

“Bonvolu sidiĝi en ĉi tiu rulseĝo. Portisto puŝos vin al kuracisto en la hospitalo mem!”

Estis jam sep homoj en litoj en la ĝenerala fako kiam la portisto liveris Nedon al la flanko de malplena lito.

“Mi ne atendis ricevi liton,” diris Ned.

“Ho, ne estas certe ke vi bezonos tion. Dependas de la decido de la kuracisto,” informis flegistino. Kvin minutojn poste, ŝi prihurlis al li piĵamon.

“Senvestiĝu, vestu al vi la piĵamon, kaj enlitiĝu, mi petas! La doktoro venas!” ŝi diris.

Baldaŭ alvenis la fako-kuracisto.

“Nu, ĉi tiu penetrilo donos al vi etan pikon,” trankvile li diris, kaj prenis sangon el vejno en la maldekstra brako de Ned per injektilo kiun li tiris anstataŭ puŝi. Li forportis la sangospecimenon, kaj revenis kun demandaro.

“Dum ni atendas la rezulton trovotan de la patologia laboratorio, bonvolu diri al mi pri vi mem. Ni havas viajn nomon, adreson kaj naskiĝtagon, sed kiajn aktivojn vi ĝuas?”

“Semajne, mi marŝas dek kilometrojn trifoje; mi naĝas tridek longecojn merkrede; ĵaŭde mi partoprenas gimnastikon laŭ muziko dum horo, inkluzive de triminuta kurado kiam la korpo estas sufiĉe varma. Mi helpas blindulojn kiel volontulo, kaj ĉiun monaton mi vizitas publikan, marbordan duoninsulon por volontule kolekti botelojn kaj aliajn rubaĵojn deponitajn de senzorgaj membroj de la publiko. Por mia loka konserva asocio mi aranĝas dek kvin prelegojn jare, dum kiuj mi projekcias diapozitivojn. Marde mi kunvenas kun kelkaj Esperantistoj, por laŭtlegi leterojn kaj novelojn, tradukante ilin de tempo al tempo, kaj ĝenerale diskuti kurantajn aferojn en tiu lingvo, dum du horoj, post kiuj ni kaftrinkas kaj parolas la anglan.”

“Tre interese. Mi neniam renkontis iun kiu povas paroli Esperanton. Kio pri via dieto?”

“Nu, mi estas preskaŭ vegetarano, sed manĝas viandon eble unu fojon en monato. Multe da fruktoj kaj legomoj mi manĝas tage.”

“Ĉu vi trinkas alkoholon?”

“Tre rare. Hejme estas plenaj boteloj ankoraŭ ne malfermitaj — donacoj de homoj kiuj ne scias ke mia edzino kaj mi ne trinkas alkoholon.”

“Bone. Ĉu vi fumas?”

“Ne plu. Mi ĉesis fumi antaŭ kvindek jaroj, kiam mi venis el la armeo, en kiu mi ricevis cigaredojn senpage!”

“Bone. Dankon!” diris la kuracisto kaj foriris. Glin, la filo de Ned, estis reirinta hejmen, informinte Telmon kaj siajn du fratinojn. Kun ili, li baldaŭ revenis kaj ili sidis flanke de la lito de Ned, kiu estis tre sprita, suferante nenian doloron, kaj imagante ke oni erare tenis lin en hospitalo. Estis la 25a de oktobro 1999.

La kuracisto revenis kun la rezulto trovita de la patologo.

“Sinjoro, vi estas suferinta almenaŭ unu koratakon!”

“Kio? Kiel vi scias tion?”

“Kiam koro estas atakata, ĝi produktas enzimojn kiuj eniras la sangon. Estas enzimoj en via sango. Tial ni scias ke vi jam suferis mildan koratakon. Vi ripozu en tiu lito dum almenaŭ kvar tagoj. Ĉu vi konsentas?”

“Kompreneble; sed tio estas al mi granda surprizo. Mi kredis ke mi suferis pro bronkito!”

“Jes. Ofte oni pensas tion. Estas malfacile diagnozi mildan koratakon.”

Telmo kaj la filino hejmeniris, sed dum la sekvaj kvar tagoj ili revenis, ofte kun aliaj parencoj kaj tiuj geamikoj kiuj ekkonis la novaĵon. Belaj kartoj alvenis, kiujn flegistinoj pinglis super la lito de Ned. Lia nomo estis klare skribita super lia kapo.

Du tagojn poste, nova flegistino estis preterpasonta lian liton, kaj li rekonis ion pri ŝia vizaĝo.

“Flegistino, ĉu la nomo ‘Dona Levendovski’ signifas ion al vi?”

“Jes! Tio estis mia nomo antaŭ ol mi edziniĝis!”

Rigardinte lian nomon, ŝi ekkriis:

“Ho! Vi estis mia instruisto, antaŭ tridek jaroj!”

Kiam Ned fine forlasis la hospitalon, la kuracisto diris al li:

“Vi ricevis averton. Malrapidiĝu!”

Kvin semajnojn poste, ĉar Ned ne rajtis veturigi sin, Andru, unu el liaj nepoj, transportis lin al fizioterapia kliniko. Alta viro portante hospitalan uniformon subite aperis antaŭ Ned kaj diris: “Ĉu ĝenus vin doni al mi vian nomon?”

Ned tuj diris sian nomon, kredante ke tio estas rutina demando. “Mi pensis tiel!” kriis la profesiulo, kaj trankvile klarigis: “Mi estas Ĝejson Siton. Antaŭ dudek jaroj vi helpis min venki disleksion, kaj pro tio mi povis diplomiĝi ĉe universitato!” Ned tre fieris pri tio, ĉar la profesiulo estis neniu alia ol la fizioterapiisto mem.

Gvidate de Ĝejson ĉiun ĵaŭdon matene dum la ses sekvaj semajnoj, Ned grade pliboniĝis korpe pro diversaj ekzercoj. Aldone, ĉiun semajnon, antaŭ la ekzercado, kaj kune kun kvindek aliaj pacientoj, Ned ĝuis prelegon de spertulo aŭ pri streĉo kaj malstreĉo, aŭ pri rilatoj kaj rajtoj, revivigo, brustangoro kaj medikamentoj.

Unu el la medikamentoj prenendaj estis gliceriltrinitrato, kiun Ned ŝprucigis sub sian langon anstataŭ la piloloj antaŭe prenitaj; sed li ne sciis la originon de tiu aĵo ĝis li spertis pluan teston. Ĉe la hospitalo oni fiksis konektilojn al liaj brusto kaj maldekstra pojno, dum li staris sur larĝa, longa, plasta strio nomita “paŝrado”. Kiam flegistino estis fiksinta ĉion, kuracistino diris al Ned:

“Kiam mi funkciigos la maŝinon, bonvolu marŝi tiom rapide kiom vi povos, sed ne kuru!”

La “paŝrado” ekmoviĝis malrapide, sed grade plirapidiĝis. Ned pli kaj pli rapide marŝis, sed, ĉar li ne rajtis kuri, lia marŝado fine iĝis tiom malfacila, ke li devis cedi. Tiam la kuracistino malŝaltis la maŝinon, kaj permesis al li kuŝi sur klinika benko.

Spasmospirante, Ned diris: “Ĉi tio memorigas min denove pri mia adolesko, kiam mi partoprenis kurado-konkurson, kaj estis tiom elĉerpita ke miaj okuloj serĉis lokon en kiu mi povus dece morti!”

“Jen!” diris la kuracisto, pruntedonante al li injektilon de gliceriltrinitrato. “Ĉu vi scias kiel oni malkovris la bonan efikon de tio?”

“Ne!”

“Estis en eksplodaĵo-fabrikejo, dum la dua mondmilito. Suferantoj de brustangoro sentis sin pli bone en la fabrikejo ol hejme, kaj spertuloj decidis ke la kaŭzo estas la malgrandaj kvantoj da gliceriltrinitrato en la aero! La efiko estas plilarĝigi arteriojn, kaj tio plifaciligas la fluon de oksigenita sango al la koro, nur tridek sekundojn post injekto.”

“Sed kial sub la langon?”

“Ĉar tie estas kvazaŭ vojkruco de vejnoj kiuj povas rapide absorbi la medikamenton kaj transporti ĝin al la koro!” Rezulte de tiu testo, Nedo devis vidi korspecialiston kelkajn monatojn poste, kiu informis lin ke necesas ekzameni lian koron tre zorge, por malkovri ĝuste kial ĝi ne bone funkcias. Ned tuj konsentis pri tio, sed li devis atendi dek monatojn antaŭ ol viziti tiun specialiston en korofako en ĉefurba hospitalo. Unu tagon antaŭe li devis eniri la lokan hospitalon kaj pasigi nokton en lito.

“Bonvolu diri al mi kion vi preferos por matenmanĝo,” diris flegistino, “sed memoru ke, post la matenmanĝo vi devos nenion trinki aŭ manĝi ĝis post la ekzameno!”

Tri horojn post matenmanĝo, portisto puŝis Nedon per rulseĝo al ambulanco enhavanta nur kelkajn personojn. Oni veturigis ĝin al multe da lokoj en la kamparo, por kolekti aliajn pacientojn, kaj fine alvenis al la ĉefurba korfakejo.

“Mi estas medicina zorgistino,” diris juna virino al Ned. “Bonvolu eniri ĉi tiun necesejon, senvestiĝu, metu viajn vestojn en ĉi tiun korbon, surmetu ĉi tiun kirurgan robon, kaj atendu min — mi revenos post kvin minutoj!”

Ned obeis, kaj fine kunligis la flankojn de la roboj malantaŭ si, per kelkaj ŝnuretoj, dirante al si: “Ho ve! La flankoj ne kunmetiĝas kaj miaj gluteoj ankoraŭ videblas!”

La zorgistino tute ignoris tion, sidigis lin en lian rulseĝon denove, kaj puŝis lin al mallarĝa koridoro, apud la ekzamenejo. Tie, kune kun tri viroj kaj du virinoj, li atendadis dum horoj. Kiam la virino apud li devis stari kaj formarŝi kun flegistino al la ekzamenejo, Ned ne povis ne vidi ke ankaŭ la flankoj de ŝia robo ne kunmetiĝis, ĉar ŝiaj gluteoj admireble videblis.

Tri horojn post lia alveno, Ned mem videbligis sian postaĵon survoje al la specialisto. Tiu kaj liaj flegistinoj kaj iksradiologo varme bonvenigis lin kaj kuŝigis lin sub brilaj lampoj kaj iksradiiloj.

“Ĉi tio nur piketos vin,” avertis la specialisto, d-ro Vejkli, donante al Ned lokan anestezilon apud arterio supre de lia dekstra femuro. Baldaŭ Ned nenion povis senti en tiu loko. “Bonvolu ne moviĝi, mi petas! Vi ne sentos ion, sed mi puŝos kateteron laŭlonge de via arterio ĝis la regiono de via koro, kaj vi povos vidi ĝian alvenon per ekrano supre. En ordo?”

“Kompreneble!” diris Ned, kaj li kun granda intereso vidis unuafoje sian propran koron pumpantan kvazaŭ je televidekrano — sed unukolore. Grade, de la dekstra flanko ekvidiĝis la katetero, kaj kiam ĝi estis apud la koro, d-ro Vejkli diris:

“Mi injektas tinkturon!” Nubo de tiu aĵo aperis ĉirkaŭ la koro. Iksradiiloj moviĝis kaj klaketis ripete, kaj kiam la iksradiologo kontentiĝis, d-ro Vejkli grade eltiris la kateteron, kaj komencis premadi la enirejon en la arterio.

“Estas necese fari tion,” li klarigis al Ned, “alimaniere sango ŝprucos ĉien, kaj nuntempe ne estas saĝe ke la sango de iu tuŝu alian!”

Post dek minutoj flegistinoj helpis transmeti Nedon sur alian benkon, sed d-ro Vejkli ne movis sian dikfingron de tiu arterio. Flegistino kaj d-ro Vejkli pasigis plian dudekon de minutoj kun Ned, kaj premante la arterion, la doktoro komencis konversacii:

“Kio estas viaj interesoj?”

“Mi havas multajn, kaj pro unu el ili mi konas du el viaj konatoj.”

“Vere? Kiuj ili estas?”

“Ĝojs kaj Dik Hinton.”

“Membroj de mia ĥoro?”

“Jes!”

“Kial vi konas ilin?”

“Ili estas membroj de mia Esperanto-rondo.”

“Ĉu vi parolas Esperanton?”

“Jes, semajne dum du horoj kun ili kaj kvar aliaj.”

“Ĉu tiu lingvo estas vaste parolata?”

“Bedaŭrinde ne.”

“Kial?”

“Mi opinias, ke ĉar lingvoinstruistoj ne volas instrui pri Esperanto, timante ke ili perdos siajn postenojn!”

“Mi povas kompreni tion, sed estas domaĝe, ĉu ne?”

“Jes, ĉar fakte per Esperanto ili povus plipopularigi fremdajn lingvojn kaj plimultigi siajn postenojn.”

Al si, Ned pensis ke estas strange diskuti internacian komunikadon kuŝante en hospitalo dum korspecialisto premis sian dikfingron sur lian femuron.

Kvar monatojn poste, Ned vizitis s-ron Ĉiol, korokirurgo, en la ĉefurba hospitalo.

“En tri el tiuj arterioj, kiuj provizas oksigenitan sangon al la muskolo de via koro, estas blokoj de ateromo, kaj mi proponas trapasi tiujn blokojn, kun via konsento. Mi devas averti vin ke estas duprocenta ŝanco ke la paciento ne revekiĝos post tia operacio, sed vi estas alimaniere en bonega sano, kaj pli ol mil sukcesaj tiaj operacioj estas faritaj jare en ĉi tiu hospitalo; do, por vi estas pli ol naŭdek-ok procenta ŝanco de sukceso. Kion vi opinias?”

“Mi konsentas kontente!”

“Bone. Bedaŭrinde ne estos loko por vi ĝis post naŭ monatoj. Ĉu en ordo?”

“Mi ne havas elekton, ĉar mi ne povus toleri la elspezon de privata hospitalo.”

“Mi komprenas. Do, mi antaŭĝuas vidi vin la venonta januaro. Ĝis revido!”

“Ĝis revido, s-ro Ĉiol — aŭ ĉu vi estas doktoro?”

“Oni nomas min ‘sinjoro’, ne ‘doktoro’.”

“De kiam tiu kutimo daŭras?”

“De la dek-sesa jarcento. Tiam oni fondis la Reĝan Kolegion de Kirurgoj, kaj oni volis distingi inter doktoroj kiuj estas membroj kaj doktoroj kiuj ne estas.”

“Tio estas tre interesa. Ĝis revido, s-ro Ĉiol!”

Jam pasis dek ok monatoj de kiam Ned spertis sian koratakon. Multaj el liaj parencoj kaj geamikoj plendis pri prokrasto, sed Ned kontente prenis siajn medikamentojn kaj atendadis. Iun tagon letero alvenis de Usono, en kiu unu el liaj amikoj metis artikolon de Wall Street Journal, pri stentoj. Laŭ la ĵurnalisto, oni povas eviti gravegan koroperacion, ĉar eblas enmeti plastan tubeton, stento, en korarterion, platigante ateromon per balono enmetita same kiel katetero. Tiel oni povas pasigi nur duontagon en hospitalo, sen gravega kirurga operacio. Ned dankis sian usonan amikon, kaj sendis kopion de la artikolo al s-ro Ĉiol, por komentoj.

“Kiel vi diris,” komentis s-ro Ĉiol, en letero dusemajnon poste, “tiu ĵurnalo havas altan reputacion. Ĝi ankaŭ estas reklamoperilo por famaj produktistoj de drogoj. La drogo, Rapamycin, menciita en la artikolo, estas bone konata kaj ĝiaj unuaj rezultoj estas kuraĝigaj, sed eĉ kun tiu drogo ne estas ĉiam eble platigi ateromon per balono. Korarterio estas ege delikata strukturo, kaj la proceduro traŭmigas la enon de la arterio; aldone, la stento povas damaĝi la randon de la koro mem. Malfacilaĵo komenciĝas. Tiu kiu havas nur unu blokon povus profiti per stento, sed eĉ tiam la risko estas 15-20-procenta. Por paciento ricevonta tri stentojn estas risko de malsukceso dum ses monatoj, kio necesigos plian kirurgion kaj eĉ malfermitan koroperacion. Reirante al la artikolo, tiu ĵurnalo estas evidente la perilo per kiu drogo-kompanioj entuziasmigas certajn sekciojn de la merkato, kaj logas investontojn por aĉeti akciojn. Pro tio Wall Street Journal” havas bonan reputacion el komerca vidpunkto, sed la medicina rezulto de stentado estas ankoraŭ disputebla. Ned letere dankis s-ron Ĉiol, informis sian usonan amikon, kaj malstreĉiĝis, atendante la venontan januaron en 2002. Nur du monatojn poste, la sekretario de s-ro Ĉiol telefonis al li:

“Ĉu vi ŝatus eniri privatan hospitalon por via operacio sub s-ro Ĉiol en julio, anstataŭ la venonta januaro, senpage?”

“Jes!” diris Ned, apenaŭ kredante siajn orelojn.

“Nu, invitletero alvenos post du tagoj por ke vi eniru la 24an de julio. Intertempe, ne plu prenu aspirinon!”

Tiun tagon, ĝuste antaŭ la dek-sesa horo, kiel invitite, amiko de Ned lasis lin en la enirejo de luksa hospitalo en la ĉefurbo. Ĝi similis al hotelo, ĉar oni donis al li lian propran ĉambron kun banĉambro kaj necesejo. Mola tapiŝo silentigis preskaŭ ĉion. Kviete, unu post la alia, diversaj spertuloj venis por testi lin kaj informi lin. De ili li malkovris ĝuste tion kio okazos. S-ro Ĉiol venis por klarigi ĉion kaj Ned subskribis por li interkonsenton. Flegistino de la intensiva fako venis:

“Via operacio okazos ĉirkaŭ la sepa vespere. S-ro Ĉiol prenos vejnon el via maldekstra kruro. Spertintoj de la operacio ofte diras ke tiu estas la plej ĝena parto de la afero. Post la operacio, aŭ mi aŭ s-ro Ĉiol telefonos al via edzino, do: ne maltrankviliĝu!”

Fakte, Ned tute ne maltrankviliĝis, ĉar li estis tiom feliĉa, ke fine li ne plu spertos brustangoron, ke aŭdinte pri sia edzino kaj maltrankviliĝo — kion ŝi certe spertas — li ekploris!

“Ne maltrankviliĝu!” murmuris la flegistino. “Ĉu vi timas?”

“Ne! Ne! Ho! Kia embaraso!” diris Ned. “Estas heredaĵo de mia patro, ke kiam mi estas kortuŝita, mi ekploras. Ĉio estas en ordo! Mi estas ege feliĉa!”

“Mi estas d-ro Rajda!” diris tre amikema viro. “Mi estas la anestezisto kiu prizorgos vin morgaŭ. Mi tre bedaŭras nian terure maljustan sistemon, pro kiu vi devis atendi tiom longe!”

“Mi ne plendas, ĉar mi pretis atendi multe pli longe, ĝis la venonta januaro, kaj eniri publikan fakon, ne privatan ĉambron, kun miaj propraj banĉambro kaj necesejo.”

“Bone, sed mi ankoraŭ bedaŭras ke du sistemoj ekzistas.”

“Nu, mi povas memori kiam oni starigis ilin, kaj mi scias kiu devigis la tiaman registaron konsenti pri privata sistemo,” diris Ned, memorante la jaron 1948, kiam la kuracista profesio rifuzis kunlabori ĝis la registaro ebligis al tiu profesio perlabori multe da mono per dua sistemo, havebla al tiuj kiuj volas pagi pli ol la civitana kontribuo al nacia sansistemo.

“Bonvolu demandi de mi ion ajn,” diris la doktoro, “sed unue mi demandu, ĉu vi estas alergiema al salmo?”

“Ne. Mi havas alergion al herbopoleno kaj konkulo, sed ne salmo. Kial vi demandas?”

“Ĉar unu el la ingrediencoj kiujn mi planas inkluzivas esencon de salmo.”

“Mi havas nur unu demandon,” diris Ned, “kiam s-ro Ĉiol prenos vejnon el mia maldekstra kruro, kiel li konektos la du partojn lasitajn en la kruro?”

“Li finligos ĉiun parton.”

“Sed kiel sango povos traflui poste?”

“Ne necesos, ĉar la vejno estas superflua. Ĝi estos tute forprenita. La tranĉo etendiĝos de via genuo ĝis via maleolo.”

“Dankon. Mi ne sciis ke mi havas superfluan vejnon.”

“Estas simile kun niaj apendicoj. Ankaŭ ili estas superfluaj.”

“Jen via matenmanĝo, sinjoro” kviete diris flegistino la morgaŭon, la 25an. “Post tio bonvolu ne manĝi, kaj post tagmezo, ne trinku ion. Bonvolu duŝi vin uzante specialan kirurgian sapon, kaj vestu al vi ĉi tiun kirurgan robon. Pretigu vin por esti kuŝanta antaŭ la dek-sesa horo sur via lito.” Estis senprobleme esti sola en tiu komforta ĉambro, ĉar Ned povis amuzi sin spektante sian propran televidilon. Post la kvina, kiam Ned ekpensadis ke oni forgesis lin, flegistino alvenis.

“Ĉu ĉi tiuj detaloj estas ĝustaj?” ŝi demandis, montrante liajn nomojn, naskiĝtagon, adreson, telefonnumeron, nomon de la edzino kaj tiel plu.

“Jes!”

“Ĉu ĉi tiu estas via subskribo?” ŝi demandis, montrante la interkonsenton subskribita por s-ro Ĉiol.

“Jes!”

“Ĉio estas en ordo. Bonvolu engluti ĉi tiun pilolon kaj endormiĝi.” Ŝi donis al li pilolon kaj akvon. Li englutis ambaŭ kaj tre baldaŭ profunde dormis.

Meze de la nokto li ekvekiĝis kaj trovis sin ĉirkaŭita de kvar virinoj, en stranga, malluma lando. Konvinkite ke li spertas unu el siaj aventuroj en Esperantio, li prezentis sin per Esperanto al la ĉirkaŭantoj kaj donis al ili siajn adreson, kaj kialon por viziti ilin. Ili nur ridis, kaj li endormiĝis denove. Poste li vekiĝis, konstatis ke li erare parolis al siaj flegistinoj en Esperanto, kaj longe pardonpetis. Ili nur ridis, kaj li endormiĝis denove. Li estis en intensiva flegfako. Feliĉe kaj komforte li pasigis matenon tie, antaŭ ol oni puŝis lin ankoraŭ en lia lito al lifto, kaj per tio al observado-fako, kie li vidis viron kiu spertis la saman operacion dum la antaŭa posttagmezo. Ned povis vidi ke sur la brusto de la viro estas longa serio de suturoj, etendiĝanta de la subo de la kolo al la supro de la abdomeno. De tiu abdomeno venis du plastaj tuboj konektitaj al boteloj sublitaj. Aliaj plastaj tuboj venis el la nazo de lia samĉambrano, konektitaj al oksigencilindroj malantaŭ la lito. Dratoj fiksitaj al la brusto de la viro konektis lin al ekranoj supre, kiuj montras la ritmojn de la koro.

“Mi estas dentisto,” diris la viro, prezentante sin, “kaj unu el miaj hobioj estas longdistanca kurado. Subitaj enbrustaj doloroj necesigis ke oni haste operaciu por savi mian vivon.” Ned kaj li ne povis multe konversacii, ĉar la distanco inter ili estis tro; sed estis avantaĝe vidi iun spertintan la saman operacion. Similaj tuboj kaj dratoj venis de li aŭ eniris lin. La nura tubo nevidebla estis tiu kiun Ned povis senti en sia uretro. Li ne maltrankviliĝis pri urinado, ĉar per tiu tubo lia veziko dreniĝis al sublita botelo.

“Jen via tagmanĝo!” diris flegistino. “Ĝuu ĝin!” Poste ŝi helpis Nedon ellitiĝi kaj sidi en seĝo flanke de la lito. Estis malfacile pro la tuboj kaj dratoj. Ned vidis unuafoje ke ambaŭ liaj kruroj estas kovritaj de blankaj, kirurgaj ŝtrumpoj por egale subteni la sangopremon, pro la vundo en la maldekstra.

“Mi estas Keli, kaj mi estas student-flegistino, sinjoro!” diris uniformita junulino al Ned. “Oni permesis al mi vidi vian operacion hieraŭ, kaj mi testis ĉu mi povas toleri tian vidaĵon.”

“Bone! Kaj ĉu vi povis?”

“Jes, ja. Fakte tio multe helpis min decidi esti tia flegistino kiam mi finstudos mian kurson, post tri jaroj. Mi povus diri al vi pri via operacio, se vi volus.”

“Bonvolu.”

“Nu, s-ro Ĉiol prenis malgrandan tranĉilon, tranĉis tra via brustosto, malfermis vian bruston kaj subite mi povis vidi vian pulmosakon. Li tratranĉis tion, kolapsigis viajn pulmojn, kaj sube kuŝis via koro! Greftinte la preterpasilojn, li kunkudris la du partojn de via brustosto per drato. Estis admirinde!”

“Dankon, Keli! Tio tre interesis min” diris Ned, kaj volis ke ŝi daŭrigu sian rakonton, sed iu alvokis ŝin kaj ŝi devis foriri por helpi pacienton en alia ĉambro. Baldaŭ poste vizitantoj alvenis, kaj Ned juĝis pro la infanoj de sia samĉambrano ke li estas ne pli aĝa ol kvardek-jara, multe pli juna ol Ned. Telmo kaj la familianoj de Ĝil, ilia dua filino, ĉirkaŭis Nedon, kaj apenaŭ povis kredi ke jam pasis nur dudek horoj de kiam Ned estis operaciita. S-ro Ĉiol kviete aperis. Ned prezentis lin.

“Kiel vi fartas?” diris s-ro Ĉiol al Ned.

“Tre bone, dankon, s-ro Ĉiol. Mi tre dankas pro via lerteco! La studentflegistino jam priskribis la operacion. Kian draton vi utiligis?”

“Ne dankinde. Mi celis preterpasi viajn tri blokojn; do, mi trapasis tri blokojn. Mi utiligis senmakulan ŝtaldraton. Vi sentas vin bone nun, sed memoru, ke nun via sango estas plena de adrenalino pro la anestezilo, sed poste vi eble deprimiĝos.” La morgaŭon oni movis Nedon kaj lian liton al lia originala, privata ĉambro, en kiu li feliĉe loĝis, legante sian romanon, spektante televidon, aŭ aŭdante radioprogramon. Li neniam deprimiĝis, sed io alia ĝenis lin. Kun ĉiu manĝo kaj ĝuste antaŭ endormiĝo, li devis engluti du kontraŭ-dolorajn pilolojn.

“Mi ne sentas ian doloron” komentis Ned, kiu konsciis ke sur liaj brusto kaj maldekstra kruro estis longaj vundoj, kaj ke la kruro estas grande ŝvelinta.

“Tial vi devas preni tiujn pilolojn,” diris la flegistino. Ĉiun tagon oni forprenis de lia korpo iun plastan tubon. La plej interesa estis tiu en lia uretro. Flegistino alvenis kun malinjektilo.

“Vi ne sentos ion,” ŝi diris, metante ĝin en tiun tubon. “Mi penetrigos globeton preter la elirejo de via veziko. Estis tio kio retenis la tubon en via uretro.”

“Ho!” diris Ned. “Mi demandis min kiel oni fiksis tiun tubon tie!” “Nu,” diris la flegistino, “penetriginte la globeton, mi forprenos de ĝi akvon, kaj ĉar ĝi kolapsos, mi povos fortiri ĝin kaj la tubon. Jen!”

Kiam la du tuboj de lia abdomeno estis forprenitaj, Ned estis mirigita, ĉar ili estis sufiĉe longaj por atingi la supron de lia brusto. Tri tagojn post la operacio, flegistino demandis: “Sinjoro, ĉu vi malfermis vian inteston post la operacio?”

“Ne!” diris Ned, kiu tute forgesis pri tio. La flegistino donis al li dolĉan, siropan medikamenton. La morgaŭon Ned urĝe sidis sur sia propra necesejo, kaj kiam lia intesto malfermiĝis, la sperto memorigis Nedon pri la trapaso de rompita vitro. Por la unua fojo, li sentis doloron, kaj kompreneble li dankeme englutis la kontraŭ-dolorajn pilolojn. Sed, ne konsciate de li, flankefiko de tiuj estis kaŭzi mallakson, kaj siavice la mallakso kaŭzis hemoroidojn.

Tri fizioterapiistoj helpis Nedon tage. Ĉar liaj pulmoj iam kolapsis, li devis enspiregi kaj tusegi por purigi ilin. Lia maldekstra pulmo ne plenumiĝis tiel bone kiel la dekstra, sed post kelkaj tagoj, ĉio estis en ordo. Li devis fari kontrolitajn, ĉiutagajn ekzercojn por milde streĉi la ŝultrajn, brakajn kaj dorsajn muskolojn. Dufoje tage, kun fizioterapiisto li devis marŝadi laŭlonge de la koridoroj, kaj fine grimpi ŝtuparojn, antaŭ ol s-ro Ĉiol decidis ke li povus hejmeniri, la 30an de julio.

“Survoje hejmen,” diris la ĉefa flegistino, “bonvolu aranĝi ke via propra kuracisto vizitu vin tiom frue kiom eble, kaj neniam forgesi preni viajn kontraŭ-dolorajn pilolojn. Ĝis revido, sinjoro!” Kompreneble, Ned, kun la helpo de unu el siaj bofiloj, sekvis tiun instrukcion, sed bedaŭrinde la ĉefa flegistino eraris, ĉar ŝi ne bone konis la nacian sanservon. Kiam kuracisto venis du tagojn poste, li ne sciis kial li devis viziti Nedon, kiu ankaŭ ne sciis.

“Ĉu vi sentas ian doloron en la brusto?” demandis la kuracisto, kaj zorge notis sur la paperojn de Ned, ke ne. Li foriris, misterumite. Dume, la mallakso pli doloriĝis. Pro tio Telmo devis aĉeti de apoteko siropan laksilon, sed preninte tion, Ned suferis turmentegon kiam ajn li vizitis sian necesejon. Post tri semajnoj lia maldekstra kruro grade malŝveliĝis, sed, ĉe la subo de la vundo, sepso evoluis. Telmo telefonis al la kuracistejo, kaj petis la helpon de vizitanta flegistino, kiu alvenis la morgaŭon.

“Kiam vi informis min pri via edzo,” ŝi diris, “mi konkludis ke li estas falinta tra la reto. Normale, kiam paciento venas de hospitalo post gravega kirurgio, la detaloj estas transdonitaj al mi, kaj mi vizitas la pacienton post nur du tagoj. Evidente la stabo de privata hospitalo ne sciis tion.”

“Nun mi povas kompreni kial la kuracisto estis misterumita!” diris Ned. La vizitanta flegistino zorge pansis la sepsan vundon.

“Ĉu vi havas pluajn problemojn?” ŝi demandis.

“Mi suferas pro hemoroidoj!” honte diris Ned.

“Ne hontu pri tio. Ne estas via kulpo. Ĉu vi prenas kontraŭ-dolorajn pilolojn?”

“Jes. Po ok en tago.”

“Ĉu vi sentas doloron en via brusto aŭ kruro?”

“Ne.”

“En tiu okazo, ne plu prenu tiujn pilolojn, ĉar multaj homoj trovas ke ili kaŭzas mallakson, kiu siavice kaŭzas hemoroidojn. Jen skatolo de kuraciloj kiujn vi povos meti en vian rektumon. Viaj hemoroidoj malaperos post kvin tagoj. Mi revenos tiam por vidi vian kruron.”

Tagon post tago, Ned sentis sin pli bone. Li ne estis ekzercinta sin sufiĉe dum semajnoj, pro la konstanta, elĉerpa turmentego de la hemoroidoj, sed antaŭ ol la flegistino revizitis lin, li tage marŝis malsupren kaj supren de deklivoj apud sia domo. Li notis ke, pro la operacio, li povis fari tion multe pli facile ol antaŭe. La flegistino notis ke ĉio estas en ordo, kaj estis komprenite ke ŝi ne plu vizitos lin, krom se li bezonos ŝin. Ned telefonis al la sekretario de s-ro Ĉiol kaj aranĝis vidi lin la 10an de septembro: preskaŭ ses semajnojn post la operacio. Li decidis diri al la kirurgo ke la plej dolora parto de la tuta afero estis nek en la brusto, nek en la kruro, sed en la rektumo.

Al Telmo li diris: “Oni diras ke, tri monatojn post la operacio, mi regajnos normalan sanon. Tiam estos la 25a de oktobro: ĝuste du jarojn ekde kiam mi travivis koratakon, sed mi ankoraŭ ne sentis tion kio afliktis Onklon Stan.”

“Kio?”

“Doloro en la maldekstra brako!”

AŬSTRIO

Ok milionoj plus ...

Laŭ la plej freŝa popolnombrado vivas 8 065 166 homoj en Aŭstrio, kio estas rekordo. Kompare kun 1991 la loĝantaro kreskis je 3,5 %, tamen en grandaj urboj ĝi ŝrumpis (krom en la ĉefurbo Vieno, kie ĝi kreskis je 1,5 % al 1 562 676 homoj). La plej granda kresko — 7,5 % — registriĝis en la federacia regiono Salzburg.

Tamen naskiĝas nesufiĉe da infanoj por estigi tian kreskon, kiu rezultis plejparte de enmigrado, ĉefe el orient-eŭropaj landoj kaj Turkio. Tial laŭ prognozoj por la jaro 2030 estos la sama nombro de aktivuloj (salajro-gajnantoj) kaj pensiuloj kaj infanoj, kiuj profesie ne aktivas. Pro tio oni jam dum la lastaj jaroj reduktis pensiojn.

Krome ekde 2002 la ŝtato finance pli subtenos infanriĉajn familiojn per tiel nomata infanmono kaj la “familia subteno”. Tamen laŭ spertoj en aliaj landoj mono ne sufiĉas por instigi al inoj naski infanojn. Ĉu tiu ĉi politiko sukcesos en Aŭstrio, montros la popolnombrado en 2011.

WALTER KLAG

La afiŝo de la Libereca Partio indikas, ke ekde la unua de januaro 2002 la ŝtato pagas monate por ĉiu infano 6000 ŝilingojn (436 EUR) ĝis la 36a vivomonato — sendepende de la profesio de la patrino.

Ovo kaj kokino

Dum la jeto ĵetis tunojn kaj tunojn da karbonidaj gasoj inter la bluoj de atlantika oceano kaj de la firmamento, mi enprofundiĝis en pensojn de Hubert Reeves [ubér rivs] per la libro “Malicorne” (Mia unukornulejo). Inter aliaj fantasmagoriaĵoj de mitologiaj meditadoj la aŭtoro reprenis la ŝajne senelirejan problemon de la ovo kaj la kokino.

Post surteriĝo de la avio, mi stircele eksidis en aŭton kaj traveturis, sen kroĉita sekurrimeno, kun sento de libero, Francion, Germanion, Aŭstrion ĝis Hungario kaj Kroatio ... por ĉeesti la tieajn kongresojn, por pritrakti la problemon de “ovo kaj kokino”. Senkulpigu min se vi ne legos raporton pri tio, sed tiel estis.

Kolizio de l’ vortoj

La realo estas sendependa de la lingvo, indiferenta rilate al la vortoj kies signifo povas enteni multajn nociojn. Ne malofte tiuj nocioj ĝuste kolizias kun la realo. La vortoj de la poetoj, por esprimi la samon kiel teknikistoj, estas tute alimaniere ordigitaj. Ekzemple, nia “teknikisto” Zamenhof verŝajne iam diris: “Ni kreis novan lingvon por praktika uzo tutmonda.” Por transdoni la saman ideon li poete en “La Espero” lanĉis la senfinan refrenon: “En la mondon venis nova sento, tra la mondo iras forta voko ...” La mistika “sento” same kiel la “forta voko” ne tradukas la ideon “por praktika uzo tutmonda” tial en sia strategio UEA metas la praktikan uzon de Esperanto (ne vera lingvo, diras la laborplano) en trian lokon, ĉar ĝi ne scipovas distingi la rolon de la ovo de la rolo de la kokino. Gravas praktikado (la ovo), ne la propagando, instruado (la kokina instrumento).

Kulturo de dialogo — dialogo inter kulturoj

Estas vero, ke per bona retoriko oni povas eviti tro fortajn koliziojn inter vortoj. Ĉe traktado de la ĉi-supra temo, la “majstro” pri konvinka vortĵonglado H. Tonkin tamen ne evitis, ke la ovo (kulturo de dialogo) restis en dua loko; la kokino (dialogo inter kulturoj) daŭre elstaris per la konservado de establitaj sistemoj, de ĉiuj bibliecaj monologoj, kiuj regas nian mondon en unika forta voko. Mia klopodo loki la ovon en unuan pozicion ekvenigis rapidajn reagojn de la kokinuloj.

Evoluismo ne kongruas al homaj mensoj. La homoj ne kapablas koncepti aliajn ekzisto-formojn ol la ĝisnunajn, nuntempajn determinismojn kun helpo de sanktaj historioj. Por la nocio pri infinito aŭ eĉ nur 15 miliardoj da jaroj nia intelekta kapablo stumblas kaj ne sukcesas eliri el la cirklo ovo-kokino-kokino-ovo.

Eliro de l’ cirklo

En verko “La bakteria universo” aŭtoroj Margulis kaj Sagan diras, ke la unuaj vivantaj ĉeloj reproduktiĝis per si mem, sen seksa kuniĝo aŭ ovonasko. Poste, du partneroj deponis siajn genojn en iu sama medio, la ovo. Tio estas la pra-agoj de la kokino kaj la koko kiuj produktas ovojn, ne por ke la homoj faru simplan omleton sed por reproduktado de la specio post eventuala kovado. H. Reeves memorigas, ke post centoj da milionoj da jaroj la unuaj surteraj vivuloj estis flugantoj, poste aperis la reptilioj, sekvis amfibioj kaj post pliaj milionoj nature venis la fiŝoj. Observu ke ĉiuj naskas ovojn. Estas la kunigo per sekseco kiu venigis la ovojn.

La mambestoj, inkluzive de la inteligenta (ĉu?) homo, kies limigitaj kapabloj estas pli detruaj ol konstruaj, ankaŭ ovonaskas, kvankam procezo kaj procedo estas iom aliaj pro la fakto, ke la ovo koviĝas en la organismo de la mambesto post seksa interveno rekte en tiu ĉi organismo. Resume la ovo estas la fundamenta elemento de niaj vivo, reprodukto kaj multiĝado. Kiom bedaŭrinde, ke per miriadoj da homaj ovoloj oni ne povas fari omleton spicitan de spermatozooj! Nur tiel ni forgesus la kokinon.

Amuza klonado

Ĉar estas la kokino, kiu nature ellasas la ovojn, ni ne plu bezonas misuzi nian mincan inteligentecon por provi komprenon pri praaj okazintaĵoj de antaŭ pli ol kelkaj jarmiloj; ĉu ni ne havas historion pri la dinosaŭroj por nia distro? Des pli ke nia streta mondo estis farita en 7 tagoj de tiuj superaj fortoj kiujn oni nomas dio. Kiom facile estas kompreni la kreadon de nia tre kara Eva! Ĉu nuntempe ne estas science komprenebla kaj farebla la klonado el simpla ripo de Adamo?

La realo malfacile ligiĝas al esprimo de la vero. Tion prezentis fama psikanalizisto Jacques Lacan [ĵak lakán] iel poezie sed kontraste per la ĉi-subaj vortoj: “Mi ĉiam diras la veron, ne entute, ĉar ĝin diri entute oni ne sukcesas, mankas la vortoj. Estas ĝuste pro ĉi tiu neeblo, ke la vero teniĝas al la realo.”

Gilbert LEDON

Esenco de korupto

En “vidpunkto” de junio 2001 nia ĉefredaktoro prezentis “Drako-n — korupteco” per ekzemploj de manifestiĝo en ĉiuj kontinentoj. Li tamen ne eksplicite citis la sendube plej koruptitan parton de nia mondo, nome Latin-Amerikon, kiun oni ofte priskribas kiel latrin-Amerikon ĝuste pro la ĉi tiea fetora, sistema korupto.

Brazilo, ĉampiono

Brazilo estas ĉampiono pri koruptado danke al tre propra procedo, kies nomo estas jeitinho [ĵejtinjo], kiun oni povas iel traduki per kombinaĉaĵo, elturniĝo kaj, pli populare, elmerdiĝo ...

La sistemo funkcias en ĉiuj soci-niveloj, en ĉiuj vivmedioj, ĉe la sidejo de la respublikestro same kiel en la plej plaĉaj aŭ aĉaj prizonoj, kun aĉetantoj kaj kun vendistoj, sub influo de leĝodonantoj kiel ĉe policanoj aŭ justojuĝantoj. Temas pri praktika uzado, korektado de neaplikeblaj homleĝoj, kun elstariĝo de homa avido, maksimuma interhoma malrespekto, trompo, ŝtelemo, ktp. (konsultu la sep mortmeritajn pekojn de l’ kristana civilizacio).

Tiu ĉi paĝo ne sufiĉus por listigi la ĉefajn koruptulojn de Brazilo. Antaŭ kelkaj jaroj eĉ prezidento Collor [kolor] (stranga koloro) post konstatita “ŝtelo” per koruptado de 5 milionoj da usonaj dolaroj estis kasaciita. Lastjare la urbestro de la tria plej granda urbo de la mondo, San-Paŭlo, s-ro Pitta, same estis forpelita de regado. Nuntempe oni malkovras, ke ambicia senatestro, iama ministro kaj guberniestro de la ŝtato Para, s-ro Jader Barbalho [ĵader barbaljo], alproprigis al si 7,1 milionojn da realoj el iu buĝeto de 13,4 milionoj por amazonia disvolvo — miriga disvolviĝo! Kaj iu fama, daŭra ĉu urbestro, ĉu guberniestro Paulo Maluf jam ekde 1985 posedis malpurajn 200 milionojn da usonaj dolaroj en la tiel nomataj fiskaj paradizoj.

Esenco de korupto

Estas facile analizi, ke korupteco estiĝas pro la homleĝo kaj pro la ekzisto de mono; tiu mono, kiu ne plu estas interŝanĝilo de varoj aŭ servoj sed mem varo, spekulilo, vetinstrumento, ekspluatilo, do koruptaĵo sub la plej diversaj formoj. La homleĝo, ĉar farita de homoj, spegulas la pekoplenan homon mem. Ĝi senescepte favoras apartajn homgrupojn malprofite al aliaj homgrupoj. La leĝo, ĉar ne plene prospektiva rilate al la homo kiel individuo, estas konstante amendata pro momentaj apartaj interesoj. Fronte al tiu situacio, la citita “jeitinho”, la koruptado fariĝas instrumento de defendo por la individuo aŭ specifaj homgrupoj, ĝuste por kontraŭstari la absurdajn homleĝojn kaj por pretervivado.

Notindas, ke la vera leĝo, la natur-leĝo, ne estas koruptebla. La naturo pro la misagoj de la homoj, kiel proliferado de homoj, trouzo de energio, malracia apliko de scienco kaj tekniko sin venĝas ... ĝis, nuntempe, ekologie videbla, baldaŭa finpereo de la surtera vivo, almenaŭ por la homaro.

Ekzemploj pri korupto

Ĉar laŭ la mensostato de niaj regantoj, la publikaj posedaĵoj (resursoj, diros la nova PIV) estas nenies propraĵo, ekzistas ĉe la publikaj, registaraj oficistoj iu psikologia tendenco alproprigi al si tiujn publikajn riĉaĵojn. Ĉar tiuj samaj oficistoj estas instrumentoj de la senfinaj ŝtataj burokrataĵoj, jen bona tereno por koruptado. En 1960, malpli ol 30-jara, mi unuafoje spertis la funkciadon de korupto kaj stupore miris. Mia mastro petis de mi ellaboradon de teknik-komerca prezo por konstruo de deponejoj kaj siloj por ŝtata instanco. Mi prezentis prezproponon de 100 000 (la sumo kaj monunuo ne gravas). Mia mastro certiĝante pri la ĝusteco de miaj kalkuloj, tuj diris: “ni donos prezon de 300 000!” “Doktoro, kial?” (en Brazilo ĉiuj “gravuloj” estas doktoroj, eĉ la analfabetaj). “Nu bone, 100 por la konstruado mem, 100 por venki la konkurencon ĉe la influaj manipulantoj kaj 100 por neantaŭviditaj aferoj kaj por iom pli da profito ...”

Kiel ĉiuj scias, el ĉio, kion ni produktas, pli ol 50 % de la valoro devas leĝe iri al la senfundaj kofroj de la putraj ŝtatoj sub formo de impostoj (dekoj da aŭ 54 en Brazilo). Tiel la plimulto el la malgrandaj entreprenoj tute ne povas alfronti la konkurencon kaj postvivi sen fraŭdado al tiuj impostoj; la leĝo ne estas aplikebla. Ĉiuj fisk-kontrolistoj tion scias. Dum 40 jaroj mi devis akcepti fiskulojn, kiuj ofte, alvenante, diris: “Ĉu vi fraŭdas multe?” Mi respondis: “Se mi ne fraŭdus, ĉu vi kontrolus min ...?” Tiel establiĝis la korupto-ludo, por postvivado mia kaj de la fiskulo! Multaj pliaj ekzemploj estas haveblaj.

Ne ĉiam korupteblaj

Feliĉe, ne ĉiuj brazilanoj (aŭ aliaj homoj) estas korupteblaj, male ili ofte estas apertaj por konstati, ke la reguloj, leĝoj aŭ pliaj kolektivaj dispozicioj estas absurdaj, ne konvenaj. Multfoje la kontrolistoj (leĝohomoj, kiel oni diras) fronte al praktikaj argumentoj ne akceptas ŝmirmonon kaj ne aplikas laŭleĝajn monpunojn. Ankaŭ rilate al la fama tutmonda “sekur-rimeno”, (vidu mian artikolon en MONATO marto 2001 p. 5, iel polemik-vekan) legante miajn 10 motivojn por ne-uzo de la zono, la policanoj unue ridas kaj tuj konkordas pri la relativeco kaj absurdo de la leĝo, de multaj homleĝoj ... kaj lasas min sekvi mian vojon sen monpuno kaj sen akcepti trink-ŝmir-monon.

La esenco de korupto reale kuŝas en la absurdaj leĝoj de la providenca kolektivo, ŝtato, kun la malnobla, malvirtiga mono, sed ĝi estas superebla per la racio, la honesteco de aŭtentaj homoj kun memdisciplino en homkonforme regata sociordo ... kiam ni scios konstrui ĝin.

Gilbert LEDON

Estimataj gelegantoj,

sporto jam delonge (eble ĉiam) havas ankaŭ komercan dimension, sed lastatempe, laŭ mia impreso, ĝi degeneris komplete al nura varo. En Germanio privatulo, posedanto de komercaj televid-kanaloj, aĉetis ĉiujn rajtojn por ekskluzive elsendi ludraportojn de tutlanda piedpilka ligo. Por profiti laŭeble multe per intermetitaj reklamoj, li translokis la programon el malfrua posttagmezo al vesperaj horoj, kiam en aliaj kanaloj oni montras popularajn programojn; tiel li esperis forpreni de aliaj televidstacioj reklamenspezojn. Sed la publiko reagis rifuze: je tiu horo oni ne volis aĉeti la varon piedpilko sed preferis aliajn amuzaĵojn. Sekve falegis la nombro de spektantoj, reklamantoj grumblis kaj la miskalkulinto devis reloki la elsendojn. Mono kaj profito ludas grandegan rolon en preskaŭ ĉiuj sportoj: futbalistoj estas vendataj kaj aĉetataj per milionoj; tenisludantoj enkasigas gigantajn sumojn kaj stiristoj de formulo 1, dum horoj idiote veturantaj en raketaŭtoj cirkle kiel ĉevaloj en cirka areno gajnas pli multe ol naftoŝejkoj. Do, se ni volas aperigi artikolojn pri sporto en nia revuo, ĉu ne la rubriko “ekonomio” estus taŭga? Tamen, ekzistas ankaŭ aliaj sportoj kaj sportistoj, pri kiuj valoras raporti, ĉar en ties fokuso ne troviĝas mono. Pri tiaj homoj pensas Grigorij L. Arosev, proponante novan rubrikon “sporto”. Dependos ankaŭ de vi, ĉu la ideo realiĝos: sendu kontribuaĵojn al li aŭ atentigu pri konvenaj temoj. Lian adreson vi trovas en la listo de redaktoroj en la kolofono.

Sincere via

Stefan MAUL

DISKOJ

Vera Esperanta muziko

Se iu demandas vin, ĉu Esperanto havas muzikan kulturon, donacu al tiu la kompaktan diskon Duone de Thierry Faverial (Francio). Ĉiuj dek kantoj estas aŭskultindaj. Faverial kantas kaj akompanas sin mem. La tekstoj estas verkitaj originale en Esperanto de li kaj de aliaj personoj. La kanto Malhoma Parizo peras tristan impreson pri la franca ĉefurbo. La longa vojaĝo rakontas pri la kruelaj travivaĵoj de iu knabo: “Ĉe la oceano / Staras la infano / Larmoj el okuloj / Frontas l’ ondoluloj. / Ili nokte venis / Kaj perforte prenis / Patron for malpace / Fikruelminace”.

Oni komprenas la tekstojn ankaŭ sen la akompana kajereto. La elparolo estas tre klara, se oni preteraŭdas bagatelajn erarojn kiel “ĉus” anstataŭ “ĵus” aŭ “re-evenis” anstataŭ “revenis”. Resume: la disko estas ege rekomendinda!

WALTER KLAG

Thierry Faverial: Duone. Eld. la aŭtoro, Perigueux, 2001. Prezo ĉe FEL: 18,30 EUR + afranko.

EŬROPA UNIO

Kiom valoras “aliaj lingvoj”?

Potencaj figuroj estas la prezidanto kaj vicprezidanto de la Eŭropa Komisiono — respektive Romano Prodi kaj Neil Kinnock. Al ĉi-lasta estas asignita la grava tasko reformi la sistemojn de la komisiono. Konsidere, ke la nombro de la EU-landoj verŝajne kreskos en la venontaj jaroj de la nunaj 15 ĝis 27, evidentas la bezono organizi sin kiel eble plej aerodinamike. Kaj des pli, se la nombro de oficialaj lingvoj, nun 11, fariĝos 24, alportante minacon de burokrata paraliziĝo.

Apenaŭ surprizis, do, ke lastatempa propono de s-ro Kinnock estas, ke oni estontece preparu malnetojn de ĉiuj traktatoj kaj dokumentoj nur en la lingvoj angla, franca kaj germana. Laŭ la propono, nur post definitiviĝo ili estu publikigitaj en la aliaj oficialaj lingvoj.

La ideo tamen tuj vekis kontraŭstaron fare de la franca kaj germana ministroj pri eksterlandaj aferoj, Hubert Vedrine kaj Joschka Fischer, kiuj kune protestis al prezidanto Prodi pri kreskanta “unulingvismo”. Ili kredeble timas, ke tia politiko kondukos — kiu scias kiam? — al plua rafinado, per kiu ankaŭ la franca kaj germana lingvoj sekvos la vojon de la “aliaj lingvoj”. Prodi, kiu jam foje indikis preferon por la angla, defendis la prezentitajn reformojn, asertante, ke ili estas afero interna de la komisiono, kiu ne koncernas la membro-ŝtatojn.

Organika progreso

Notindas la reago de la anglalingva ĵurnalo Weekly Telegraph (ĉiusemajna kaj resuma eldono de la londona The Daily Telegraph). Fidele doninte la detalojn pri la lingvo-propono, la ĵurnalo komentis, ke la ministroj “oponas tiun prudentan iniciaton, kiu spegulas la realon de la ĉiutaga funkciado de la komisiono.” Laŭ la verkinto, “la pliiĝanta uzado de la angla lingvo en eŭropaj forumoj fontas de sube — ĝia progreso estas organika. Ni apelacias al la komisiono antaŭenpuŝi la eliminadon de plej multaj lingvoj el ĝiaj preparlaboroj; tiel la produktado de dokumentoj estos pli simpla kaj malpli kosta kaj spegulos la ĉiam pli gravan rolon de la angla kiel lingua franca”.

Neniu dubas la kialojn por raciigi la manieron produkti dokumentojn por reglamentoj, interkonsentoj kaj traktatoj. La kostoj de tradukado kaj interpretado atingas jam preskaŭ unu miliardon da eŭroj ĉiujare, eĉ antaŭ la aliĝo de novaj membro-ŝtatoj. Sed oni rajtas dubi, ĉu la angle-parolanta s-ro Kinnock trovis la ĝustan solvon.

Johano RAPLEY

NORD-IRLANDO

Malsankta kruco

La elementa katolika knabina lernejo “Sankta Kruco” troviĝas en kvartalo de la nordirlanda ĉefurbo Belfasto, kie loĝas protestanta minoritato ĉirkaŭata de katolika majoritato. Jam delonge tieaj protestantaj t.n. lojalistoj (t.e. lojalaj al la Unuiĝinta Regno, aŭ Britio) plendas pri la ĉeesto de la katolikaj respublikistoj, kiujn ili akuzas pri atencoj kaj aliaj malamikaj agoj kontraŭ ili. Reciproke, la katolikoj/respublikistoj akuzas la protestantajn najbarojn pri simila konduto.

En tiaj distriktoj, katolikoj ne estas bonvenaj sur stratoj, kie loĝas protestantoj, kaj inverse. Kiam aperas sur stratoj en tiuj “gettoj” homoj de rivala konfesio aŭ politika ideologio, perfortaj manifestacioj apenaŭ eviteblas. Tio estas parto de la normala vivo en kelkaj regionoj de Nord-Irlando. En Ardoyne [adojn], la kvartalo, en kiu situas la lernejo “Sankta Kruco”, protestantoj timas, ke ilia komunumo estos glutita de kreskanta nombro de katolikoj, kaj ke, finfine, Nord-Irlando fariĝos parto de la Respubliko Irlanda — la plej terura premsonĝo de la uniistoj (subtenantoj de la unio kun Britio).

Humiligo

Tio klarigas (kvankam ne pravigas) la konduton de protestantoj en Ardoyne, kiuj amase provis bari straton al katolikaj gepatroj, kiuj akompanis siajn infanojn lernejen. La ĉefenirejo de la lernejo “Sankta Kruco” situas en la strato Ardoyne: la protestantoj insistis, ke la infanoj — inter 4- kaj 11-jaraj — eniru tra malantaŭa enirejo troviĝanta ekster la protestanta teritorio. Tio signifis ne nur pli longan piediradon sed ankaŭ, laŭ la katolikaj gepatroj, humiligon.

Observantoj (ne nur surloke sed ankaŭ televide) spektis furiozajn protestantojn minaci la gepatrojn kaj la teruritajn filinetojn, kriegante “bastardoj”, ĵetante botelojn, petardojn, eĉ perturbgrenadon, vundante policanojn kaj membrojn de la publiko. Kelkaj knabinetoj estis novaj lernantoj, spertantaj sian unuan lernejan tagon.

La atakoj kontraŭ etulinoj estis kritikataj, eĉ de kelkaj plej fervoraj lojalistaj gvidantoj; aliaj tamen kulpigis la gepatrojn, asertante, ke ili “uzis siajn infanojn por krei politikan manifestacion”. Kvankam la polico faris ĉion eblan por defendi la gepatrojn kaj infanojn, la spektaklo de multnombraj policanoj portantaj kontraŭtumultan ekipaĵon (bastonojn, kaskojn kaj ŝildojn) certe eĉ pli timigis la infanojn.

Garbhan MACAOIDH

LITOVIO

Floro-koro

Girlando bildiganta du interplektitajn korojn kaj konsistanta el dek mil rozoj kaj pezanta 87 kg salutis la unuan paron de Litovio, ŝtatprezidanton Valdas Adamkus kaj lian edzinon Alma, okaze de ilia ora edziĝ-datreveno. La tributo troviĝis sur la placo antaŭ la prezidantejo. Adamkus poste petis, ke la rozoj estu metataj sur la tombojn de tiuj, kiuj pereis en januaro, 1991, kiam sovetaj tankoj mortigis 14 homojn manifestaciantajn por libereco. La paro konatiĝis en Germanio kaj, loĝinte en Usono, revenis Litovion antaŭ kvin jaroj lige kun la prezidantiĝo de Adamkus.

LAST

PREMATAJ POPOLOJ

Batante tamburon por homaj rajtoj

Okazis inter la 31a de aŭgusto kaj la 7a de septembro en Durban, Suda Afriko, “Konferenco kontraŭ Rasismo, Rasa Diskriminacio, Ksenofobio kaj Aliaj Rilataj Netoleremaj Agoj”. Unu el la ĉefoj de la barata neregistara delegacio ĉe la konferenco estis s-ro N. Paul Divakar, la kunvokanto de la konsilantaro por homaj rajtoj de la dalitoj, aŭ “netuŝebluloj” — alivorte la tretataj, subpremataj popoloj, kiuj daŭre suferas rezulte de la kasta sistemo en Barato. Post longa, malfacila kampanjo la dalito-komitato barata kune kun dalitoj el Nepalo, Srilanko kaj Japanio sukcesis meti kaston sur la tagordon de la durbana konferenco. Antaŭ ol ekveturi al Suda Afriko, s-ro Divakar parolis ekskluzive kun MONATO-korespondanto A Giridhar RAO.

“La kasta hororo estas dunivela: ne nur ŝoke perforta sed ankaŭ nekredeble ĉiutaga. Pensu: vi ne rajtas ĉerpi akvon el la sama puto kiel altkastano; vi ne rajtas eniri altkastan templon; vi eĉ ne rajtas paŝi laŭ kelkaj stratoj en altkastaj kvartaloj, portante piedvestojn (vi devas ilin teni enmane). Plue vi ne rajtas trinki en publika teejo el la sama glaso kiel altkastano (oni donas aparte markitajn glasojn por via uzo) kaj kompreneble vi ne rajtas sidi sur la sama benko kiel altkastano. La barata registaro diras, ke tiuj ĉi fikutimoj estas tri mil jarojn aĝaj, kaj parolas pri ili, kvazaŭ ili estos kun ni tri mil pliajn jarojn.”

“Ni konsentas kun la barata registaro, ke kastismo kaj rasismo ne estas identaj. La barata registaro uzas tiun argumenton por kontraŭi la diskuton de kasto en iu ajn internacia forumo. Sed kastismo ja estas diskriminacio, kaj profunde netolerema. Same kiel raso, ankaŭ la kasto estas socia konstruaĵo. Ni ne estas ĉi tie por diskuti hermeneŭtikaĵojn!”

Videbleco

“En Durban, nia ĉefa celo estos videbleco. Ni volas, ke la demando pri la homaj rajtoj de tiuj ĉi subpremataj popoloj estu diskutata en internacia forumo, por ke la barata registaro agu tuj por efektivigi leĝojn kontraŭ tia ĉi diskriminacio. La leĝoj jam ekzistas en la barata konstitucio.”

“La ĉefa leĝo por protekti la rajtojn de la dalitoj estas la leĝo el 1989: la akto pri Listigitaj Kastoj kaj Listigitaj Triboj (Kruelegaĵoj). Sed la subleĝoj pri ĝia efektivigo ne estis deciditaj ĝis 1994. Eĉ poste, la leĝo estas simple ne efektivigata de la registaraj funkciuloj. En unu kazo, juĝisto ekzamenis 60 kazojn dum 28 tagoj kaj nuligis 54 el ili.”

“Ni mem turnis nin serioze al la problemoj post la fifama murdo en la vilaĝo Karamchedu [karamĉedu], en Andhra Pradesh, en 1984. Dum tiu sekega somero, altkastanoj lavis siajn bubalojn en la sola akvujo dalita, kiu ankoraŭ enhavis akvon. Kiam la dalitoj protestis, la reago estis tuja: ses dalitoj estis murditaj. Ni esploris kaj trovis, ke tiuj homoj estis ĉasitaj kiel bestoj, kaj mortigitaj per hakiloj kaj lancoj. Perforto kontraŭ dalitoj estas ĉiam akompanata de humiligo: en alia loko, antaŭ la murdoj, altkastanoj devigis dalitojn trinki urinon. Tia perforto ne similas al normala” perforto, kvankam la registaro ofte deziras pentri ĝin simple kiel malamon inter du grupoj.

Pensmaniero

“Tial ege malfacilas ŝanĝi la pensmanieron de altkastanoj. Restas por ni dalitoj multege da laboro. Nia laboro finiĝos, kiam dalitoj povos vivi libere kaj sekure kun la sama memfido, kiun ĝuas ĉiu alia civitano de la lando.”

N. Paul Divakar batalas jam de 20 jaroj kontraŭ diskriminacio. Li diplomitiĝis pri statistiko kaj magistriĝis pri socio-laboro en Madraso (nun Ĉenajo) kaj nun loĝas en Hajderabado, ĉefurbo de la sudbarata subŝtato Andhra Pradesh [andra pradeŝ], Divakar, kune kun sia edzino Annie [ani], ambaŭ en siaj fruaj 40aj jaroj, organizas diversajn ne-registarajn organizaĵojn dalitajn sub la ombrela organizaĵo “Dappu” [dapu]. Dappu signifas rondan tamburon, kiu estas batata dum festoj kaj funebroj dalitaj.

Afrikanoj vidataj deekstere

Ebono estas kolekto de ĵurnal-eseoj, verkitaj de Ryszard Kapuściński, pola ĵurnalisto. Ili temas plejparte pri politikaj kaj sociaj strukturoj de pluraj landoj en Afriko dum, ĝenerale, la 1960aj jaroj. La aŭtoro komentas ankaŭ pri diversaj gravuloj afrikaj dum tiu periodo; ekzemple, li donas interesan biografieton de Idi Amin. Kelkaj el la eseoj prezentas proprajn spertojn de la aŭtoro dum lia ofte malfacila vojaĝado tra diversaj afrikaj landoj, kaj penado raporti eventojn por sia ĵurnalo. Krome, li ankaŭ donas siajn impresojn pri la karaktero de afrikanoj, iliaj kulturoj, kaj iliaj problemoj.

Kiom fidinda estas lia impreso pri la karaktero de la afrikanoj, pri kiuj li skribas? Estas evidente, ke li nek parolas, nek komprenas la indiĝenajn lingvojn, kaj li devas dependi de interpretistoj, kiam li intervjuas needukitojn, kiuj ne parolas la francan, anglan, aŭ germanan ... (Cetere, ne estas klare, kiom bone li mem mastras tiujn lingvojn, precipe kiam temas pri subtilaj nuancoj.) Tial necesas iom ne tute fidoplene legi liajn opiniojn pri la karaktero de la afrikaj popoloj.

Laŭ Kapuściński, tipa afrikano ne ekzistas kiel individuo, sed nur kiel unuo en socio, de kiu la individuo estas nur ero sen propraj individuaj komprenoj, celoj, timoj, esperoj, kaj simile. Laŭ li, la afrikano ne klare konceptas tempon; por afrikano ekzistas nur “antaŭ nelonge, antaŭ longe, nun, ankoraŭ ne”. Kiom da rasismo, kaj tro senkritika kredo al diversaj rasismaj antropologoj, karakterizas la vidpunkton de nia aŭtoro? Oni devas diveni, neniam estas klare; sed liaj priskriboj de la afrikana karaktero estas tre proksimaj al la teorio de participation mystique de Lucien Levi-Bruhl, kies teorioj estas nuntempe ne plu konsiderataj kiel aŭtoritataj.

La malagemo de afrikanoj estas favorata koncepto de Kapuściński, laŭ kiu tipa afrikano aktivas nur kiam absolute necesas, kaj havas nur tre malklaran senton pri la paso de la tempo. Ni legas, kiel supozeble tipan ekzemplon, anekdoton pri busveturo entreprenita de Kapuściński. La buso devus foriri je specifa tempo, sed restas senmova. La pasaĝeroj sidas silente, senmove, kvazaŭ en tranca stato. Demandite de nia aŭtoro, la busveturigisto informas, ke la buso komencos sian veturon, kiam enestos sufiĉe da pasaĝeroj ... eble post horoj, eĉ tagoj. Tute ne gravas al la jam enestantaj pasaĝeroj, same kiel ankaŭ ne al la busveturigisto, la preciza momento kiam la veturo komenciĝos. La pasaĝeroj sidas trance, evidente tute trankvilaj pri la afero. Ja, kiel gravas la forpaso de horoj, de tagoj, eble eĉ de jaroj?

La komentoj pri la ĝenerala neagemo de la afrikanoj memorigas min pri karakterizo farita de Carl Jung en la verko Memoroj, sonĝoj, pripensoj pri “ekspedicioj”, kiujn li faris en Afriko dum la dua kaj tria jardekoj de la 20a jarcento. Laŭ li, dungitaj nigruloj (t.e. indiĝenoj) simple staras aŭ sidas malvigle kaj neinteresate; por devigi ilin fari laboron, la (blanka) estro devas kraksonigi vipon, kaj tondravoĉe kriegi. Nur tiel eblas instigi afrikanon fari ion ajn. (Ankaŭ Jung estis forte influita de la teorioj de Lucien Levy-Bruhl.) Kompreneble, estas subkomprenite ke “labori/agi” signifas fari tion, kion ordonas la blankulo; ĉar blankuloj tiutempe emis trakti indiĝenajn afrikanojn kiel sklavojn, kiuj kontraŭ tre malgranda pageto devas plenumi sendemande ĉiun ordonon faritan de la blankulo.

La aŭtoro multe diskutas la iaman sklavigon de afrikanoj, kiu efektive plene ĉesis nur en lasta parto de la unua duono de la 20a jarcento. Kiam popolo alkutimiĝis dum jarcentoj al la fakto, ke aliaj homoj (blankaj, sed ankaŭ alilandaj nigruloj) uzas ilin kiel sklavojn, ili spertas, ke estas malfacile forigi de si la naturan senton, ke oni estas mem sklavo, spirite se ne korpe. Ĉu tio tamen plene klarigas la rimarkitan fenomenon de malagemo?

Tiurilate, ni ankaŭ multe legas en la eseoj pri la varmego de la afrika klimato, kiu rapidege febligas la plej fortakorpan personon, el kiu ajn raso; kaj estas ankaŭ evidentege, ke kiam la koncerna persono estas malsufiĉe nutrita, plena de kalori-, vitamin-, kaj mineral-mankoj, evidente estas neeble forte aŭ rapide labori en varmega klimato.

Sed tiu argumento estas nesufiĉe ofte prezentita en la eseoj, kaj, miaopinie, nesufiĉe emfazita. Restas la klara impreso, ke Kapuściński vere kredas la afrikanon en sia naturo “alispeca” ol ni, kaj mi profunde pridubas tiun lian konkludon.

Malgraŭ tiuj duboj miaj, mi devas diri, ke la libro de Kapuściński estas plejparte interesa, kaj ĝi klare prezentas al ni historiajn detalojn de tiu epoko antaŭ 40-50 jaroj.

Pri la traduko: gramatike, ĝi estas plejparte nekritikinda. Sed la transskribo de propraj nomoj estas kelkfoje stranga. Ni legas pri “Alaĥo” anstataŭ “Alaho”, kaj ankaŭ en iuj aliaj nomoj ni legas ĥ anstataŭ simpla h, kie nenio pravigas la ĥ-on. La ĉefurbo de Etiopio ĉiam aperas kun la nomo “Adis-Abebo” anstataŭ Ad(d)is-Ababo. Ankaŭ aliaj nomoj ne ĉiam prospere transiris el sia originala formo en la polan kaj poste en Esperanton.

Ankaŭ la vortelekto ne ĉiam estas majstra, kaj multaj anglismoj iom agacas la spiriton de la leganto.

Kaj, laste, la tradukinto treege strange uzas la vorton “la” preskaŭ neniam ĝi aperas, kie ĝi estas bezonata, sed ĝi estas tre ofte trovata, kie ĝi estas malbezonata. Kelkfoje preskaŭ ŝajnas, ke la tradukinto konceptas ĝin kiel nedifinan artikolon.

Donald BROADRIBB

Ryszard Kapuściński: Ebono: raportoj el Afriko. Tradukis el la pola Tomasz Chmielik. Eld. Kleks, Bielsko-Biała, 2001. 329 paĝoj binditaj. ISBN 83-7194-392-X. Prezo ĉe FEL: 22,00 eŭroj + afranko.

Utilaj por distraj klubkunvenoj

Temas pri kvin skeĉoj tre diversaj, el kiuj la unuaj kvar sendube ridigos la spektantaron; la kvina estas pli melodrama ol komika. Bedaŭrinde, la gramatika karaktero de la tradukoj ne estas ĉiam ĝusta — precipe en la kvina skeĉo (kie la ĉefrolanto multfoje diras “mi kalkulas”, mistraduko de la neformala anglalingva esprimo “I figure” = “mi opinias”, “mi kredas”); tio povas miskomprenigi la dialogon, kiun la spektanto ja devas senhezite kapti kaj kompreni sen multa pripensado.

La unua skeĉo estas Zantipe kaj Sokrato, tripaĝa tre amuza farseto. Zantipe estis la edzino de la antikva greka filozofo Sokrato, kaj tradicie estis konsiderata riproĉema kaj tre kritikema virino. Ĉi tie ŝi senhalte kritikas sian kompatindan edzon, kiu deziras nur lunĉeti, kvankam ŝi preparis iom grandan viandhavan manĝon por li. En la fino de la skeĉo ni informiĝas, ke Sokrato, post sia lunĉo, aperos antaŭ juĝistaro, kiu kondamnos lin al morto. Senkomprene, Zantipe supozas, ke oni procesos kontraŭ li pro lia (imagata) vegetaranismo.

La dua skeĉo, La provludo, estas kvinpaĝa drameto, en kiu Ŝekspiro ĉeestas provon de lia nova tragedio Makbeto, prezentota de lia repertuara grupo. Aktoro postulas, ke li verku ekstrajn liniojn por unu sceno, problemoj ekzistas pro la malfrua alveno, aŭ eĉ malĉeesto, de kelkaj aktoroj, k.c. La skeĉo mem estas amuza, sed la tradukitaj eroj el Makbeto estas ne ĉiam facile kompreneblaj, kio, tamen, eble ne gravos en prezento de ĉi tia farsaĵeto.

La tria skeĉo estas titolita Donjuano fine fiaskas. La kvarpaĝa farso temas pri malsukcesa provo de Donjuano amoremigi junulinon, al kiu li (prave) ŝajnas nealloga maljunulo.

La kvara skeĉo estas La filino de la stoikisto, kvarpaĝa drameto, kiu miaopinie estas la plej malforta el la kvin skeĉoj. Temas pri interparolo de kelkaj gepatroj k.a., ĉ. la jaro 55 p.K., pri du skandaloj: unu filo fariĝis gladiatoro; unu filino fariĝis kristano, kaj verŝajne estos ĵetita al leonoj ... Ĉu la spektantoj de la skeĉo kaptos la iom kaŝitajn aludojn en la paroloj kaj komprenos pri kio oni parolas, mi iom dubas.

Lasta estas skeĉo Luko kaj la akcizisto. Skeĉoj 1-4 estis verkitaj de Maurice Baring; ĉi tiu, la kvina, estis verkita de Arthur Hopkins. Ĝi estas seppaĝa konversacio inter du personoj: Luko, kiu estas kontraŭleĝa viskifabrikanto en la usona ŝtato Kentucky [kentaki], kaj impostisto, kiu venis por detrui la distililon de Luko — ofta temo en la usona folkloro. Luko intencas mortigi la impostiston. Sed la impostisto savas sin per preteksto, ke li deziras mortigi sin mem, tamen ne kuraĝas. Li penas persvadi Lukon solvi lian dilemon per mortigo. Luko, aŭskultinte, rifuzas, ĉar li ne deziras komplezi la impostiston. Do la impostisto foriras libera, kaj nur tro malfrue Luko ekkonscias pri la ruza trompo, kiun faris la impostisto por sin savi.

Kelkrilate tiu kvina skeĉo estas dramaturgie la plej bone verkita, laŭ mia opinio, kvankam la klubanoj devos kapabli facile sekvi kaj kompreni la dialogon. La temo jam estas multmilfoje prezentita en anekdotoj, noveletoj, kaj aliaj dramskeĉetoj, do ne estos nova por la spektantoj, kio eble helpos la “progresantajn” Esperanto-studantojn pli facile kompreni la drameton.

Kiel mi jam komentis, pluraj gramatikaj eraroj en la tradukoj bezonas korekton; sed tion facile povas fari sperta esperantisto en la tekstoj, antaŭ ol doni ilin al la aktoroj por lego/parkerigo.

Resume, la skeĉoj povas esti utilaj kaj uzindaj por klubprezentado, kaj tiucele mi rekomendas ilin. La prezo ŝajnas multe tro alta, miaopinie; sed verŝajne tio ne estigos grandajn financajn problemojn por interesataj grupoj.

Donald BROADRIBB

Maurice Baring kaj Arthur Hopkins: Kvin etaj humuraj dramoj. Tradukis el la angla W. H. Simcock, helpis Katelina Halo. Eld. W. H. Simcock, Butterton, Leek (Britio), 2001. 25 paĝoj, kuntenataj per plasta ligilo. Neniu ISBN montrita. Prezo ĉe FEL: 4,75 eŭroj + afranko.

Ĉu vi rimarkos komunajn trajtojn?

Ĉu vi konas tiun situacion? Kelkaj (ne)konatoj kun iom da miro eksciis, ke vi estas esperantisto kaj tial demandas vin, kial vi ankoraŭ ne rezignis pri tiu ĉi bona sed senespera ideo? Certe! Ofte mi aŭdis iun argumenti, ke Esperanto estas 10-oble pli rapide lernebla, tiom facila, tiel neŭtrala ... Sed, verdire, kiu lernas iun lingvon nur tial, ĉar ĝi estas pli simpla ol alia? Malmultaj.

Se mi respondus al tia demando, mi provus prezenti al la demandinto ion de ŝi aŭ li tute neatenditan. Mi parolus pri specifa, internacia kulturo. Fakte, ĉiu vivanta lingvo estas ligita kun specifa kulturo, pli-malpli nacia, sed nia komuna kulturo estas alia, ĉar tutmonda, internacia.

La rakontaro MONDOJ estas bona ekzemplo de nia literatura kulturo: ĝi konsistas el 34 rakontoj de 30 diversaj aŭtoroj el Afriko, (norda kaj meza) Ameriko, Aŭstralio, Azio kaj Eŭropo. Kaj malgraŭ la diverseco de iliaj gepatraj lingvoj, kulturoj, nacioj kaj religioj, ligas ilin io komuna. Mi nun ne parolas pri stiloj aŭ temoj, ĉar tiuj certe ne estas unuecaj: estas fabeloj, raportoj, sciencfikcio, amrakontoj ... Sed fakte iu “unueco en diverseco” videblas en la rakontoj, kiu estas eco de nia kulturo: ĉiuj individuoj, ĉiuj per io komuna estas ligitaj unu kun la alia. Ŝajnas, ke la internacia lingvo profunde influis la vivon, pensadon kaj verkaron de la aŭtoroj.

Por mi vera perlo el la rikolto 2001 estas La miraklo de Sheila Spielhöfer. Ŝi prezentas al ni, kial ŝi lernis Esperanton. Antaŭ multaj jaroj ŝi, ĵurnalisto, intervjuis sinjoron Spera, faman politikiston de la socialdemokratoj en Aŭstrio. Lian vivon ege influis nia lingvo, eĉ tiam, kiam li estis arestita kaj sendita en naziajn koncentrejojn. Tiu intervjuo kaŭzis, ke ŝi eklernis Esperanton, kaj dum postaj kunvenoj intervjuis la politikiston esperantlingve. Tamen post lia emeritiĝo la kontakto rompiĝis. Nur iam post longa tempo ŝi eksciis, ke li suferas gravan malsanon. Pro apopleksia atako li perdis parolkapablon. La ĵurnalistino volis iomete helpi al lia familio, kaj tial dum kelkaj horoj gardas lin. Per hazardo okazas La miraklo: ne ĉiun parolkapablon li perdis, “nur” la gepatran lingvon, la germanan, li ne plu povas uzi. Sed ja lia filo, kuracisto, neniam lernis Esperanton ...

Ĉu vera, ĉu fikcia? Mi ne scias, mi nur scias, ke la germana aŭtoro Erich Kästner iam diris, ke tiu rakonto estas vera. Bedaŭrinde al tiu rakonto mankas indikoj pri la aŭtoro. Oni sciigas nur, ke Sheila Spielhöfer loĝas en Aŭstrio. Sed ĉu ŝi naskiĝis tie, ĉu ŝi verkis aliajn tekstojn, librojn, ktp, tion ni ne ekscias. Domaĝe.

Sed fakte mi rajtas bedaŭri nur tiun neinformadon, ĉar ĉiuj aliaj aŭtoroj per kelkaj linioj antaŭ siaj tekstoj prezentas sin: naskiĝ- kaj loĝ-landon, profesion, naskiĝjaron, verkojn, ktp. Tiuj informoj estas tre utilaj, se vi poste ŝatus plulegi aliajn tekstojn de unu aŭ alia el la aŭtoroj.

Kelkaj aliaj rakontetoj vere meritas legadon: la rakontotalento de la juna Grigorij Arosev el Rusio en VENOS aŭ la ŝerca Vivo kaj morto de NEOLOGISMO de la sveda Sten Johansson impresis min. Krome menciindas la du afrikaj kontribuoj de Koffi Gbeglo. Li, ekzemple, prezentas al ni la vivon de normala afrika lernanto, aŭ kion spertas afrikano post vojaĝo en eksterlandon.

Sed eble vi nun demandas vin, ĉu ĉio nur bonas, belas, legindas. Ne, kelkaj rakontetoj estis laŭ mia juĝo tre aŭ tro banalaj. Unu el ili estas Familio Pork de Jorge Camacho. Fakte, mi ne scias, ĉu li intencis ridigi la leganton, aŭ ĉu li eble ŝerce volis konfesi al ni, ke laŭ li malpli kruela transportado de bestoj al la buĉejo estas idiota ideo. Almenaŭ li rakontas al ni lastan, luksan vojaĝon de tri porkinoj tra Eŭropo. Ili havas propran ŝoforon, dum veturpaŭzoj manĝas en verdaj herbejoj, la firmao La Verda Ŝinko eĉ disponigas al la triopo klasikan muzikon de Vivaldi. La lasta frazo de la aŭtoro je la fino de ilia vojaĝo: “La aŭto komencas rampi supren la deklivon, ĉe kies fino staras, kiel ĉe ĉiuj rakontoj, la buĉejo.” Ŝajne, la buĉejon pro ia teknika eraro tiu rakonteto postvivis.

Kion pri preseraroj? Ili enestas, sed ne tre multaj, kaj post la unuaj 15 paĝoj ili preskaŭ ne plu aperas.

Nu bone, ĉu mi rekomendas legi la libron? Jes. Se vi ŝatas (kaj sufiĉe malfacilajn kaj facilajn) mallongajn rakontojn, se vi volas havi iom da superrigardo pri la nuntempa originala literaturo, se vi post provlegado de kelkaj aŭtoroj volas trovi la vian, aŭ se vi simple volas pruvi al viaj amikoj (kaj al vi mem), ke Esperanto estas ne nur bona ideo sed ankaŭ vivanta, internacia lingvo kaj kulturo, tiam vi mendu la rakontaron MONDOJ. Ĉu vi legante rimarkos niajn komunajn trajtojn?

Wolfram ROHLOFF

MONDOJ, 34 esperantaj rakontoj, rikolto 2001. Redaktis T. Chmielik, G. Handzlik, S. Johansson. Eld. KLEKS, Bielsko-Biała, 2001. 216 paĝoj kudre binditaj, ISBN 83-7194-201-X. Prezo ĉe FEL: 16 eŭroj + afranko.

Du akademioj kune

Jen la aktoj de la simpozio okazinta en Zagrebo, organizita de la Akademio de Esperanto, gastigita de la Kroata Akademio de Sciencoj kaj Artoj kaj sub ĝia honora komitato. Invititaj estis ankaŭ neesperantistaj fakuloj, tiel ke la kontribuaĵoj estas naŭ en Esperanto kaj kvin en la angla (enestas ankaŭ kontribuoj, kiuj ne estis voĉe eldiritaj en Zagrebo pro malĉeesto de la prelegantoj).

La redakto estas dulingva, tiel ke la verko povas facile eliri el la nura Esperanto-medio. La temoj estas iom disaj en la du vastaj kampoj de lingva planado kaj leksikologio: apudas kontribuo pri la transitiveco de verboj en Esperanto kaj alia pri nocisistemigo ĉe fervojo, artikolo pri ŝtata lingvoplanado de la ukraina kaj koncizaĵo pri la funkcio de latinidaj prefiksoj en Esperanto kaj en la itala.

Aliteme estas kontribuo pri la reformo de la turka lingvo, kaj detaloj pri leksikaj variantoj de la ĉina en la kontinento kaj en Tajvano. Se rigardi eĉ nur supraĵe, montriĝas, kiom forta estas la lingvoplanado en kelkaj ŝtatoj, plejparte ĵus sendependiĝintaj de pli granda kaj lingve (kaj ne nur lingve!) ĝena najbaro.

Kiam la temoj specialiĝas tro multe en kampo tiom vasta, eĉ fake sperta leganto iel senorientiĝas, kaj malfacile povas ĉion ĝuste pritaksi kaj ĝui; tamen preskaŭ ĉiu artikolo, trafite de la ĝustaj legantoj, estas tre riĉiga. Tamen eĉ la meza leganto trovas plurajn tre interesajn punktojn, traktatajn en tute komprenebla maniero. Kelkaj kontribuoj rivelas grandan kompetenton.

Detala kaj kompleta estas la studo de prof. Haszpra pri la, surprize nemalmultaj, provoj modernigi la Fundamentan alfabeton, problemo, kiu ankoraŭ en ĉi tiuj tagoj estas diskutata en la Akademio; en tridek paĝoj kun kvinpaĝa densa bibliografio Haszpra analizas laŭ sciencaj parametroj plurajn surogatajn sistemojn por anstataŭigi la ĉapelitajn literojn. Vivantecon de aliaj planlingvoj, se ne laŭ vasta uzateco, tamen laŭ redaktado de vortaroj, atestas trafa leksikografia studo de Detlev Blanke, kaj oni povus sin demandi, kiom da personoj el movado tre eta povas utiligi ekzemple 120 000-vortan vortaron de la nederlanda al Interlingua.

La libro estis rapide preparita kaj jam aĉetebla dum la UK. Bedaŭrinde ĝi ne povas speguli ankaŭ la simpatian etoson, kiu regis dum la simpozio mem, okazinta tute senpere post la UK, dum varmega tagduo, en la malnova sidejo de la Kroata Akademio. Kvankam inter la trideko da prelegantoj (ne ĉiuj sciencistoj) Esperanto estis plej absolute majoritata, la alilingvanoj ne sentis sin izolitaj, kaj interplektiĝis bonaj amikecoj, kiel kutime en malvasta rondo de samfakuloj.

La simpozio estas la dua organizita de la Akademio de Esperanto, kun invito prezenti ion en aliaj lingvoj (estis konsiderita ankaŭ la akcepto de la kroata kaj de la franca, sed neniu kontribuaĵo venis en tiuj lingvoj); sendube laŭdinda iniciato, kiu celas rompi la fermitan cirklon, en kiu plurfoje la esperantistoj (mi uzas intence ĉi vorton) restas apartigitaj, aŭ sin mem apartigas.

Carlo MINNAJA

Geraldo Mattos kaj Christer Kiselman (red.): Lingva planado kaj leksikologio — Language Planning and Lexicology. Akademio de Esperanto, Zagreb 2001. Eld. Fonto, Chapecó (SC), 2001. 286 paĝoj kudre binditaj. Prezo ĉe FEL: ankoraŭ ne konata.

Terorismo kaj senkulpeco

La teroristoj, kiuj stiris la aviadilojn kontraŭ la novjorkaj nubskrapuloj, plenumis sian taskon decideme, inteligente kaj brave, se oni provas rigardi la okazintaĵon de ilia vidpunkto. La ŝtatoj de la mondo kvazaŭ sidas ĉirkaŭ la sama manĝotablo, aŭ ĉe malsamaj tabloj en la sama tuttera restoracio. Iuj konsideras sin elito, ĉar ili sukcesis havigi al si la plej bonajn manĝaĵojn kaj seĝojn. Ili parolas pri konkurenco kaj profitoj, sed ili ne agnoskas, ke ies profito en la materia mondo ĉiam estas alies malgajno. Ili ne povas krei riĉaĵojn el vakuo. De kie kaj el kio la riĉo estiĝas? La elito imagas sin bonuloj, se ili jen kaj ĵetas ostojn kaj almozojn al la mizeruloj sub ilia tablo kaj apud ĝi. Ili opinias, ke ilia ekonomia sukceso igas ilin pravaj pri ĉio: religio, milito, financoj, arto ... La malkontento de la apudtabluloj kaj subtabluloj kreskas de tago al tago. Fine aperas iaj Robin Hood-oj, kiuj faras sian eblon por ŝanceli la maljustan strukturon de la mondo. Nur senfina malespero kaj religio povas doni al ili la bezonatan kuraĝon. Sed kuraĝaj ili estis, ne timuloj, kaj supozeble ili agis laŭ siaj kredo kaj konscienco. Sonas strange kiam Bush nomas ilin senvizaĝaj timuloj kaj minacas per fumo eligi ilin el iliaj truoj kaj venĝi. Tia romaneska lingvaĵo tute ne taŭgas por komprenigi la situacion al la cetera mondo, sed simplulojn ĝi povas imponi: Kiel decidema, agema kaj forta nia ĉefo estas kaj kun li, ni! Kelkaj tamen opinias, ke la ĉefo ne deziras — aŭ ne scias — ĝisfunde analizi la multfacetan situacion sed reagas primitive, naive kaj nur de mallarĝa vidpunkto.

Laŭ mi la ununura rimedo kontraŭ similaj okazontaĵoj estas edukado al paco kaj vera demokratio, edukado al dialogo inter kulturoj kaj religioj kaj, antaŭ ĉio, egalrajteco ĉe la tutmonda manĝotablo.

Raita PYHÄLÄ, Finnlando

KURAĜO

de Alberto García Fumero

Dum kelkaj minutoj S-ro Abel restis senvorta. Li provis gluti, fiaskis, reprovis, rezignis pri tio, kaj fine lame parolis: “Sed, karulinjo! Hieraŭ mem Vi diris, ke Vi revas aspekti kiel Sandra Mitchell.”

“Karul’, jam ĉiuj miaj amikinoj aspektas kiel Sandra Mitchell.” Nu, nenio povus kontraŭstari tiun frapan respondon. Jes, ververe ili ĉiuj aspektas kiel Sandra Mitchell ... kio signifas, ke ĉiuj estas kompatinde maldikaj kaj ostomontraj, ĉiuj havas la saman rufan kaj hirtan hararon, la samajn tro verdajn lipojn. Bonege. Ŝi do ne deziras aspekti samkiel tiu monstro. Sed ... sed-sed ... Li tremetis. Ne. Fakte li spertis ion pli proksiman al teruro ... Ŝi diris, ke ŝi deziras ... Karely Win estas eĉ pli hororveka! Kial Pamela, ne malbela reprezentantino de mezaĝaj, seninfanaj edzinoj, ne elektis, ni diru, plaĉe frizi al si la hararon, aŭ iomete sportumi, maldikiĝi ĉe la talio, aŭ io simila? Eĉ tio sufiĉus ... S-ro Abel konsciis pri tio, ke rilate al virinoj li estas sufiĉe eksmoda, sed ... Kial diable ŝi ne elektis aspekti kiel, ekzemple, Mariah Carey? Tio estas tiel facile, en ĉi damna virtuala mondo ...

Dume S-rino Abel daŭrigis, miele:

“Kaj krome, estus tiel ... emociplene provi tiujn novajn ĝernojn ...”

“Vi celas genojn, ĉu? Sed kara, artefaritaj supergenoj estas ankoraŭ eksperimenta afero! Mi ne deziras, ke Vi akiru verdan haŭton, aŭ ...” S-ino Abel daŭrigis, eĉ pli miele:

“Ili jam perfektigis la procezon, karulo. Ĉu Vi ne rigardis la programon de Victoria Quan hieraŭ? Ŝi aperis tiel ... ĉarme! Neniu povus diri, ke ŝi oldas je 73 jaroj. Neniu falto, karul’, neniu falto! Ĉu Vi ne deziras, ke Via reĝineto aspektu juna kaj ĉarma? Ĉu Vi rifuzos tion al Via reĝineto?”

S-ro Abel pripensis la aferon ... sed ne multe da tempo. Lia edzino neniam lasis al li tro da tempo por pensi ion. Eble pro tio li enfalis tiel facile en la edziĝan kaptilon ...

“Do mi povos, karul’?” demandis (fakte asertis) lia edzino. S-ro Abel fermis la okulojn, sukcesis gluti, kaj eligis la devigan, kvankam fakte nenecesan frazon: “Jes, karulinjo ...”

*************************************

En la oficejo, ĉio iris kuspe. De antaŭ kelkaj tagoj, lia ekrankasko misfunkciadis, kaj S-ro Abel estis devigata alĝustigi ĝin ĉiun duonhoron. Ne facilas kunsidi, kiam ĉio aspektas neeble blue. Sed definitiva, serioza riparado estis nepensebla, almenaŭ dum la monato. Voki la ripariston, por ke li iru hejmen ĝin ripari, estis nepensebla afero. Neniu riparisto venus pro tio, ke jam oni tute ne kutimas iri en la hejmon de la kliento. Kion oni ne povas tele-aŭ-virtualreale ripari, difektita restos por eterne. De kiam oni ne promenas, aŭ ne iras fiŝkapti — ne, ne pere de tiaj programaĉoj, sed en vero — de kiam? Uf! kiu memoras pri tio? De kiam okazis tiu afero rilate al virusoj, ĉu?

Aĉetu novan, avarulo! kriegis ĉie la reklamoj. LIAJ reklamoj, fakte, ĉar tiu estis lia laboro ...

Kaj vere, ĉar temas pri sufiĉe olda modelo, estus pli malmultekoste aĉeti novan ... nur tio, ke la prezoj de virtualrealaj kompletoj estis jam trafintaj la nubojn. S-ro Abel permesis, ke dum momento la tridimensiaj bildoj de la katalogoj eniru lian vidkampon kun la espero, ke estas modeloj iom pli malaltprezaj. La plej modestaj magazenoj estas tiuj proksimaj al la metroa enirejo. Rapida okulumado de la prezoj ne donis esperon ... Dum momento li ne plu kunsidis, sed flugis senbride tra la reto. Nur dum momenteto ... (Uf! Nun li rigardas min! Kio do?)

“Ĉu nur 10 milionojn en la lasta semajno? Kion Vi faras, S-ro Abel? Ĉu hazarde Vi venas ĉi tien dormi anstataŭ labori? Nur 10 mizerajn milionojn!” Lia (ŝajne) blua superulo, S-ro Craxi, (S-ro Spellbinder, laŭ la ĵurnaloj) tondradis per la kutima, ĉiama plendo. Lia unusola kaj ĉiopova dio, Reklamo, estis ja postulema. Oni povus esti vendinta 100 milionojn da lavmaŝinoj (“Senlaca, la unusola lavmaŝino kiu turnas lavadon en plezuron”), sed S-ro Craxi plendus same. Nenio kontentigas la oldan avarulon, pensis S-ro Abel sen tro da intereso. Kion mi faras ĉi tie? Aĉ’, mi revis esti poeto, kaj nun vidu ... reklamisto! Kiom da mensogoj mi jam diris ĝis nun?

Per lerta palpebrumo li alklakis kaj malfermis pendomenuon angule de lia persona vidkampo. Neniu krom li kapablis ĝin vidi (feliĉe!) kaj li povis fulme konsulti dosieron. Jen. Ĉi tie estas la informo. Li premis butonon (nun temas pri butono, kvankam virtuala) kaj komencis aŭtomate montri kartojn, diagramojn, lumbildojn. La procezo estis ĉiam la sama.. Post montrado de sufiĉe da pruvoj pri pena kaj detalatenta planado de la kampanjo, la tondrado mallaŭtiĝis kaj nur kelkaj pluveroj frapadis la kapon de la malfeliĉa kampanjestro. Nu, bone, iam temis pri hajlo ... kiam okazis tiu fiasko je la aŭtomobiloj Ŝarker, tremete rememoris S-ro Abel. La malfeliĉa Direktoro pri Sloganoj neniam sukcesis trovi novan postenon. La lasta, kion oni scias pri li, estas ke li revenis al sia kampara urbeto kaj dediĉas sin al terkulturo ... (jes, estas kelkaj, kiuj kuraĝas tion fari.)

Sed verŝajne ĉi-foje jam la plej malfacila parto de la komedio estis pasinta, kaj eble lia superulo ne postulos tutan replanadon de la kampanjo, sed nur reverko de la sloganoj serĉe de pli frapaj ciferoj ...

Hmmm. Ŝajne ne.

“S-ro Abel! Ĉu vi aŭskultas min?”

Li hastis respondi:

“Jes, kompreneble, S-ro Craxi ...” (Pri kio temas nun? Kion mi preteratentis? Mi ja devas esti pli atenta!)

“Bonvolu do informi nun al mi pri la kampanjo. Kiel eble pli detale, sed en nur kvin minutoj.”

“Jes, la kampanjo ... Vi vidos, S-ro ...”

“Iru rekte al la afero, S-ro Abel. Kio pri niaj tomatoj?”

La sloganisto provis reordigi siajn pensojn. (Diable, li nun parolas pri la tomatoj! Mi estis preskaŭ informonta denove pri la lavmaŝinoj!). Kun kata lerto, li refalis sur siajn piedojn kaj komencis paroli pri la nova kampanjo, direktita al la disvendado de genetike modifitaj tomatoj, garantiitaj ...

Tie la aferoj iris multe pli glate. La kampanjo estis relative facila; bonaj planado kaj esplorado estis glatigintaj la vojon. Kaj kiam la emfazo falas sur la temon “vereco”, merkato aperas. Vidu, neniu plu deziras aĉeti modifitajn tomatojn, sed kiam la modifo garantias, ke ili estas “veraj”, ne “modifitaj” ... (Jes, temas pri afero iom komplika. Sed ne tro. La “veraj” modifitaj tomatoj jam ne plu estas tiuj, kiujn Vi kutime mendas en la virtualrealaj vendejoj: grandaj, furioze ruĝaj, sanaj. Temas pri iom malgrandaj, ne tiel false bonaspektaj vegetaloj; fakte, se ili ne estus modifitaj, ankaŭ neniu aĉetus ilin, ĉar ili aspektas mizere. Ĉu Vi komprenas? Ne? Bone, ne tro zorgu.) S-ro Abel devis konsulti paperslipon nur unufoje, kaj lia monavida superulo eĉ unufoje grumblis aprobe. Poste oni kontrolis pliajn aferojn, kaj S-ro Abel kuraĝis pli komforte sidi ...

Ne tro longe.

“Nun, f-ino Frida, parolu al ni pri nia sekreto” ordonis la ĉefsacerdoto de Reklamo. Timo aperis en la okuloj de ĉiuj, dum ili rigardis en la direkto al Craxi (Ve al mi! Kio nun? Kion mi preteratentis? Ĉu mi pretas por tio, kio venos?)

F-ino Frida, fakte same frida kiel sia nomo, komencis paroli per unutona voĉo:

“Kompreneble Vi scias nenion pri tio, ĉar temas pri unu el niaj plej bone garditaj sekretoj. Morgaŭ nia senatano prezentos la projekton pri komerca propagando sur monbiletoj kaj moneroj”. Ŝi paŭzis dum momento, por ke ĉiuj povu esprimi admiron, kaj daŭrigis per la sama unutoneco: “Jam sufiĉe da voĉoj estas aĉetintaj, kaj la leĝo estos aprobata sendube jam morgaŭ. Kompreneble la unuaj, kiuj eltiros profiton de la afero, estos niaj klientoj. Jam Universal Chips kaj Everyware, Inc. pretas aperigi dum la semajnfino la unuajn monerojn. Tiuj je unu, kvin kaj 10 cendoj portos propagandon pri Universal. Everyware deziras stampi tiujn je 20 kaj 25 cendoj. Tiuj lastaj estos triangulaj. La ceteraj moneroj kaj la monbiletoj restas ankoraŭ nealjuĝitaj. Kompreneble, temas pri afero tiom sekreta ... sed Intel, Sanyo, DuPont estas bonaj kandidatoj. S-ro Craxi demandis:

“Kio pri flankaj kampanjoj?”

F-ino Frida ridetis reve:

“Everyware profitos la okazon surmerkatigi novan ĵinzon kun speciala poŝeto por tiaj moneroj. Ni jam zorgis pri la merkatesploro. Se Vi permesas al mi prezenti manekenon ...” kaj antaŭ ili aperis bluhara junulino. Ŝiaj maldikaj kruroj svingadis la ŝtofon de la ĵinzo. Ŝi haltis antaŭ ili, ŝanĝante de unu vango al la alia la maĉgumon, dum la fingroj rapide ruladis cigaredon. Ĉiuj aplaŭdis. La manekeno rigardis la spektantojn per kataj okuloj, bluaj kaj flavaj, kaj kraĉis. F-ino Frida direktis la atenton de la kunsidantoj al la dizajno de la ĵinzo, la bunta ŝir-ĉemizo, kiu ne sukcesis kovri la mamojn ...

**********************************************

S-ino Abel sidis pli komforte sur la fotelo. La televidprogramo estis ĵus komenciĝinta, do ŝi kiel kutime kombis al si la harojn per la fingroj. Tia hararo! Aĥ, sed baldaŭ ŝi aspektos malsame, bonŝance! La vizaĝo de Arnold Ŝvamberger aperis ridete sur la mura ekranego, kaj ŝiaj pensoj flugis. Jen viro! Kial ŝia edzo neniam pensis pri ŝanĝo, li mem? Kvankam ŝi lin amis, estus bona afero, ke li iomete pli vire aspektu ... samkiel Arnold, ekzemple. Nu, temas nur pri iom da tamburado sur la klavaro. La najbaroj tion faras preskaŭ ĉiun duonjaron ...

Jen viro, ŝi pensis denove.

Sur la ekrano la fortikulo prezentis invititojn al la programo. Ili ĉiuj, modifitaj de la genetistoj ĉe Bodyware, estis unikaj. S-ino Abel tremetis je emocio vidante iun S-inon Hwak gracioplene moveti vosteton laŭ la ritmo de la fona muziko. Aĥ, se ŝi kuraĝus! Sed bone, ŝi jam estis ricevinta permeson, restis nur elekti ...

Kaj jen Arnold fingromontras al reklamo, kaj la ekrano eksplodas je koloroj. La subliminala mesaĝo glate fluis, kiel ĉiam, kaj S-ino Abel enkape enlistigis aĉetadon de nova murtelevidilo. La afero, ke ankoraŭ la nune uzata ne estas tute pagata, ne kongruas kun subliminalaj mesaĝoj, do restis ignorata.

**********************************************

Ĉinokte S-ino Abel longe ploradis. Preskaŭ ĉiunokte tio okazis. “Kial ĉio devas esti tiel? Kial oni devas nur revi pri aferoj? Vi sendorsiĝas laborante dum la tuta tago, kaj nenio ŝanĝiĝas, neniam sufiĉas la mono, kaj ...”

La edzo ĉirkaŭbrakumis ŝin:

“Sed Vi ja scias, ke ĉio estas mensogoj.”

Ŝi tralarme rigardis lin: “Kiaj mensogoj?”

“Nenio estas reala. Ĉio estas nur bildoj ... se ni estus demetintaj nun la kompletojn, kio pri nia hejmo? Ĉu Vi kapablus rekoni ĝin? Ĉu Vi kapablus rekoni min? Aŭ Vin mem?”

S-ino Abel tremetis:

“Ĉu demeti la kompletojn? Sed ...”

Li rigardis ŝin rekte en la okulojn:

“ Jes, demeti la kompletojn. Ĉu Vi scias, ke mi jam ne rememoras kiaj estas Viaj VERAJ okuloj?”

“Bluaj ...” ŝi diris naive.

“Jes, eble. Sed mi ne rememoras ilin pro tio, ke Vi elektis aspekti kiel mi ne scias kiu monstro el la televido. Kaj kio pri la miaj?”

“Bone, Vi ...”

S-ro Abel ridetis, kaj subite prenis decidon.

“Ne, ne demetu la ekrankaskon!”, ŝi kriis. Tro malfrue. Li jam tenis ĝin inter la manoj, kaj rigardis ŝin.

“Al kukolo! Ĉu Vi jam scias, kiaj estas miaj okuloj?”

Ŝi nur kapablis rigardi lin, intense. Li daŭriĝis:

“De kiam ni ne amoras?”

Ŝi turnis la vizaĝon, dubis, kaj prenis liajn manojn:

“Demetu al mi la kompleton ...”

Ŝi helpis lin, tamen.

**********************************

Kion Vi atendas, kara leganto? Mi vere ne scias, ĉu ili amoris dum la tuta nokto, ĉu ili poste promenis manenmane tra la dezertaj stratoj, kie eĉ hundoj ne plu vagas ... sed mi ege dezirus tion pensi.

Kelkfoje mi revas, ke finfine mi kuraĝis fari la samon. Aĥ, se mi kuraĝus!

Jes, eble ĉi-nokte ...

Murdi je nomo de dio

“Alaho estas granda!” jubilis homoj en islamaj landoj kaj teroristego Osama bin Laden dankis al sia dio pro la barbara murdo de miloj da homoj en Usono fare de memmortigaj atenculoj. Tiuj martiroj tuj eniris la paradizon, ĉiu el ili nun estas dorlotata de 70 virgaj junulinoj. Kia kruela dio devas esti, je kies nomo krimuloj brutalege amasmurdas kaj sekve meritas martirecon?

En tre multaj sangaj konfliktoj aktualaj religio estas enplektita. En Nord-Irlando katolikaj kristanoj murdas protestantajn kristanojn kaj inverse. En balkanaj landoj katolikaj kroataj buĉis ortodoksajn serbojn kaj islamajn bosnianojn, serboj murdis kroatojn kaj islamajn bosnianojn kaj albanojn, albanoj buĉas kristanajn serbojn kaj makedonojn. En Niĝerio islamanoj kaj kristanoj murdas sin reciproke, ekde kiam islama punjuro validas ankaŭ por kristanoj. Interreligiaj bataloj okazas en Sudano kaj Jemeno, en Egiptio, Indonezio kaj Filipinoj. En tiel nomata Proksima Oriento palestinaj memmortigaj atenculoj murdas judojn, Israelo murdas islamanojn. En kaŭkazaj landoj militas islamaj geriloj kontraŭ (kristanaj) rusoj, rusa prezidanto Putin persekutas islamajn ĉeĉenojn kaj ricevas benon de l’ rus-ortodoksa patriarko; en Rusio ĉeĉenaj teroristoj bombe detruas domojn kun centoj da loĝantoj.

Religia militemo

Antaŭ pli ol unu jardeko ni povis havi la iluzion, ke la mallumaj epokoj de interreligiaj konfliktoj kaj militoj — kun malmultaj esceptoj, ekzemple en Nord-Irlando — definitive pasis. Ni havis la iluzion, ke la homaro lernis el la kruelaĵoj de persekutoj de kristanoj fare de Romio, el la krucmilitoj de kristanoj kontraŭ islamanoj, el la tridekjara interkristana milito en Eŭropo kaj laste el la nazia ekstermado de judoj. Sed intertempe adeptoj de diversaj dioj pli kruele ol iam ajn murdas adeptojn de aliaj dioj. Kiel montras la supra (nekompleta) listo de sangaj konfliktoj, la plej militema dio de grandaj religioj nun ŝajnas esti tiu de islamo. Kristanismo plejparte evoluis al relative humana nivelo; nur en malmultaj kristanaj landoj ne regas paco. La universale agnoskatajn homajn rajtojn ni dankas — ne nur, sed ankaŭ — al principoj de kristanismo, laŭ kiu antaŭ dio ĉiuj homoj estas egalaj. Tio, kun demokratio, kondukis al bonfartaj kaj relative socialaj kaj liberaj socioj.

Primitiva fundamentismo

Islamo, apud judismo kaj kristanismo la tria monoteisma religio, ne nur ne evoluis en tiun direkton al pli humana socio, sed male en tre multaj mondregionoj refalis en mezepokan obskurantismon, reage al superreganta okcidenta (t. e. kristana) kulturo. Primitiva fundamentismo kreskis kaj plu kreskas en timige multaj islamaj landoj, kiuj spertas nun simile kruelan sorton kiel homoj en Eŭropo dum la menciita tridekjara milito: islamaj fundamentistoj sange persekutas siajn samkredanojn en Alĝerio, en Irano kaj precipe en Afganio. Tie talibanoj (koran-disĉiploj) establis obskuran reĝimon, arkaikan teokration kun malhomaj leĝoj.

Kio okazis pri islamo, kial ĝi — iam altkultura kun sciencaj korifeoj — ne nur stagnas sed refalas? Ŝajnas, ke islamo estas nekapabla reformiĝi kaj evolui kiel ekzemple kristanismo. Ĝi rigidiĝis en siaj principoj, precipe en tiaj kiuj malhelpas progreson. Islamo restis feŭda, demokratio estas absolute fremda al ĝi; unu duono — la viroj — regas, la alia duono — virinoj — estas subpremata, sklavigita (ĝis la unika fenomeno de haremo, religie benita bordelo). Islamo ne pretis akcepti novajn sciencajn ekkonojn kaj uzi ilin por la bono de l’ homoj. Islamaj landoj postrestis laŭ multaj aspektoj; ne mirigas, ke inter la plej mizeraj ŝtatoj troviĝas precipe islamaj, ke inverse neniu islama lando estas riĉa (ankaŭ en naftoŝtatoj ne bonfartas la amaso).

Satano Usono

Kompreneble estis multaj faktoroj, kiuj kondukis al ekstrema fundamentisto, kies manifestiĝon ŝokite ni spertis en 1979, kiam radikala Ajatolo Komejni ekregis en Irano — antaŭe unu el la iom evoluintaj islamaj ŝtatoj pro okcidenta influo sub (diktatora!) ŝaho. Tiam fortiĝis ankaŭ la islama malamo kontraŭ “Satano Usono”, kiu fariĝis precipa celo de atakoj fare de ekstremistoj, ĝis la nigra 11a de septembro 2001, kiam islamaj fanatikuloj amasmurdis en Novjorko kaj Vaŝingtono.

Nun oni gurdas la aserton, ke islamo (kio signifas “paco”) kiel tuta ne estas malamika al okcidento kaj ke tiel nomata “batalo de kulturoj” ne okazas, ke islamo malpermesas memmortigon kaj terorismon, precipe kontraŭ nesoldatoj, ktp. Sed por organizi, prepari kaj realigi la barbaraĵojn de la 11a de septembro ne sufiĉis grupeto da teroristoj, por tio necesis miloj da homoj, kiuj dum jaroj kaŝe povis aranĝi (kaj financi) ĉion. Tio ne eblus, se la islama medio ne grandparte simpatie protektus kaj subtenus tiujn fanatikulojn, se en ĝi ne regus fortega tendenco de militemo, malamikeco kaj maltoleremo al alireligianoj.

Eble, espereble la ŝoko de tiu nigra septembra tago instigos la islamon reformiĝi, kunvoki kvazaŭ sian 2an Vatikanan Koncilion. Sed mi rajtas dubi pri reformkapablo de religio, kiu humiligas min senkompate deklarante ke mi, kiel kristano, aŭtomate estas malpurulo. Dio gardu nin kontraŭ tia islamo!

Stefan MAUL

Terorismo (1)

Nenio pravigis, pravigas, pravigus, pravigu aŭ pravigos terorismajn agojn. Mi ne nur parolas pri la afero okazigita en septembro de teroristoj en Usono ... Mi parolas pri atombomboj ĵetitaj sur Japanio, pri koncentrejoj, ktp...: ĉiaj estis terorismaj agoj, ĉu ne? Ĉu oni bezonas esti alte inteligenta por kompreni, ke paco, progreso, feliĉo kaj riĉeco ne estas atingeblaj pere de perforto, aŭ terorismo? Raita Pyhälä (MONATO 10/2001, p. 4) parolis pri “inteligenta ago” ... Ĉu ekzistas inteligenteco en la perforto, aŭ la perfort-agoj estas nur malboneco? Ĉu ne estas inteligenta ĉiu, kiu sidiĝas kaj diskutas ekvilibre ĝis la atingo de la solvo por la solvenda problemo? Mi tre ŝatus aŭdi aŭ legi opiniojn mondajn pri tio...

Saulo Salgado WANDERLEY, Brazilo

Terorismo (2)

Mi ne devis legi la artikolon de Stefan Maul La ekstrem-potenco (MONATO 9/2001 p. 5), por ke la proverbo “Kion vi semas, tion vi rikoltos” tuj trafu mian penson, vidinte la terorismajn atakojn en Novjorko. Usono ricevis lecionon, kiun ĝi meritis. Mi dubas nur, ĉu ĝi lernos el tio. Ŝokis min la publika reago. Ĉu estas fino de la mondo, kiam kelkaj konstruaĵoj kolapsis kaj nuraj 5000 homoj mortis? Amase oni organizis publikajn funebraĵojn, monkolektojn, diservojn. Naturkatastrofoj en la tria mondo kun multoble pli da viktimoj neniam elvokas tian funebrecon, ĉar tie ja mortas nuraj malriĉaj triamondanoj. Groteske estas (kaj mi denove pensas pri la proverbo), ke tiuj afganaj teroristoj, kiuj laŭdire respondecas pri la atako, estis en la 80aj jaroj nomataj “batalantoj por libereco” kaj de Usono finance subtenataj.

Jiři PROSKOVEC, Germanio

NORD-IRLANDO

Malsolida solidareco

Kiel multaj aliaj popoloj en Eŭropo, irlandanoj esprimis per diservoj kaj nacia funebro-tago sian simpation por la usonanoj post la terorismaj atencoj en Novjorko kaj Vaŝingtono. En Nord-Irlando, protestantoj en kvartalo Ardoyne [ardojn], Belfasto, deklaris, ke kiel simbolo de solidareco kun Usono ili suspendos dum unu tago sian manifestacion kontraŭ la katolikaj infanoj, kiuj ĉiutage piediras laŭ “protestanta” strato al la elementa lernejo “Sankta Kruco”.

Tiu ĉi solidareco, tamen, ne estis totala, ĉar grupo de proksimume dekdu homoj daŭre manifestaciis. Aliflanke la dublina ĵurnalo Irish Times [ajriŝ taimz] raportis, ke belfastaj protestantaj familioj plendis pri minacoj faritaj de katolikaj plenkreskuloj kontraŭ protestantaj lernejanoj.

Garbhan MACAOIDH

NORVEGIO

Triumfas tedulo

Antaŭ du jaroj populara Jens Stoltenberg transprenis gvidan rolon en la norvega laborista partio (DNA) por levi ĝin al la nivelo de la pasinteco. Lastatempe, tamen, la social-demokratoj ricevis malpli ol 25 % en la parlamenta baloto kaj devis lasi la registaron al centra-dekstra koalicio.

Post la baloto en 1997 la laborista partio, akirinte 35 % de la mandatoj, rezignis la registaron, ĉefe ĉar la partiestro Thorbjørn Jagland jam antaŭ la baloto anoncis, ke DNA ne plu povis respondeci pri la registaro sen minimume 36,9 % de la voĉoj. Multaj ligis la malbonan rezulton al la netaŭgeco de Jagland kiel oratoro. Sekvis lin Jens Stoltenberg, sed la sorto de la social-demokratoj ne dependis de unusola homo. En la ĵus pasinta baloto DNA, kun 24,4 % de la voĉoj kaj nur 43 el 165 seĝoj en la parlamento, iĝis la granda malgajninto. Rezulte Stoltenberg cedis al koalicio de la konservativa, kristana kaj eta social-liberala partioj (H, Krf, V) kun subteno de la dekstremaj populistoj en la Progresa Partio (Frp).

Privatigo

DNA dum la lastaj 15 jaroj provis modernigi la partion kaj adapti ĝin al la strukturaj ŝanĝiĝoj en Norvegio. La nuna rezulto montras, ke ĝi ne sukcesis. La malnovaj kernaj subtenantoj ne plu vidas ĝin kiel garantianto de socia sekureco kaj malaprobas la ampleksan privatigon efektivigitan sub DNA-regado. Aliflanke, la multaj bonstatuloj ne plu vidas bezonon je komunaj sociaj solvoj kaj iras al pli dekstremaj partioj, kiuj promesas malpli altajn impostojn kaj plian liberecon kaj malburokratigon.

La balotantoj pli ol iam antaŭe vagas de partio al partio. Antaŭ jaro plej granda partio en la opinienketoj estis la Progresa Partio (Frp) kun pli ol 35ona subteno. Ĝi rajdis sur protestondo kontraŭ burokratio kaj altaj impostoj, precipe la alta benzinprezo, sed kolapsis pro interna potenclukto. “Partiposedanto” Carl I. Hagen, gvidanto dum 23 jaroj, volis forpeli kandidatojn, kiuj esprimis sin tro rasisme kaj krude. Hagen jam dufoje forigis la seriozajn liberalistojn. Nun necesis igi la partion akceptinda kiel koaliciano por la konservativuloj kaj kristanoj per forigo de la plej “bruna” alo. Poste seksskandalo draste faligis la publikan subtenon. Du junulinoj kulpigis la vicgvidanton kaj alian centran partianon pri seksperforto dum partiaj festoj. Evidentiĝis, ke la partiestraro jam delonge sciis pri la afero, sed nenion faris kaj eĉ estis rekte mensoginta al la televida publiko.

Falis Frp, leviĝis la preskaŭ forgesita Dekstra Partio (H). Ĝi stabile kreskis kaj pintis je pli ol 30ona subteno en junio. Kun 21 % de la voĉoj gvidanto Jan Petersen estis repagata pro sia insista argumentado por malpli altaj impostoj kaj pli bonaj lernejoj. Petersen, ofte mokata pro sia tedeco, iĝis la granda balota triumfanto.

Televido

Aliflanke de la gamo triumfis ankaŭ la socialisma maldekstra partio (SV). Kun 23 mandatoj SV ne plu estos irita akcesoraĵo por la social-demokratoj. SV forte kreskis la lastajn semajnojn antaŭ la baloto kiel fidinda defendanto de socia sekureco kaj celkonscia medipolitiko. Helpis ankaŭ, ke partigvidanto Kristin Halvorsen estis taksata venkinto de multaj televidaj debatoj. Ĝuste la rolo de la amaskomunikiloj kaj pleje la televidaj debatoj ricevis atenton post la baloto. Neniam antaŭe televido rolis tiom grave por formi la tagordon kaj finfine influi la balotrezulton. Programgvidantoj volis “altan temperaturon” en la studioj, kio kaŭzis, ke multaj debatoj iĝis tute neinformaj kaj cirkecaj. RV (ekstrem-maldekstra balotkoalicio) plendis, ke ĝi perdis du mandatojn pro televida bojkoto. Nekontentis ankaŭ la aliaj malgrandaj kaj mezgrandaj partioj pro tio, ke estis diskutataj pli la eblaj registaraj koalicioj ol reala politiko.

La eta social-liberala partio “Maldekstro” fiaskis kaj perdis kvar deputitojn. Sed ĉar la kristanoj ne kuraĝas solaj eniri registaran koalicion kun la konservativuloj, ĝi tamen ricevos ministrojn en la nova registaro. Ĉu tio ankaŭ signifas, ke Kjell Magne Bondevik de Krf iĝos nova ĉefministro, estas tro frue diveni. Neklaras ankaŭ, ĉu la nova registaro estos vivipova, ĉar Krf kaj V ne subtenas la ampleksan impostforigon, per kiu gajnis la baloton H.

La ekstera mondo apenaŭ rimarkos la registaran ŝanĝon. Dekstro tre volas norvegan EU-membriĝon, sed la du kunregantoj ne akceptos norvegan aliĝpeton ene de la venonta kvarjara periodo.

Bård HEKLAND

Nomo: Politika orientiĝo: Balotrezulto: 2001 Komparo 1997 Mandatoj: 2001 Komparo 1997
Laborista partio (DNA) Social-demokratoj 24,4 % — 10,6 % 43 -22
Socialisma maldekstra partio (SV) Socialistoj/verduloj 12,4 % + 6,5 % 23 +14
Centra partio (Sp) Kamparaj interesoj 5,6 % — 2,4 % 10 -1
Kristana popola partio (Krf) Konservativa, “kristanaj valoroj” 12,4% — 1,3 % 22 -3
Maldekstro (V) Social-liberaluloj 3,9 % — 0,6 % 2 -4
Dekstro (H) Konservativuloj-liberalistoj 21,2 % + 6,9 % 38 +15
Progresa partio (Frp) Dekstremaj populistoj 14,7 % — 0,6 % 26 +1
Marborda partio (Kyst) Interesoj de ĉemaraj regionoj 1,7% + 1,7 % 1 +1

AŬTOJ

Ĉu ekologiaj aŭtoj el Litovio?

Italaj entreprenistoj intencas konstrui fabrikon en Vilnius por produkti aŭtojn, kies “fuelo” estas kunpremita aero. Tiaj aŭtoj tute ne poluas aeron, kaj veturi per ili 100 kilometrojn kostos nur ĉ. 0,5 eŭrojn.

La unuan motoron funkciigatan per kunpremita aero kreis en 1993 G. Negre (cetere kontribuinto al la historio de aŭtomobilismo kreinte motoron de Formulo 1, dediĉitan por konkurs-aŭto de Renault). La aermotoro havis du cilindrojn de po 600 cm³ kaj atingis potencon de 18,4 kW (25 ĉevalpovoj). La maksimuma rapido atingebla de aŭto kun tia motoro estis 110 km/h. En 1998 la unua tia aŭtomobilo estis elprovita en Francio, sed jam estas kreata pli potenca motoro de 36,8 kW. Por lubrikado la motoro bezonas sojfaban kuiroleon. 0,8 l da tia oleo sufiĉas por 50 000 km-a veturo.

G. Negre asertas, ke lia aŭto estas la plej ekologia en la mondo. Ĝi ellasas tre puran aeron, post maŝina filtrado. La aerujo de la aŭto entenas 300 litrojn da aero kunpremita, kio sufiĉas por 200 km. La karoserio de la aŭto povas esti farita el karbonaj aŭ kanabaj fibroj.

Nova lando de aŭtoproduktado

Itala entreprenisto Jean Claude Pastorelli anoncis, ke la aŭto aŭtune de 2001 estos prezentita antaŭ la publiko. Li ekhavis la ideon konstrui la aŭtofabrikon en la litova ĉefurbo kaj jam pritraktis tion kun la urbestro de Vilnius, Arturas Zuokas, eĉ fondis la entreprenon Eolo Baltia. Tie oni produktos ĉirkaŭ ok mil aŭtojn ĉiujare. La karoserio de la aŭto probable estos farata el speciala kanaba fibro, kaj ankaŭ ĉiuj detaloj por la aŭtoj estos farataj en la sama fabriko. La aŭtomobilo, laŭ sia grandeco kaj formo, iom similos al Renault Scenic.

Multaj en Litovio opinias, ke la planoj de la itala entreprenisto en lando sen aŭtofabrikaj tradicioj estas preskaŭ nerealaj. Tamen la urba registaro disponigis 5-hektaran parcelon por la fabriko. Des pli, ke la italoj promesis laboron por 260 homoj en la estonta fabriko, kiu komencos la serian produktadon jam fine de 2002.

LAST

Oni opinias, ke por produkto de karoserio de tia aŭto oni uzos kanabojn.

La prezidanto de “Eolo Balti” J. C. Pastorelli (dekstre) asertis, ke en Litovio oni produktos 8000 ekologiajn aŭtojn ĉiujare.

BENINO

Ĉu-vi-vidas-min-ismo

Poŝtelefonoj malsatigas — almenaŭ en Benino, kie ilia uzado rapide kreskas du jarojn post la funkciigo de la unua poŝtelefona reto. Kalkulite estas, ke ĉ. 55 % de la posedantoj apenaŭ kapablas sin nutri pro la kostoj rilate ilian uzadon.

En Benino la poŝtelefono, ja praktika helpilo, fariĝis signo de socia bonfarto. Multaj uzantoj transformiĝis en montriĝemulojn: stirante, aŭtomobilistoj kaj motorciklistoj telefonas; piedirantoj vidigas siajn telefonojn enpoŝe aŭ ĉezone; kaj en publikaj lokoj longe melodias telefonoj, ĝis la telefonato finfine aŭdigas “Ha lo” kaj ĉiuj vizaĝoj estas direktataj al li.

Tiu ĉi “ĉu-vi-vidas-min-ismo” obsedas beninanojn. La sukceso de la poŝtelefona fenomeno rezultas parte de la longa atendado kaj alta kosto por aboni ordinaran telefonon kaj parte de la manko de poŝtelefonaj fakturoj. Gravas ankaŭ la sento pri sendependeco inter uzantoj de la “fama skatolo”.

Ĝis la fino de 2001 la tri privataj kompanioj, al kiuj la registaro koncesiis la ekspluatadon de la poŝtelefona merkato, atingos pli ol 500 000 abonantojn.

Christian FABOSSOU

Terorismo (3)

Grandegan dankon al Stefan Maul pro la precize esprimita vero pri la fanatikaj religioj (MONATO 10/2001, p. 5). Ĉu aliaj religianoj estas pli realaj kaj ruzaj atingante sian paradizon — ne nur virgulinan — nun sur la tero? Ili vendas armilojn kaj teknologiojn, al la fanatikuloj, por gajni monon, monon, monon. Poste ili estas ŝokitaj, se ilia propra armilaro murdas ilin. Kio okazos, se virgulinoj ne estos? Kial la gvidantoj ne rapidas al la paradizo, nur sendas aliajn “fratojn”? Kial patrinoj naskas infanojn por certa morto?Kial ili ne ĉesas naski murdistojn? Oni povas tiel pensi pri la needukita civito. Tamen kion oni pensu pri okcidente civilizita Irlando? Kial al la lernejo la infanoj devas iri tra atakata strato, ĉu ne estus prudente loki la lernejon en sia kvartalo? Ĉu oni devas arogante provoki per la marŝo la homojn, kiujn iam humiligis la historio? Kiuj estas la organizantoj-frenezuloj, ĉu maturaj homoj, gepatroj? Kiom valora estas la laboro de ambaŭflankaj pastroj, kiam ili ne povas instrui siajn ŝafojn pri Dekalogo?

Danuta KOWALSKA, Pollando

Terorismo (4)

Kvankam Raita Pyhälä bildigas iom koŝmare, kaj eble iom provoke, sian kontraŭ-okcidentan kaj terorinklinan vidpunkton (MONATO 10/2001, p. 4), tiu ĉi entenas, almenaŭ ŝajne, ion pensigan. Ankaŭ mi revas pri Okcidento. Mi ĝin imagas ĉiam pli interkruciĝinta kaj apogita de la kapitaloj de la mondo neokcidenta, kiuj jam okupas efikan pozicion en multnaciaj entreprenoj kaj en ĉiukontinentaj borsoj. Ĉu tiuj entreprenoj funkcius sen tiaj kapitaloj? Mi ĝin imagas malpli streĉe serĉanta profitojn, kaj por tion fari, malpli engaĝiĝinta en la produktado (malpli da elektra energio, malpli da grenoj aŭ sojo, malpli da teknikaĵoj, ktp). Malpliigante siajn profitojn, ĝi certe kontribuus malpliigi la evolulandajn malavantaĝojn! Mi imagas la civitanojn de evoluintaj landoj (ĉu ĉiuj okcidentaj?) unuope kaj amase premantaj siajn politikistojn, por ke per novaj impostoj kolektiĝu la mono necesa por liberigi je ŝuldoj la evoluantajn landojn. Mi estas revanta, ke mi malkovris la kaŭzon de ĉiuj malbonoj ...

ZECCHIN Armando, Italio

La Purgatorio vidita de dektriajarcentulo

Jam delonge en Esperanto ekzistas traduko, farita de Kalocsay, de la unua parto de La dia komedio, nome, Infero. Nun Enrico Dondi donas al ni zorge preparitan poezian tradukon de la dua parto, Purgatorio, kaj promesas al ni eldonigi ankaŭ la trian parton, Paradizo. Ĉiu el la tre grandformataj paĝoj prezentas en la maldekstra kolumno la originan poezian tekston de Dante mem, en la klera sed neklasika (“vulgara”) lingvo de lia parto de Italio en lia epoko, kiu estis nur parte evoluinta al la moderna itala lingvo. En la dekstra kolumno estas la poezia traduko farita de Dondi. La traduko estas fidela al la originalo, por la ordinara moderna leganto, eble, tro fidela, ĉar la vortordo kaj vortelekto en la traduko iom ofte suferas pro la devo imiti la rimskemon kaj linipartojn de la originala poemo. Malgraŭ tio, la traduko estas sukcesa, almenaŭ tiel sukcesa, kiel tiu de Infero farita de Kalocsay.

Dante Alighieri (1265-1321) verkis sian faman trilogion La dia komedio inter ĉ. 1305 kaj 1321, do pli-malpli en la lastaj jaroj de la Mezepoko, tuj antaŭ la komenco de la Renesanco. Tamen la tradukinto de Purgatorio kredas, ke eblas pli precizigi se ne la verkojaron, tamen almenaŭ la tempon pretendatan de la rakonto en la poemo: “el multaj indikoj disigitaj en la poemo oni povas dedukti eĉ la daton ... la sankta semajno de la jubilea jaro 1300, kiam Dante estis 35-jara”.

Nur preskaŭ ducent jarojn post la vivo de Dante okazos la grandaj esplorvojaĝoj, kiuj konigos al Eŭropo la Amerikojn, la aŭstralian kontinenton, kelkajn partojn de Azio kaj Afriko, kaj la plej gravajn insul(ar)ojn de Pacifiko. Ankoraŭ en la epoko de Dante ne ekzistis en Eŭropo la presarto, nek la edukado de ordinaraj neklerikaj homoj. Dante do ne povis anticipi, ke liajn poemojn legos granda nombro da personoj — eble li esperis, ke kelkcent legos, certe ne multe pli. Tiuj faktoj helpas klarigi al la moderna leganto multajn, laŭ ni, kuriozajn aspektojn de lia poemego.

Mi devas konfesi, ke mi neniam antaŭe legis Purgatorio-n en iu ajn lingvo. Mi kelkfoje provis tralegi Infero-n, kaj en angla traduko kaj en la esperanta traduko de Kalocsay. Sed tiu provo ĉiam fiaskis. Pro neevitebla tediĝo, kaj apenaŭa kompreno de la diraĵoj, mi preskaŭ endormiĝis kaj ĉesis legi. Ŝajnis al mi, ke Danten ekscitis aro da personoj de mi nek konataj nek laŭ mi atentindaj. Kaj la pensomondo de Dante estis tiom fremda al mi, ke por mi estis malfacile seriozi pri ĝi. Ĉu do vere indas aperigi tradukojn de Dante en nia moderna epoko? Nu, ĉi-foje mi prenis sur min la devon tralegi, detale kaj konscie, la tutan poemegon Purgatorio, negrave, kiom fremd(ig)a mi trovos ĝin. Post detala tralego, mi faris por mi propran respondon al mia demando pri la plueldonindeco de la verkoj de Dante. Sed ĉar mi scias, ke mia respondo nepre ŝokos tradiciulojn esperantistajn, mi rezervos ĝin ĝis post iom da diskutado.

En si mem, la lingvo kaj la poezia distordo de la versaĵoj nur parte kulpas pri la malfacilo, kiun la leganto spertas penante kompreni kaj aprezi la poemegon de Dante niaepoke. Multe pli grandan obstaklon prezentas la fakto, ke Dante verkis en “mondo” apenaŭ konata de ni mem. Lia mondo konsistis preskaŭ ekskluzive el Eŭropo, kaj en la praktiko ne etendiĝis longe for de Italio kaj Francio. Do por mi, aŭstraliano, ĝi jam pro tio estas iom mistera. Krome, ĝi estis mondo konsistanta el nur kelkmilionoj da homoj, el kiuj preskaŭ ĉiuj estis analfabetaj, kaj ilia edukiĝo konsistis preskaŭ nur el instruoj, kiujn ili aŭskultis dum predikoj dum la romkatolikaj mesoj.

Tiutempe la scienco apenaŭ ekzistis. Enrico Dondi atentigas nin, en sia tre leginda kaj informriĉa enkonduko, ke La dia komedio celis esti ne nur literaturaĵo, sed ankaŭ instruilo. En ĝi estas ne nur multaj teologiaĵoj, sed ankaŭ astronomiaj kaj geografiaj instruoj. Laŭ nia nuna vidpunkto, la detala enhavo de tiuj instruoj pli mirigas ol instruas nin. Dante lokas la Purgatorion sude de la ekvatoro, ne sur la surfaco de la tero, sed ankaŭ ne tute ekster ĝi. Ĉar la suda hemisfero estis plejparte nur konjektata en lia tempo, la instruoj pri ĝi konsistas el miksaĵo de veroj, mezveroj, kaj eraroj. Min nek klerigas nek edifas la astronomia/geografia instruado de Dante, parte ĉar min ĉiam tentas diri “vi parolas pri tio, kion vi tute ne konas”.

Pli ĝenaj por mi estas la teologiaj instruoj en la poemo, ĉar ili estas ege mezepokaj. Kiel historia kuriozaĵo, ili povus interesi historiiston de religiaj kredoj, sed, same, kiel la geografiaj/astronomiaj instruoj, estas malfacile seriozi pri ili. Mi mencias tion simple, ĉar, se mankus al ni la tre informaj enkondukoj faritaj de Enrico Dondi (enkonduko klariganta la enhavon, antaŭ ĉiu el la 33 “kantoj”, kiuj konsistigas Purgagorio-n, plus la ĝenerala enkonduko al la poemego ensuma), la moderna leganto, ĉu okcidenta, ĉu orienta, malfacile komprenus la religiajn aludojn kaj instruojn.

Grandparte la poemoj ŝajnas celi emfazi moralan konduton por persvadi la leganton morale vivi, laŭ la ordonoj de Dio; kompreneble, laŭ la vidpunkto de dektriajarcenta romkatoliko itala.

Enrico Donde komentas pri tio: “Dante kredis profunde kaj senŝanceliĝe, ke pro aparta graco li ricevis de Dio la privilegion de la mistika vizio, por ke pere de li la homaro povu klare koni la verajn kaŭzojn de la monda korupto, kompreni la eraron kaj sin returni al Dio ... la teologoj teoriis, ke pro dia graco, aŭ pro natura influo de la ĉieloj kelkaj homoj danke al propraj favoraj inklinoj povas leviĝi super la komunan komprenpovon kaj eĉ diveni estontajn eventojn.” Alivorte, Dante vidis sin kiel profeton, ne tre malsimilan al tiuj en la Malnova Testamento de la biblio. Ankaŭ ili verkis poezie.

Aliflanke, Donde en siaj enkondukoj malmulton diras pri la unuavide tre stranga rolulo Beatrice, kiu tre grave rolas en la poemoj. En la vivo, Beatrice estis junulino, identigita de danteistoj kiel Beatrice Portinari, kiu mortis en 1290, kiam ŝi estis nur 24-jara. Dante unue vidis ŝin, kiam li estis 9-jara, kaj ŝi 8-jara. Estante infano, li enamiĝis al ŝi, kaj post ŝia edziniĝo, ĉirkaŭ jardekon poste, li ŝajne ne perdis sian amon al ŝi. Post ŝia morto, li ekzaltis ŝin en sia fantazio, ĝis la punkto, ke en La dia komedio ŝi fariĝis supernatura figuro, malfacile distingebla de la Virgulino Maria mem — eĉ (ĉu li akceptus rekoni tion persone?) ŝi anstataŭis la Virgulinon Maria en lia teologia fantazio. En kanto 31 de Purgatorio ŝi riproĉas lin pro lia “kulpo”, ke li ne restis korpe fidela al ŝi post ŝia morto, sed amis (ĉu eble amoris?) alian junulinon. Li devas pro tio penti, antaŭ ol esti sufiĉe pura por eniri Paradizon. Obee, li pentas, kaj — laŭ la fantazio en Purgatorio, al tio ni ŝuldas la poemegon Paradizo, kiu kompletigas la poezian trilogion, ĉar nur pro lia pento, ke li “malfidelis” al Beatrice, li ricevis permeson pluen iri en la Paradizon por priverki ĝin.

Kiel taksi tiun strangan obsedon pri Beatrice? Jungista psikologo vidas en ŝi la tre familiaran fenomenon de la “Animino”, fantazia figuro en la psiko de viro, kiu personigas por si ĉiujn karakterizaĵojn, kiujn lia fantazio atribuas al inoj, kaj kiu tre ofte estas konscie ligata de tiu viro al iu reala virino, kutime virino, kun kiu en la realo li ne estas intima; tial li povas libere fantazii pri ŝi, ĉar ne necesas konsideri ŝian vere homan naturon.

La sekspatologio de Dante montriĝas eble plej klare en la tekstoj pri Beatrice, sed ĝi aperadas ankaŭ pli ol sporade tra la tutaj Infero kaj Purgatorio (verŝajne ankaŭ en Paradizo, sed tiun poemegon mi ankoraŭ ne legis, do ne povas paroli pri ĝi).

Sufiĉe por ĉi tiu recenzo mi esprimis la impreson faratan al mi de la enhavo de Purgatorio. Necesas iom diskuti la poeziaspekton.

Ĉar mi neniel estas eksperto pri la dektriajarcenta evoluo de la itala lingvo el la latina, estas malfacile komenti pri la lingva kvalito de la originalo. Dante evidente tre fieris pro sia entrepreno establi novan skolon de poeziverkado itallingva (li laŭdigas sian propran poezion plurfoje per la buŝoj atribuataj al diversaj animoj en Purgatorio). Se mi ĝuste komprenas la danteistojn, grandparte temas pri lia formaligita utiligado de la parola itala lingvo de lia epoko, por altaklasa poezia verkado.

Reprodukti tion en traduko estas neplenumebla tasko, krom se oni akceptas plene rezigni pri reprodukto de la metrika kaj rima skemoj de la originalo, kaj anstataŭe reordigas la vortojn laŭ la normala nuntempa parola uzado de Esperanto. Tion akceptis fari nek Kalocsay nek Donde. Donde en postparolo klarigas, ke li iomete modifis la metrikan skemon de la originalo, por sia tradukaĵo, sed eble ne permesis al si devii de sia elektita skemo tiom, kiom Dante pri la sia. Lia strebo reprodukti la rimskemon estas tre evidenta, kaj respondecas pri multaj el la fraz- kaj vort-tordadoj, pri kiuj devas konstante cerbumadi la leganto. La rezulto estas, ke la leganto neeviteble senpaŭze sentas legi tradukaĵon. Se Dante efektive celis verki sian originalon laŭ la normala formo de la itala lingvo liaepoka, sendube, tiutempa leganto (aŭ aŭskultanto) de liaj poemoj plezure sentis legi/aŭdi plaĉaforman literaturaĵon. Tian senton neniel povas havi la leganto/aŭskultanto de la tradukoj, kaj la esperantaj tradukoj de Dante tute ne estas escepto tiurilate. Oni, verdire, ne ĝue legas, ĉar konstante necesas cerbumadi pri la signifo.

La tradukinto iom kurioze uzas kelkajn esperantajn vortojn. “Gento” ricevas novan signifon, kaj estas uzata multegfoje, kun la signifo “personoj”. Per tiu signifoŝanĝo eblis uzi dusilaban vorton anstataŭ trisilaban, kio multe helpis en la metrika skemo adoptita. Tion ni povas kompreni, eĉ kvankam ne nepre aprobi.

Ŝajne, ankaŭ por akiri unusilaban vorton anstataŭ dusilaban, ĉie en la tradukaĵo Donde uzas “laŭ” anstataŭ “kiel”.

Malpli komprenebla estas la ofta uzo de “ĝis ne” kun pozitiva, ne negativa, senco. Ekzemple, sur paĝo 44, verslinioj 37-39: Li diris: “Via paŝo estu lerta: / post mi la monton grimpu kun konstanto, / ĝis ne aperos informanto sperta”.

Tiu uzo de “ĝis ne”, kiam la senco postulas pozitivan “ĝis”, estas regula en la traduko; malgraŭ tio, kelkfoje en la traduko “ĝis ne” ja signifas “ĝis la tempo, kiam ... ne plu okazos”. Do tre konfuze. En almenaŭ unu linio la senco intencita estas malklara: Ĝis la okulojn belajn, kies larmoj / al vi venigis min, vi ne ekvidos, / sidu aŭ iru inter tiuj ĉarmoj. (p. 206, verslinioj 136-8.)

Kelkfoje lingvaj misuzoj tre ĝenas: “sed mi krevas / pro dubo kaj klarigo min necesas” (p. 130 vl. 53-4); “ignoras” anstataŭ “ne konas” (p. 103, vl. 13); “demando” anstataŭ “peto” (p. 76, vl. 115). Tre enigma estas la signifo de “kiam Maria sian filon bekis” (p. 176, vl. 30). Simile mi ne sukcesis deĉifri la signifon de “posticipis” en enkonduka teksto sur p. 86 (linio 16).

Tre ofte necesas cerbumadi pri la signifo de strofoj, sed kutime ili fine fariĝas kompreneblaj, precipe, kiam en enkonduko Donde klarigis la aludojn. Tamen malgraŭ multa cerbumado, mi malsukcesis kompreni almenaŭ du strofojn (p. 73 vl. 1-3, kaj p. 76 vl. 118-120), kaj plurfoje devis nur konjekti la signifon de aliaj.

Ensume: fari ĝenerale kompreneblan tradukon de tiel grandega poemo en la kadro de tre strikta metrika kaj rima skemoj estis mamuta tasko, pri kiu bone sukcesis Enrico Donde. Tiurilate, Purgatorio estas tre lerta kaj tre admirinda sukcesaĵo. Krome, sendube Dante-amantoj ĝojos pro ĉi tiu eldono, se nur por uzi ĝin kiel ŝlosilon por sekvi la mezepokan italan originalon en la maldekstraj kolumnoj.

Tamen, laŭ mia propra opinio, tute klare tre subjektiva kaj filistra, mi nek ĝuis la poemon, nek vidis valoron en ĝia legado. Sed evidente mi ne estas danteisto, nek -amanto.

Unu tre objektiva kritiko: evidente, tre multa kaj tre zorga laboro necesis por fari ĉi tiun vere belaspektan kaj preskaŭ perfekte kompostitan eldonaĵon. La multaj ilustraĵoj, litografoj de Gustav Doré, ankaŭ multe valorigas ĝin. Sed ĉi tiu grandpeza kaj tre grandformata libro estis nur glue bindita, tiel ke jam ĉe la lastaj paĝoj, post nur unufoja tralego, la paĝoj komencis elfali. Certe persono, deziranta tiel alloge aspektan libron, volonte elspezus kelkajn ekstrajn dolarojn por aĉeti libron utiligeble binditan. Kial do Fonto tiome neglektis bone bindigi la libron?

Donald BROADRIBB

Dante Alighieri: Purgatorio. Eld. Fonto, Chapecó, 2001. 253 grandformataj paĝoj, glue binditaj. Prezo ĉe FEL: 24,00 eŭroj + afranko.

MUZIKO

Konatiĝu kun Bretonio!

“Meven” estas kompakta disko de Bretona Esperanto-Koruso (fondita en 1996). La disko enhavas 9 kantojn, kiuj plejparte estas jen naciaj bretonaj, jen anonimaj, sed ne nur. Inter tiuj estas kelkaj dancmelodioj. Aŭskultante ilin oni povas iom konatiĝi kun la bretona muzika kulturo. La kantado estas glata (ja ĥoro!), sed tro ofte pro la multeco de la voĉoj (preskaŭ 20) oni ne povas distingi la vortojn — feliĉe, helpas akompana libreto, kie enestas ankaŭ nacilingvaj tekstoj de la kantoj. Inter la tradukintoj plejparte estas korusanoj mem, unu kanton tradukis Ĵak Le Puil.

Dum la kantoj oni ludas pianon, akordionon, gitarojn kaj eĉ harpojn — tio aparte sonas tre bele. La ĥoro invitas ĉiujn kontribui al interkultureco de Esperanto per la registrado de kantoj de ties popoloj/regionoj — ĉu iu reeĥos?

Grigorij AROSEV

Bretona Esperanto-Koruso: Meven. Kompakta disko. Eld. Esperanto Esperanto-Bretagne, 2001. 20 min. 37 sek. ISBN ne indikita. Prezo ĉe FEL: 15 eŭroj + afranko.

Inversigita mondo

Oni rakontas, ke, kiam la angla reĝino Viktoria legis la du infanrakontojn pri Alico de Lewis Carroll [lues karol], ŝi estis tiom ravita, ke ŝi ordonis, ke la aŭtoro havigu al ŝi ĉiujn ceterajn librojn, kiujn li verkis. Ŝi, tamen, rapide seniluziiĝis, kiam al la palaco estis liverita granda pako da pezaj (en du sencoj) volumoj pri matematiko. Ŝia Reĝina Moŝto ne sciis, ke Lewis Carroll estis pseŭdonimo de Charles Lutwidge Dodgson [ĉarlz lotŭiĝ doĝson] (1832-1898), lektoro pri matematiko en la universitato de Oksfordo.

La du infanlibroj, kiuj tiom ĉarmis la reĝinon, estis Alico¹ en Mirlando (1865) kaj Trans la spegulo (1871). Ekde tiam, pluraj generacioj da infanoj kaj certe ne malmultaj plenkreskuloj ĝuis la fantastajn aventurojn de Alico. Ĝis hodiaŭ, tiuj rakontoj restas popularaj, kaj estas haveblaj versioj en pluraj lingvoj.

La enciklopedia vortaro Oxford Reference Dictionary priskribas Dodgson, alinome Carroll, kiel aŭtoron de “malnaivaj infanklasikaĵoj” (sophisticated children’s classics). La (en ĉi tiu kunteksto) nekutima adjektivo “malnaiva”, kredeble, aludas al la fakto, ke, kvankam la enhavo de tiuj libroj unuavide ŝajnas simplaj (!) enlitig-horaj rakontoj por junaj infanoj, la samaj infanoj, proksimiĝaante al adolteco, konstatos, ke en la rakontoj estas pli da substanco kaj subtileco ol ili supozis.

Sendube, Dodgson ne estis tipa reprezentanto de la iom sufoka kaj pedanta 19-jarcenta akademia medio, kaj la “Alic-”libroj estas unikaj inter la infanliteraturo de tiu epoko. Ĝis tiam, legaĵo por infanoj konsistis preskaŭ ekskluzive el moraligaj tekstoj, celantaj ensemi konvenciajn virtojn kaj religion en junajn mensojn. Kontraste, Dodgson/Carroll ludas per kaj ŝercas pri respektataj fakoj, instancoj kaj valoroj: logiko, aritmetiko, poezio, pompo kaj — (hororo!) la lingvo de la Brita Imperio. Li amuzis sin kaj siajn legantojn, montrante la mankon de logiko en normala lingvaĵo. Jen ekzemplo sur la paĝo 73: Alico: “Mi vidas neniun sur la vojo”. Blanka Reĝo: “Se nur mi havus tiel akrajn okulojn! — Povi vidi Neniun! Kaj je tioma distanco! Ho! mi” apenaŭ povas vidi realajn homojn en ĉi tiu lumo!.

En ambaŭ rakontojn, Carroll inkludas parodiojn de popularaj kantoj por infanoj kaj de moraligaj poemoj. Plie, diversaj roluloj recitas specimenojn de io, kion la angloj nomas nonsense verse (“sensencaj versaĵoj”).

Dodgson verkis la du librojn por iu vera Alico, nome Alice Liddell, malgranda filino de la dekano de sia kolegio en Oksfordo. (Parenteze, ie mi legis, ke ankoraŭ ekzistas foto de Alice Liddell farita de Dodgson mem, kiu estis entuziasma fotografisto.) En ambaŭ rakontoj, Alico dumsonĝe eniras (per kuniklotruo en la unua, kaj trans spegulo en la dua) fantastan mondon, en kiu bestoj parolas, ludiloj (respektive, ludkartoj kaj ŝakfiguroj) iĝas homoj, kaj kie ŝi havas bizarajn aventurojn.

La spegulo — tiu mirinda kaj mistera inventaĵo, kiu ĉion inversas — estas temo de multaj fabeloj, kaj hodiaŭ ĝi estas objekto de sciencaj studoj kaj disertacioj. Ĝi instigas ankaŭ spekulativajn teoriojn pri “alternativaj universoj”.

Junaj infanoj al kiuj oni legas Trans la spegulo, eble ne tuj rimarkos, ke, krom esti rakonto, ĝi estas ankaŭ ŝakludo. Ĉiu aventuro de Alico estas movo sur ŝaktabulo. Tio estas klarigita sur la dua paĝo post la titolpaĝo. Iom konfuze, tamen, la paĝnumeroj indikitaj sub la ŝaktabula ilustraĵo ne korespondas al tiuj en ĉi tiu esperanta versio.

Certe, iu ajn, kiu intencas traduki la Alic-librojn, alfrontas nefacilan taskon. La humuro estas tre angleca (kelkfoje iom lama), kaj la “sensencaj versoj” prezentas apartan problemon. Pro tio, estas interese, ke diversaj tradukantoj jam plurfoje provis “pseŭdoesperantigi” la “pseŭdoanglan” de Lewis Carroll. Mi konas almenaŭ du aliajn versiojn, krom tiu de la versaĵo Babilfrenezo (Jabberwocky en la angla originalo), inkludita en Trans la spegulo (paĝo 17): unu sur la paĝo 113 de Angla Antologio 1800-1960, kaj alian en n-ro 12/1989 de la bulteno Irlandafrika esperantisto.

Ĝenerale, mi trovis la tradukon de Broadribb sufiĉe kontentiga. Estus malĝuste kompari ĝin kun la majstra traduko de William Auld de la libroj de Tolkien, en kiu la simile multnombraj versaĵoj estas preskaŭ ekzaktaj respegulaĵoj de la originaloj. Tamen, kelkaj strofoj de iuj versaĵoj en Trans la spegulo estas iom fuŝaj kaj neprononceblaj, ekzemple, “Kiel akv’ tra tribil’ vibras”. La ŝercoj en la teksto ne ĉiam sukcesas, sed kredeble tio ne estas kulpo de la tradukinto.

Iom strange en infanlibro estas la ĉeesto de piednotoj. Eble kelkaj estas bezonataj, ekzemple, por klarigi la laŭvortan tradukon de anglaj nomoj de insektoj (la diversaj “-muŝoj”), sed ŝajnas iom pedante indiki la latinan botanikan terminon Brassica chinensis.

Laŭ mi, la dua libro pri la aventuroj de Alico estas iom malpli interesa ol la unua. Ĝi pli konsistas el dialogoj kaj versoj ol aventuroj kaj agoj, kaj la karakteroj estas malpli abundaj kaj allogaj. Tamen mi ŝatis la Blankan Kavaliron, kiu memorigas min pri Donkiĥoto — eĉ lia bildo iom similas la famajn ilustraĵojn de Gustavo Doré en la ĉefverko de Cervantes. Cetere, estas ĝojige, ke ĉi tiu esperanta versio inkludas belajn ilustraĵojn de John Tenniel, kiu aperis en la unua angla originalo.

Malgraŭ mia prefero por Alico en Mirlando, ĉi tiu sekvaĵo estis tre populara en Anglio kaj eĉ influis la anglan lingvon. Inventaĵo de Lewis Carroll estas komuna esprimo portmanteau word, “valiza vorto” (“Komprenu, ĝi estas kia valizo — du signifoj estas pakitaj en unu vorto” — klarigo de Humpti Dumpti), kaj kelkaj “valizaj vortoj” eniris la normalan anglan vortaron, ekzemple chortle (vidu uzon de ĉortlis sur la paĝo 19). Chortle estas kombinaĵo de du verboj: chuckle (subridi) kaj snort (ronki), kaj signifas laŭtan ĝojan ridegon.

Laŭ piednoto, la epizodo Vespo en peruko estis eligita el la libro antaŭ la publikigo de la originala angla eldono de 1871. Oni povas diveni la kialon, ĉar ĝi aldonas nenion al la rakonto, krom unu malgrava versaĵo.

Mi rimarkis nur unu negravan komposteraron, nome “Maksaro” anstataŭ “Makasaro” en piednoto sur la paĝo 91.

1. Strange, ke oni ankoraŭ uzas la formon “Alico”, kvankam la hodiaŭa Esperanto ĉesis sekvi la zamenhofan praktikon apliki la substantivan finaĵon -o al virinaj nomoj, kaj preferas uzi la adjektivan finaĵon -a.

Garbhan MACAOIDH

Lewis Carroll: Trans la spegulo kaj kion Alico trovis tie. El la angla tradukis Donald Broadribb. Kun ilustraĵoj de John Tenniel. Eld. Sezonoj, Jekatarinburg, 2001. 128 paĝoj glue binditaj. Prezo ĉe FEL: 9,00 eŭroj + afranko.

AŬSTRIO

Pri la antikva arto en Egiptio

En Leoben, dua granda urbo de sudaŭstria lando Stirio, estis organizita ampleksa ekspozicio “Egiptio — en la regno de faraonoj. Serĉante belecon kaj perfektecon”. La ekspozicio estis origine konceptita por prezentado en Japanio en 2002, sed antaŭe — ekskluzive por Eŭropo — estis videbla en Leoben ĝis la 4a de novembro. 200 valoraj originalaj altkvalitaj ekspoziciaĵoj el kvar jarmiloj estas je dispono de ĉiuj vizitantoj en la urba arthalo. La multekostaĵoj estas prenitaj el la muzeoj Roemer, Pelizaeus (Hildesheim, Germanio) kaj de la Arthistoria muzeo en Vieno.

Egiptio — la fascina lando de faraonoj, obeliskoj kaj piramidoj — estis ĉiam alloga por vizitantoj, aventuremuloj kaj esplorantoj. Monumentecaj tomboj, plenaj de riĉaĵoj por la transa mondo, temploj, imponaj kaj enigmaj statuoj kiel sfinksoj, hieroglifoj, bildoj de homoj, dioj kaj multo alia altiris homamasojn al Egiptio, por okazigi tie esplorojn kaj elfosojn. Danke al novaj malkovroj, hodiaŭ troviĝas pluraj valoraĵoj en muzeoj.

La temo ne estis hazarda. Nur en Egiptio tian grandan rolon havis la ideala bildo de beleco, esprimita en la ornamo kaj modo. Elegantaj ornamaĵoj, surmure ellaboritaj reliefoj, skulptaĵoj, belege faritaj objektoj por ĉiutaga uzo, idealigitaj statuoj de dioj kaj kolorriĉaj amuletoj el la epoko de la grandaj faraonoj kiel Keopso, Ramseso la 2a aŭ Tutankamono — ĉio ĉi montris ne nur la pompan surteran mondon, sed ankaŭ la allogan mondon de dioj, kiuj por la homoj el antikva Egiptio havis grandegan signifon dum la tuta vivo.

Sendube, la demonstrita egipta mortokulto posedis grandan altiran forton — ĉiu vizitanto de la ekspozicio sentis la misteran atmosferon de la mumioj. Antikva egipta arto estas tre esprimiva, pro la tre varia uzado de multaj materialoj, kaj samtempe tro konservativa. Kaj la proporcioj de la homa korpo, kaj la formo de junaj vizaĝoj, stilo kaj formo de hararanĝoj, vestoj kaj eĉ gestoj ŝanĝiĝis kun la tempo. La koncepto pri ideala beleco estigis la eksteraĵon de viroj kaj virinoj. Ĉi tiu idealo kaj tiaj portretoj restas belaj eterne kaj neŝanĝeble.

La celo de antikva egipta arto estis prezenti homon kiel figuron, kiu posedas samtempan validecon por la surtera kaj transa vivo. Ankaŭ ĉi tiu bildo estis ŝanĝebla, ja stiltendencoj kaj modoj venis kaj foriris en antikva Egiptio, kvankam tio restas nerimarkebla por la supraĵa rigardanto.

La atentokapta ordigo de la ekspozicio gvidas la vizitantojn en la misteran landon ĉe Nilo. Do, la vizito transformiĝas en malkovran veturon kaj en serĉon kaj trovon de la ideala beleco kaj perfekteco en la artaĵoj de antikva Egiptio.

Evgeni GEORGIEV

Staranta figuro de Ra-maat, ĉ. 2250 a. K., kalkŝtono.

Fragmento de templo-reliefo kun reĝino Arsinoe la 2a, post 270 a. K., kalkŝtono.

Interna parto de sarkofago de Penju, ĉ. 800 a. K.

Pordo de Anĥ, 2180 a. K., kalkŝtono, pentrita.

Reliefo de virinkapo el la 13a jarcento a. K., kalkŝtono.

Paro de orelringoj kun kapo de taŭro kaj perloj el la 3a jarcento a. K., oro kun verda ŝtono.

Titolpaĝo de prospekto pri la ekspozicio.

EŬROPA UNIO

Eŭropaj negocoj en Mastriĥto

Pasintan junion mia ministrejo igis min partopreni en dulingva, tutsemajna seminario por lerni kiel bone negoci “bruselajn” aferojn. La seminario okazis en tre oficialaspekta Eŭropa Instituto pri Publika Administrado (www.eipa.nl) en Mastriĥto, Nederlando. Miaj travivaĵoj rememorigis al mi la artikolon pri ŝmirmono kiu aperis en MONATO de februaro 2000.

Aktori negocadon

Oni donis al ni dosieron pri iu negoco kaj ni “gajnis” landon kun instrukcioj, sekretaj instrukcioj, eta flago, ŝildeto kun nomo de la lando en ties lingvo kaj eĉ novan sidlokon laŭ la oficiala plano de la tablo. Poste ni dum du ĝis tri horoj cerbumis pri papera preparado. Ankaŭ enestis devigaj koridoraj negocetoj. Du eŭropaj oficistoj teatrumis intertraktadojn pri komunikado, poluado, nuklea alarmo, ktp.

Estis malfacila, laciga tasko ĉar ĉiuj provis enhaŭtumi veran negociston, kompreni la problemojn de la nova lando kaj bone imiti la ludadon.

Ekzerco

Iun tagon ni ricevis komercan ekzercon. Temis pri firmao Eurest kiu volas aĉeti rapidrestoracion Lechoux de Bruxelles (franca vortludo malfacile tradukebla). La aĉetanto ne rajtis pagi pli ol 300 000 eŭrojn. Ni laboris en grupetoj de po unu aĉetanto kaj vendanto. Mi elektis esti aĉetisto; kiel sinjoro Lechoux rolis itala komercisto.

Mi bone negocadis. Mia partnero konsentis vendi sian firmaon por 300 000 eŭroj. Estante sindikatulo, mi skribe akceptis redungi ĉiujn liajn gelaboristojn. Iomete mi fieris pri mi mem! Sed alvenis la tempo de la korektado de la ekzerco ...

La aĉetanto de la unua grupeto (du nord-eŭropanoj) raportis: “Mi aĉetis la firmaon por 350 000 eŭroj, sed mi ankaŭ aĉetis belan velŝipon por sinjoro Lechoux.”

La dua grupeto (anglalingvanoj): “Mi malfacile akiris la firmaon por 450 000 eŭroj, proponinte senpagan ĉirkaŭmondan vojaĝon al gesinjoroj Lechoux”.

La tria: “Ni ne interkonsentis... Tro multekosta afero!”

La kvara: “Sinjoro Lechoux estis tiel kontenta ĉar mi proponis al li trimonatan restadon en granda hotelo apud la varma suda maro kun lia amantino (sen diri tion al sinjorino Lechoux), ke li konsentis por 400 000 eŭroj!”

Simplulo miskomprenis

Post la prezentado mi levis la fingron por peti la parolon: “Ĉu mi bone komprenas, ke kelkaj aĉetantoj proponis tion, kion france oni nomas misuzo de socialaj posedaĵoj”? Mi atendis la finon de la interpretado: neniaj reagoj! Por skui la ŝafaron, mi reparolis: “Mi pensas ke ni povas paroli pri koruptado”. Neniuj brovoj ekmovetis. Ĉiuj serioze rigardis plafonon.

La pedagogoj ekparolis denove. “Vi grave eraras pri negocado. Gravas venki, ne gravas la rimedoj.” Estis mia vico por esti senvoĉa. Mi hontegis esti tiel idiota. Mia persona mondo, en tiu templo de eŭropismo, disfalis: koruptado estas do normala afero. Cetere, mi aŭdis neniun rimarkon pri la pagitaj prezoj, konsiderinde pli altaj ol antaŭvidite.

Konsolaj vortoj

Por flegi mian ĝenegon, dum kafpaŭzo instruisto venis paroli kun mi. “Mi bone komprenas ke mi iomete ŝokis vin, sed estas normala funkciado en komerca negocado. Ĉefa afero estas bone kompreni la kontraŭulon, do sin montri agrabla por li...”

Tiam, pro persona profesia sperto kun vendistoj de informadikaj servoj kaj konsiloj, mi pensis: “Ofte en luksa restoracio, helpe de multekosta vino kaj juna asistantino kun granda buŝrideto, mallonga jupo kaj profunda dekolto....”

Li daŭrigis: “La plej bona ilo por tio estas donaceto aŭ eĉ ŝmirmono laŭ la grandeco de la afero. Kompreneble, la prezo de la plezuraĵo donota ne devas superi la profiton.” Li mallaŭtigis voĉon: “Ankaŭ en la oficiala eŭropa sistemo, sed tio estas malpli ofta... Rigardu ĉi tie viajn kolegojn kiuj laboras en eŭropaj oficejoj. Kiam vi parolis, neniu ŝokiĝis. Pardonu min, sed eble vi estas tro naiva ŝtata oficisto.”

Reala historio

Pli poste, dum la manĝo, la gvidisto denove parolis kun mi. “Eble mi ŝokis vin, sed lasu min rakonti pri vera traktado eŭropa.” Jen lia rakonto (mi ellasis la landnomojn kaj detalojn):

“Iam dum negoco pri fiŝkaptado (pri la grandeco de la retaj truoj aŭ io tia, ne gravas), iu lando A volis rifuzi, sed por lando B estis grava ekonomia afero. La postan tagon negocisto el B invitis sian amikon el A en restoracio (en Bruselo ĉiuj sin konas kaj tre ofte amikiĝas). Dum la digesta alkoholo li diris, ke li havas grandan domon apud la maro kaj invitis la A- anon veni por ferii ĉe li. La A-ano post iom da babilado fine konsentis kaj dum posta negocado pli fleksis sian pozicion. Do, somere la A-ano kun edzino alvenis ĉe la B-a kolego. Pro familia kialo tiu ne mem povis gastigi, sed li faris aranĝon kun najbara hotelo. Pasis paradiza monato, tute senpage... Ĉe la fino de restado la A-ano ankoraŭ demandis al la hotela direktoro ĉu vere li ne devas pagi ion, ĉu aperitivojn, ĉu vinojn, ĉu kafojn? Absolute nenion” respondis afable la direktoro.

Mia profesoro aldonis: “Mi rakontas al vi la anekdoton plej direblan por viaj naivaj oreloj...”

Konkludo

Cerbumante en la trajno, kiu rehejmigis min en mian francan provincurbeton, mi kontemplis, tra mia bela diplomo de eŭropa negocisto, la fumantan ruinon de mia universo. La televidaĉa serio X files diras “la vero estas aliloke”. Por mi nun “honesteco estas aliloke”.

Reale ne gravas ĉar mi okupiĝas pri neniuj eŭropaj aferoj. Oni sendis min al la mita eŭropa urbo por plibonigi mian personan kulturecon. Kaj Mastriĥto estas belega urbo.

AMIĈJO

Noto de la red.: La aŭtoro petis uzi pseŭdonimon, ĉar lia ministrejo eble ne ŝatos la raporton.

Hontinda vizito

Koncerne la artikolon “Hontinda vizito” (MONATO, 2001/9, p.13), mi volas esplori historian fakton. La aŭtoro kritikas la viziton de ĉefministro Koizumi al la ŝintoisma templo Yasukuni. La templo, kiel li ĝuste mencias, apoteozas soldatojn kaj militservantojn, kiuj mortis por sia patrujo. Estis apoteozitaj ĉ. 2,5 milionoj da militpereintoj ene de modernaj militoj (inkluzive la duan mondmiliton) de Japanio, sed ne milionoj da civilaj militviktimoj dum la milito. Japanio senkondiĉe kapitulacis je la aliancanoj la 15an de aŭgusto 1945. Tiun daton oni ceremonias ĉiujare por memori la militpereintojn (inkluzive de soldatoj kaj civiluloj) aŭ en la templo Yasukuni aŭ aliloke. Ĉefministro Koizumi deklaris, ke li vizitos ĉi-jare la templon la 15an de aŭgusto. Kadre de ŝtormoj da kondamno enlanda (el maldekstrula angulo) kaj eksterlanda (ĉefe el Ĉinio) kontraŭ la vizito, li tamen devis ŝanĝi la vizittagon al la 13a de aŭgusto. Ĝenerale videblas alilande la vizitoj de prezidantoj aŭ ĉefministroj al propraj naciaj tombejoj aŭ similaj lokoj, kie pereintaj soldatoj eterne dormas. Kvankam Yasukuni ne estas tombejo, ĝi kompareblas kun ekz. Arlington de Usono. Ne kompreneblas kritikoj kontraŭ la vizito de ĉefministro al la templo. La aŭtoro duonĝuste asertas, ke la vizito de la ĉefministro al Yasukuni klare atencas la japanan konstitucion, kiu apartigas politikon kaj religion. Jes, li pravas, sed duone, ĉar li neniom mencias la novjaran viziton de ĉefministroj kaj aliaj al la ŝintoisma templo Ise, kie estas apoteozita la prapatro (aŭ prapatrino) de la Imperiestro. Duobla normo! Plue, la aŭtoro diras, ke “en Yasukuni estis sekrete apoteozitaj gravaj militkrimuloj”. Ne ekzistas termino “gravaj militkrimuloj”, sed “klaso-A militkrimuloj”, kiuj tamen estis tiaj etikeditaj en Tokia Tribunalo (ekvivalenta je Nurnberga Tribunalo), kaj tiu Tokia Tribunalo mem verdiktis maljuste kaj kvazaŭ-linĉe baze de post-afera juro. La siatempaj usonaj gvidantoj ne estis juĝitaj nek kondamnitaj pro la masakro de kelkcentoj da miloj da senkulpaj civiluloj en Hiroŝima, Nagasaki kaj Tokio. Kial? Kaj la aŭtoro konkludas, ke mortis en aziaj landoj 20 milionoj da homoj; falis “nur” 3,5 milionoj da japanoj, kaj ke simple kalkulite, unu japana soldato mortigis po preskaŭ 6 homojn. Ĉu tiuj 20 milionoj da azianoj estis ĉiuj mortigitaj de Japana Imperia Armeo? Kaj ĉu tiuj militfalintaj 3,5 milionoj da japanoj ĉiuj estis soldatoj? Aŭtentike, du trionoj de tiuj 3,5 milionoj da pereintaj japanoj estis civiluloj. Trompas la eldiro “unu japana soldato mortigis po preskaŭ 6 homojn”. Tiu ĉi kontribuaĵo estas hontinda.

IGARASI Takeo, Japanio

Organtransplantado

La litova prezidanto donacis siajn organojn

La litova prezidanto Valdas Adamkus donacis siajn organojn kaj histojn por transplantado post sia morto. Tiel li esperas instigi ankaŭ aliajn personojn doni siajn organojn samcele. La prezidanto faris la decidon post kiam litovaj kirurgoj sukcese transplantis koron de dujara knabo, pereinta en akcidento, al 15-monata knabino, naskita kun malsana koro kaj de tiam jam dufoje operaciita.

Antaŭ tiu evento la plej juna paciento kun transplantita koro en Litovio estis 19-jara junulo. Entute ekde la jaro 1987 en Litovio estis faritaj 24 operacioj de kortransplantado. La plej longe kun transplantita koro viro vivas jam sesan jaron. La plej aĝa paciento, kiu subigis sin al reno-transplantado, estis 68-jara. Kun transplantita reno vivas persono eĉ jam de 25 jaroj.

En Litovio ĉirkaŭ dudek personoj atendas kortransplantadon kaj tiun de renoj preskaŭ kvarcent. La problemo estas organdonantoj. Ĝis nun en Litovio donis siajn organojn kaj histojn al postmorta transplantado al malsanuloj nur 450 personoj kaj ses deklaris sian negativan decidon. Pasintjare inter unu miliono da loĝantoj en Litovio estis averaĝe nur 5,7 organdonacantoj, dum en aliaj eŭropaj landoj 15 ĝis 20 kaj en Hispanio eĉ 33,6.

Ĉi-momente en Litovio oni praktikas transplantadon de koro, koraj valvoj, renoj, mjelo, osthisto, haŭto, angioj. La plej lastaj provoj transplanti hepaton malsukcesis. Post la operacio ĉiuj kvar malsanuloj mortis.

Organdonado en Litovio estas senkosta male ol sangodonado.

LAST

Sub gvidado de profesoro V. Sirvydis litovaj kirurgoj unuafoje transplantis koron por 15-monata bebo.

ENKETO

Ĉu fordoni siajn organojn?

Transplantado de organoj fariĝis ordinara, sava rimedo por sennombraj pacientoj; tamen, kiel la revuo JAMA raportas, rifuzo fordoni organojn de mortintoj, fare de ties familianoj, ege limigas tiun eblon. Esploristoj en Usono enketis ĉe familianoj de mortintoj en naŭ traŭmathospitaloj, pri la kialoj de konsento aŭ rifuzo.

El 420 eblaj fordonokazoj, oni atingis 238 konsentojn. Pluraj faktoroj influis la finan decidon: etno, aĝo de la paciento, kaŭzo de la morto kaj konscio pri la antaŭa deziro de la paciento mem estis ĉefaj faktoroj por konsento. Familioj, kiuj pli detale diskutis pri organfordonado kaj pli multe interparolis pri la afero kun kuracistoj kaj fakuloj plej ofte emis konsenti. Sociaj, emociaj kaj komunikaj cirkonstancoj influis la decidon.

El la esploro oni memkompreneble konkludis, ke tre gravas publika edukado kaj konsciigo pri la graveco de organfordono.

Paulo S. VIANA

USONO

Kiel pentri demokration?

“Arto nur por arto!” Ĉi tiu instiga krio por multaj artistoj en moderna arta “Gomoro” tro ofte kondukas al narcisismo kaj detruaj komentoj pri la homa spirito, se tion entute eblas nomi komentoj.

Tute alia estas la pli kaj pli videbla arto de usona pentristo T. Scott Sayre [skot sejr]. Liaj historiaj murpentraĵoj (inter kiuj estas du, bildigantaj ĝemelurbojn — usonan Cupertino kaj japanian Toyokawa) instigas homojn kuniĝi per la sento de komuneco, ne limigita per spaco kaj tempo. Sindikatoj ekde Seatlo ĝis Sanfrancisko konstatis, ke liaj zorge esploritaj rakontoj sur tolo donis al laboristoj novan senton de graveco de ilia laboro kaj novan spiriton de organiza unueco, kiun ĉi tiu mondparto tre bezonas.

Vizitantojn de la urbocentra placo “Jack London” en la kalifornia Oakland salutas la atentokapta interplekto de scenoj pentritaj de Sayre, priskribantaj la aventurojn kaj librojn de Jack London. Sed la kreado de Sayre estas ja tre varia. Li kreis T-ĉemizojn kaj poŝtkartojn por Esperanto-Ligo de Norda Ameriko. Lia arto beligas paĝojn de kelkaj socie gravaj libroj. Kaj per la novaj metodoj miksi lumon, koloron, ŝanĝiĝantajn organikajn formojn, muzikon kaj dancon, li kaj lia kunulino Lucy Lewis antaŭ nelonge prezentis al publiko artan spektaĵon, stimulintan la imagokapablojn de kuracistoj.

Unu entuziasma rigardanto diris: “Lia lumprezento vekas ion en la subkonscio. La lumo havas la mirigan efikon malfermi la menson por novaj ebloj, senrilate al la kampo, kiu vin interesas.” Kelkaj bildoj de la lumprezento de Sayre videblas ĉe www.studiowindows.com.

Sayre mem pri siaj verkaĵoj estas multe pli modesta. “Troviĝas multaj bonaj artistoj. Mi nur ĝojas esti viva,” — li diris. “Sed la arto estas amuza, kaj se mi povas aldoni ion al la vivoj de aliaj, estas des pli bone.” En siaj filozofiaj pripensoj, li aludas al la kontakto kun ia pli profunda kurento de la krea vivo. “Mi ja opinias, ke gravas por artistoj esti plene konsciaj pri la dimensioj de la tempo, kompreni la signifon de sia arto, kaj klopodi unuigi la specifan kun la universala.” Tia sinteno frape similas al la “Manifesto de la artista grupo de De Stijl” [stejl], aperinta en 1918 en Amsterdamo.

Sayre kontraktis kun la organizaĵo “Sintropiaj Vilaĝoj” por produkti grandan murpentraĵon pri la monda historio de demokratio. La grandega verkaĵo inkluzivos la scenojn, reprezentantajn la evoluon de demokratio ekde ĝia plej primitiva komenco, ĝis ĝiaj universalaj idealoj. Inter multaj aliaj, la rolo de Esperanto kiel demokratia komunikilo, ebliganta al ĉiu egale sin esprimi, reprezentiĝos en la pentraĵo. Oni kolektas ideojn kaj informojn por la pentraĵo. Dezirantoj proponi historian okazaĵon el sia regiono aŭ lando povas kontakti (en Esperanto aŭ en la angla) s-ron Scott Sayre aŭ s-ron Will Foreman: “Sintropiaj Komunumoj”: PMB N 693, 2425B Channing Way, Berkeley CA 94704, Usono, aŭ rete: jgc@syntropix.net

Por la projekto oni invitas patronojn kaj subtenantojn. Tiuj ricevos ankaŭ senpagan subskribitan presitan bildon, faritan el parto de la pentraĵego. Bilda raportado pri la progreso de la laboro troviĝos ĉe www.syntropix.net. Ĉi-jardeke la organizantoj planas publike montri la pentraĵegon en multaj mondaj lokoj, bildigitaj en la pentraĵo.

John G. CHAMPLIN

Scott Sayre paŭzas dum la pentrado de sia murpentraĵo por la sindikato de lad-prilaboristoj en San-Francisko.

Detaloj de murpentraĵo en Seatlo montras erojn de la historio de la loka ĉarpentista sindikato.

Unu el la du paneloj de murpentraĵo pri historio de la ĉarpentista sindikato en Seatlo pentras Scott Sayre.

Verkaĵo de Scott Sayre ornamas poŝtkarton kaj T-ĉemizojn, eldonitajn de Esperanto-Ligo por Nord-Ameriko.

Pentraĵo “Hejmo estas...” kiun Scott Sayre pentris por la kovrilo de libro “Demokratiigo ĝustatempa” troviĝas ankaŭ sur la esperantlingva poŝtkarto.

NORD-IRLANDO

Ĵurnalisto murdita

Pri kovarda murdo de ĵurnalisto en Nord-Irlando esprimis sian indignon la irlanda ĵurnalista sindikato. Martin O’Hagan [o hejgan], raportisto de dublina ĵurnalo, estis mortigita surstrate de pafisto en aŭtomobilo, kiam li piediris hejmen kun sia edzino.

O’Hagan estis kuraĝa katolika ĵurnalisto, kiu esploris la rilatojn inter armitaj organizaĵoj de ambaŭ flankoj (protestanta lojalista kaj katolika respublikisma) en la disigita komunumo, kaj la fikomercon de narkotaĵoj. Lojalista taĉmento poste deklaris, ke ĝi respondecas pri la mortigo.

Garbhan MACAOIDH

Terorismo (5)

Mito, kiu forfumiĝis la 11an de septembro, rilatis al la nevenkeblo de “la ekstrem-potenco”, priskribita antaŭ tiu dato de Stefan Maul (MONATO, 2000/9, p. 5). Senpripense George W. Bush deklaris militon kontraŭ terorismo. Parlamentanoj kaj senatanoj kuniĝis poste, galvanizite de freneza serĉo pri la fifarintoj de ĉi tiu horora krimo. Ŝanceliĝinte de la komenca ŝoko tamen, kaj dum la polvo surfundiĝis, George W. Bush ŝajne konsciiĝis, ke elserĉi kanajlojn el ĉi tia grandega mondo, plena de tiomaj kaŝejoj, postulos tutmondan kunlaboron. Li devos varbi subtenon de la multaj ŝtatoj, kiujn li ripete estis kontraŭinta pro sia impertinenta malatento de internaciaj traktatoj kaj de respondeco pri la gravegaj, longtempaj bezonoj de la tutmonda komunumo. Traktado pri terorismo, mediaj kataklismoj kaj milito devos esti kunordigita fortostreĉado. Kaj nenia tutmonda regado estos defendebla, kiu permesos al sia direktoro samtempe esti la persekutisto de krimaj akuzitoj, ilia ĵuriano kaj ilia juĝisto sen kontroloj kaj kontraŭpezoj. La bezono por la Internacia Krimkortumo denove demonstriĝas kiel neniam antaŭe.

Betty REFIOR, Usono

Estimataj gelegantoj,

en 2002 nia revuo eniros jam sian 23an jaron. Do ĝis la 25-jariĝa jubileo mankos nur du dekduoj da monatoj (aŭ MONATOJ), sed ĉu mi rajtas esperi, ke ni eltenos ĝis tiu ronda cifero? Ne estas multaj nemovadaj Esperanto-gazetoj, kiuj sukcesas atingi tian aĝon. Nuntempe estas ekzemple la ajnista La Kancerkliniko, kiu ĵus festis sian 25-jaran jubileon (gratulon!), kaj la literatura Fonto, kiu estas iomete pli juna ol nia magazino. Tiuj ĉi revuoj dependas de la merkato, kontraste al movadaj gazetoj, kies abonantoj estas precipe membroj de asocioj; tiujn legantojn oni ne devas konvinki per enhavo. Nian revuon aĉetas nur homoj, kiuj trovas en ĝi sufiĉe da valora legaĵo por elspezi sian monon kaj kiuj uzas la lingvon internacian ne nur por movadumi. Vi estas inter ili, sed certe estas multaj aliaj, kiuj tute ne scias pri tia praktika aplikado de Esperanto. Se vi konas tiajn, vi povas helpi nin trovi eventualajn novajn abonantojn por kompensi la perdojn pro maljuniĝo kaj morto de abonintoj. Ŝajnas al mi, ke precipe la novaj generacioj, kiuj opinias, ke Esperanto estas ĉefe aŭ preskaŭ nur afero de tutmonda tera teksaĵo, ofte tute ne konscias pri la valoro de presita multfaceta magazino. Se ĉiu el vi gajnas minimume unu plian abonanton, ni atingos la 25-jaran jubileon senprobleme. Varbante novajn legantojn, tamen ne forgesu renovigi vian propran abonon por 2002! Urĝas nun, se vi ne volas riski interrompon de regula alveno de viaj ekzempleroj (aŭ de viaj retmesaĝoj, se vi mendis la retan version) dum la venonta jaro.

Sincere via Stefan Maul

Internaciaj Financoj

Attac atakata de sia idolo

Diversaj grupoj, kontraŭantaj la agadon de Monda Banko, Internacia Mona Fonduso kaj Monda Organizaĵo pri Komerco, deziras enkonduki imposton je spekulaj financaj transakcioj. La elpensinto de tiu imposto distanciĝas de la favorantoj.

Interesa ideo, preskaŭ forgesita kaj remalkovrita

James Tobin naskiĝis en 1918 kaj de 1955 ĝis 1988 estis profesoro ĉe la usona Yale-universitato. En 1981 li ricevis la Nobelpremion pri Ekonomio pro sia signifa kaj utila analizo de Keynes-a ekonomia teorio.

Tobin ne aŭ nur mallonge estas menciita en nuntempaj enciklopedioj kaj estus kvazaŭ forgesita, se dum la pasinta jardeko maldekstraj grupoj ne estus transprenintaj ideon de li. Kiam en 1971-1972 la Bretton-Woods-sistemo de fiksitaj valutaj kurzoj disfalis, i.a. ĉar pliboniĝintaj komunikiloj kaj komputiloj favoris financan spekuladon, Tobin lanĉis la ideon kolekti etan imposton (inter 0,1 kaj 1 %) je tiaj transakcioj. Li opiniis ke tia kroma kosto ne fortimigas seriozajn investantojn, sed malstimulas senbridan spekuladon. En la faka gazetaro aperis kelkaj artikoloj por kaj kontraŭ la ideo, sed neniu serioze intencis realigi ĝin.

Dum la postaj du jardekoj daŭre evidentiĝis ke la internaciaj organizaĵoj kreitaj por stabiligi la mondan ekonomion fakte estis senpovaj kontraŭ spekulado. Ekestis pluraj grupoj kaj grupetoj kiuj kritikis la malefikan, eĉ ruinigan agadon de tiuj organizaĵoj. Unu el la proponitaj solvoj estis enkonduko de la imposto elpensita de profesoro Tobin. Ĝi ne nur limigus la spekuladon, sed la kolektita mono liverus la rimedojn por solvi ĉiuspecajn mondajn problemojn.

Eŭropa Parlamento diskutadas kaj studas, sed nenion decidas

Jam en 1992-1993 en la Eŭropa Parlamento (EP) la ideo estis priparolata kaj aperis kelkaj raportoj. En 1998 la EP-oficistoj Ben Patterson kaj Mickael Galliano verkis detalan labordokumenton. Ĝi aperis en marto de 1999, estas verŝajne la plej utila studo iam farita pri la afero, sed ŝajne neniu atentis pri ĝi.

Franca revuo lanĉas alvokon

Fine de 1997, kelkajn monatojn post la tioma financa krizo (en Azio) kiun la mondo senpove suferis, Bernard Cassen, redaktoro de la franca revuo Le Monde diplomatique denuncis la neniigan povon de la tutmondaj financaj merkatoj kaj pledis por ke finfine iu faru ion kontraŭ tio.

Amase venis reagoj kaj en mallonga tempo 30 000 francoj en 250 urboj grupigis sin en nove fondata asocio Attac [aták] www.attac.org. De la plena nomo de Attac cirkulas du variantoj: Action pour une Taxe Tobin d’Aide aux Citoyens kaj Association pour une Taxation des Transactions Financières pour l’Aide aux citoyens. Ambaŭ estas “agado por imposto por helpi al civitanoj”, sed la dua “t” rilatas al “Tobin” aŭ al “transakcio financa”. Ne estas klare kiu versio estas la originala.

Attac restas precipe franca asocio sed iom post iom disvastiĝis en aliajn landojn. Nun estas 55 000 membroj tutmonde. La pledo por Tobin-imposto estis aŭdebla en ĉiuj grandaj (bedaŭrinde ofte malpacaj) manifestacioj kontraŭ la malbonoj de la tutmondiĝanta ekonomio: Seattle, Davos, Prago, Nice, Göteborg kaj Genova.

Tobin ankoraŭ vivas!

En la somero de 2001 Attac ankaŭ rapide disvastiĝis en Germanio, ĉar multaj germanoj partoprenis (kaj estis vunditaj) en la manifestacioj en Göteborg kaj Genova. La revuo Der Spiegel opiniis utile esplori ĉu la fama Tobin ankoraŭ estis vivanta kaj kion li pensis pri Attac. La redaktoroj malkovris la 83-jarulon en usona Wisconsin. En la numero 36/2001 aperis intervjuo kun titolo “Ili misuzas mian nomon”.

Tobin koncedas ke Monda Banko, Internacia Mona Fonduso kaj Monda Organizaĵo pri Komerco faris multajn erarojn, sed deziras ankoraŭ plifortigi ilin, ĉar principe tutmondiĝo de la ekonomio, se bone stirita, utilas al ĉiuj. Pri iama enkonduko de la Tobin-imposto li dubas, ĉar la decidpovaj personoj kontraŭas ĝin. Tiuj opinioj, malagrablaj por Attac-anoj, estis dum la postaj semajnoj dankeme kopiitaj en la tutmonda financa gazetaro.

Belgio promesas subtenon

De julio ĝis decembro 2001 Belgio rolas kiel prezidanto de la Eŭropa Unio (EU). Sekve pluraj internaciaj konferencoj dum tiu periodo okazas en Belgio. La belga registaro (kun liberaluloj, socialistoj kaj verduloj), timante ripeton de la violentaj manifestacioj kaj por krei bonajn rilatojn kun Attac promesis oficiale diskutigi la ideon de Tobin-imposto en tiuj konferencoj.

Tiu promeso ne plenumiĝis sed la belga registaro ne devis timi sekvojn. Dum tuta monato septembro pluvegis en Belgio kaj sekve la manifestacioj ne allogis grandan publikon. La atakoj en Usono de la 11a de septembro malekvilibrigis la tutan mondan ekonomian sistemon kaj la ĵurnalistoj ne plu interesiĝis pri Attac.

Ĉu realigenda kaj realigebla ideo?

Kvankam akcioj perdas sian valoron kaj ĉiutage oni raportas pri miloj kaj dekmiloj da maldungoj, ĝis nun ne estas simptomoj de spekulado. Tamen, el iom neatendita flanko venas signalo ke necesas pli bone regi internaciajn financajn transakciojn. La usona registaro klopodas eltrovi kiamaniere la teroristoj financas sian agadon sed konstatas ke spuroj perdiĝas en etaj insulaj kaj enklavaj ŝtatoj kun apenaŭ kontrolataj banksistemoj. Tiuj ĝis nun estis tolerataj sed se oni iam volos elimini terorismajn kaj aliajn nedeziratajn monfluojn, oni devos apliki la samajn regulojn por ĉiuj bankoj de la mondo. Tiel la ĉefa argumento kontraŭ la Tobin-imposto malaperos: ne plu eblos eviti la imposton translokiĝanta sian negocon al iu brita, bahama aŭ alia insuleto aŭ ŝtateto.

Tobin nur faris malakuratan skizon de ebla proceduro. La ideo neniam estis detale ellaborita ĉar la realigo estas neverŝajna. Attac kaj simpatiantoj pravas: eble dekono de ĉiuj financaj transakcioj rilatas al komerco kaj longdaŭraj investoj; la resto estas rilataj transakcioj (ekzemple asekuroj kaj templimaj kontraktoj) sed ĉefe pura spekulado. Abundas komplikaj regularoj en la financa kaj komerca mondo kiuj estas senprobleme respektataj. Do certe eblas enkonduki relative simplan Tobin-imposton

Specialistoj devus ellabori la procedurojn. La imposto povus esti je ĉiuj transakcioj aŭ nur je transakcioj sen rekta rilato al komerco, ĝi povus trafi ne nur financajn sed ankaŭ varajn borsojn, ĝi povus varii laŭ la ekonomiaj cirkonstancoj kaj bezonoj, ktp.

Tobin volis meti la enspezitan kapitalon je dispono de Monda Banko aŭ simila organizaĵo. Li ne antaŭvidis grandajn sumojn, ĉar la imposto celas bremsi la nedeziratajn transakciojn. Attac esperas je grandegaj elspezoj (la mondaj financoj ege disvolviĝis dum la pasintaj jardekoj) kaj volas uzi ilin por helpo al tiuj kiuj ege bezonas. Kondiĉe ke la Monda Banko kaj siaj kolegoj komprenas ke ilia ĝisnuna funkciado ofte malefikis kaj bezonas plibonigon, la starpunktoj de Tobin kaj Attac ne nepre estas kontraŭaj.

Roland ROTSAERT

The feasibility of an international Tobin tax, Economic Affairs Series, ECON 107 EN (PE 168.215)- marto 1999; legeblas je la retpaĝoj de la Eŭropa Parlamento www.europarl.eu.int nur en angla lingvo (ĉ. 100 kB). Resumoj en aliaj lingvoj estas promesitaj.

Martransporto

Piratoj diversaspektaj

Kaperi ŝipojn ne estas malaperinta profesio el antaŭaj jarcentoj. Kontraŭe, en la suda hemisfero, precipe en la dense trafikataj markoloj ĉirkaŭ Indonezio kaj Malajzio, ĝi estas aktuala fenomeno. Krome, alia speco de piratoj agantaj ekde oficejoj endanĝerigas la martransporton profitante de senefikaj internaciaj regularoj. Diversmaniere organizaĵoj kontraŭbatalas la fenomenojn, sed venko ne facilas.

Favoraj cirkonstancoj

Piratoj ĉiam en la historio aktivis, kaj en iuj periodoj la ŝtatestroj eĉ oficiale dungis ilin por kaperi ŝipojn de malamikaj landoj. Pro malriĉeco, militoj kaj densa ŝiptrafiko, dum la pasintaj jardekoj kapero de ŝipo denove iĝis preskaŭ ĉiutaga afero.

En la maroj ĉirkaŭ Sud-Ameriko kaj Afriko foje ŝipoj estas atakataj kaj prirabataj. Tio ne vere estas organizita agado, sed precipe iom hazarda okupo de homgrupoj, kiuj ne havas aliajn vivrimedojn. Kontraŭe, en suda Azio, precipe en kaj ĉirkaŭ Malaka Markolo, inter Indonezio kaj Malajzio, ĉiujare centoj da atakoj estas raportitaj. En la regiono okazas pluraj longdaŭraj militoj, kiuj malstabiligas la registarojn. Estas laborfortoj, kiuj pretas fari ion ajn, estas koruptaj ŝtatoficistoj, kiuj pretas ne tro rigardi suspektitajn aferojn, estas organizitaj strukturoj por komerci per rabitaj varoj kaj ŝipoj kaj, precipe, estas en malgranda regiono ege multaj ŝipoj, el kiuj la piratoj laŭdezire povas elekti.

La ŝipestroj devas defendi sin mem, ĉar bone funkcianta marpolico apenaŭ ekzistas. Eĉ se estas, ĝi ne rajtas aktivi en teritorio de najbara lando. Tiel piratoj facile eskapas.

Ekzistas kelkaj sistemoj, kiuj, kvankam ili ne kapablas eviti piratadon, tamen helpas retrovi rabitan ŝipon. Ili funkcias per GPS (globa pozicia sistemo), kiu per kombino de signaloj de pluraj satelitoj ekzakte kalkulas la pozicion de la ŝipo kaj transdonas tiun informon al centralo, kiu tagnokte kontrolas, ĉu la ŝipo sekvas la planitan itineron. La aparato estas kaŝita en la ŝipo kaj sendepende funkcias dum pluraj semajnoj, eĉ se mankas kurento. Tamen, ankaŭ tiaj sistemoj ne estas tute fidindaj, ĉar la satelitaj signaloj estas ege malfortaj, kaj facilas ĵami ilin.

Erika-akcidento instigas al solvo de la bazaj problemoj

Je la 12a de decembro 1999, la petrolŝipo Erika, konstruita en 1975, rompiĝis en du partojn en la danĝera Biskaja Golfo, ĉ. 70 km de la franca marbordo. Tio kaŭzis marpoluon je skalo neniam vidita en Eŭropo. La posta esplorado de la kaŭzoj de la akcidento montris, ke malfacilas trovi la finan respondeculon.

La ŝipo havis maltan flagon, sed tio estas simpla formalaĵo. En Malto reprezentis ĝin nur leterkesta kompanio. Sin sekvis pluraj posedantoj; la lasta reala posedanto verŝajne estis londonano. La jara kontrolo de stato de la ŝipo ĉiufoje estis farita de alia kompanio. La lasta tia kontrolo okazis mallongan tempon antaŭ la pereo, sed la kontrolantoj ne raportis gravajn strukturajn mankojn. Tamen, kvar idente konstruitaj ŝipoj dum antaŭaj jaroj spertis gravajn problemojn. Por la vojaĝo estis mallongtempa ĉarto (ŝipa lukontrakto) aranĝita de Petrian Shipbrokers laŭ instrukcioj de la londona oficejo de franca kompanio TotalFina, en kadro de longtempa ĉarto de Amarship el Italio, aganta por Selmont International el Nasaŭo. Por la administrado kaj la homskipo respondecis Panship Management el Italio. Posedanto de la kargo estis Total Bermuda. Tiu listo de eblaj kunrespondeculoj ne estas kompleta: mankas interalie la banko, kiu financis la aĉeton de la ŝipo, kaj la kompanioj, kiuj asekuris la ŝipon kaj la kargon.

Preskaŭ ne eblas, kaj certe daŭrus jarojn, por eltrovi, kiuj el tiuj multaj partioj respondecas por la sekvoj de la akcidento. La Organizaĵo por Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE, angle OECD), instigita de la granda indigno ĉe la publiko, ekkonsciis pri la problemo kaj mendis studon, kiu estu la bazo por ĝisfunda reformo de la komerca ŝiptrafiko. La studo, aperinta en januaro 2001, skizas la problemojn kaj proponas solvojn. Nun teknikistoj de la ĉefaj internaciaj organizaĵoj havas la taskon krei klaran kaj kontroleblan regularon. La politikistoj devos aprobi kaj enkonduki ĝin.

Roland ROTSAERT

Organisation for Economic Co-operation and Development, Directorate for science, technology and industry, The cost to users of substandard shipping, SSY Consultancy & Research Ltd., januaro 2001, trovebla je www.oecd.org (ĉ. 400 kB).

LITOVIO

Aleo inaŭgurita

La litova ĉefurbo Vilnius fariĝis la tria urbo en Eŭropo, post Vieno kaj Berlino, kiu posedas aleon de japanaj ĉerizarboj. Tiel oni memore omaĝas al la japana diplomato Chiune Sugihara, kiu dum la dua mondomilito liveris pli ol 6 000 vizojn al litovaj judoj, por ke tiuj eskapu al Japanio. Plantitaj estis 200 ĉerizarboj kaj inaŭgurita — de la 88-jaraĝa vidvino de Sugihara — estis granita memorŝtono.

LAST

Ankaŭ Valdas Adamkus, prezidanto de Litovio, kaj Yukiko Sugihara, vidvino de la diplomato, havas siajn arbojn en la nova parko.

NEDERLANDO

Prediki por malpropra paroĥo

En 2001 i.a. Roterdamo estis “eŭropa kultura ĉefurbo”, kio montriĝis bona okazo iom refreŝigi la ĝeneralan aspekton de la urbo, rekonstrui kelkajn placojn, inviti iom pli da turistoj ol kutime. Krom tio estis bona grundo por kulturaj kaj edukaj projektoj. Interalie fine de la somero oni surscenigis — aŭ pli ĝuste surriverigis — unu operon de Verdi en sufiĉe nekutima amplekso; bedaŭrinde la nederlanda pluvemo ruinigis grandparte ĉi tiun entreprenon.

Konfrontiĝaj predikoj

Tute alia afero, verŝajne unika en la mondo, estis iniciato sur religia kaj mondkoncepta nivelo: sub la intence provoka titolo konfrontiĝaj predikoj, iom pli ol 50 moskeoj, temploj kaj kristanaj preĝejoj en Roterdamo dum certa periodo invitis predikontojn el aliaj tradicioj, por ke tiuj foje venu “prediki por malpropra paroĥo”. Celo estis efektive elprovi ĉu la religioj povas pozitive kontribui al reciproka interkompreniĝo ĉe la transiro de nia moderna mult-etna al serioze mult-kultura socio. Kadre de tiu ĉi projekto, komence de oktobro 2001 la ĉef-muftio de Bosnio, ŝejko Mustafa Ceric, predikis en la roterdama remonstranta preĝejo pri la temo “krei fortan kaj paceman rilaton inter islamo kaj Okcidento”. Por estontaj eŭropaj kulturaj ĉefurboj tiu ĉi iniciato, en reciproka respekto aŭskulti unu la aliajn, ŝajne estis imitinda ekzemplo.

Gerrit BERVELING

Lingva tipologio

Yamasaki Seikô certe scias, sed ne menciis en sia interesa artikolo pri la japana lingvo (MONATO 2001/9, p.22-24, ke, krom SVO- kaj SOV-lingvoj, estas en la mondo VSO-lingvoj (t.e. lingvoj, kiuj uzas la vortordon verbo-subjekto-objekto), inter ili la keltaj. Tiu ordo estas precipe konvena, kiam oni simultane interpretas, ĉar la interpretisto tuj komprenas pri kio temas iu ajn frazo, dum ĉe SOV- kaj SVO-lingvoj, oni devas atendi ĝis la fino aŭ (iom malpli ĝene) ĝis la mezo de la frazo por kapti la sencon. Legantoj, kiuj ŝatus iom lerni pri unu el tiuj VSO-lingvoj, povas legi surrete mian broŝureton La Gaela Lingvo, vizitante la TTT-paĝon www.iol.ie/~carsfrn kaj alklakante la ligon kun la sama titolo.

Garbhan MACAOIDH, Irlando

EKUMENISMO

Kial la rusa ortodoksa eklezio malamas la papon?

Iam, agordinte la radiricevilon al la ruslingva Radio Svoboda (Radio Libereco) oni povis aŭdi vere ŝokan informon. Iu pastro de la rusa ortodoksa eklezio alvokis siajn samkredantojn ĉiuvespere je la 7a horo preĝi, ke Dio ne permesu la viziton de papo Johano Paŭlo la 2a en Ukrainion. Oni povas supozi, ke nur tre gravaj kaŭzoj povus malebligi la viziton, eĉ ne indas nomi ilin, ĉar ili estas memevidentaj. Oni povas pensi, ke laŭ la celita instruo, iuj preĝu ne je la sano de tiu sankta persono, sed male. Tio ĉi ŝajnas esti absurda. Ja la plej ĉefa valoro de kristanismo estas la amo.

Kompreneble, la malamo estas peko. Cetere, esploro de la publika opinio (fare de la renoma servo SOCIS), okazinta en aprilo-majo 2001, elokvente montris, ke tiu agresema sinteno preskaŭ mankas ĉe la ukraina loĝantaro. Do, 64 % de la ukrainoj pozitive taksas la viziton de la papo, 23 % rilatas al la vizito indiferente, kelkaj nenion scias, nek pri la vizito, nek pri la papo. Nur 4 % de la respondintoj negative rilatas al la vizito de la roma pontifiko.

La ukraina loĝantaro estas religie disa. Neniu konfesio estas absolute prioritata. Ĉi tie ludas rolon ankaŭ la ŝtata ateismo, altrudata al la popolo dum pli ol 50 jaroj. Kaj la plimulto de la respondintoj ligas sin kun neniu konfesio. La plimulto de la homoj simple kredas en profundo de la animo kaj opinias, ke Dio estas la sama kaj por la katolikoj, kaj por la ortodoksuloj. Sed sojle de la vizito de Johano Paŭlo la 2a plifortiĝis la protestaj voĉoj, plivastiĝis la manifestacioj, organizitaj de paroĥanoj kaj ekleziuloj de la ortodoksa eklezio de la moskva patriarkejo.

Kulpigo

La ukraina ortodoksa eklezio de la moskva patriarkejo (fakte la rusa ortodoksa eklezio), kiu nun dume havas la plej multe da paroĥoj en Ukrainio, kulpigas la papon pri tio, ke li vizitis Ukrainion sen invito de ties hierarkoj. Do, onidire la papo enpenetris ilian kanonan teritorion. Refute oni povas diri, ke, unue, Ukrainio estas granda lando kaj havas multajn kristanajn konfesiojn, inkluzive de ĉirkaŭ kvin milionoj da grek-katolikoj (aŭ la katolikoj de la bizanca rito)¹ kaj ĉirkaŭ unu miliono da rom-katolikoj. Ili havas plenan rajton por komunikado kun sia hierarko. Due, la roma papo, kiel estro de la ŝtato Vatikano, vizitis Ukrainion laŭ invito de la prezidanto de Ukrainio. Kaj trie, indas pli profunde tuŝi la demandon pri la kanonaj teritorioj.

La nocio de kanona leĝo (jus canonicum) apartenas al la pratempoj, ĝi estis uzata en la bizanca imperio, kiam la imperiestro estis la ŝtatestro de teokratia regno. Pro tio tiuepoke la ekleziaj kanonoj (= leĝoj) ludis ĉefan rolon en la ŝtata regado. Sed depost la falo de Konstantinopolo en 1453 la rolo de la kanona leĝo degeneris kaj nun ĝi reguligas nur la internajn rilatojn en la eklezio mem. Tial la referencoj de la rusa ortodoksa eklezio al la kanoneco ne havas sencon kaj nur erarigas nekompetentajn homojn.

Longtempaj streĉitaj rilatoj

Tamen, tiu rezonado iel estas komprenebla, ĉar ja hodiaŭ la moskva patriarkejo havas la plej multe da paroĥoj. Ja post la dua mondmilito la grek-katolikoj estis kruele persekutataj kaj diskriminaciataj. Kaj ties malmultaj restintaj ekleziuloj ekde 1946 estis devigataj agi kaŝe, kvazaŭ katakombe. Tiu ĉi situacio finiĝis nur en 1991, kiam Ukrainio akiris la sendependecon. Tiam en la okcidentaj distriktoj de Ukrainio denove ekbrulis la religia konflikto, kiu daŭris dum jarcentoj. Kaj ĉu povus esti aliel, la emocioj de la kredantoj ja ekbrulis post la jardeka silentigo.

Antaŭ la anekso fare de Sovetio, en okcidenta Ukrainio apenaŭ estis ortodoksaj paroĥoj. Ili ekaperis samtempe kun la stalinaj soldatoj. Unu el la akuzoj kontraŭ la ukrainaj grek-katolikoj estas la onidira kunlaboro kun faŝistoj. Sambaze oni povus kulpigi la ortodoksajn hierarkojn pri kunlaboro kun KGB (Komitato de Ŝtata Sekureco).

Ĉu estas senco en tiuj kulpigoj, kvankam iam havintaj realan bazon? La konfliktemo sekvas ankaŭ de la hodiaŭa ekstera politika direkto de Ukrainio, kiu konscie kaj konsekvence uzadas kontraŭdirojn inter Ruslando kaj Okcidento.

La nuno

Hodiaŭ en Ukrainio estas 807 rom-katolikaj kaj 3317 grek-katolikaj paroĥoj. Krome, la papo estas estro de la rom-katolikoj de la tuta mondo kaj la estro de la ŝtato Vatikano. Kaj lia vizito havas cetere ankaŭ ŝtatan karakteron. Kaj li vizitis Ukrainion laŭ invito de la prezidanto kaj de la paroĥanoj de la rom- kaj grek-katolikaj komunumoj. Oni diras, ke la mesojn de la papo en Kievo vizitis ĉirkaŭ 400 000 homoj kaj en Lviv — pli ol 1,5 milionoj da personoj. Kaj renkontiĝi kun la papo venis plejparte personoj, kiuj ne konsideras sin adeptoj de iu certa konfesio. Ili venis por vidi la personon, kiu estas hodiaŭ la morala arbitracianto (juĝisto) de la okcidenta mondo, portanta ideojn de Kristo, homamo kaj humanismo al la tuta mondo. Ĝuste tio konsistigas la apostolan mision de la papo. Des pli nekompreneblaj kaj absurdaj estas akuzoj pri lia profitamo kaj pretendo al prozelitismo.

Dum la lastaj jarcentoj la mondo ŝanĝiĝis kaj estus stulte en la epoko de informteknologio paroli pri iuj kanonaj teritorioj kaj pri divido de terenoj de eklezia influo. Ja ekzistas la principoj de libereco kaj demokratio. Ĉu ortodoksaj ekleziuloj deziras, uzante sian rajton de plimulto, malpermesi interkomunikadon kun la papo al la ukrainaj katolikoj kaj al ĉiuj dezirantoj renkontiĝi kun li? Oni ĉiam opiniis, ke la plej alta valoro de la homaro estas toleremo kaj amo al la proksimuloj. Tion oni opinias en Oriento kaj en Okcidento. Kaj unu el la plej grandaj virtoj estas kapablo rekoni siajn erarojn kaj penti.

Johano Paŭlo la 2a, la unua inter la romaj pontifikoj (se ne konsideri sanktan Petron) eniris en sinagogon² kaj en moskeon, faris la unuan paŝon al tiuj, kun kiuj kristanoj kruele malamikis dum jarcentoj. Li la unua ekparolis pri neceso de oficiala pardonpeto pro multnombraj pekoj de la filoj de la eklezio, faritaj dum multaj jarcentoj. Li oficiale rekonis la pekojn de la Katolika Eklezio kaj pentis.

Sed lian ekzemplon dume ne sekvas la reprezentantoj de aliaj konfesioj. Li la unua etendis la manon kaj nomis ilin siaj fratoj, sed responde aŭdis nur malbenojn. Li preĝis kaj petis pardonon de Dio pro la skismo de la eklezio de Kristo, pro uzado de nekristanaj metodoj dum disvastigado de la kristanismo, pro pekoj kaj perforto fare de filoj de la Katolika Eklezio, faritaj kontraŭ multaj popoloj, kaj ankaŭ por kelkaj pekoj de la eklezio antaŭ la homaro. Genuante antaŭ Kristo li trifoje ripetis: “Neniam plu!” Tio ĉi estis pripensita sed malfacila paŝo, precipe pro tio, ke inter katolikoj kaj ortodoksuloj konserviĝas malpaca memoro de generacioj. Responde al la etendita mano kaj la vortoj pri interpaciĝo oni povas obstine daŭrigi longan liston da riproĉoj. Sed ja oni ankaŭ povus simple fari paŝon unu al la alia.

Tiu ĉi 81-jaraĝa homo meritas almenaŭ simplan homan estimon. Estante slavo (lia patro estis polo kaj la patrino ukrainino) li atingis la plej altan ŝtupon de la kristana hierarkio, kion oni konsideras la morala centro de la neslava okcidenta mondo. Malgraŭ sia aĝo, Johano Paŭlo la 2a vojaĝas tra la tuta mondo, predikante la ideojn de Kristo. Kaj oni rimarku bone: la ideojn de Kristo sed ne de Vatikano. Kaj tio estas nerefutebla fakto, ke lia vizito alportas bonon al Ukrainio, lando kies popolo nur lernas demokration kaj ekkomprenas la kristanajn valorojn. Ĝuste ekkomprenas, ĉar oni ne povas kredi, ke la homo, kiu ankoraŭ hieraŭ portis la legitimilon de oficisto de KGB povus unumomente rekonstrui sin kaj servi al tute aliaj, humanismaj idealoj. Pro tio oni devus almenaŭ penti. Sed, bedaŭrinde, ĝis nun ni povis vidi nur la hipokritajn krokodilajn larmojn.

Volodimir HURTOVENKO

1. Grek-katolikoj estas eklezie unuiĝintaj al la rom-katolika eklezio, kaj sekve rekonas la roman papon, sed sekvas la orientkristanan liturgion. (Red.)

2. Se mi bone memoras, kiel unua jam papo Johano la 23a vizitis la grandan sinagogon en Romo. (Red.)

Litovio

Entreprenistoj interesiĝas pri prizonoj

La prizonoj de la litova ĉefurbo Vilnius fariĝis allogaj objektoj por eksterlandaj investantoj. Britoj en la izolejo-prizono de Lukiškes volas organizi modernan distran centron. En striktreĝima punlaborejo la francoj deziras malfermi internacian instituton kun studenta urbeto.

Britaj entreprenistoj jam komencis interparolojn kun la ministrejo pri juro por akiri komplekson de ejoj en malnova urboparto, kie funkcias la prizono de Lukiškes. Rekompence ili pretas konstrui novan prizonon ie en la antaŭurbo de Vilnius.

La nunan prizonon oni komencis konstrui en la dua duono de la 19a jarcento. Kelkaj el la konstruaĵoj havas arkitekturan valoron. La novaj posedantoj prizonkamerojn rekonstruus por tie establi komfortajn apartamentojn, kaj fermitajn prizonkortojn ili reorganizus al imponaj vintraj ĝardenoj. Se vere okazus tiel, Lukiškes fariĝus la plej granda tiuspeca komplekso en Eŭropo.

Litovdevena entreprenisto el Francio, Jean Malinauskas, revas pri moderna instituto anstataŭ striktreĝima punlaborejo. La kolonio nun funkcias en vasta iama monaĥejo, kie, laŭ opinio de la entreprenisto, povus enlokiĝi eĉ studenta urbeto.

Dum eksterlandaj entreprenistoj pentras siajn viziojn, litovaj aŭtoritatuloj reagas prudente, i.a. ĉar la tuta reorganizado kostus multe da mono, kiu ĉiam mankas. Tamen, en la mondo pluraj hoteloj instaliĝas en iamaj prizonoj, ekzemple Löwengraben en Lucerno (Svislando) kaj Breakwater Lodge en Kaburbo (Sud-Afriko). Ankaŭ la istanbula Four Seasons pri sia deveno iel silentas.

LAST

La prizonon de Lukiškes britaj entreprenistoj jam imagas kiel modernan distran centron

MONDA TAGO DE FAŬNO

Trilanta kruco

Okaze de la Monda Tago de Faŭno, en la ĉefurbo de Litovio Vilnius, oni inaŭguris eksterordinaran krucon faritan el nestkestoj. Ties kreinto, Gitenis Umbrasas, nomis sian verkon “Trilanta kruco” kaj dediĉis ĝin al Sankta Francisko, protektanto de bestoj.

La unika konstruaĵo konsistanta el kvardek nestkestoj estas la unua objektumo de la projekto “Birda Vojo”. La kreinto esperas realigi ankaŭ internacian projekton, ĉar similaj objektumoj jam ekzistas en aliaj landoj. La projekton konsistigus tuta aro de objektumoj farotaj el nestkestoj.

“La projekto kunligus vojojn de birdomigrado norden kaj suden. Objektumoj Trilanta kruco” povus esti en Romo, Parizo, Jerusalemo k.a. Tiamaniere la birdaj migradvojoj respondus al pilgrimvojoj al la Sankta Tero kaj simbolus senvizan Eŭropon, kies loĝantoj sentas sin liberaj kvazaŭ birdoj, — tiel imagas la projekton ĝia iniciatanto, kreinto de la vilniusa trilanta kruco.

La alto de la vilniusa trilanta kruco estas ĉirkaŭ 7,5 metroj. Ĝia trunko elleviĝas el la supra plateto de 1,5 metrojn alta termonteto, laŭforme konustrunko.

LAST

La trilanta kruco en Vilnius

Oktobra MONATO

Min atingis la oktobra numero de MONATO. Mi deziras speciale noti la trafan analizon, kiun faris Stefan Maul en la artikolo “Murdi je nomo de dio” (MONATO 10/2001, p. 5). Tiaĵon ne eblas legi en usonaj amaskomunikiloj pro ilia politika ĝusteco: oni ne deziras krei tensiojn kun enlandaj islamanoj; kaj oni ne deziras fari damaĝon al la fragila multlanda kontraŭterorisma koalicio.

Boris KOLKER, Usono

Papera malŝparo

Rilate al la artikolo de Mu Binghua (MONATO, 2001/9 p. 10): Mi tre interesiĝis kaj akordiĝis kun lia sinteno. Mi havas 80 jarojn kaj spertis kiel, ĉe ni, la bolitaj sukeraĵoj, biskvitoj, ktp. ofte estis sen volvaĵoj kaj liveritaj al aĉetantoj en simplaj papersakoj, kiam mi estis infano. Nun ĉio estas pakumita, ofte kelkfoje! Oni devas esti vere lerta por rompi la sigelitajn skatolojn aŭ plastajn sakojn.

Alia kaŭzo de malŝparo estas la ĵurnaloj. Kiel junulo mi miris je rakontoj pri la ĵurnaloj en Usono, kiuj pezis eĉ kilogramon. Nun ankaŭ ni havas tiajn. Dum la jaroj ankaŭ bonfaraj fondusoj aliĝis la arojn de malŝparantoj de papero, ktp. Foje ili almozpetis nur unu-dufoje jare per simpla letero. Nun ili skribas eĉ monate kaj sendas informojn kolorpresitajn sur luksa papero. Kelkaj fondusoj splitiĝis, do oni ricevas du almozpetojn anstataŭ unu. Ne-respondado tute ne haltigas la fluadon de pli kaj pli da papero ne-dezirata, kaj oni detruadas arbaregojn por satigi la bezonojn de la malŝparantoj.

Henry PALMER, Britio

Religio(j) ne ĉiam kulpas

Mi demandas min, kial ĉiuj nunaj verkantoj pri terorismo kulpigas la religio(j)n. Antaŭ kelkaj jaroj en Germanio estis atencoj de Rote Armee Fraktion (RAF); en aliaj eŭropaj landoj estis similaj. Tiuj neniel rilatis al religio, sed estis same malstabiligaj (kaj la atakitoj ne kapablis komenci mondskalan militon pro tio). Mi esperas, ke iam iuj pristudis la kialojn de RAF. Relegi la konkludojn povus utili por kompreni la nunan situacion. Venki la teroristojn per bomboj ne eblos. RAF ne estis venkita, sed simple malaperis ĉar venis nova generacio.

Roland ROTSAERT, Belgio

FORSTPARAZITO

Surprizo el ligna kesto

Fakuloj de l’ zoologia muzeo de Leipzig [lajpcik] en Germanio teruriĝis, kiam amatora kolego alportis belan skarabon nekonatan al li. La insekto brile nigra-blanka kun longaj striitaj antenoj estis azia lignoskarabo kun latina nomo Anoplophora glabripennis, la unua trovita en Germanio.

Tiu ĉi forstparazito en Usono kaŭzis jam damaĝojn de pluraj milionoj da dolaroj; grandaj arbaroj en Ĉikago kaj Novjorko fariĝis kvarantenaj regionoj, la forstojn oni devis komplete detrui. Estis la dua kazo en Eŭropo; antaŭe en Aŭstrio oni malkovris la skarabon kaj devis 50 arbojn diserigi kaj poste bruligi — sola rimedo, ĝis nun, por ekstermi la paraziton. Ĝi atakas diversajn foliarbojn; la larvoj dum dujara evoluperiodo voras la lignon de l’ trunkoj kaj detruas ties kondukil-sistemon, tiel ke mortas la supra parto de la arboj.

Sed kiel la bela skarabo venis al Leipzig? Esploroj montris, ke ĝi alvojaĝis en ligna kesto kun ceramikaĵoj el Ĉinio; ankaŭ Usonon ĝi invadis laŭ tiu vojo. La problemo estas konata: jam de 1999 la parazito en tuta Eŭropa Unio (EU) estas deklarita kiel damaĝulo metenda en kvarantenon. Ĉinio per EU-dekreto estas devigata malebligi eksportadon de la skarabo, steriligante ĉiujn lignajn pakmaterialojn kontraŭ parazitoj. Sed kiel kontroli, ĉu la ĉinaj eksportistoj plenumas la kontrakton? Sole en la haveno de Hamburgo jare alvenas 600 000 konteneroj el Ĉinio; inspektistoj nur sporade povas kontroli lignajn kestojn. Kiel ajn, tutmondiĝo estas, kiel ni vidas, ne nur komerca sed ankaŭ medidamaĝa afero.

MAUL Stefan

NORVEGIO

Tero kaj akvo

Prezidanto de la samea parlamento en Norvegio restas Sven-Roald Nystø. Lia partio “Regna ligo de norvegaj sameoj” (fakte kulturorganizaĵo, kiu partoprenas la balotojn) kune kun tri reprezentantoj de la Centra Partio kaj du de lokaj sameaj listoj havas plimulton en la novelektita parlamento.

Sameoj estas indiĝena popolo de nordaj Norvegio, Svedio, Finnlando kaj Rusio. Nuntempe la plej multaj sameoj vivas pli-malpli same kiel siaj alinaciaj samlandanoj. Kredeble ekzistas ĉ. 40 000 sameoj, el kiuj 25 000 en Norvegio.

La samea parlamento parte konsilas pri aferoj rilatantaj al sameaj interesoj, parte mem disponas buĝeton por subteni kulturajn projektojn. La parlamento helpis prestiĝigi sameojn en Norvegio, kaj multaj, kiuj kaŝis sian parte samean devenon, nun deklaras sin tiaj. Kelkaj sameoj tamen plendas, ke la parlamento ne sufiĉe influas la nacian norvegan politikon.

Plej grava temo en la venontaj kvar jaroj estos la rajto al “tero kaj akvo” en la gubernio Finnmark. Leviĝas la demando, ĉu sameoj, aŭ kiel unuopuloj aŭ per sia parlamento, havu apartajn uzrajtojn por teraj kaj akvaj riĉaĵoj en tiu ĉi plej norda angulo de Norvegio.

Bård HEKLAND

NORVEGIO

Nova registaro

Ekoficis en Norvegio nova centra-dekstra registaro. Kjell Magne Bondevik de Kristana Popola Partio iĝis ĉefministro kaj la estro de la plej granda koalicia partio, Jan Petersen de “Dekstro” (konservativa partio), iĝis nova ministro pri eksteraj aferoj. Lia sampartiano Per-Kristian Foss okupas la gravan postenon de ministro pri financoj.

La nova registaro havas grandan defion realigi samtempe la impostreduktojn, kiujn promesis “Dekstro”, kaj la socialajn servojn, kiujn promesis plibonigi la kristana partio. Partoprenas la registaron ankaŭ eta social-liberala partio.

Bård HEKLAND

NORVEGIO

Monarkio denove laŭmoda

Ĉi-somere la norvega kronprinco Håkon Magnus kaj Mette-Marit Tjessem Høiby geedziĝis dum granda festeno en la ĉefurbo Oslo. La amrilato inter la princo kaj vendistino kun eta filo kaj bunta pasinteco altiris ankaŭ internacian atenton. Maljunuloj tamen grumblis, ke la princo trovis edzinon, kiu havis multajn virojn antaŭ la edziniĝo, jam havis filon kaj antaŭe apartenis al “festgrupoj”, kie estis uzataj diversaj kontraŭleĝaj narkotaĵoj. Sed la nupto iĝis turnopunkto kaj, dum la posta vojaĝo tra la lando, Mette-Marit estis ĉie festata kiel estonta reĝino kaj senkondiĉe akceptata de la norvega popolo. La subteno al la monarkio post kelkjara falo denove proksimiĝis al “normala” nivelo.

Ĝis antaŭ nemultaj jaroj la monarkio havis pli ol 90onan subtenon en Norvegio. Sed la amrilatoj de la reĝidoj, suspektindaj donacoj de grandkomercistoj, multekosta renovigo de la reĝa palaco kaj diversaj malpli gravaj aferoj kaŭzis, ke multaj iĝis pli pozitivaj al respubliko. En opinisondo en aprilo, 51 % pensis, ke estus ĝuste fari referendumon pri regformo en 2005. Estis interesa diferenco inter la generacioj: maljunuloj malaprobis la agojn de la reĝidoj, sed principe subtenis monarkion; aliflanke la juna generacio ŝatis la homojn sed ne plu komprenis, kial iu estu naskita al reĝeco. Multaj eĉ volis, ke la kronprinco iĝu ŝtatprezidanto.

Disigo de ŝtato kaj eklezio

Laŭ opinisondo unu el tri parlamentanoj preferus respublikon, sed nur la plej maldekstraj partioj ĝis nun oficiale subtenas ĝin. Parlamenta plimulto tamen volas, ke komisiono, kiu revizios la konstitucion kaj pritraktos eventualan disigon de la ŝtato kaj la eklezio, ankaŭ diskutu la ŝtatan regsistemon. Konstatas iama estro de la socialisma-maldekstra partio, Stein Ørnhøi: “En Norvegio oni subtenas ne monarkion kiel principon, sed la personojn, kiuj ĝin vivigas. Ni respublikanoj silente bedaŭru, ke ni havas tiom senantaŭjuĝajn, penskapablajn personojn en la reĝa familio”.

La popularecon de la monarkio nuntempe forte influas la amaskomunikiloj. Ili kunkreis la ondon de respublikemo kaj lastatempe repopularigis la reĝidojn. Sed restas baza defio: ĉu povas transvivi la monarkio en tempo, kiam la reĝa familio estas tiom observata kaj konstante kritikata?

Kutima regformo

Norvegio reenkondukis monarkion post la sendependiĝo de Svedio en 1905. Tiam monarkio estis la kutima regformo. Nun restas malmultaj, kaj nur en nedemokratiaj ŝatoj la monarko havas realan povon. Tamen eĉ princino Märta Louise en intervjuo esprimis, ke oni apenaŭ elektus monarkion, se la elekto okazus hodiaŭ.

La reĝo Haakon estis grava nacia simbolo dum la dua mondmilito kaj estas memorata por sia eldiraĵo: “Mi estas reĝo ankaŭ de la komunistoj”, kiam en 1928 li proponis al la tiam revoluciema Laborista Partio krei registaron. Poste reĝoj Olav kaj Harald flegis la pozicion kiel “popolecaj reĝoj”. Nuntempe la reĝo praktike ne havas politikan influon kaj estas nur simbola figuro.

Bård HEKLAND

LITOVIO

Ĉu sana, ĉu malsana?

Konsternis parlamentanojn la sanstato de la litova ĉefministro Algirdas Brazauskas. Dum parlamenta parolado Brazauskas komencis sencele babili: “Kelkfoje li parolis pri la samo, kaj li ne povis prezenti klarajn respondojn,” notis liberala deputito. Tamen defendis sian 69-jaraĝan ĉefon socialdemokratoj, dirante, ke kulpas laborstreĉo kaj la grandaj ŝarĝoj de la ĉefministra ofico.

Sed poste televidaj spektantoj rimarkis, kiel Brazauskas miksas diversajn nociojn. Regis plia malkontento, kiam la ĉefministro, dum renkontiĝo kun eksterlandaj investantoj, longe parolis pri la atingoj de socialismo, kiam Brazauskas estris la litovan komunistan partion.

La ĉefministro forte neis, ke lia sanstato maltrankviligas: “Tiuj, kiuj dubas pri mia sanstato, veturu al malsanulejo kaj kontrolu,” li diris. Neniu leĝo postulas, ke ŝtatestro prezentu atestilojn pri sia fizika kaj mensa stato. Tamen la ŝtatprezidanto de Litovio, Valdas Adamkus, proprainiciate informas la litovojn pri sia sanstato. Certe la ĉefministro ne intencas sammaniere agi.

LAST

Ĉefministro Algirdas Brazauskas: ĉu kapabla plenumi sian oficon aŭ ne?

Manpilko

Golulino en jura proceso

Cecilie Leganger estas la plej lerta manpilka golulino en la mondo. Sed nun ŝi riskas malpermeson ludi por sia nova teamo “Tertnes”. Laŭ Leganger, ŝi dum pluraj jaroj ne ricevis tion, kion promesis ŝia ĝisnuna klubo “Bækkelaget” (BSK). Ŝi tial sentis sin libera rompi la kontrakton. Sed BSK pensas alie kaj nun estas ampleksa jura proceso por decidi, por kiu klubo Leganger rajtas ludi. La ĉefrolulino mem diras, ke tute ne aktualas reveni al BSK.

“Leganger ne bezonas lokan teamon por ludi matĉojn en la nacia teamo”, konstatas ties trejnisto Marit Breivik. Estis similaj tumultoj kiam Leganger antaŭ kvin jaroj forlasis “Tertnes” kaj transiris al BSK.

Bård HEKLAND, Norvegio

Dumil unu

Kiu kredis pasie, ke pasis la postkomunisma ondo de ŝtafondo, funde eraris, ĉar ĉi-jare naskiĝis spektakle kaj mirakle unika kunikloŝtato: Esperanta Civito. Herolodoj komunikis tutmonde, ke jam dekoj da establoj stapliĝis en la nova kom(ik)unumo kun propraj flago, parlamento, polico, ŝ(t)atreligio ŝaumismo kaj karcerkliniko (ne KANCERKLINIKO! — laŭ ties ridpunkto la civito estas “blago”, sed kion ja atendi de gazeto subnivela, t. e. sub la nivelo de LITERATURA FOIRO, centra placo de Esperanta Civito). La nova nanoŝtato nomiĝas tiel, ĉar ĝi estas esperanta, ke ĝi glate glite glutos kiel kolbason la kolosan ekstrempotencon USA — ho, pardonu: UEA. Sole la grimaca minaco jam sufiĉis, por ke amase fuĝu oficistoj el ties Blanka Domo en Rotervarmo, tiel nomata Ovola Oficejo ... La nova UEA-prezidanto Renegato Korseto devas strikte ligi sian korseton por alfronti tiun rikanan ĉikanon.

Aĉetu ŝtatestron!

Sed ni ne forgesu aliajn amuzajn fameventojn de 2001. Ekzemple la novan modon vendi eksmodajn ŝtatestrojn. Tiun ĉi metodon por kapti kapitalon unue aplikis Jugoslavio, kiu vendis sian a(r)matan Miloŝeviĉon kontraŭ kelkaj milionoj al Usono kaj Eŭropa Unio — vere modera prezo, se ni konsideras koston de l’ tiama BATO-milito kontraŭ li. La kompatinda kompartiano nun estas kuracata en karcerkliniko en Nederlando, proksime de menciita UEA-sidejo. Jam oni marĉandas pri aliaj mendoj kaj vendoj. Perla kandidato estas itala belkanta Berluskono, kiu scias, ke flama islamo estas subnivela kompare al kristala kristanismo; sed la kopruptfakulo subaĉetis venĝemvendemulojn. Fermanaj kristandemokratoj provas vendi sian ekskancelieron, kolosan Kohl, sed tiu facile povus aĉeti sin mem per mono el siaj nigraj kasoj. Fiaskis ankaŭ Peruo, kiu volis makleri sian makulan prezidanton al Japanio, sed Fuĝimoro forfuĝis memage senpage al sia hejmlando.

Frenezo furoras

Kiel oni vidas, tutmondiĝo funkcias, kion pruvis ankaŭ la G-8-pinto en vitala itala Ĝenovo, kie frenezaj policanoj kaj aliaj ŝtathuliganoj torturis homojn, kiuj ame kaj amase protestis kontraŭ tutmondiĝa frenezo. La (v)italaj taŭroj probable estis infektitaj de bovofrenezo, kiu ĉi-jare tutmondiĝis. Ĝi eliris el la klasika lando de frenezaĵoj, Britio (nun britoj hejtas per brutoj), kaj tuj invadis Eŭropon kontinentan. Kia kontento, kiam Germanio fiermanie jam en somero povis komuniki, ke ĝi havas la centan b(i)enon kun bovofrenezo. Por kompletigi tutmondiĝan frenezon, tuj sekvis alia brutala brutmalsano; Akademio de E. ĝojis freneze diskutadi, ĉu la ĝusta nomo estas “buŝhufa” aŭ “hufbuŝa” malsano. Salutinda kromefiko de tia tutmondiĝo estas, ke homoj fariĝis manĝokonsciaj: unue ili evitis bovaĵon, poste porkaĵon, kaj transirinte al viando de kokoj kaj meleagroj vegetis vegetarane, kiam oni malkovris, ke la kortbirdojn bredistoj venenas per antibiotikoj. Sekvis plia tutmonda alarmo: en legomoj, fruktoj kaj grenoj sidas genoj el tekniko! Homoj transiris al tiel nomataj bioproduktoj — sed en ili malkovris vermojn. Nun tutmonde de Afriko ĝis Afganio ekis manĝostrikoj, ĝis kuraĝaj politikistoj propagandis, ke neniam antaŭe, ĝuste pro bovofrenezo kaj buŝhufa epidemio, oni tiom severe kontrolis viandon. Do homoj ĝoje aĉetis denove bovan kaj porkan viandon, ktp. Tion oni nomas “tutmondiĝa ciklo” de valoj kaj ondoj; ni trankvile povis atendi la venontan ondon de frenezo.

Usona = bona

Ĝi alvenis la fifaman 11an de septembro, kiam ĉio kaj ĉiuj freneziĝis. Falegis ne nur du kapitalismaj turoj sed terure ankaŭ akcioj, borsoj preskaŭ kolapsis, novekonomio iĝis malnova, mastroj amase maldungis homojn pro terorismo. Dum tiu ĉi patosa etoso oni kredis tian hipokritecon kaj ignoris, ke (ekzemple) telekomunika kompanio Siemens ĉiel ajn telepelus milojn da laboristoj, ĉar vendado de poŝtelefonoj stagnas jam delonge. Sed post la 11a laŭ nova flugila vorto ĉio estas alia, nur Usono restas sama. Demandite kial la mondo islama misamas Usonon, prezidanto Buŝo elbuŝigis, ke li ne komprenas, ĉar: “Ni ja estas bonaj.” Tial do usonigado de l’ mondo (=tumondiĝo) kontentige kontinuas, tial en Talibanio falis usonaj bomboj kaj bonbonoj ternuksbuteraj kaj afganoj kiel ĉiuj mondanoj nun jubilas: “Ĉar usona, tial bona!” Ĉion usonbonan por la nova jaro!

Stefan MAUL

Enkonduko

Estimataj gelegantoj,

kun kiom da esperoj ni eniris la unuan jaron de l’ nova jarmilo, sed nun, ĉe ties fino, ni malĝoje devas konstati, ke ĝi en grandaj partoj de l’ mondo tute ne estis bona, eĉ male, ni devis sperti aron da problemoj, obstakloj, regresoj kaj katastrofoj. En preskaŭ neniu el la kutimaj krizaj regionoj malaperis la konfliktoj aŭ militoj, parte ili eĉ akriĝis kiel en Palestino. Dum la lastaj monatoj de tiu ĉi pasanta jaro la mondon skuegis terorismo antaŭe ne imagebla, kiam fanatikuloj murdis milojn da homoj en Usono per metodoj terure kruelaj. Paralizitaj pro tia abomenaĵo ni angoris: ĉu sekve ni suferos trian mondmiliton? Bonŝance tio ne okazis, sed la sekvoj de la atencoj de septembro estas ankaŭ sen tia ekstrema eksplodo teruregaj, sen pozitiva perspektivo. Ni devas vivi plue sen sento de sekureco, pli ĝuste: neniu el ni scias, kiam kaj kie okazos nova terorista kruelaĵo, kies viktimo povus esti ĉiu el ni. Krome, pro pli striktaj leĝoj jam nun en multaj landoj homoj suferas severajn limigojn de rajtoj kaj liberoj. En tiu ĉi streĉa situacio ankaŭ ne tro multe konsolas, ke fine de la jaro almenaŭ en Nord-Irlando reaperis espero pri paciĝo kaj ke teroristoj de la eŭska ETA iomete reduktis murdadon. Sed cetere, kion atendi kaj esperi pri la nova jaro? La kutimaj prognozoj valoras nenion, kaj profeto estas neniu el ni. Mi povas nur deziri al ĉiu unuopa el vi, ke vi fartos bone. Sed mi konfesas, ke estas malfacile esti optimisto pri la plua evoluo de tiu ĉi jarmilo.

Sincere via Stefan Maul

NORD-IRLANDO

Paco — floro ankoraŭ fragila

Regis granda eŭforio en la Irlanda Respubliko pro la aŭtuna anonco pri malarmado en Nord-Irlando. Laŭ la internacia komisiito pri malarmado, la kanada generalo Chastelain, la armita respublikisma organizaĵo Irlanda Respublikisma Armeo (IRA) finfine “metis konsiderindan kvanton de siaj armiloj ekster uzo”. La ĵus eksiĝinta ĉefministro de la nordirlanda asembleo kaj gvidanto de la porbrita Uniista Partio, David Trimble [dejvid trimbal], tuj decidis retiri sian decidon eksiĝi.

La plimulto de la uniistoj kaj tiel nomataj lojalistoj rifuzis kredi asertojn pri malarmado fare kaj de respublikistoj kaj de la generalo. Ili atentigis, ke neniu klarigis, kiom da armiloj estas forigitaj, kaj ĉu tiuj estas fakte detruitaj. Plie ili demandis, kial la publiko ne spektis almenaŭ vidbendon aŭ filmon pri la malarmado.

Intertempe, dum ne plu okazas gravaj atencoj en Nord-Irlando, individuoj el ambaŭ komunumoj estas murditaj aŭ vunditaj (unu el la murdoj tamen rilatis ne al politiko sed al narkotaĵo-ŝakrado), domoj estas atakitaj per tub-bomboj kaj fajroboteloj, kaj plenkreskuloj ankoraŭ timigas knabinetojn survoje al la lernejo Sankta Kruco en Belfasto.

Krome aliaj organizaĵoj ne malarmis sin. Do la situacio estas ankoraŭ tre malcerta kaj la relativa “paco” en la regiono restas floro fragila.

Garbhan MACAOIDH

Irlandaj sikoj razas sin

Kiel anoj de la sika religio tutmonde, la sika komunumo en Irlando uzas turbanojn kaj tondas nek la barbon, nek la hararon, laŭ la postuloj de sia tradicio. Ekde la grava atenco kontraŭ la du turoj en Novjorko, la irlandaj sikoj suferas insultojn kaj malfacilaĵon trovi aŭ reteni postenojn, pro la fakto, ke sensciaj membroj de la publiko supozas, ke ili estas afganaj talibanoj. Tiele, la sikaj viroj malĝoje ĉesas surporti turbanon kaj unuafoje en la vivo vizitas barbirojn por fortondigi la hararon kaj barbon.

GMA

LA KOREA

Mistifika, miksita deveno

La korea, kiu paroliĝas en Norda kaj Suda Koreio, estas iom ekzotika lingvo, malcerte klasita kiel ural-altaja lingvo, kiel la mongola, turka kaj finna — origine el la Altajmontoj en centra Azio. Ĉu ĝi estas ankaŭ parenca al la japana estas pli malfacila demando. Ja laŭ gramatiko kaj frazstrukturo ili estas mirinde similaj; sed en baza vortaro ili tre malsamas. Do la demando ne estas finsolvita. Ambaŭ estas aglutinaj lingvoj.

La oficiala dialekto en Sud-Koreio estas tiu de la ĉefurbo Seulo. Ekzistas koreaj dialektoj, sed, kvankam ili malsamas laŭ prononcado kaj kelkaj vortoj, la koreoj povas interkomunikiĝi, krom kun la parolantoj de la pli malsama lingvaĵo de la insulo Ĉeĝu-do.

La korea alprenis grandan kvanton da ĉinaj vortoj (la vortaro estas proksimume 60 % ĉina, 40 % indiĝena), kiujn la korea fonologia sistemo ne devigis ŝanĝiĝi tiom disde la tiutempaj ĉinaj formoj kiom la japana kaj vjetnama — ekzemple tiuj vortoj ofte tenas konsonantan finaĵon, kiun la aliaj lingvoj, kaj eĉ la mandarena (kvankam ne ĉiuj aliaj ĉinaj dialektoj) perdis. Tamen, samkiel la aliaj orient-aziaj lingvoj, limigoj de la sonsistemo produktis multajn homonimojn.

Rilate la sonsistemon, la plej elstara eco, kaj la plej malfacila por prononcado de eksterlandanoj, eble estas la glotaj konsonantoj, skribataj duoble en la korea skribo kaj transskriboj.

Alia eco kiu estas disvastiĝinta en la ural-altajaj lingvoj estas la uzado de vokala harmonio. Tio malaperis en la korea (krom dialekte); sed simila fenomeno ankoraŭ estas tre ofta rilate koreajn konsonantojn. Tiuj akordiĝas inter si kiam oni kunmetas vortojn, sed tiujn ŝanĝojn la skribo ne montras.

Interesa, implika gramatiko

La korea estas tre laŭregula lingvo, kaj eĉ la malmultaj neregulaĵoj sekvas modelojn. Ne ekzistas artikoloj; oni plej ofte ne indikas pluralon. Samkiel en la japana, la kutima vortordo estas subjekto-komplemento-verbo. La verbo estas havenda, kaj pli forigeblaj informeroj antaŭas ĝin. Kaj kiel en tiu najbarlingvo, la korea ne tre entuziasmas pri redeklarado de informeroj, kiuj devus esti al la aŭdanto jam evidentaj el la kunteksto.

Koreaj adjektivoj antaŭas substantivojn. En ankoraŭ alia paralelo kun la japana, estas du specoj de ili: tiuj, kiuj funkcias kiel verboj (kun propraj finaĵoj), kaj tiuj (el la ĉina), kiuj bezonas helpverbon ŝimnida “estas”.

Kiel la japana, la korea estas tre tavola lingvo, sed la korea uzado de honorigaj vortoj estas eĉ pli komplika. Ekzistas niveloj formala (uzenda al sociaj superuloj), ĝentila (uzata al egaluloj kaj proksimaj amikoj, la plej utilaj por eksterlandanoj) kaj intima (uzata al sociaj subuloj), montrataj de la verbfinaĵo; kiel en la japana, la plej simpla verboformo, la plej proksima egalvaloro al hind-eŭropa “infinitivo”, uzatas kiel intima prezenca verboformo. Esprimado de ĝentileco ankaŭ tre gravas.

Ankaŭ kiel en la japana lingvo, ekzistas samtempe indiĝenaj kaj elĉinaj numeraloj. Ili havas apartajn uzojn, ekzemple por nombri horojn oni utiligas la indiĝenajn, sed por nombri minutojn la elĉinajn numeralojn! La lingvo posedas kiel kutime por orient-azia lingvo mezurvortojn kiuj ligas numerojn al siaj substantivoj.

Denove kiel la japana, anstataŭ la egalvaloro por “kaj”, kunigante frazojn, la korea emas uzi gerundian verboformon, oni diras ekzemple anstataŭ “Mi iris al la butiko kaj aĉetis panon”, “(Mi) al butiko irante, panon aĉetis”. Pronomojn oni povas preterlasi (“vi”-n oni oftege anstataŭigas per titolo, ekzemple, sonsaeng “instruisto” (kp. japana sensei); sekvante nomon, tiu ĉi tradukiĝas “Sinjor(in)o ...”). Posedon montras sufikso. Anstataŭ prepozicioj (kiel “al”) ekzistas partikuloj (postpozicioj). La frazfina partikulo ka montras demandon (“ĉu”) — alia vorto kiu samas kiel en la japana (kaj iuj aliaj malparencaj lingvoj).

Iuj personoj kredas, ke ekzistas esenca ligo inter la formo de la vortoj, kiujn ili uzas, kaj iliaj signifoj. Por tiuj, eble estos interese lerni, ke la vortoj por “jes” kaj “ne” en la korea estas preskaŭ samformaj, sed inverssignifaj, al tiuj en la ĉeĥa: respektive ili estas en la korea ne kaj anjo, en la ĉeĥa ano kaj ne.

Ekzotika, eltrovema alfabeto

Por fremdulo, je la unua vido la korea skribo povas aspekti simila al la simboloj de la ĉina kaj japana; sed fakte temas pri tute alia sistemo — vera alfabeto, kaj unu el la plej trovemaj alfabetoj en la mondo. Fakte, ĝi probable estas la unusola nacia alfabeto, kiu ne devenas de la origina semida alfabeto, kaj la sola konstruita laŭ veraj sciencaj principoj (kvankam ne tiuj, kiujn ni adoptus hodiaŭ), grandskale uzata en la mondo. Mirinde, la formoj de la literoj celis prezenti bildon de la prononcmaniero de la sono.

La kreadon de tiu t.n. han’gul (“koreaj literoj”) ŝuldas grupo de savantoj sub reĝo Seĝong; ĝin oni publikigis en 1446 en la libro Hunmin ongum¹ (Normaj sonoj por la instruado de la popolo) pro “kompato al la malsuperaj personoj”. Antaŭ tiam, nur la superaj klasoj, kiuj ricevis edukadon en la malfacilaj ĉinaj signoj, sciis legi. Sed oni malofte skribis koree en han’gul ĝis la jaroj 1880aj; la jam skribpovaj kontraŭis ĝin, kaj ĝi ne ricevis tutan akcepton ĝis post la dua mondmilito. Do skribpovaj koreoj parolis unu lingvon (la korean), kaj skribis alian (la ĉinan), dum pli ol 1500 jaroj.

Kial oni malestimis tiun mirindan eltrovaĵon? En kaj Koreio kaj Japanio, la prestiĝo de la ĉina civilizacio estis tiel alta, ke la kleruloj malrespektis indiĝenajn sonajn skribojn, kvankam ili estis nepraj pro la malsama naturo de la korea kaj japana unuflanke disde la ĉina aliflanke. Do ĉinaj signoj (koree: hanĝa) daŭre regis, kaj ankoraŭ hodiaŭ ili estas prestiĝaj kaj uzatas por skribi certajn vortojn en Sud-Koreio (kvankam estas movado por forigi ilin — kiel jam faris Nord-Koreio). Lernejano devas parkeri 1800 el ili. Sed la korea alfabeto, han’gul, estas tiel simpla ke oni povas lerni ĝin en kelkaj horoj, dum lernado de la hanĝa daŭras 5-10 jarojn.

Dum la ĉinaj ideografiaĵoj bildigas ideon, la koreaj literoj bildigas ne nur sonon, sed eĉ (sub la limigoj de tiutempa fonetika scio) la fizikan produktadon de la sono, ideo multe pli avancinta ol iu ajn alia ne nur tiutempa sed ankaŭ nuntempa alfabeto. Ekzemple, la sono [m], kiu aspektas pli-malpli kiel kvadrato, estas lip-sono, do la litero montras lipojn. El la bazaj konsonantoj, oni konstruas modifaĵojn: aspiraciaj konsonantoj aldonas unu streketon al la bazaj, kaj glotaj konsonantoj duobligas ilin skribe. Por krei diftongojn, por [j]-diftongoj oni duobligas la pli malgrandan streketon, por [ŭ]-diftongoj oni kombinas kun la simbolo por la ĉefvokalo la simbolon por [ŭ] aŭ [o].

Estis disputado, ĉu tiuj regulaĵoj estis intencaj ĉu hazardaj, ĝis en 1940 oni remalkovris malnetan manuskripton de la Hunmin ongum mem, kiu konfirmis la motivadon por la alfabeto. Vokaloj ĉiam estas pli malfacile priskribeblaj laŭ produktmetodo. La koreoj prenis la konceptojn por la tri bazaj formoj (punkto, vertikala linio kaj horizontala linio) el ĉina kosmologia simbolismo, kaj derivis la aliajn vokalsignojn de ili. La sistemon de vokala harmoniigo kiu ekzistis tiutempe la kreintoj de la skribo rilatigis al la koncepto de opozicio de jino kaj jango, la unueco de kontraŭoj en la universo (kies simbolo troviĝas sur la sud-korea flago). Origine estis 28 literoj, nun restas 24. Malkiel la ĉina, la norma korea lingvo ne estas tonlingvo. Sed dum la meza periodo de la korea, ĝi ja havis signifajn tonojn. La skribo montris la tri tonojn per punktoj apud la litero. Nun tonoj ne estas gravaj (krom dialekte), do ne plu skribiĝas.

Kvankam han’gul estas vera alfabeto (do kun aparta simbolo por ĉiu sono — ne nur por silabo, kiel en la japana), tamen oni ja skribas la literojn en aroj laŭ silaboj, kvadrate. La literoj (partoj de tiuj silabo-blokoj) iomete ŝanĝas siajn formojn por ke la bloko estu kiel eble plej kvadrata (kiel oni faras ankaŭ por ĉinaj signoj). Tio iom malfaciligas presadon — kvankam fakte estis Koreio kiu unue en la mondo grandskale utiligis la sendependan eltrovon de presado per movebla litertiparo, en la 14a jarcento.

La ortografio uzata estas fonema, ne fonetika. Do, ĝi ne montras por koreoj antaŭdireblajn sonŝanĝojn kiuj okazas pro kunmetado de vortoj aŭ diversaj pozicioj de sama litero ene de vorto. Ekzemple, la sono skribita /t/ en certaj pozicioj prononciĝas [d]; tiaj apartaĵoj, sensignifaj al koreoj, tamen kaŭzas ian malfacilon al eksterlandanoj. Origine, la ortografio estis pli fonetika.

La alfabeto han’gul estis tiel granda atingo, ke ĝi povus ŝanĝi la skribmetodon de la tuta mondo al pli scienca sistemo, se la koreoj ne estus tiel modestaj pri ĝi. Sed fine ili nun havas grandan fieron pri han’gul kaj Koreio estas la unusola lando kiu havas tagon por festi sian alfabeton.

Bradley KENDAL

1. La libro estas havebla en esperanta traduko.

SUDA AMERIKO

Ĉu Esperanto de la Andoj?

La ajmara¹ lingvo

En Bolivio (la lando, kie pro hazardo mi naskiĝis), oni parolas — krom la oficiala kastilia, enkondukita de la hispanaj konkerantoj — diversajn indiĝenajn lingvojn. La indiĝenaj idiomoj de la anda regiono estas la keĉua kaj la ajmara, kaj el la du, la keĉua estas tiu, kiu havas la plej grandan nombron da parolantoj. Ĝi estis la lingvo de la inkaoj, kies vasta imperio ampleksis la teritorion de la andaj landoj nun nomataj Ekvadoro, Peruo kaj Bolivio. Plie, ĝi ankoraŭ hodiaŭ estas parolata en apudaj landlimaj regionoj de Kolombio, Ĉilio kaj Argentino.

Estas malfacile ekzakte kalkuli kiom da homoj estas keĉu-lingvanoj, sed la nombro apenaŭ povas esti malpli ol 9,5 ĝis 10 milionoj, farante ĝin la plej grava el ĉiuj idiomoj en meza kaj suda Ameriko. La keĉua estis temo de artikolo mia (MONATO 1992/9, p. 21-23), kvankam mi tie traktis nur la argentinan dialekton de la inkaa lingvo.

Duaranga hodiaŭ estas la ajmara, lingvo de proksimume 2 milionoj da personoj en Peruo kaj Bolivio. Tamen, la ajmara popolo, kiu loĝas en la regiono de la lago Titikako, iam estis grava nacio kun alta grado de civilizacio, kiel atestas la rimarkindaj ruinoj de Tiaŭanako². En la 15a jarcento ili devis submeti sin al la supera potenco de la inkaoj. Dum la hispana konkero, la ajmara popolo luktis kontraŭ la invadintoj.

La keĉua kaj la ajmara estas malsamaj lingvoj, kvankam la gramatika strukturo de la du idiomoj estas iom simila. Kelkaj vortoj estas komunaj, eble pro interkontakto. Ĝis nun, mi persone ne multe interesiĝis pri la ajmara, sed tiu sinteno ŝanĝiĝis antaŭnelonge, kiam iu amiko nia pruntedonis al mia edzino libron en kiu plurfoje estas menciita tiu idiomo.

Heredaĵo el eksteramerika civilizo?

Temas pri iom stranga verko kun titolo Fingropremaĵoj de la gedioj de (supozeble angla) verkisto Graham Hancock [grejam hankok]. La postulato de la aŭtoro estas tio, ke la scio kaj tekniko de grandaj kulturoj de la pasinteco, kiel la majaa, azteka, inkaa, ktp, ne povis esti inventaĵo aŭ malkovro de tiuj popoloj, sed devis esti heredataj de iu alia multe pli antikva kaj saĝa kultura fonto, kies anojn la heredintoj nomis gedioj aŭ duon-gedioj, sed kiuj fakte apartenis al blankhaŭta, barba, homa raso, kiel estas ilustrite en antikvaj bildoj kaj skulptaĵoj, kaj kiuj estis diverse nomataj: Ketzalkoatl de mezamerikaj popoloj, kaj Virakoĉa de la inkaoj.

Ĉi tie, mi ne intencas diskuti, ĉu estas grajno da vero en la teorioj de Hancock, limigante min al la komento, ke la arkeologoj konsentas, ke la kulturo de la aztekoj kaj aliaj mezamerikaj popoloj ne estis originala, sed ja heredita de pli antikvaj popoloj (Olmek, Toltek, ktp). Similan teorion li prezentas pri Egiptio, atentigante, ke antikvaj skribaĵoj mencias iujn misterajn marpopolojn kaj tiel nomatajn “reĝojn-paŝtistojn”, de kiuj la egiptoj supozeble heredis sian sperton pri navigado kaj agrikulturo. Laŭ la tradicioj de la egiptoj, tiuj teknikoj, kiel ankaŭ la konstruo de la piramidoj kaj aliaj gravaj konstruaĵoj estis atribuitaj al tiel nomata Neteru, diaj estaĵoj, kiuj iam loĝis sur la tero kun la homaro.

Ajmara — artefarita lingvo?

Tamen, pli interesis min la partoj de la menciita libro, en kiu la aŭtoro citas referencojn el aliaj verkoj, pri la alia grava lingvo parolata en la iama inkaa imperio, nome la ajmara. La titolo de la rilata sekcio estas Artefarita lingvo. Jen la enkonduko:

“Alia ebla heredaĵo de Tiawanako kaj de la Virakoĉoj kuŝis enprofundigita en la idiomo parolata de la ajmaraj indianoj — lingvo rigardata de kelkaj specialistoj kiel la plej antikva en la mondo ...”

Mi preferas ignori la aserton (ŝajne ne apogitan per pruvoj), ke ĝi estas la plej antikva lingvo en la mondo, sed kaptis mian atenton la sekvanta alineo, en kiu li rimarkigas, ke en la 1980-aj jaroj, Ivan Guzmán de Rojas [gusman de roĥas], bolivia komputilisto, sugestis, ke la ajmara estas ne nur tre antikva, sed plie, ke ĝi aspektas kiel “artefarita” lingvo, intence planita. Aparte li atentigis pri la ŝajne artaĵa formo de ĝia sintakso, kiu estas rigide strukturita kaj malambigua, ĝis grado apenaŭ imagebla ĉe “natura” lingvo. Ĉi tiu sinteza kaj alte organizita strukturo ebligas, ke la ajmara facile povus esti transformita en komputilan algoritmon, kaj uzita kiel pontolingvo por traduki el unu lingvo en alian (komparu la antaŭan nederlandan programon DLT, kiu uzis Esperanton kiel pontolingvon). Guzmán klarigas: “La ajmara algoritmo estas uzata kiel pontolingvo. La lingvo de originala dokumento tradukiĝas en ajmaran, kaj poste en iun ajn nombron da aliaj lingvoj.”

Plie, skribante pri la ajmara lingvo, artikolo publikigita en la londona ĵurnalo Sunday Times [sandi tajmz] de la 4a de novembro 1984, asertas: “La ajmara estas rigora kaj simpla — kio signifas, ke ĝiaj sintaksaj reguloj ĉiam validas, kaj povas esti koncize skribitaj en la speco de algebreca stenografio, kiu estas komprenata de komputiloj. Vere, ĝi estas tiom pura, ke kelkaj historiistoj opinias, ke ĝi ne evoluis kiel la aliaj lingvoj, sed efektive estis a priori” konstruita.

Vidu ankaŭ artikolon de M. Betts kun la titolo Ancient Language May Prove Key to Translation System (“Antikva lingvo eble montriĝos kiel ŝlosilo de traduksistemo”), eldonita en la komputila revuo Computerworld (“komputila mondo”).

Keĉua

Je la komenco de mia antaŭa artikolo en MONATO pri la alia anda lingvo, nome, la keĉua, mi ŝerce faris la demandon: “Kial inventi planlingvon, se jam ekzistas en la mondo perfekta etna lingvo?”. Mi daŭrigis tiele: “Oni povus konvinke supozi, ke se la keĉua” — lingvo de la inkaoj ne iĝus la trudita imperiisma lingvo de totalisma socio, ĝi estus ideala internacia komunikilo ... Pli granda avantaĝo de la keĉua estas tio, ke ĝi estas preskaŭ senescepte tute regula lingvo. Ĝia gramatiko estas formriĉa kaj kompleta sed esceptaj formoj de verboj k.s. estas ege malmultaj kaj facile memoreblaj. Evidente, laŭ Guzmán kaj la aliaj fontoj supre menciitaj, tio, kion mi skribis pri la keĉua same (aŭ eĉ pli) veras rilate la ajmaran. Tio estis mia impreso, sed ne estante fakulo pri la andaj lingvoj, mi ne kompetentas juĝi ...

Ajmara gramatiko

Malgraŭ la aserto de la menciitaj aŭtoroj, ke la ajmara estas “simpla”, tio ne povas signifi, ke ĝi estas facile lernebla aŭ sen subtilaĵoj. Ĝi posedas grandan gamon da verbaj formoj, tempoj kaj modoj. La verbaj paradigmoj inkludas tiel nomatajn tempojn/modojn: prezenca/pasea, proksime fora (hispane: remoto cercana), “malproksime fora” (hispane: remoto lejano, futura, dezira (hispane: desiderativo), simple indukta (hispane: inferencial simple), malproksime indukta (hispane: inferencial remoto), future indukta (hispane: inferencial futuro), imperativa, riproĉa (hispane: reprochador), duba (hispane: no inferencialdubitativo). Kelkaj transitivaj verboj povas havi pli ol 300 malsamajn formojn. Plie, ĉiu tempo aŭ modo havas jenajn formojn: jesa (hispane: afirmativa), negativa, demanda kaj demanda negativa.

La legantoj mem decidu, ĉu la ajmara havas karakterizaĵojn de planlingvo aŭ de “natura lingvo”. Sekvas mallonga enkonduko al la ajmara. Malpli grava en ĉi tiu kunteksto estas la fonetiko kaj prononco de la lingvo. Ni limigu nin, do, al simpligita tabelo de la sonoj, antaŭ ol rigardi iom da gramatiko kaj vortaro.

1. En la hispana oni nomas la lingvon aimará, aymará, kaj la popolon aimaraes, aymaraes, kun la akcento sur la lasta “a”. Mi demandas min ĉu estus preferinde esperantigi tiujn vortojn tiele: “ajmaraa lingvo” kaj “ajmaraoj”, analoge al “inkaa” kaj “inkaoj”.

2. Hispane: Tiahuanaco.

ENKONDUKO AL LA AJMARA LINGVO

Fonetiko

1. Se en iu vorto, la vokaloj i kaj u troviĝas proksime al la postvelaraj fonemoj x, q, qh kaj q’, ili malfermiĝas al la esperantaj vokaloj e kaj o. Ekzemple: ñiq’i kaj q’urawa prononciĝas kiel “ñeq’e” kaj “q’orawa”.

2. Ne estas diftongoj. Anstataŭe, oni uzas aŭ la duonvokalon y, aŭ la duonkonsonanton w. Ekzemple, wara wara anstataŭ huara huara.

3. Kiel en Esperanto, la akcento en la ajmara falas preskaŭ ĉiam sur la antaŭlasta silabo. Tamen, estas kelkaj esceptoj.

4. La oficiala alfabeto kaj ĉiuj aliaj alfabetoj proponitaj por la ajmara evitas uzadon de la hispana dekstrakorna akcento. Anstataŭe, oni uzas la dierezon, kiu indikas, ke la vokalo (silabo) estas longa kaj akcentita. Ekzemploj: sarxä (“Mi iros”), janïpuniw (“neniam”), ktp.

5. En hodiaŭa ajmara, la literoj b, c, d, e, f, g, h, o estas uzataj por skribu pruntitajn hispanajn vortojn, sed ne laŭ fiksaj reguloj.

6. La konsonantoj j kaj x ne reprezentas la sonojn, kiujn ili kutime indikas en la plimulto de eŭropaj lingvoj. J = esperanta h. X = esperanta ĥ. Ekzemploj: jacha, [prononco: hat’-ĉa]; saxra, [prononco: ssaĥra] ...

Aliaj alfabetoj

Pedro Cieza de León [siesa de león] rakontis, ke kiam, en la dua duono de la 16a jarcento, la hispanoj alvenis al la titikaka altebenaĵo, ili konstatis, ke la popolo loĝanta ĉirkaŭ la lago Titikaka parolis ajmaran, sed ne havis iun ajn skribsistemon. Je la komenco de la 17a jarcento, itala jezuito Ludovico Bertonio inventis skribkodon por la ajmara lingvo, kaj en 1603 li publikigis la unuan ajmaran vortaron/gramatikon. Malgraŭ la paso de kvar jarcentoj ekde tiam, ĉi tiu verko, kune kun du akompanantaj libroj estas la fundamento por iu ajn studado de la idiomo science. Kompreneble, ne ekzistis en tiu epoko la fonetika scienco, do en pli modernaj tempoj estis faritaj pli ol 30 diversaj proponoj pri skribsistemoj kaj alfabetoj. Reformoj estis bezonataj, ĉar kelkaj aspiritaj kaj glotaj sonoj ne estis ĝuste reprezentaj ... La oficiala alfabeto, nomita Único, estas kombinaĵo de du sistemoj, nome la tiel nomata alfabeto Maryknoll (inventita de usona katolika kongregacio), kaj tiu de bolivia lingvisto kaj denaska ajmarlingvano Juan de Dios Yapita [ĥŭán de diós japita].

La ajmara apartenas al lingva familio, kiun profesorino Hardman nomas Jaqi. La aliaj membroj de tiu familio estas Jaqaru kaj Kawki, ankoraŭ parolataj en la urboj Tupe kaj Cachuy, provinco Yauyos ĉirkaŭ 300 kilometroj sud-oriente de Lima. La bolivia matematikisto Ivan Guzmá de Rojas [gusmá de roĥas] proponis sian propran alfabeton (1984).

En la libro Fingropremaĵoj de la gedioj, kiun mi menciis en la frua parto de ĉi tiu artikolo, la aŭtoro prezentas sian eksterordinaran teorion, ke la ruinoj de Tiawanako estis konstruitaj de pli antikva kaj pli evoluinta civilizacio ol tiu de la ajmaroj, kiuj nur heredis, sed ne inventis, ties teknikon kaj lingvon. Plie, li evidente supozas, ke la ajmara lingvo estis en iu senco, artefarita aŭ planita lingvo. Tamen, li ne proponas hipotezon pri la demandoj: kiu “planis” ĝin, kaj kiu estis tiu antikva civilizacio, kiu konstruis la mirindan urbon apud lago Titikako, kaj disvolvis sukcesan agrikulturon en tiu arida regiono. Laŭŝajne, li ne povas kredi, ke la ajmaroj havis sufiĉe altajn teknikon kaj kulturon por tiaj inventaĵoj. Parenteze, li faras similajn sugestojn pri aliaj antikvaj civilizacioj kaj popoloj, inkluzive tiujn de la inkaoj kaj la aztekoj, kvankam sen proponi teorion pri la lingvoj de tiuj lastaj.

Eĉ se oni ne akceptas ĉiujn el la ideoj de Hancock, la mistero pri la ajmara lingvo restas nesolvita. Ĉu tia popolo — kelkfoje priskribita kiel “duoncivilizita”, loĝanta en la altaj Andoj — regiono malfekunda, malvarma kaj rigora — povus krei kvazaŭ matematike strukturitan lingvon, kiel la ajmara? Mi farus la saman demandon pri la regulega, preskaŭ senescepta keĉua lingvo de la inkaoj. Estus interese ricevi reagojn de legantoj ...

Garbhan MACAOIDH

Agrikulturo

Tro da sterkaĵo pli nocas ol utilas

Ĉinio estas la lando kiu plej multe produktas kaj konsumas kemian sterkaĵon. Sed por produkti unu plian kilogramon da greno, oni devas uzi unu plian kilogramon da kemia sterkaĵo. Specialisto de la Ĉina Akademio de Sciencoj diris, ke sen kemia sterkaĵo, eble duono de la ĉinoj nun malsatus.

Ĉiuj landoj de la tuta mondo senescepte alfrontas la saman problemon: estas uzata pli kaj pli multe da kemia sterkaĵo, sed la grena produktokvanto ne proporcie kreskas. De 1984 ĝis 1994 en Ĉinio la uzata kvanto da kemia sterkaĵo duobliĝis, dum en la sama periodo la grena produktokvanto plimultiĝis je nur 9,1 %.

Laŭ koncernaj specialistoj, la kvanto da kemia sterkaĵo uzata sur unuo da areo jam atingas 1,6-oblon de la monda meznombra kvanto. Ofte la perdokvanto de nitrogena sterkaĵo estas ĉ. 45 %, kio signifas ke dum unu jaro pli ol 20 miliardoj da juanoj estas foruzitaj vane sur la kampoj.

Ankaŭ la malmultaj specoj de kemia sterkaĵo malbone influas la agrikulturon. En la ĉina merkato nun estas nur kelkcent specoj, dum en Japanio estas almenaŭ 10 000.

Cetere, grandkvanta uzo de kemia sterkaĵo kaŭzas ankaŭ poluadon. El 130 grandaj lagoj pli ol 60 suferas pro serioza poluado kaŭzita de troa sterkado. Precipe en la regionoj de Pekino, Tianjin kaj Tangshan, duono de la urboj kaj vilaĝoj havas sub la tersurfaco malbonkvalitan akvon, netaŭgan kiel trinkakvon, pro troaj nitratoj.

MU Binghua

AZIO

La ĉina komputila industrio

Kvankam dum la lastaj jaroj la ĉina komputil-industrio rapide disvolviĝis, oni tamen konfesu ke ĝi ankoraŭ estas en elementa stadio. Laŭ skalo internacie ofte uzata, Ĉinio atingas 25,87, dum ĉiuj evoluintaj landoj en Eŭropo kaj Ameriko superas 60.

En Ĉinio estas 16 milionoj da komputiloj, t.e. ĝi okupas la 8an lokon en la mondo. Meznombre, ĉiu 82a persono posedas komputilon. En Usono estas 164 milionoj da komputiloj, unu por du landanoj.

Ĝis junio de 2001 estis nur 26,5 milionoj da ĉinaj Interreto-uzantoj, malpli ol 3 % de la loĝantaro, kontraste kun 137 milionoj da usonaj, ĉ. duono de la loĝantaro.

MU Binghua

RUSIO

Mistera loko

Apud la Somera Ĝardeno en Peterburgo troviĝis marĉo, pri kiu oni daŭre parolis, ke tie kolektiĝas malbonaj fortoj por diboĉoj. Poste la marĉo estis sekigita kaj fariĝis Amuza Kampo, kie estis festataj la venkoj de Petro la Granda. Kiam estis konstruita palaco por Katerina la 1a, la kampo ricevis la alnomon Reĝina Herbejo, sed oni ial ne sukcesis planti tie florantan ĝardenon. Anstataŭ promenadoj oni okazigis tie armeajn ceremoniojn, kaj la soldataj botoj iom post iom fortretis la Reĝinan Herbejon, transforminte ĝin al “Peterburga Saharo” — la polva placo, kie vagis nur la vento kun sablaj nuboj. La Reĝina Herbejo estis renomita al Marsa Kampo (omaĝe al Marso — dio de la milito). En marto 1917 oni decidis entombigi en Marsa Kampo la pereintojn dum la samjare okazinta februara revolucio, kaj jam en novembro 1919, spite al la civitana milito, estis inaŭgurita monumento — majesta kaj severa — je la memoro de “Luktintoj por Revolucio”. Marsa Kampo, sendube, fariĝis unu el plej interesaj vidindaĵoj de Peterburgo. Kvankam cirkulas onidiroj, ke tiu loko tutegale estas malbona, ke novgeedzoj, kiuj tuj post la nuptoregistro venas al la tomboj kun floroj, baldaŭ divorcas, kaj ke vespere tie aperas fantomoj de la pereintoj ...

... sed ja tiom multaj aĵoj videblas en la tremanta peterburga nebulo ...

Grigorij AROSEV

La nebulo kovras Marsan Kampon.

Kontraŭdira koncepto de la dio (1)

Estas ĝojige, ke fine MONATO (n-ro 10/2001, paĝo 5) malkovris, ke pro dio, nome de dio, la homoj murdas unu la alian. En la antikva politeisma civilizacio, pli logike, la homoj havis sian dion de l’ milito, ekzemple Marso ĉe la Romianoj. Nun postrestis nur unu dio, tre bona, paca, kiu ĉion kreis en nur sep tagoj, sed multaj, strangaj profetoj reprezentas ĝin: Kristo, Budho, Mahometo, Abrahamo, k.m.a. Kaj en reprezentado ĉiam estas multaj apartaj interesoj; tiam la homoj forgesas, ke ili imagis la diojn je sia propra bildo. Historiisto Raymond Renard [remón renár] en 200-paĝa libro Et les hommes créèrent les dieux à leur triste image (Kaj la homoj kreis la diojn laŭ sia kompatinda bildo) tion pruvas per tre sagacaj, konstatitaj faktoj. Estus bone konscii pri tio antaŭ ol la dioj pere de homaj manoj findetruos nin per teknologiaj rimedoj neantaŭviditaj en la sanktaj libroj.

Gilbert LEDON, Brazilo

Reago al Raita Pyhälä

En sia letero aperinta sub la titolo Terorismo kaj senkulpeco (MONATO, oktobro 2001, p. 4), Raita P. volas nin kredigi, ke la teroristoj, kiuj detruis la Mondkomercan Centron en Novjorko la 11an de septembro 2001, estis iaspecaj “Robin Hood-oj”, kiuj brave agis por alporti juston al la mondo de la senhavuloj. Jen mistordita rezonado kaj eĉ pli granda trosimpligo ol tiu pri kiu RP mokas la Bush-an reagon. Ni rekonu la teroristojn kiaj ili estas: murdemaj, malhomaj, kaj, jes ja, ofte mem sufiĉe riĉaj. Sed samtempe ni memoru, ke Islamo ne egalas terorismon kiel Stefan Maul erare kredigis en sia samnumera vidpunkto (p. 5).

Pri unu afero RP tamen tute pravas, nome ke la ununura rimedo kontraŭ similaĵoj estas edukado al paco, dialogo inter kulturoj kaj egalrajteco. Tiun rimedon la teroristoj sukcesis puŝi eĉ pli foren en la estontecon kaj mortados multege da senkulpuloj, en Afganistano kaj aliloke, antaŭ ol ghi realiĝos. Jen la daŭra tragedio.

Bruce CRISP, Kanado

Perspektivoj de la nuklea energio

Ĉu fino de la atomepoko?

La nuklea energio (en armiloj kaj el pacaj atomelektrejoj egale) estas kritikata akre kaj ĝeneralige pro granda minaco al la sano kaj vivo de homoj kaj vivmedio. Sub la premo de la publika opinio, landoj eĉ konstruintaj multajn sekure funkciantajn nukleajn centralojn, ĉesis plani novajn centralojn kaj planas fermi la ekzistantajn (tabelo 1). En la jaro 2000 la germana registaro decidis, ke Germanio estu la unua industria povo, kiu iras al tuta forlaso de la nuklee produktata elektro.

Tiuj ŝanĝoj eble konsidereblas kiel sojlo de la fino de la atomepoko. Tamen laŭŝajne neniu planas grandskalan uzon de t.n. verdaj energifontoj anstataŭ la mankonta. Do por anstataŭigi la malaperontan atomenergion oni konsumos pli da hidrokarbonidoj. Sekve pliiĝos la malpurigado de la aero kaj pro tio ankaŭ ties lastatempe multe traktata tutgloba forceja efiko. Tamen ŝajnas ke la nuklea energio, precipe ĝia fisiodevena tipo (fisio = nuklea fendiĝo), ne estos tolerata kun siaj aktualaj malbonaĵoj. La plej kriza el tiuj estas la radioaktivaj postrestaĵoj. Ili konsistas ne el nur unu materio sed el diversaj substancoj kies vivdaŭro (tempo dum kiu ili radias en danĝera grado) varias de kelkaj minutoj ĝis miloj aŭ eĉ milionoj da jaroj (tabelo 2). La longdaŭre aktivaj radioizotopoj devas resti konservataj tre longe en kavernoj stabilaj en profunde kuŝantaj kaj perfekte izolaj geologiaj tavoloj. La pli mallongdaŭre aktivaj eroj, ekzemple elementoj kiel teknecio-99, jodo-129 kaj cezio-135, pro sia moviĝemo forte inklinas eskapi el ĉiaspecaj staplejoj kaj serioze minacas la sanon de la homoj.

Ĉu neniigi la radioaktivajn postrestaĵojn?

Por venki tiajn problemojn oni ŝatus iel neniigi la nukleajn postrestaĵojn. Feliĉe tio eblas per ties neŭtronbombado. La neŭtronoj absorbiĝos en la atomonukleoj de la substancoj kaj kaŭzos ties transmutacion au fendiĝon. Unue esploristoj proponis uzi neŭtronan flukson kiu ekzistas en la koro de la nukleaj reaktoroj kaj inventis la bredreaktoroj (superfeniksoj) kun malferma ciklo de la nukleaj brulaĵoj. La celo estis fisii (bruligi) nur plutonion kaj neuzitan uranion aldone al preparado de aliaj radioaktivaj restaĵoj por staplado.

Diversaj eksperimentoj en tiaj sistemoj montris ke la rendimento de la metodo estas malalta, do plejparto de la problemo kaj ankaŭ aliaj malavantaĝoj de la ordinaraj reaktoroj plu ekzistas. Poste oni proponis uzadon de eksteraj korpusklo-akceliloj kiel fonton de neŭtronoj. En tiuj, la protonoj akceliĝas ĝis altaj rapidoj kaj poste ektuŝas densan celon kiel torion, plumbon aŭ bismuton por eltiri neŭtronojn el ĝi. Sufiĉa grandeco de la neŭtron-flukso vere kaŭzas la deziratajn procezojn.

Ekzemple en tiel grandaj fluksoj neptunio-237 absorbas du neŭtronojn kaj transformiĝas al neptunio-239, kiu mem fisiiĝinte donos averaĝe 2,7 neŭtronojn. Male en iu malgranda flukso da neŭtronoj neptunio-237 transmutacias al plutonio-239, travivinte miksaĵon de neŭtron-absorbado kaj beta-putrado. Tiu plutonio poste fendiĝas kaj en la procezo entute konsumiĝas tri kaj estiĝas 2,9 neŭtronoj. Evidentas, ke la unua procezo estas preferata, ĉar la pliaj neŭtronoj amplifas la flukson kaj kaŭzas pluajn transmutaciojn aŭ fendiĝojn.

Pere de la sama procezo eblas forbruligi la plej longdaŭre aktivajn substancojn, kiuj ĉefe estas aktinidoj kiel plutonio-239, neptunio-237, americio-241 kaj kuriumo-242. La fendiĝoj liberigas energion kaj produktas malpli pezajn nukleojn, kiuj plej ofte havas mallongajn vivdaŭrojn. Cetere la neŭtrona flukso estas tiom forta, ke ĝi eĉ transmutaciigas malpli pezajn radioizotopojn kaj neniigas ilin. Tiel oni reale bruligas la radioaktivajn postrestaĵojn kaj akiras energion. En nuntempaj nukleaj elektrocentraloj oni metas fisieblan materion (uranio-235 aŭ plutonio-239) en la reaktoron. Trafite de neŭtronoj, atomnukleoj de tiaj substancoj fendiĝas, liberigas energion kaj aldone du-tri neŭtronojn, kiuj siavice kaŭzos pluajn fendiĝojn kaj tiel vivtenas ĉenan reagadon. Uranio-235 enkaptas unu neŭtronon kaj donas 2,43 neŭtronojn en ĉiu fendiĝo. Se ĉiu rezultigita neŭtrono kaŭzas alian fendiĝon la grado de la reagado tre rapide kreskos. Tio okazas en atombomboj kaj la konsekvenco estas nuklea eksplodo. En la nukleaj elektrocentraloj oni eksterigas kelkajn el la neŭtronoj kaj tiel la reagada grado restas sub unu. Tamen tiaj instalaĵoj funkcias tro proksime al la kriza punkto. Misfunkciado de la regadsistemo povas rezultigi gravan katastrofon kiel tiu en Ĉernobilo.

Torio esperigas favorajn perspektivojn por nukleaj centraloj

En reaktoron funkciigitan per akcelilo (Accelerator Driven System — ADS) ne necesas meti riĉigitan fisiaĵon. Do kelkaj el neŭtronoj enkaptiĝas per substancoj aliaj ol fisiaĵo kaj tiel la ĉena reagado restas sub la kriza punkto. Oni povas facile ĉesigi ĝin per haltigo de la neŭtrona flukso.

Alia ebla apliko estas konsumi plutonion (kiu estas uzebla ankaŭ por fari nukleajn armilojn) en iu sekura maniero por akiri energion. Eĉ eblas uzi la malpli facile fisieblejn materiojn kiel torio-232, kiu estas neuzebla en la ordinaraj reaktoroj, ĉar ĝia fendiĝo ne donos sufiĉe da neŭtronoj por vivteni ian ĉenan reagadon. Torio-232, absorbante unu neŭtronon transformiĝas al torio-233, kiu mem putras al uranio-233 kaj ĉi lasta substanco fisiiĝos. Uzado de torio-232 anstataŭ uranio-235 havas kelkajn avantaĝojn:

- Torio estas trovebla en la tergloba krusto en trioble pli granda kvanto ol uranio.

- Preskaŭ la tuto de la torio-minaĵo estas uzebla en reaktoro, dum nur 0,7% de la natura uranio estas tia.

- Torio liberigas 40-oble pli da energio ol sammasa uranio.

- Post fisio de torio restos malpli da longdaŭre radioaktivaj materioj, ĉefe aktinidoj. (Laŭ freŝaj informoj, la radiotokseco de tiuj radioaktivaj materioj, kiuj restas post fisio de torio estas preskaŭ miloble malpli ol tiu de la postrestaĵoj de uranio.)

Tamen eĉ se la fisiaĵo estas uranio, uzante reaktoron funkciigatan per akcelilo potenciale eblas tute bruligi la radioaktivajn postrestaĵojn. Konklude, per tia teknologio eblas atingi finan radioaktivecon malpli ol tiu de la urania erco!

Multaj eksperimentoj pruvis ke la principo de la metodo konigita ĉi-supre estas ĝusta kaj ĝi korekte funkcios, sed por realigi kompletan sistemon, necesas solvi kelkajn problemojn kaj plu disvolvi la teknologion. Tamen promesoj estas multaj, do nepre indas financi pluajn provojn.

Behrouz SOROUSHIAN

Literaturo

  • Arkhipov, V., 1997, Future Nuclear Energy Systems: generating electricity, burning wastes, IAEA Bulletin 39/2/97
  • Boldeman, J., W., 1997, Accelerator driven nuclear energy systems, AATSE
  • Symposium Energy for ever
  • Nucleonics week 7/11/96
  • Euradwaste summary 3/2/00
  • Liberation 16/06/2000
  • MONATO 1999/12, p. 8
  • MONATO 2000/4, p. 25
  • MONATO 2000/8, p. 8
  • http://itumagill.fzk.de/ADS/whatsnew.html
  • http://isnwww.in2p3.fr/reacteurs-hybrides/english/NEO/NEO.html

Tabelo 1. Elcentoj de nuklea elektro en tuta elektro por kelkaj landoj

Lando 1998 2010 2020
Germanio 28,5 20,0 5,9
54,3 24,9 0,0
Hispanio 37,1 24,9 9,2
Finnlando 28 21,5 10,0
Francio 75,8 77,0 66,8
Nederlando 4,0 3,7 3,5
Anglio 28,6 15,9 9,8
Svedio 46,1 0,0 0,0

Fonto: Broŝuro de Franca Organizaĵo por la Atomenergio CEA-2000

Tabelo 2. La plej gravaj radioizotopoj kun iliaj aplikoj

Materio Vivdaŭro Apliko
1 H 3 12,32 jaroj fuzio, spurdoni
4 Be 7 53,2 tagoj dati, spurdoni
6 C 14 5730 jaroj dati, spurdoni
11 Na 22 2,603 jaroj medicino
11 Na 24 14,96 horoj spurdoni
19 K 40 1,26 . 10⁹ jaroj dati
26 Fe 55 2,73 jaroj iks-fluoreski
26 Fe 59 44,51 tagoj spurdoni
27 Co 58 70,86 tagoj spurdoni
27 Co 60 5,271 jaroj spurdoni, medicino
36 Kr 85 10,71 jaroj spurdoni, gaŭĝo
38 Sr 90 28,15 jaroj gaŭĝo
43 Tc 99 6,01 horoj medicino
53 I 125 59,4 tagoj medicino
53 I 131 8,02 tagoj medicino
54 Xe 133 5,243 tagoj medicino
55 Cs 134 2,065 jaroj sen apliko
55 Cs 137 30,17 jaroj gaŭĝo
63 Eu 152 13,5 jaroj sen apliko
77 Ir 192 73,83 tagoj medicino, gama-radiografio
79 Au 198 2,694 tagoj medicino, spurdoni
81 Tl 201 3,041 tagoj medicino
81 Tl 208 3,053 minutoj sen apliko
86 Rn 222 3,8235 tagoj sen apliko
88 Ra 226 1600 jaroj sen apliko
90 Th 232 1,4 . 10¹⁰ jaroj dati, spurdoni
90 Th 233 22,3 minutoj fisiaĵo
92 U 233 1,59 . 10⁵ jaroj fisiaĵo
92 U 235 7,04 . 10⁸ jaroj fisiaĵo
92 U 238 4,46 . 10⁹ jaroj dati, spurdoni
93 Np 237 2,14 . 10⁶ jaroj sen apliko
94 Pu 239 2,411 . 10⁴ jaroj fisiaĵo
95 Am 241 432,2 jaroj gauĝo
98 Cf 252 2,64 jaroj medicino

Fonto: Broŝuro de Franca Organizaĵo por la Atomenergio CEA-2000

Kurboj de disfaliĝo de radioaktiveco por diversaj metodoj de la nuklea energio

Plano de elektro-centro por uzado de Torio-232

Koro de la akcelile pelita reaktoro

MISTERO

Neces(ej)a Esperanto

Rath Cairn [rah kajrn] estas malgranda vilaĝo, kiu situas je ne multe da kilometroj nord-okcidente de Dublino. Malkiel la irlanda ĉefurbo, kie normale estas parolata la angla, la ĉiutaga lingvo en Rath Cairn estas la irlanda (gaela). Esperante kaj gaele parolanta filo de ĉi tiu korespondanto antaŭnelonge partoprenis semajnfinon de gaela kulturo en tiu vilaĝo. Dum vizito al tiea necesejo, li surpriziĝis vidante, ke inter la bedaŭrinde tro komunaj skribaĉaĵoj sur la muro estis du en Esperanto, nome: “Najbaraĵo” kaj “Verda Stelo”. Kvankam ne malproksima de pli grandaj centroj de loĝado, Rath Cairn ne troviĝas sur la ĉefaj vojoj kaj estis ne facile trovebla aŭ atingebla. Restas la mistero ... Kiuj estas la vandalismaj (sed fervoraj) esperantistoj, kiuj lasis siajn spurojn sur la necesejo en tiu fora loko?

Garbhan MACAOIDH

MUZIKO

Afrikaj pulsoj

Jen laŭraporte la unua Esperantlingva kompakta disko de afrika kantisto. Dennis Rocktamba estas junulo el Kongo (siatempa Zairio), kiu de kelkaj jaroj loĝas en Germanio. Tie li registris la diskon, mem ludante sintezilon kaj kantante siajn memverkitajn tekstojn.

Post vigla tambur-ulula enkonduko, la titolkomponaĵo Afrika nokto alprenas pli malrapidan ritmon. La dua kanto Amo sen fino estas pli rapida, iom rep-stila. Regeo-Virino havas mezan rapidecon, kaj stilon de regeo. Germanaj deklam-kantaj versoj, enkondukas kaj suplementas la kvaran kanton Kongo, kiu traktas politikajn kaj sociajn temojn, pri malpaco, manko de sekureco kaj ekzilo. La sekvaj kantoj elradias plian memfidon, ol la unua. La lasta, Vivu la paco fermas la diskon per konvena optimismo kaj viglo. Francaj kaj nederlandaj fragmentoj spicas ĝin kaj plurfoja registrado kun miksado donas instrumentan profundon kaj plurvoĉecon.

La kantoj uzas nemultajn versojn, ripetas kaj reordigas ilin en ritma pulsado. La akcentado ne ĉiam respektas la regulojn de Esperanto — riproĉo liverebla ne nur al ĉi tiu disko. Oni povas tamen neglekti ĉiujn mankojn, ĝojante aŭdi afrikan kanto-voĉon en nia lingvo. Eblas konsenti kun 10-jara Hajnal: “Mi ŝatis la kantojn: mi povas bone danci ĉe tiu muziko, ĝi estas ankaŭ bona por aŭskulti dum festo”.

Stefan kaj Hajnal MACGILL

Dennis Rocktamba: Afrika nokto. Eld. la aŭtoro, Germanio, 2001. Muzika kompakta disko, 24 min. 30 sek. Prezo ĉe FEL: 19 eŭroj + afranko.

Legendoj kaj fabeloj

Ĉi tiu libreto estas interesa, facile legebla rakontaro, konsistanta el tri fabeloj kaj tri legendoj, el la svislanda regiono, inkluzive tiun pri Vilhelmo Tell. Mi devas diri, ke la fabeloj multe pli ĉarmis min ol la legendoj, sed tio estas tute subjektiva reago.

La lingvaĵo estas tre bona, la stilo klara, la presliteroj facilaj por la okulo. Do ĉiurilate rekomendinda verko por infanoj, kursanoj, kaj aliaj, kiuj deziras leĝeran legadon.

Donald BROADRIBB

G. C. Negro: Padanaj rakontoj: historioj de l’ montoj kaj de l’ granda rivero. Eld. Al-fa-be-to, Skövde (Svedio), 2001. 43 paĝoj, vinktitaj. ISBN 91-89432-03-7. Prezo ĉe FEL: 5,00 eŭroj + afranko.

Kontraŭdira koncepto de Dio (2)

Ni ne rajtas kulpigi nur islamanojn kaj ne rajtas aserti, ke laŭ “principoj de kristanismo ... antaŭ dio ĉiuj homoj estas egalaj” (MONATO, 2001/10, p. 5). La koncepto de Dio, kiun ni plejparte ricevas el la biblio, estas Dio venĝema, punema, tribeca. Bona mondo bezonas scion, afablecon, kompaton kaj kuraĝon, nekatenitajn per vortoj eldiritaj de sensciuloj (aŭ eĉ de saĝuloj) de antaŭ multaj jarcentoj. La religio alvokas al tio, kio estas la plej nobla, la plej pura, la plej alta je la homa spirito; kaj tamen ĉiuj religioj respondecis pri militoj, tiranismo, subpremado de la vero, gentomurdo, masakro, torturo, malicegaj leĝoj kaj diskriminacio. Religiaj institucioj instigas homojn levi siajn proprajn sentojn kaj opiniojn super tiujn de aliaj, pretendi por si mem posedon de la sola vero.

W. H. SIMCOCK, Britio

Pri samseksemo kaj pedofilio

Grupete oni konversacias pri samseksemo kaj pedofilio. Ambaŭ, ŝajnas origini el profundaj psikaj-organaj inklinoj kontraŭ kiuj oni povas ja batali por ilin kontroli kaj praktike bremsi, sed neniam elimini. La diskutantoj eĉ pretendas nombre kalkuli la ĝeneralan socian procentaĵon de samseksemuloj kaj pedofiloj, kaj ili konstatas ke el literaturo kaj ĵurnalinformoj kaj retsituoj ktp, la pedofiloj bone eltenas la prinombran komparon. Nun oni legas, ĉe artikolo Samksemo kaj islamo (MONATO, oktobro 2001, paĝo 15) ke, laŭ Gerrit Berveling, ŝajnas ke al la portantoj de tiu profunda, kaj, foje, nekorektebla inklino al samseksemo estus ridinde konsili per devigaj moralaj principoj aŭ al rezigno pri la efektiva praktika disvolviĝo de tiu inklino.

Tial oni demandas: Ĉu ne estus ridinde malpermesi al pedofiloj, vere trafitaj de tiu ne-eliminebla kondiĉo, la praktikadon de tiu ilia inklino-tendenco? La ridindeco, eventuale, flagas por ambaŭ. Se estas ridinde indiki la moralan devon kontroli kaj subigi siajn aĉajn naturajn inklinojn, tio valoras ĉiam, ĉiukaze, ankaŭ por detruanta enviulo kaj rabisto kaj perfortisto, por mortiganto pro venĝo aŭ plezuro al kiuj, certe altirataj de aĉaj pasioj, la publikaj leĝo kaj pensmaniero sugestas kaj ordonas, punante la kontraŭan konduton, rezigni kaj sin kontroli.

Por etklubo de legantoj de esperantaj periodaĵoj.

Armando ZECCHIN, Italio

Islamo, ĉu religio de paco?

Stefan Maul en sia prava artikolo Murdi je nomo de dio (MONATO, oktobro, 2001, paĝo 5) mencias, ke islamo signifas pacon. Tian aserton mi ofte aŭdas ankaŭ de usonaj amaskomunikiloj. Tio simple estas ne ĝusta. En la araba lingvo la vorto “solh” estas “paco” kaj la vorto “islamo” signifas “cedo”, t.e.: cedi al la volo de Allah, la araba vorto por Dio. Tio postulas, ke oni vivu laŭ la komandoj de Dio kaj ke laŭeble oni cedigu neislamanojn al la volo de Dio, alivorte konvertu ilin al islamo, se necese per glavo. Oni rigardu la historion de islamo.

Komence — antaŭ 14 jarcentoj — okazadis sangoplenaj konfliktoj en ĝia naskiĝloko Arabio, por ke oni cedu al la Dio de Mohamad, la profeto de islamo, kaj tuj poste oni ekatakis najbarajn landojn, samkiel Persion, kaj per kruela sangoverŝado importis islamon al ties popoloj. Tiaj kruelaĵoj daŭris ĝis la lastaj jarcentoj. Vidu, kion faris la araba kaj turka imperioj en Eŭropo, Afriko, ktp. Ĉio pruvas, ke islamo ne pace sed per kruelaj militoj disvastiĝis tra la mondo. Mortpuni tiujn, kiuj kritikas islamon kiel blasfemulojn aŭ tiujn, kiuj simple akceptas aliajn religiojn, kaj aliaj kruelaj punoj samkiel amputi, vipi, ŝtonumi, ktp, klare montras, ke islamo ne alportas pacon kaj trankvilon al la islamanoj nek al la homaro. Kaj se tiajn kruelaĵon oni hipokrite nomas paco, mi do kiel iranano ne estas islamano.

Morteza MIRBAGHIAN (Mori), Irano

Eŭropa Unio

Eŭro-poŝtmarkoj

Jarkomence de 2002 ŝanĝiĝis ne nur la mono de la eŭropuniaj landoj, sed ankaŭ la poŝtmarkoj. Por la poŝtmarkoj ekestis inter la 1a de januaro kaj 30a de junio 2002 fazo de paralela uzebleco.

Dum tiu ĉi tempo eblas aŭ foruzi la malnovajn poŝtmarkojn aŭ ŝanĝi ilin je novaj, kun valorindiko en eŭroj. Post la 30a de junio 2002 malnovaj poŝtmarkoj sen eŭro-indiko perdos sian valoron en ĉiuj eŭropuniaj landoj.

Aŭstrio

Novaj aŭstraj eŭropoŝtmarkoj estis presataj en la Aŭstra Valoraĵpresejo. La desegnanto de la serio estas la internacie agnoskata litografisto Adolf Tuma. Li naskiĝis en Hainburg (Malsupra Aŭstrio) kaj restis fidela al la federacilando loĝante nuntempe en Haslau an der Donau.

Adolf Tuma preparis jam 70 diversajn poŝtmarko-desegnojn, de kiuj pluraj estis premiitaj. Inter aliaj li ricevis oran medalon por la speciala marko “Europa 1999” kaj por la poŝtmarko “WIPA 2000”.

Katinjo FETES-TOSEGI

La novaj aŭstraj eŭro-poŝtmarkoj

IRLANDO

Polico ne plu reĝa

Ekde 1920, kiam Irlando estis dividita en du partojn, nome en la sendependan Liberan Ŝtaton (nun la Respubliko) kaj Nord-Irlandon (sub brita regado), ekzistas du apartaj policservoj. Tiuj estas la Garda, nearmita civila policanaro, en la plej granda parto (la Respubliko), kaj la armita duonmilitista Reĝa Ulstera Konstablaro en la ses nord-orientaj regionoj.

Dum longa tempo la precipe katolika respublikisma komunumo en Nord-Irlando ne fidis la konstablaron, taksante ĝin ilo de la brita registaro kaj protektanto de la interesoj de la porbritaj protestantoj. Eĉ la uniformoj kaj simboloj de la konstablaro ne estis akceptitaj de katolikoj: la emblemo konsistis el brita reĝa krono sur la irlanda harpo. Plie, pro diversaj kialoj, la plimulto de la policanoj estis protestantoj.

Emblemo

Tamen, post la t.n. paca interkonsento subskribita de la brita kaj la irlanda registaroj, vaste aprobita en referendumo de la tuta insulanaro, draste ŝanĝiĝis la sintenoj de multaj en ambaŭ nord-irlandaj komunumoj. Paralele la brita registaro decidis reformi la konstablaron kaj enkonduki novajn nomon, emblemon kaj uniformon por kontentigi la respublikistajn katolikojn kaj por plifirmigi la relativan pacon en la teritorio.

La Reĝa Ulstera Konstablaro ne plu ekzistas: nun la gardistoj de la paco en Nord-Irlando nomiĝas “Nord-Irlanda Policservo”. Oni esperas, ke duono de la policanaro konsistos el katolikoj, por ke la nova servo ne plu estu rigardata kiel tute protestanta aŭ precipe protestanta forto. Adiaŭante la malnovan konstablaron, la brita registaro kaj la plimulto da nord-irlandanoj laŭde atentigis pri ties multjaraj atingoj cele al la konservado de ordo kaj paco; samtempe ili honoris la memoron de tiuj, kiuj deĵorante mortis aŭ estis vunditaj.

Garbhan MACAOIDH

MON-AVENTURO

Unu eŭro cent prononcoj

Ĉu en la nova jaro vi jam vojaĝis en eŭropa eksterlando, ekzemple kiel germano en Francio, kaj demandis pri prezo? Se ne, tiun aventuron vi certe iam spertos.

Kiel konate, nun validas nova valuto en 12 eŭropaj landoj, unu por ili ĉiuj. Oficiale ĝi nomiĝas, kiel oni povas legi sur biletoj kaj moneroj, EURO kaj CENT; en Esperanto estas “eŭro” kaj “cendo” (por centono de eŭro). Bonega afero por vojaĝantoj, kiuj en aliaj landoj ne plu havas problemojn pro fremdaj valutoj: ĉie oni povas pagi nun per sama, unueca mono.

Ĉu vere senprobleme? Supre menciita germano en Francio kaj franclingva Belgio aŭdos vendistojn diri ion similan al “tiom da ero” (kun akcento sur o) kaj eble ne komprenos, ĉar la burokratoj de Eŭropa Centra Banko ja fiksis nomojn de la komuna, unueca valuto, sed forgesis fiksi ankaŭ unuecan prononcon. Tial por buŝoj kaj oreloj ne ĉie temas pri sama valuto, ni havas la konatan babelan lingvokaĉon.

Por helpi vin, ni kolektis prononcojn de diversaj lingvoj. Jen do (nekompleta) listo de l’ diversaj eŭroj kaj cendoj:

Konsole estas, ke Esperanto-parolantoj ne havos problemojn kompreni “eŭro” en Danio, Finnlando, Hispanio (escepte de Katalunio), Italio kaj Portugalio (kiuj uzas la novan valuton) kaj en Estonio, Hungario kaj Pollando (kie ĝi ne jam validas). La plej radikala devio sendube estas en la angla lingvo — sed bonŝance ja Britio rifuzas enkonduki “jurojn” kaj “sentojn” ... Tamen nepre memoru tiujn ĉi prononcojn, ĉar ilin vi aŭdos ĉie, kie oni uzas la internacian usonanglan slangon: en flughavenoj, luksaj hoteloj, turistinformejoj k.s. Bonan eŭrovojaĝon!

MAUL Stefan

ARGENTINO

Vojaĝo al Ushuaia

La 10an de januaro 2001 nokte vico da fulmotondroj, sekvataj de torenta pluvo, vekis min kaj mian edzinon. Tia estis la vetero en la tago, kiun ni elektis por vojaĝi al Ushuaia, la plej sude situanta urbo sur la terglobo.

Malgraŭ la sekvoj de l’ uragano — elradikigitaj arboj kaj forblovitaj domtegmentoj, ni ellitiĝis je la 3a horo frumatene por pretigi la valizojn kaj vojaĝsaketojn. Antaŭe luita aŭto devis veturigi nin al la flughaveno, situanta ĉe la ĉefurbo Bonaero, troviĝanta je 60 km for de La Plata. Post la alveno de la aŭto ni akurate enigis la pakaĵojn kaj enaŭtiĝis.

Veturante laŭ la ŝoseo La Plata — Bonaero, la ŝoforo lerte stiris la aŭton. Dume la vetero pliboniĝis kaj ni alvenis ĝustatempe antaŭ la ekflugo de l’ aviadilo.

La flugo al Ushuaia estis milda kaj agrabla. Dum la tuta flugdaŭro ni ĝuis belegan sunveteron. La distancon de 3194 km la aviadilo trapasis en 4:10 horoj. De supre, kun la alproksimiĝo de la urbo ni ĝuis belan urban pejzaĝon. Tiam la aviadilo, kiu daŭre flugis suden, abrupte deflankiĝis norden por atente alteriĝi. Kiam ni forlasis la flughavenon, antaŭ ni malfermiĝis brila vidaĵo de la urbo, situanta sur abrupta deklivo de Marteala Montaro.

La historio de Ushuaia komenciĝas en la jaro 1869, kiam la skuno de All Gardier ankriĝis en la Pataia Golfo. Ĝi venigis la anglikanan misiiston, kies tasko estis evangelizi la indiĝenojn. Sed por pli bone ekkoni la devenon de la unuaj loĝantoj de la suda arkipelago, de la ekstrema sudo de Andoj ni devas ekkoni la tiean vivon antaŭ miloj da jaroj, kiam la glacio kovris la terglobon kaj kiam Homo trapasis Beringan Markolon survoje de Azio al Ameriko. Tiutempe la marnivelo estis pli malalta ol nun. La homoj iompostiome plimultiĝis kaj ekloĝis sur la Amerika Kontinento, komencinte antaŭ 12 600 jaroj.

Post kiam venis la eŭropanoj, ili trovis la arkipelagon, okupitan de la indiĝenoj Selkam, Alkaluf, Yamanoj kaj Nakenk — nomadoj kaj boatistoj. Tiam la lokaj loĝantoj estis proksimume 10 000. Post 50 jaroj tamen ili restis apenaŭ 350 pro diversaj kaŭzoj — elmigrado, infektado je malsanoj, alportitaj de la blankuloj, leĝa senproprigo de la terposedaĵoj.

La natura pejzaĝo karakteriziĝas per tio, ke ĝi estas varia rezulte de erozio de la antikvaj glaciejoj, hodiaŭ ne plu ekzistantaj. Daŭre ekloĝinte en hotelo, ni serĉis en la urbo vojaĝagentejon, kiu ofertus al ni ekskurson al la nacia parko de Tierra del Fuego. La parko troviĝas je 12 km for de Ushuaia kaj havas vegetaĵaron, kiu integras la sektoron pli sudan ol la magalhana distrikto.

La Pataia Golfo estas la karakteriza zono de la provinco. Ĝia klimato estas modere malvarma kun pluvaj precipitaĵoj el proksimume je 700 mm, atingantaj maksimumon dum la aŭtuno. Sub la influo de maro kaj vento, venanta el okcidento, dum la tuta jaro tie iĝas unutipa klimato. La averaĝaj temperaturoj jare estas 0°, kaj somere ne superas 10° C. La neĝo abundas kaj amasiĝas dum longaj periodoj en valoj kaj deklivoj. La provinco Pataia randas ĉe la Beagla Kanalo kaj distancas je 1000 km de la glacia kontinento Antarkto. La zono estas tro humida, nebula kaj pluvema. Krome ĝi estas la deirpunkto de la nacia vojo 3a, kiu trapasas la tutan amerikan kontinenton, kunligante la provincon Tierra del Fuego kun Alasko je distanco de 17 848 km.

Post la ekskurso al la ekstrema sudo de Andoj ni revenis hotelen, feliĉaj pro la natura travivaĵo. Estis la 23a horo vespere, sed la suno plu brilis! La sekvan tagon perŝipe ni ekskursis tra la Beagla Kanalo kaj ties insuloj, abundaj je maraj lupoj kaj birdoj. El la kanalo ni ĝue rigardis la urban pejzaĝon de Ushuaia.

José de N. MARQUES

Panorama foto de Ushuaia

Ushuaia kaj ĉirkauaĵo

La Beagla Kanalo

LITOVIO

Kurioza parko allogas turistojn

58-jaraĝa litova entreprenisto Viliumas Malinauskas ricevis alternativan nobelan pacpremion. Ĝin fondis la usona universitato de Harvardo (Ig Nobel Prize) kaj liveras veraj Nobelpremiitoj pro la laboro, kiun “ne eblas aŭ ne decas ripeti”. La organizanto de la ceremonio pri enmanigo de la premio estas humura sciencrevuo Annals of Improbable Research.

La laŭreato estas iama sportisto, nomita ankaŭ “la reĝo de fungoj”. Li sukcesis kolekti sovetiajn skulptaĵojn, kiuj fariĝis superfluaj post la ŝtata sendependiĝo de Litovio. El ĉiuj anguloj, urbaj placoj kaj urbetoj li kunportis al sia apudarbara parcelo en Grutas, apud banloko Druskininkai, skulptaĵojn de grandaj komunismaj eminentuloj de Sovetio kaj enmetis ilin en de li kreitan parkon.

La kreon de tiaspeca parko multaj kontraŭstaris. Kelkaj dekstraj organizaĵoj vidis en tiu iniciato malhonorigon de la viktimoj de la sovetia reĝimo.

Tamen la parko fariĝis granda kuriozaĵo de la regiono kaj lando kaj altiras multajn litovajn kaj fremdlandajn turistojn. La kreinto de la parko diris, ke ĉi-jare la parkon vizitis ĉirkaŭ 200 000 vizitantoj el cent landoj. Malinauskas jam investis en la parko 1 milionon da usonaj dolaroj kaj intencas investi pliajn 125 000.

Nun la laŭreato de la alternativa Nobelpremio intencas mem fondi premion kaj aljuĝi ĝin ĉiujare la 1an de aprilo, en la tago de ŝerco kaj mensogo. Pro kiuj meritoj la premio estos atribuata, ĉi-momente ne klaras, sed probable pro io gaja samkiel la alternativa Nobelpremio.

La parko de la sovetiaj skulptaĵoj estiĝis kvazaŭ hobio por entreprenisto Viliumas Malinauskas. Profesie li estras firmaon, kiu okupiĝas pri konservado de beroj kaj fungoj.

LAST

La parkon de Viliumas Malinauskas oni prijuĝis en Usono.

El ĉiuj anguloj de Litovio skulptaĵoj de komunismaj eminentuloj venis al la apudarbara parko en Grutas, Litovio.

EŬROPO

Simpozio postulas neŭtralan lingvon

En Zagrebo okazis la 27an kaj 28an de julio 2001 en la hotelo International scienca simpozio “Eŭropa lingvo — utopio aŭ neceso?”, kiun organizis du internaciaj neregistaraj organizaĵoj: la Asocio por Eŭropa Konscio (AEK) kaj la Internacia Akademio por Lingvaj Rajtoj (IALR). Partoprenis 40 sciencistoj kaj membroj de la du organizaĵoj el 15 landoj. Oni prezentis 16 prelegojn en tri sekcioj: “La lingvo kiel identeca signo kaj multidenteco de unuopuloj”, “La lingva sekureco kaj fontoj de etnaj konfliktoj” kaj “La edukado por eŭropa konscio”.

Enkondukajn prelegojn prezentis:

- d-ro Andrea Chiti-Batelli: “Eŭropa lingvo — utopio aŭ neceso?” kaj

- magistro Zlatko Tišljar: “Eŭropa lingvo — neceso sen kiu ne eblas eŭropa identeco”.

Prelegis krome d-ro Sean O’Riain el Irlando, d-ro Blazio Wacha el Hungario, d-ro François Lo Jacomo el Francio, d-ro Michael Cwik el Germanio, d-ro Vesna Staničić; s-ro Burchards el Germanio, d-ro Zbigniew Galor el Pollando, d-ro Yvo Peeters el Belgio, d-ro André Monteyne el Belgio, d-ro Kjell Herberts el Finnlando, s-ro Samo Pahor el Italio, magistro Vera Klopčić, d-ro Alenka Divjak kaj d-ro Milan Divjak el Slovenio.

La aranĝon aŭspiciis la kroata Ministrejo pri Kulturo. La celo de la simpozio estis atentigi Eŭropan Union (EU) en la Eŭropa Jaro de Lingvoj pri tio, ke efektive Eŭropo ne havas problemon de komunikado, sed tiun de lingvo, “kiu reprezentos eŭropan identecon”. Por ebligi samtempe efikan komunikadon kaj egalrajtecon de malgrandaj kun la grandaj lingvoj necesas elekti neŭtralan lingvon, kiu reprezentos eŭropan identecon. Pri tio estis akceptita rezolucio, kiun forte subtenis ĉiuj neesperantistaj membroj de IALJ, kiun gvidas ties sekretario d-ro Yvo Peeters. Kurioze, la bazajn ideojn de la rezolucio kontraŭstaris kelkaj esperantistoj. Tamen la fina teksto de la rezolucio esence spegulas la celojn, kiujn starigis al si la organizantoj. La rezolucio estis sendita al ĉiuj gravaj instancoj de EU kaj al kelkaj registaroj. S-ro Romano Prodi (prezidanto de la Eŭropa Komisiono) kaj s-ino Nicole Fontaine (prezidanto de la Eŭropa Parlamento) jam skribe dankis pro la rezolucio, kiun ili traktos en raportoj pri la Eŭropa Jaro de Lingvoj. La kunlaboro inter la du organizaĵoj (AEK kaj IALJ) plu daŭros. Oni planas baze de la rezolucio kaj la simpozia libro (kolekto de ĉiuj referaĵoj de la zagreba simpozio) organizi en 2002 en Kroatio kolokvon kaj en 2003 en Slovenio konferencon de Estonio, Latvio, Litovio, Malto kaj Slovenio sur registara nivelo.

Zlatko TIŠLJAR

MUZIKO

Sur la supro

Freddie Mercury ... Neimageble forta kaj bela voĉo. Lirikaj, streĉaj, filozofiaj, amuzaj kantoj. Variegaj disko-filmetoj. Fantasta dueto kun Montserrat Caballe. Dudeko da eldonitaj albumoj — de la plej frua Queen ĝis Made In Heaven / Kreita En La Ĉielo, la aperinta post lia morto. Koncertoj kun kelkcentmil spektantoj. Ĉio ĉi kaj multo alia estas li, Freddie Mercury. Lia unua kanto, verkita kiam li estis 12-jaraĝa, nomiĝis Mi Iras Al La Supro (I Am Going To The Top). Ĝin, la supron, li atingis sufiĉe rapide, kaj tutvive troviĝis tie — plej alte.

Li estis la koro de la sendube plej altnivela rok-grupo en la mondo — Queen / Reĝino, el Britio. Ilia kvaropo (Mercury, John Deacon, Brian May kaj Roger Taylor) renversis la mondon de rok-muziko en la komenco de la 1970aj jaroj, pruvinte, ke ĉi tiu ĝenro povas enhavi tre multajn interesegajn ideojn kaj plenumojn.

Oni povas ne ŝati lin kaj liajn kantojn, sed ne agnoski ties unikecon ne eblas. Aŭdu, ekzemple, The Prophet’s Song / La Profeta Kanto — kiom profunda estas la teksto, kaj kiom neripetebla — la kantado! Aŭ These Are The Days Of Our Lives / Jen La Tagoj De Nia Vivo — la plorige kortuŝa kanto, per kiu Freddie, jam nekuraceble malsana, kvazaŭ adiaŭis la mondon.

Li mortis precize antaŭ 10 jaroj — la 24an de novembro 1991. Tute ne gravas, pro kio. Tute ne gravas detaloj de lia privata vivo. Gravas, ke li ne plu estas. Muziko perdis sian Fean Reĝon (My Fairy King — titolo de plia lia kanto), kiu ĉiam estis, kaj daŭre estas, neimitebla kaj neatingebla, sur la supro.

Moskvo, la 24an de novembro, 2001

Grigorij AROSEV

Freddie Mercury

EŬROPO — AŬSTRIO

Orienteŭropaj bankoj firme en eksterlandaj manoj

La privatigoj de la orienteŭropaj bankoj post la falo de komunismo en 1989 igis, ke ili ĉiam pli trafis en la manojn de eksterlandaj proprietuloj. Sekve de tio en la jaro 2000 la kvoto de eksterlandaj bankoj (kalkulita surbaze de la bilancsumoj) konsistigis unuafoje pli ol 50 %.

Tiel tekstas en studo de aŭstra Bank Austria/Creditanstalt (BA/CA), filina banko de la germana Hypo Vereinsbank AG (HVB). La studo konstatas ke la bankmerkato en Mez- kaj Orient-Eŭropo (MOE) estas la plej rapide kreskanta en Eŭropo. Laŭ ĝi la aŭstraj bankoj ludas gravan rolon kiel proprietuloj kaj resanigantoj en tiu regiono.

Post la aliĝo de Bank Austria/Creditanstalt al la germana HVB-Grupo, la respondeco pri la orienteŭropaj aktivaĵoj transiris al la aŭstra banko. Tiu paŝo estis multe kritikata, sed la HVB-Grupo decidis tamen iom-post-iome rearanĝi la plenumon de tiuj aktivaĵoj. La fuzio de BA/CA kaj HVB kreis unu el la plej grandajn eksterlandajn bankgrupojn en Mez- kaj Orient-Eŭropo laŭ geografia areo.

La plej grandaj

Laŭ la bilancsumo la studo indikas la belgan financgrupon KBC kiel la plej grandan bankinstituton en la MOE-regiono. Kun kalkulita bilancsumo de 18 miliardoj da eŭroj ĝi estas antaŭ BA/CA (kun 15,3 miliardoj da eŭroj) la gvida financgrupo en MOE. Post ĝi sekvas la itala Unicredito (11,94 miliardoj), la franca Société Générale (11,92 miliardoj) kaj la usona Citibank (11,7 miliardoj). Laŭ tiu klasifiko la aŭstraj Erste Bank estas sur loko 6, kaj Raiffeisen Zentralbank AG (RZB) sur loko 9.

Al la kresko de la MOE-bankoj esence kontribuis la engaĝiĝoj de eksterlandaj proprietuloj. Dum la entuta bilancsumo de la bankoj en MOE de 1999 ĝis 2000 kreskis de 244 al 290 miliardoj da eŭroj (aŭ per 20 %), plialtiĝis la bilancvolumeno de la eksterlandaj bankoj en MOE de 104 al 155 miliardoj da eŭroj (aŭ per 48 %). “La plej grandaj ludantoj jam okupis pozicion kaj la merkato grandparte estas dividita”, deklaras Erich Hampel, BA/CA-ĉefo pri eksterlandaj aktivaĵoj, en la studo.

Oni esploris kiuj eksterlandaj bankoj ofertas retfunkciojn en ĉiuj landoj de la regiono. Tiuj estas Pollando, Ĉeĥio, Slovakio, Hungario, Slovenio, Kroatio, Bulgario, Rumanio kaj Ukrainio. Do, ili povas ĉiuloke en tiuj landoj priservi klientojn. Laŭ tiu kriterio ĉekape staras BA/CA antaŭ Société Générale, Citibank, ING-Grupo kaj RZB — kvalifiko, farita surbaze de ties bilancvolumeno en la MOE-regiono.

Ĝenerale oni devas priatenti la fakton, ke en la studo BA/CA prezentas sian propran difinon de la MOE-regiono konforme al tio, en kiuj landoj ĝi mem aktivas. Do, RZB indikas por la jaro 2000 MOE-bilancvolumon de 6,4 miliardoj da eŭroj, dum BA/CA de 6,1 miliardoj.

La plej altan kvoton de eksterlandaj bankoj en la regiono havas Slovakio kun 76 % laŭ la bilancsumoj. Post ĝi sekvas Bulgario kaj Ĉeĥa Respubliko kun 67 % kaj Hungario kun 62 %. En Pollando tiu kvoto estas sub 50 % (en la jaro 2000: 49 %). Tamen tie antaŭstaras kelkaj privatigoj (ekzemple de la pola Postbank), al kies aĉeto strebas ankaŭ la aŭstra RZB.

Pliaj projektoj

“Nun sud-orienta Eŭropo estiĝas alloga”, deklaras Hampel en la studo. La regiono estiĝis pli stabila, krome en ĝi estis pluraj bankoj parte resanigitaj kaj poste privatigitaj. Do la aŭstra banko BA/CA intencas trarigardi la slovenan Nova kreditna banka Maribor enkadre de ties vendokonkurso.

La germana HVB-Grupo planas akceli la kreskon de bilancsumoj de siaj filinaj MOE-bankoj. La adiciitaj bilancsumoj de tiuj bankoj devus duobliĝi ĝis 2005 kaj atingi 40 miliardojn da eŭroj (por komparo: en la jaro 2000 ĝi konsistigis nur 18,3 miliardojn da eŭroj). La sekvan ekspansian paŝon BA/CA volas fari en Jugoslavio. Tie ekde majo 2001 funkcias ĝia reprezentejo kaj baldaŭ estos malfermita ties filina banko, por kiu jam restas ricevita koncesio.

Evgeni GEORGIEV

Medicino

Tro malpezaj beboj

Beboj, kiuj naskiĝas malgrandpezaj, ĉiam kaŭzas zorgojn al siaj patrinoj kaj pediatroj pro risko de sanproblemoj kaj eĉ morto en la unua vivtempo. Krome, ili prezentas problemojn ankaŭ en la sekvantaj jaroj. Aliflanke, delonge oni scias, ke mediaj cirkonstancoj influas la pezon de beboj ĉe naskiĝo krom la tre konata damaĝo kaŭzata de patrina tabakfumado. Surbaze de tiuj indikoj, usonaj kaj koreaj sciencistoj enketis pri la influo de aermalpuraĵoj sur la pezon de koreaj beboj, en Seulo.

Laŭ artikolo en la revuo Epidemiology (novembro 2001), oni kalkulis tiun interrilaton koncerne bebojn naskitajn en normala tempo (post 37 ĝis 44 semajnoj da gravedeco), en la jaroj 1996 kaj 1997. Montriĝis, ke se la patrinoj, dum la unuaj tri monatoj de gravedeco, enspiradis aeron kun troa kvanto da karbonmonoksido, nitrogendioksido, sulfurdioksido kaj entute tro da miksitaj venenoj, tiam la risko, ke la beboj naskiĝos malgrandpezaj estas konsiderinde pli alta.

Paralele, psikologoj de Universitato de Miami, en Usono, laŭ n-ro 10/2001 de la revuo American Journal of Epidemiology, esploris la konsekvencojn de malgranda pezo de beboj ĉe naskiĝo sur malfacilaĵoj en la lernejaj aktivaĵoj. Pli ol 200 000 infanoj inter 12 kaj 15 jaraj estis pristuditaj. Oni matematike rilatigis iliajn malfacilaĵojn en plenumado de lernejaj taskoj kun la pezo ĉe naskiĝo, kaj trovis, ke la proporcio estis perfekte inversa: ju pli eta estis la novnaskita bebo, des pli da problemoj havis la infano poste en la lerneja vivo.

Paulo S. VIANA

Medicino

Preventado de la Alzheimer-malsano

La Alzheimer-malsano estas grava, la plej ofta speco de demenco. Oni ne precize scias ĝiajn kaŭzojn, kaj ne ekzistas tute efika kuracilo kontraŭ ĝi. Tial, oni daŭre klopodas trovi preventajn rimedojn. Oni jam scias, ekzemple, ke homojn, kiuj dum la tuta vivo aktive uzas sian menson, minacas malpli granda risko.

Lastatempe, esploroj montris, ke longdaŭra prenado de kontraŭinflamaj medikamentoj eble preventas la aperon de la Alzheimer-malsano. Laŭ publikaĵo en New England Journal of Medicine (2001-11-22), tio ŝajnas vero. Oni observis preskaŭ 7000 pacientojn pli ol 55-jarajn dum ĉirkaŭ 7 jaroj. En tiu periodo, preskaŭ 400 homoj ricevis la malsanon: sed inter tiuj, kiuj regule prenadis kontraŭinflamajn medikamentojn, la proporcio de la Alzheimer-malsaniĝoj estis multe pli malalta, ol ĉe tiuj, kiuj ne prenadis tiajn. Kvankam tiu eltrovo ankoraŭ ne solvas la problemon, eble ĝi estas grava paŝo sur tiu vojo.

Paulo S. VIANA

MONATO ne neŭtrala

Dum la lastaj jaroj mi sendis al MONATO kelkajn artikolojn, per kiuj mi intencis kontribui al la gazeto pri diversaj aktualaj aferoj el arabaj kaj islamaj vidpunktoj. Bedaŭrinde ŝajnas al mi, ke neniu el ili aperis en MONATO. Kompreneble, tio ja perdigas la esperon al persono kiel mi, kiu verkas en Esperanto kaj aliaj lingvoj. Oni ja publikigas kontribuaĵojn de mi preskaŭ regule jam ekde pli ol kvin jardekoj. En tia kazo, ĉu oni laŭ vi povus do eviti la impreson, ke okcidentaj tribunoj de komunikiloj, aparte ekzemple la via, fakte tiamaniere provas mallumigi tiujn vidpunktojn de la vastaj araba kaj islama mondoj — kun la rezulto, kiel oni nuntempe vidas, ke nur agado en mallumo povus tial esti atingebla por homoj kiel Bin Laden kaj lia koterio?

Se oni ne povas riproĉi la situacion ekzemple en neŭtrala internacia MONATO, kiom malesperiga la situacio estas por tiuj, kiuj emas proteste mortigi sin aŭ aliajn?

AL-AMILY, Britio

Noto de la redaktoro: Artikoloj de Al-Amily jam aperis en MONATO: mi memoras unu pri la ŝajna arabdeveneco de la angla dramisto William Shakespeare. Tamen jes: mi rifuzis multajn artikolo-proponojn de Al-Amily pro tio, ke 1. la aŭtoro, loĝante en Londono, artikolas pri arabaj aferoj, tiel lezante la lando-principon de MONATO; 2. emas polemiki pli ol informi; 3. nekoncize verkas; 4. sendas lingve nekontrolitajn proponojn (kiajn nacilingva redaktoro tuj enrubujigus). Mi plurfoje leteris al Al-Amily atentigante kaj konsilante pri la bezonoj de MONATO: ŝajne vane. Mi volonte akceptus kontribuojn pri arabaj aferoj de tiu ĉi aŭ de alia aŭtoro: tamen laŭ la ĵurnalismaj principoj, kiujn prave postulas MONATO kaj ĉefe ties legantoj.

ALBANIO

La homa disvolviĝo dum la lastaj dek jaroj

Antaŭ nelonge okazis ampleksa studo fare de grupo de albanaj kaj eksterlandaj esploristoj pri la aspektoj de la homa disvolviĝo en Albanio ĝis la jaro 2000. Jen kelkaj konstatoj el tiu raporto.

Malcerteco ekonomia

Post la subita falo, en 1997, de la malneta enlanda produkto (MEP) ĝis la nivelo de la jaro 1992, estis rimarkebla kresko je 8 % dum la periodo 1998-1999, kiam la inflacio estis preskaŭ nula. Tamen la deekstera helpo plu restis la ĉefa financfonto por la publikaj investaĵoj, kiuj atingis ĉ. 2,7 miliardojn da usonaj dolaroj (USD) ĝis la fino de la jaro 1999. La tabelo montras la evoluon de la MEP en Albanio, kompare kun tiu de aliaj landoj de la regiono.

Cetere la ekonomia kresko ne notinde ŝanĝis la vivon de albanoj, kiuj restas tre malriĉaj, kun malaltaj enspezoj kaj netaŭgaj vivkondiĉoj. 20 % de la familioj ricevas nur 5 % de la tutaj naciaj enspezoj. Oni taksas, ke la vivminimumo por familio estas 31 000 lekoj monate (1 USD = 145 lekoj), dum la averaĝa enspezo apenaŭ atingas 17 000 lekojn. La averaĝa loĝsurfaco por familio estas 62 kvadrataj metroj, tio estas 14,6 m² je persono. La komforto de la loĝejoj estas magra. La ebloj por aĉeti domon estas tre limigitaj.

Pro la malaltaj enspezoj, la familioj estas devigataj vivi modere kaj ŝpareme. Nur 15 % deklaras, ke ili povas manĝi viandon almenaŭ unu fojon en du tagoj kaj 18 % aĉeti novajn vestaĵojn almenaŭ unu fojon jare. Ĉirkaŭ 12 % de la familioj deklaras ke ili havas eblecon pasigi almenaŭ unu semajnon ekster la loĝurbo por feriadi enlande aŭ eksterlande. Preskaŭ ĉiuj familioj posedas televidon sed triono nur blankanigran. Vidbendaparaton posedas 12 %, satelitan antenon 20,7 %, fridujon 69,5 %, lavmaŝinon 31 %, polvosuĉilon 12 %, elektran aŭ gasan fornon 43 %, biciklon 19,3 %, aŭton 6,4 %, telefonon 20 %.

La senlaboreco restas alta. Influas ĝin la manko de grandaj investoj, la nekontentiga profesia nivelo de la laborforto, la neregistrita laboro, la manko de kunordigita politiko, ktp.

Diversaj faktoroj eksteraj kaj internaj malhelpis ke la privata agado plietendiĝu kaj ludu gravan rolon en la labormerkato. La ĉefa fonto de senlaboreco en la urboj kaj de la malalta profesia nivelo estas la amasa translokiĝado de kamparanoj al la urboj. La ŝtato daŭre estas la ĉefa dunganto.

Sociala protektado

Dum la jaro 1999 ĉ. 145 000 familioj ricevis ekonomian helpon enkadre de la programo de socia protektado. Inter ili 40 % estas el urboj kaj la ceteraj el kamparo. La saman jaron la nombro de pensiuloj atingis 260 000 (kun pensio de ĉ. 4000 ĝis 5000 lekoj). La salajroj en la jaro 1998 estis averaĝe okoble pli grandaj ol tiuj en la jaro 1990, dum la prezoj de la konsumaj varoj estas minimume dekoble pli altaj. La maksimuma salajro atingas 18 575 lekojn, la minimuma 4755 lekojn. Daŭre albanoj emas elmigri esperante trovi tie pli bonan vivon.

Malcerteco socia

Albanio estas konsiderata lando je maltrankviliga nivelo de krimeco. Estas jam agnoskite ke unu el la plej seriozaj baroj en la vojo al normaleco kaj progreso de Albanio estas la malforta ŝtato, t.e. la nekapablo de la ŝtato por plenumi kelkajn ĉefajn funkciojn. Tio influis ankaŭ la konceptiĝon de la politika-ekonomia modelo fare de la regantaj partioj. Oni konceptis la kapitalismon kiel ludon sen reguloj, kie la riĉiĝo atingeblis ankaŭ malrespektante la leĝon, kie eĉ la partopreno en politiko signifus rimedon por riĉigi. Tia speco de kapitalismo liberigis multe da energio, sed aliflanke alportis amasan parazitismon, kreis la pensmanieron ke oni povas sin riĉigi ankaŭ sen labori kaj kaŭzis koruptadon je alta nivelo.

Parto de tuteŭropa korupto?

La korupto reprezentas unu el la plej videblaj malsanoj de Albanio. Laŭ klasifiko farita antaŭ nelonge, Albanio estas konsiderata la plej koruptita lando en la regiono. Esploro farita en la jaro 1998 de la Monda Banko montras, ke pli ol duono de firmaoj pagas ŝmirmonon al oficialuloj, pli ol du trionoj de la oficialuloj akceptas ŝmirmonon, 50 % de la doganistoj pagas por akiri sian postenon, 25 % de la civitanoj pagas al medicinistoj por kuracado kaj ekzamenado.

Sanprotektado

La sanprotektado havas hereditajn kaj novajn problemojn. La elĉerpiĝintaj infrastrukturoj, la manko de medikamentoj, ekipaĵoj kaj alia medicinista ilaro kaj la financa malmotiviĝo de la medicinista personaro estas inter la plej akutaj problemoj. Solvon malhelpas la malsufiĉeco de la financaj fontoj. La emo por sin sanekzameni kaj kuraci eksterlande estas evidenta.

Ĉ. 80 % de la mortoj estas kaŭzitaj de la malsanoj de koro, cerbo, angioj kaj spirvojoj. Tiuj lastaj kaŭzis eĉ 45 % de la mortoj. Ene de jaro en malgranda lando kiel Albanio mortis pro trafikakcidentoj 1840 personoj. Albanio disponas je 1,3 kuracistoj por 1000 loĝantoj (kompare al 3 por 1000 en EU kaj 2,5 por 100 en Orienta Eŭropo). Problemo estas la manko de medicinistoj en kamparaj zonoj.

Kleriga sistemo

La kleriga sistemo dum la lastaj dek jaroj konfrontiĝas kun problemoj de konceptiĝo de la lernejo je vidpunkto pedagogia samkiel je vidpunkto de administrado de la homaj resursoj.

Nesufiĉaj financaj fontoj estas serioza malhelpo. La buĝeto por klerigado restis konstanta je 9 ĝis 10 % el la publikaj elspezoj aŭ 3 ĝis 4 % de la MEP. Ĉ. 75 % estas uzataj por la salajroj, dum la investaĵoj okupas nur 9 %. La kontribuado de la komunumo de la gepatroj restas malgranda kaj ne inkluziviĝas en la oficialaj statistikoj.

Grandaj malfacilaĵoj aperis okaze de la moviĝado de la loĝantaro al la marbordaj regionoj kaj la grandaj urboj. Dum la kuranta akademia lernojaro 2001-2002, laŭ deklaracioj de la opozicio, la enlandaj mezlernejoj absorbas nur 50 % de tiuj finintaj la elementan lernejon, dum la universitatoj absorbas nur 10 % de abiturientoj, do en universitatoj studas nur 5 % de la albana junularo. La nombro de studantoj prezentiĝas en la suba tabelo.

La malbona ekonomia situacio motivis multajn intelektulojn elmigri en pli evoluintajn landojn. La plej preferataj estas Usono kaj Kanado. Pro la proceduroj de selektado, Kanado absorbas pli altnivelan tavolon de la loĝantaro. Ĉ. 40 % de la profesoroj, universitataj instruistoj kaj sciencaj kunlaborantoj de la Akademio de Sciencoj jam elmigris dum la jaroj 1990-1999

Krimeco: malfacila defio

La geografia pozicio, la milito en Kosovo, la manko de leĝoj, strukturoj kaj efikaj rimedoj por kontraŭstari la krimecon, pliigis la eblojn ke Albanio fariĝu transira lando de krimeco kaj kontrabandaĵoj de orienta al okcidenta Eŭropo. La trafiko de drogo, sed ankaŭ la nombro de ĝiaj konsumantoj kreskas de tago al tago.

La plej ordinara krimeco en Albanio dum la jaro 1999 estis murdoj (460). La polico sukcesis malkovri la krimintojn de nur 65 % de la kazoj. La ŝteloj sufiĉe kreskis aparte dum la kosova krizo. Viktimiĝis proprietuloj de objektoj aŭ gravaj entreprenoj samkiel la karavanoj de humanitaraj helpaĵoj. Okazis ankaŭ forraboj de personoj, kiel ekzemple de infanoj de grandaj aferistoj.

Plej evidenta estis la kontrabandado de homoj. La vojoj de tia trafiko trapasas Grekion, Montenegron kaj Makedonion. Ĉ. 10 000 kosovanoj kontraŭleĝe migris al Italio tra Vlora (marhaveno en sudo de la lando) dum la kosova krizo. Ĉ. 35 000 aliaj el Kurdistano, Turkio, Ĉinio, k.a. transpasis al Italio tra Albanio, same kontraŭleĝe.

Kvankam nova fenomeno por Albanio, la prostituado envicigas Albanion jam inter la ĉefaj provizantoj de la najbaraj landoj. Oni opinias ke ĉ. 15 000 albanaj prostituitinoj laboras en Italio kaj 5000 en Grekio.

Dum la jaro 1999 la albana polico eliminis 37 armitajn bandojn. Oni suspektas ke en Albanio troviĝas 300 gravaj krimuloj el aliaj landoj, serĉataj de ties policoj, kaj kunlaborantaj ĉi tie kun la enlandaj krimuloj.

Elmigrado

Tiu fenomeno estis karakteriza ankaŭ antaŭ la dua mondmilito. Estas kalkulite, ke dum 1912-1923 elmigris 21 000 personoj (el loĝantaro de malpli ol 800 000), dum 1923-1939 pli ol 110 000, dum 1940-1945 — 19 000. Dum la jaroj 1945-1990 la komunisma reĝimo malpermesis ian ajn elmigradon, konforme al politiko de izoliĝo de la lando. Post la jaro 1990 ĉ. 25 000 albanoj rompis la feran kurtenon komunisman kaj iris al la landoj de okcidenta Eŭropo. La elmigrado poste daŭris galopante.

Jen kelkaj ciferoj koncerne la elmigradon dum la pasintaj dek jaroj: Belgio 2500, Francio 2000, Germanio 12 000, Grekio 500 000, Italio 200 000, Turkio 2000, Kanado 5000, Usono 12 000.

Pli ol 15 % de la loĝantaro estas elmigrintaj. Ĉ. 51 % el ili estas malpli ol 40-jaraj, kaj 67 % estas viroj. 67 % de la intelektuloj kunprenis ankaŭ siajn familiojn, kio signifas ke ili intencas ne plu reveni al la hejmlando. 83 % de la intelektuloj estas el la ĉefurbo Tirana, kie ekzistas la ĉefaj sciencaj institucioj.

Bardhyl SELIMI

JAPANIO

Freneza vivmaniero

Nur post la modernigo de Japanio (1868) japanoj kutimis manĝi kvarkrurajn bestojn. Ekde tiam ili imitis eŭropstilan vivmanieron, manĝante bovaĵon kaj porkaĵon. Tamen dum longa tempo Japanio estis malriĉa lando kaj viando kostis tro por ordinaraj japanoj. Nur en la 1960aj jaroj oni komencis pli ĝenerale ĝui viandon.

Tiel la norda insulo Hokkaido fariĝis la plej granda produktejo de bovoj, kie oni klopodis bredi tiajn bovojn, kies viando bongustas precipe al japanaj langoj. Aliflanke Usono postulis, ke Japanio importu pli da malmultekosta usona viando. Importata estas ankaŭ bovaĵo el Aŭstralio, kaj japanaj bovistoj malfacile vivas. Lastatempe, tamen, plia bato ilin trafis: bova spongeca encefalopatio (BSE aŭ, vulgare, bovofrenezo).

Esploro

En aŭgusto malsaniĝis bovo en la gubernio Tiba. Post esploro oni konstatis, ke ĝi ricevis nutraĵon konsistantan el pulvorigitaj osto kaj tripo: en septembro oni malpermesis kaj uzon kaj importadon de la nutraĵo. En oktobro la ministrejo pri agrikulturo, testiginte ĉiujn 4,5 milionojn da bovoj, deklaris, ke ne troviĝas BSE-infektita bovo en Japanio. Tamen kelkajn tagojn poste, en Tokio, oni konstatis plian BSE-bovon naskiĝintan en Hokkaido.

Jam raporto el Eŭropo avertis japanojn, ke eblus infektiĝi de BSE, ĉar importataj estas pulvorigita osto kaj tripo el Britio. En Japanio oni neglektis la raporton; japana respondeculo pri agrikulturo eĉ deklaris publike: “En Japanio ni neniam havos BSE-on.” Sed fakto estas, ke BSE skuis la landon. Al restoracio en Tokio, fama pro bongusta rostita bovaĵo, venis la tagon de la anonco pri BSE nur 60 klientoj, anstataŭ la kutimaj 150.

Risko

La akcioj de Nippon McDonald, Yosinoya (ĉen-restoracio), Nippon Ham (ŝinko-kompanio) kaj aliaj tuj falis. Suferis ankaŭ produktantoj de bovoj kaj lakto; ili kritikis la registaron, kiu rifuzis akcepti, ke ekzistas ajna risko pri BSE.

Oni uzas nutraĵon el pulvorigita osto kaj tripo pro diversaj kialoj. Kelkaj kredas, ke konsumantoj volas trinki lakton kun 3,5 procentoj da graso; lakto tia ne produkteblas de bovinoj nutrataj per herbo. Nutraĵo el pulvorigita osto kaj tripo necesas por organika agrokulturo. Aliaj opinias, ke tiel oni pli malmultekoste produktas pli da lakto.

En Japanio, escepte de Hokkaido, bovoj vivas en malgrandaj bovejoj, ligitaj per ŝnuro kaj nutrataj per artefaritaĵoj. Bredistoj klopodas pli ekonomie kaj pli efike produkti lakton kaj viandon, kvazaŭ bestoj estus maŝinoj. BSE-bovoj ĉefe aperas en malgrandaj landoj en Eŭropo, ekzemple 181 255 en Britio, 645 en Irlando, 605 en Portugalio, 399 en Svislando, 344 en Francio ktp, kie bovoj vivas en kontraŭnatura stato (malkiel en Usono kaj Aŭstralio, kie oni povas pli nature varti bovojn). Necesas pensi denove pri nia vivmaniero.

HORI Yasuo/pg

INFANOJ

Plej fruaj memoroj

Ĉu infanoj en patrina ventro konservas memoron pri sia antaŭnaska ekzisto? Jen la demando, kiun starigis al si Ikegawa Akira, estro de Ikegawa Kliniko en Yokohama, Japanio.

Enketinte inter 79 infanoj (inter du- kaj sep-jaraĝaj), Ikegawa konstatis, ke 42 infanoj memoris almenaŭ ion. Spertis 20 infanoj “mallumon” aŭ “ruĝon”. Unu diris, fingromontrante lampon, kiam ĝi estis 2-jara kaj 9-monata: “Tiu koloro estas sama kiel tiu en via ventro”. Pri moviĝoj memoris 19 infanoj: “Mi turniĝis” “Mi naĝis”, ks.

Falanta

Sian naskiĝon memoris 32. Inter tiuj diris 14: “Mi volis tuj eksteren iri” “Dolore” “Mi sentis, ke mi estas falanta”. Rimarkis 11: “Panjo vokis al mi” “Ĉiuj diris Venu, venu”. Ĉiuj, kiuj malfacile naskiĝis, esprimis sin negative: “falis” “malvarme”.

Unu infano skribis: “Kiam mi estis en la ventro de panjo, tranĉilo proksimiĝis al mi. Iu tenis mian kruron kaj batis mian sidvangon”. Li diris al Ikegawa: “Panjo diris al mi, ke mi sonĝis, sed ŝi ne pravas”. Laŭ lia patrino li naskiĝis per cezara operacio.

Ikegawa diris: “Patrinoj, aŭdinte la spertojn de siaj gefiloj, ilin pli amas. Ili pli atente aŭdas iliajn voĉojn”.

HORI Yasuo

IRLANDO

Sporto por ĉiuj

Kiam estis aparte aktiva la sendependiga movado en Irlando, laŭ statuto de Gaela Atleta Asocio, datita de 1903, neniu membro de la Reĝa Konstablaro (polico) aŭ de la armeo rajtis esti membro de la asocio aŭ de iu gaela sporta teamo. Plie, estis malpermesite al ĉiuj asocianoj, sub puno de elpelo, esti samtempe ludanto de “eksterlandaj” (t.e. anglaj) sportoj: futbalo, rugbeo, ktp. Multaj irlandanoj opinias la paragrafojn bedaŭrinda kaj nenecesa diskriminacio, kontraŭ kelkaj ŝatantoj de la gaelaj sportoj, sed servantoj de britaj instancoj, aŭ ŝatantoj de kaj gaelaj, kaj neindiĝenaj ludoj.

La socio, inkluzive tiujn, kiuj ne estas ardaj sport-fanatikuloj (kiel la aŭtoro), multe perdas, se ne havas okazon ĝui keltajn sportojn. Precipe la tiel nomata hurling (irlande iomaint) estas, verŝajne, unu el la plej ekscitaj kaj lertaj el ĉiuj sportoj, kaj certe la plej rapida el ĉiuj kampoludoj.

Do estas ĝojiga novaĵo, ke pasintjare la paragrafoj estis forigitaj. De nun oni ne malpermesas membriĝi al policistoj en la nord-irlanda polico kaj de brita armeo, en kiu neniam mankis irlandanoj, precipe kiam estis senlaboreco en la hejmlando.

Ŝajnas, ke iom post iom la socio en Nord-Irlando iĝas iom pli simila al tiu en “normalaj” landoj.

Garbhan MACAOIDH

LITOVIO

Vilnius serĉas “ekzotikon”

Arturas Zuokas, urbestro de la litova ĉefurbo Vilnius, ekdeziris plibonigi la bildon de sia urbo. Por pridiskuti tion, li invitis historiistojn, arkitektojn, publicistojn, spertulojn pri reklamo, organizantojn de diversaj aranĝoj. Rezulte de tiuj klopodoj estas preparata strategia plano por evoluigi la urbon. Laŭ la opinio de la urbestro, nun estas grave elekti ĝustan direkton por estigi la bildon de la ĉefurbo.

La diskutantoj atingis komunan opinion, ke Vilnius devus revigligi sian aŭtentikan historian heredaĵon kaj estigi litovan “ekzotikon”. Nun la litova ĉefurbo ne profitas la historian etoson, kiun ĝi posedas. Laŭ la opinio de la arkitektoj, Vilnius havas multajn simbolojn kaj amason da arkitekturaj stiloj, kies signifon ne konas ne nur eksterlandanoj, sed ankaŭ la litovoj mem.

Ili konsentis pri la ideo, ke la litovan ĉefurbon plifamigus “pozitivaj” skandaloj, eksterordinaraj projektoj, ekzemple, parketo de “frenezaj arboj”, festivalo de subakvaj boatoj, ekspozicio de la plej bonaj erotikaj fotoj en la mondo aŭ monda muzeo pri basketbalo. La diskutantoj ne preterlasis mencii la hontindan situacion nunan koncerne publikajn necesejojn, malglatajn trotuarojn kaj mankon de ripozzonoj.

LAST

En la antikva parto de Vilnius oni rimarkas la trapason de la jarcentoj.

Diversstilaj preĝejoj abundas en la litova ĉefurbo.

KONGO

Kiu kulpas pri la morto de Lumumba?

Kongo sendependiĝis de Belgio la 30an de junio 1960. Laŭ interkonsento inter la du ĉefaj politikaj partioj, Joseph Kasa-Vubu iĝis prezidanto kaj Patrice Lumumba iĝis ĉefministro. Lumumba estis murdita en 1961. Kiu respondecis pri lia morto?

La sendependiĝo venis pli frue ol antaŭvidite, sen sufiĉe da preparo. Kelkajn jarojn antaŭe Belgio promesis iom da aŭtonomio al sia kolonio kaj malrapide (eble ankaŭ kontraŭvole) preparis tion. Okazaĵoj en Kongo kaj en najbaraj landoj devigis Belgion malteni sian kolonion. Jam kelkajn tagojn post la sendependiĝo ekestis perturboj. La 10an de julio Moise Tsjombe, guberniestro de la provinco Katango, proklamis la sendependecon de sia provinco.

Poste Kasa-Vubu eksigis sian ĉefministron. Lumumba unue estis tenita en sia rezidejo, eskapis, estis arestita, denove fuĝis kaj iel alvenis en Katangon. Tie li pereis en la komenco de 1961. Ĉu estis hazarda morto en militaj cirkonstancoj, aŭ ĉu estis planita murdo? Se estis planita murdo, kiu planis ĝin? Pri tio estas pluraj teorioj kaj aperis pluraj libroj. Komisiono de la belga parlamento ricevis la taskon esplori la cirkonstancojn. Fine de novembro 2001 la komisiono prezentis sian raporton.

Kolonelo Mobutu

Laŭ la komisiono estas evidente, ke la tiama belga registaro deziris sekurigi la gravajn belgajn investojn en Kongo — kaj precipe en la Katango-provinco — kaj tial intence malstabiligis la registaron de Lumumba kaj subtenis Tsjombe. Ĝi insistis, ke kolonelo Mobutu (la posta prezidanto) arestu Lumumba. Post hezitado Mobutu donis instrukcion por tio la 10an de oktobro.

La komisiono trovis plurajn planojn — ne nur belgajn, sed ankaŭ usonajn — por definitive elimini Lumumba, sed neniu el tiuj realiĝis. Teleksa korespondado inter Kongo kaj Belgio montras, ke en Belgio oni insistis pri la transporto de Lumumba al Katango, kvankam oni bone konsciis, ke tie li riskis morton. Kaj efektive, la 17an de januaro 1961 vespere, kelkajn horojn post alveno en Katangon, Lumumba estis ekzekutita de katangaj policistoj. Ĉeestis katangaj ministroj kaj tri belgaj oficiroj (kiuj en tiu periodo estis sub la aŭtoritato de la katanga registaro). Poste la belga registaro sisteme neis ian ajn engaĝitecon.

Reĝo Baldueno

Estas ĝenerale sciate, ke la reĝa familio, tra la tiama holdinga kompanio Société Générale, havis grandegajn financajn interesojn en Kongo. Ĉu la reĝo Baldueno (aŭ lia ĉirkaŭaĵo) aktive kunlaboris rilate la likvidon de Lumumba? La komisiono ne klarigis lian rolon. Ĝi konstatis nur, ke la reĝo kelkfoje malsamopiniis kun la registaro, proprainiciate prenis decidojn kaj verŝajne ne transdonis al la registaro gravajn informojn, pri kiuj li disponis.

Laŭ Justine Kasa-Vubu, filino de Joseph Kasa-Vubu kaj prezidanto de la konga Movado de Demokratoj, la komisiono utilis nur por senŝarĝigi la konsciencon de kelkaj politikistoj.

Ludo De Witte verkis en 1999 libron pri la afero (De Moord op Lumumba, ISBN 90-5617-236-0) kaj tiel malrekte iĝis la iniciatinto de la parlamenta komisiono. Li opinias: “Tio klare estas politika kompromiso inter tiuj, kiuj deziris esplori la plej etan detalon kaj tiuj, kiuj volis kaŝi ĉion. Ili timis trovi la tutan veron.” Li tamen vidas pozitivan elementon: la rolo de la reĝo iĝis iom pli klara.

Roland ROTSAERT

La raporto (dulingva: nederlanda-franca, 230 kB) de la belga parlamenta komisiono legeblas interrete je www.dekamer.be. Serĉu “Lumumba” aŭ “DOC 500312/006”.

Estimataj gelegantoj,

kiel kutime komence de nova jar(kolekt)o ankaŭ ĉi-foje la papera versio de tiu ĉi januara numero estas iomete alia ol la kajeroj de la pasinta jaro. Nia grafikisto iom modernigis la revuon per nova enpaĝigo, ankaŭ de la kovrilpaĝo, kaj nun finfine post la multjara plendo, ke la numero de la monato estu pli granda, la numer-indiko aperas grandcifere kaj do bone legeblas, kio faciligas trovon de difinita eldono. Krome vi certe konstatas, ke la kajero nun estas unu centimetron pli malalta, kio necesis pro teknikaj kialoj, kaj ke estas uzata pli dika papero por la kovrilo kaj iom alia por la internaj paĝoj. Por ilustrita revuo, kia nia magazino estas dekomence, la grafika aspekto ja estas sufiĉe grava. Kompreneble ni esperas, ke la nova vesto plaĉas al vi. Daŭre ni klopodas ankaŭ eviti erarojn, sed tiu ĉi strebado ne ĉiam sukcesas. Eble vi rimarkis, ke en la leter-rubriko de la decembra numero kelkaj vortoj estis skribitaj sen ĉapeloj sed per surogata alfabeto. Tion kaŭzas i. a. la fakto, ke preskaŭ ĉiuj aŭtoroj, redaktoroj kaj reviziantoj uzas interreton, sed kun diversaj surogataj alfabetoj, ĉar ne ĉiuj jam posedas la universalan skribsistemon Unikodo. Sed multe pli ol tiaj teknikaj problemetoj sendube gravas la enhavo, kaj liveri al vi interesajn artikolojn estas kaj restas nia plej granda kaj nobla ambicio. Multan plezuron dum legado de tiu ĉi kaj ĉiuj sekvaj numeroj!

Sincere via Stefan Maul

Japanio

Senlaboreco atakas la arkipelagon

La 14an de novembro 2001 la ministrejo pri bonfarto kaj laboro publikigis, ke ĝis la fino de septembro nur 37 % de altlernejanoj de la tria klaso trovis laboron. Tiu ĉi proporcio estas la plej malalta en la pasintaj 40 jaroj.

Laborproponoj en tiu ĉi jaro estas dekono de tiuj antaŭ dek jaroj. Troviĝas nur ses proponoj por dek altlernejanoj, kiuj volas tuj labori post la diplomitiĝo. Al lernantoj, kiuj ne povas trovi laboron, instruistoj rekomendas iri al universitato aŭ aliaj profesiaj lernejoj. Tamen tiuj, kiuj ne povos fari tion pro financa aŭ kapableca problemoj, devas eklabori kiel freeter [friter] (kunmetaĵo de angla vorto free kaj germana vorto Arbeiter kun signifo “libera laboristo”).

Maltrankviligaj analizoj

La 27an de junio 2001 la ministrejo publikigis analizon pri labor-ekonomio, en kiu ĝi koncentriĝis pri laborkonscio de junaj laboristoj, ĉar nun troviĝas 1,5 milionoj da tiel nomataj “freeter-oj”, 1,5-oble pli multe ol antaŭ kvin jaroj. La analizo difinis freeter-ojn jene:

  • 1) aĝo inter 15 kaj 34,
  • 2) laboras horpage aŭ tagpage,
  • 3) tiele laboras malpli longe ol 5 jaroj,
  • 4) se estas virinoj, estas fraŭlinoj,
  • 5) nun estas senlaboraj sed volas labori.

Laŭ la aĝoj, 20- ĝis 24-jaruloj estas 820 000, 25- ĝis 29-jaruloj 350 000, 15- ĝis 19-jaruloj 200 000 kaj 30- ĝis 34-jaruloj 140 000. Laŭ la studkariero, tiuj, kiuj finis gimnazion, okupas 35,4 %, tiuj, kiuj finis universitaton aŭ kursojn por diplomitoj, 17,5 %, tiuj, kiuj finis kolegion aŭ aliajn lernejojn, 12,7 %.

Plejparto laboras en ĉiovendejo aŭ oportuna butiko. 30 % de ili gajnas 100 000 ĝis 140 000 enojn (83 ĝis 120 usonajn dolarojn) monate. Ĉar tio ne estas sufiĉa por vivi sendepende, 80 % de ili vivas kun siaj gepatroj kiel tiel nomataj parazitaj freeter-oj. 64,7 % volas havi konstantan laboron. Multiĝo de freeter-oj estis akcelita de lastatempa malfacilo ĉe dungiĝo.

En tia situacio pli ol duono de la junuloj antaŭvidas la japanan estontecon kiel “Japanio malboniĝos”. Laŭ fundamenta esploro pri la vivo kaj konscio de 6000 junuloj, publikigita la 22an de novembro 2001, la ĉefaj problemoj de Japanio estas malfacilo de dungiĝo kaj senlaboreco.

La 30an de oktobro 2001 la registaro publikigis la rezulton de esploro pri laborforto. Laŭ ĝi troviĝas 5,3 % (3,57 milionoj) da senlaboruloj en Japanio. La nombro estas la plej granda ekde 1953, kiam oni komencis la esploron. Ĝi difinas senlaborulojn jene: 1) ili neniam laboris dum la lasta semajno de la monato, 2) en tiu semajno ili serĉis laboron, 3) ili kapablas labori kiam ili trovas laboron.

Estas la kondiĉo de “perfekta senlaboreco”. Ĝi ekskludas el la statistiko homojn, kiuj rezignis serĉi laboron pro malsano aŭ manko de taŭga laboro. Se tiuj homoj estus inkluzivitaj, la proporcio de senlaboreco estus 10,4 %. Tiu cifero estas jam treege terura, sed multaj ekonomikistoj prognozas, ke la proporcio de senlaboreco baldaŭ superos 6 %.

La kialoj

La kialo de senlaboreco estas tutmondiĝo de la ekonomio. Celante produkti pli malmultekostajn varojn, japanaj entreprenoj haste translokigis siajn fabrikojn al eksterlando kiel Ĉinio, Malajzio, Indonezio, ktp. Jam la nombro de laboristoj en japanaj fabrikoj en eksterlando egalas al 70 % de tiu en Japanio. Japanaj entreprenoj ne povas gajni profiton el fabrikoj en Japanio, ĉar la salajro por japanaj laboristoj estas tro alta. Tiele pli kaj pli mankas laborlokoj al japanaj laboristoj. Krom tio el la eksterlandaj fabrikoj enfluas malmultekostaj varoj en Japanion, kio des pli suferigas enlandajn fabrikojn.

Dum lastaj 50 jaroj okazis diversaj ekonomiaj ŝanĝoj en Japanio kaj ĉiun fojon kreis senlaborecon. En la 60aj jaroj, kiam karbominejoj estis fermitaj, laboristoj povis moviĝi al aliaj kampoj, tamen nun ne ekzistas tiaj alternativoj. Nenie troviĝas industrioj, kiuj akceptos kromajn homojn el aliaj industrioj.

Lastan jaron la registaro laŭte diris, ke la informad-teknologia industrio estos la akceptanto kaj espero por japana reprospero, sed en tiun kampon jam eniris Koreio kaj Tajvano. Kontraŭ la espero de la registaro nun grandaj kompanioj en tiu kampo komencis maldungi multegajn laboristojn. Koizumi, la ĉefministro de Japanio, deklaras, ke ni devas dividi doloron por la rekonstruo de Japanio. Tamen ŝajnas, ke jam ni staras ĉe la limo de elteno: tre alta proporcio de sinmortigoj, multaj forkurintoj, diversaj krimoj kaj mensaj malsanoj inter laboristoj.

Japanio ĝuis prosperegon ekde la 70aj jaroj ĝis la 90aj. Ni vivis lukse, manĝante frandaĵojn, vojaĝante eksterlanden, aĉetante luksajn meblojn, aŭtomobilojn, elektrajn aparatojn, ktp. Tamen nun estas tempo rezigni tian vivmanieron. Tiuj jaroj estis eksterordinaraj. Yamada Hisasi, ekonomikisto, diras, ke por teni nunan vivnivelon ni devas ŝanĝi nian vivstilon. Tamen, ĉu ni devas teni nunan vivnivelon? Mi opinias, ke tiun pensmanieron ni devas ŝanĝi. Ni, rememorante, ke Japanio estis fundamente malriĉa lando kun malmulte da riĉfontoj, devas konstrui novstilan socion, en kiu ni vivos modeste kaj simple, laborante diligente kaj sincere, sed kun espero pri la estonteco.

HORI Jasuo

LITOVIO

Entuziasmulo pri Japanio

Alfredas Jonušas, 61-jaraĝa litovo el la urbo Telšiai, jam antaŭ kelkaj jardekoj entuziasmiĝis pri Japanio kaj tiu pasio ĝis nun ne forlasas lin. En sia apuddoma parcelo el 9 aroj li aranĝis japanstilan ĝardenon kaj tie eksponis amason da japanstilaj objektoj. En apudstrata flanko klare videblas kvinoble malgrandigita modelo de la plej malnova en la mondo ligna pagodo de Horinĝi. Apud ĝi sur eta deklivo estas instalita blanka virina masko, devenanta de la vira teatro “Kabuki”. Sian domon Jonušas ornamis per unu gravuraĵo en kabuka stilo.

Sur la fundo de seka lago, kie, anstataŭ akvo estas ŝtonetoj, videbliĝas verda japanforma insulo. Apud ĝi pendanta japane skribita ŝildo afable invitas al interna korto, kie japanaj simboloj abundas. Ĉi tie litova ovo, ornamita per japanaj krizantemoj, simbolas la litovan-japanan amikecon. La plej grava akcento de la interna korto estas pavilono de tetrinkado. Apude estas ankaŭ modelo de Fuĵi-monto kaj silueto de budao Amido. La posedanto de tiuj belaj eksponaĵoj pasintjare festis sian 60-jaran jubileon kaj por si mem ellaboris japanecan drakon de la jaro, en kiu li naskiĝis.

Trairinte ŝtonan ponteton super seka rivero, oni tuj trafas lokon apud malgranda muzeo, en kiu Jonušas eksponis ne nur japaneskajn valoraĵojn, sed ankaŭ relikvojn de sia familio. Ankaŭ la dominterno estas japanstila. La unua ideo estis aperigi la teritorion de Japanio surmure kaj en ties centro fari rondan fenestreton. La radioj de leviĝanta suno, trapasinte la fenestreton, reflekte bildigas sur la kontraŭa muro grandegan desegnaĵon de Fuĵi-monto.

La fondinto de tiu japana muzeo neniam estis en Japanio. Li ĉion kreis, uzinte librojn, revuojn, pentraĵalbumojn. Jonušas eĉ ne povas klare diri, de kie venis la japana ideo, obsedinta tuj lian menson. Li nur memoras, ke en la jaro 1964, kiam okazis Olimpikaj Ludoj en la japana ĉefurbo Tokio, en la televido li spektis unuafoje la novan stadionon, projektitan de Kenzo Tange, kiu tre impresis lin. Ekde tiam li profundiĝis en la arkitekturo de tiu malproksima lando, eĉ fondis societon de litova-japana amikeco.

Alfredas Jonušas laŭprofesie estas juvelisto. Li prilaboras sukcenon kaj feron. Ĝis nun li jam organizis dek ses siajn juvelekspoziciojn. La monon, ricevitan de la venditaj juveloj, li ĉiam eluzas por kontentigi sian japanan pasion. Li tre bedaŭras, ke ĝis nun li ne sukcesis kontakti japanajn entreprenistojn, kiuj povus iom finance subteni la disvastigon de japana kulturo en la centro de okcidenta Litovio. Li revas, ke lia urbo Telšiai povus ĝemeliĝi kun iu samgranda japana urbo. La urba konsilantaro de Telšiai jam sendis sian proponon al ministrejo pri eksteraj aferoj de Japanio. Oni atendas kaj esperas je pozitiva reago.

Komence la najbaroj de Jonušas kun siaspeca primoko rilatis al lia ideo aranĝi japanstilan ĝardenon en sia korto. Oni eĉ donis al li alnomon “Japano de Telšiai”. Tamen, kiam unuafoje ilian najbaron vizitis japana ambasadoro kun sia edzino, ĉiuj ĉesis primoki kaj konstatis, ke ĉio estas multe pli serioza ol ili antaŭe opiniis. Nun gelernantoj kaj studentoj de arto ekskursas ĉi tien por serĉi perlojn de la orienta kulturo.

Laimius STRAŽNICKAS

Kelkajn jardekojn litovo Alfredas Jonušas dediĉis al popularigo de la japana kulturo en Litovio.

EŬRO

Pagi ene de la Eŭropa Unio kostos malpli

Jam delonge organizaĵoj de konsumantoj plendas, ke la kosto de bankpago de unu EU-lando al alia estas terure alta por privatuloj. Ĉar ne eblis rapida interkonsento inter la bankoj kaj la Eŭropa Komisiono, venos deviga regulo.

La EU-ministroj respondecaj pri ekonomio fine de novembro 2001 aprobis, kun kelkaj modifoj, proponon de la Eŭropa Komisiono, laŭ kiu pago inter la membroŝtatoj, kiuj ekde 2002 uzos la eŭron, ne kostu pli ol enlanda pago. Ankoraŭ necesas fina aprobo de la Eŭropa Parlamento, sed laŭdire tio estos nur formalaĵo.

Por akiri kontantan monon en alia lando, la regulo validos ekde la 1a de julio 2002; por ĝiroj ekde la 1a de julio 2003. Eble la regulo ankaŭ validos por la valutoj de membroŝtatoj, kiuj ne transiros al la eŭro (Britio, Danio, Svedio). En 2004 oni raportos pri la rezultoj.

Bankoj protestas

Tuj venis protestoj de la bankoj. Ili opinias, ke ne restas sufiĉe da tempo por povi adapti sin al la nova situacio kaj minacis altigi la kostojn de enlandaj transakcioj por kompensi la altegajn administrajn kostojn, kiujn ili havas pro transakcioj transnaciaj.

Jam ekzistas la internacia bankkonto-numero (IBAN), kiu povas konsiderinde simpligi kaj aŭtomatigi tiajn pagojn, sed tio estas nur unu el la necesaj paŝoj. Por pagoj en fremdaj valutoj la bankoj daŭre uzas reton de internaciaj korespondantoj. Tiu arkaika proceduro ne taŭgas por malgrandaj pagoj de privatuloj kaj iĝas tute sensenca en plurlanda zono, kiu uzas la saman monunuon.

Kelkaj bankgrupoj ellaboris propran sistemon por faciligi pagojn inter siaj klientoj, sed bona solvo eblas nur per kreo de kompensa sistemo je EU-nivelo. La Eŭropa Centra Banko estus la logika iniciatanto, sed ĝis nun ne estas konataj planoj tiurilate.

Roland ROTSAERT

Penslibereco en Ĉinio

En mia letero, per kiu mi refutis la aserton de Xu Jinming, ke preskaŭ ĉiu ĉino opinias, ke sen la partio, t.e. la Ĉina Komunista Partio, la nuna vivo ne estus tiel bona kaj bela (MONATO, 2001/10, p.8), mi menciis: “Male en Tajvano, Lee Teng-hui, la vicprezidanto de Kuomintango, estis elektita ŝtatprezidanto de Tajvano, unuafoje laŭ la rekta elektado de la popolanoj.” Sed hastante mi eraris. Jen la ĝustigo kaj precizigo:

En 1996, kiam Lee Teng-hui estis elektita prezidanto de Tajvano, li jam estis ne nur la prezidanto de Kuomintango sed ankaŭ de Tajvano. Li nome fariĝis la prezidanto de Tajvano spontanee la 13an de januaro 1988 kun la morto de Jiang Jingguo, kiu same fariĝis spontanee la prezidanto de Tajvano, leĝe la Respubliko de Ĉinio, estante ĝia vicprezidanto, la 20-an de majo 1978 kun la morto de Jiang Jieshi, lia patro, kiu estis ĝia prezidanto. En majo 1984 Lee Teng-hui fariĝis la vicprezidanto de Tajvano, kaj la 7an de julio 1988 li fariĝis la prezidanto de Kuomintango. Tio signifas, kiam li kandidatiĝis por la prezidanteco de Tajvano en 1996 li jam estis kaj la prezidanto de Kuomintango kaj de Tajvano.

Intertempe mi ricevis de mia ĉina esperantista leteramiko Qiu Guanjing en Xian leteron, en kiu li skribas i.a. pri Lee Teng-hui: “Li estas ĉina perfidulo kaj kontraŭas nian landon”. Tio min tute ne mirigas, ĉar en Ĉinio, kie sub la diktatoreco de la Ĉina Komunista Partio ne ekzistas penslibereco, preskaŭ ĉiu ĉino pensas same kiel sia registaro, tute same kiel antaŭ kaj dum la lasta milito en Japanio, kie ne ekzistis penslibereco, preskaŭ ĉiu japano pensis same kiel sia registaro, nome ke Japanio militas kontraŭ Ĉinio por la eterna paco en Azio, ke sekve la milito estas sankta. Tiam nur tre malmultaj el la japanoj pensis alie, pro kio sufiĉe multaj el ili devis longe sidi en prizono. Inter ili troviĝis ankaŭ mi kaj konsiderinda nombro da esperantistoj, el kiuj kelkaj eĉ mortis pro tio. Mi do kredas, ke ankaŭ en Ĉinio nun troviĝas, eĉ se nur tre malmultaj, tiuj kiuj pensas alie ol sia registaro, kaj ke sufiĉe multaj el ili aŭ silentas aŭ troviĝas en prizono. Ĉu inter tiaj bravuloj, kiuj laŭ mi estas veraj patriotoj, en Ĉinio troviĝas ankaŭ esperantistoj?

KURISU Kei

Japanio

Norvega baloto

En mia artikolo pri la norvega parlamenta baloto (MONATO, 11/2001, p. 6) malaperis kelkaj ciferoj de la ensendita tabelo. La laborista partio perdis ne 2, sed 22 mandatojn (kompare al 1997), la socialisma maldekstra partio gajnis ne 1 novan, sed 14, kaj la konservativa Dekstro ne 1, sed 15. Nova ĉefministro finfine iĝis Kjell Magne Bondevik de la kristana popola partio.

Bård HEKLAND

Norvegio

JAPANIO

Tronanta problemo

Naskiĝis en Japanio ne nur reĝa bebo, sed ankaŭ debato pri pli ol centjara tradicio. Post longa atendado finfine generis la japanaj kronprinco Naruhito (41-jaraĝa) kaj kronprincino Masako (37-jaraĝa) infanon. Tamen la bebo estas ina — kaj en Japanio rajtas heredi la tronon nur viro.

En Japanio ne ekzistas nobelaro. Kaj ĉiuj infanoj en la 25-kapa Tennoa aŭ reĝa familio estas inaj. Pro tio oni arde diskutas, ĉu ŝanĝi la kodon por permesi al virino okupi la tronon, same kiel en Britio.

En la historio de Japanio estis 125 tenooj, inkluzive de la nuna imperiestro Akihito. Inter tiuj estis ok virinoj, tamen post la tiel nomata renovigo aŭ revolucio de Meiji en 1868 rajtas nur viroj okupi la tronon.

Kelkaj nun opinias, ke Japanio havu inan tenoon. Aliaj, tamen, forte kontraŭas, preferante tradicion. Leviĝas do la demando: ĉu iam Japanio vidos tronposedantinon?

IGARASI Takeo

Kronprinco Naruhito kaj kronprincino Masako: ilia novnaskita bebo estigis ne nur ĝojon sed ankaŭ debaton pri tradicio.

BELGIO

Lernout kaj Hauspie: epilogo

Antaŭ unu jaro (MONATO, 2001/2, p. 8) mi raportis pri la malfacila situacio de la lingvoteknologia entrepreno Lernout kaj Hauspie (L&H). Kiel multaj similaj entreprenoj tutmonde, ĝi dum kelkaj jaroj brile progresis. Fine de la jaro 2000 la revo abrupte finiĝis. En 2001 sekvis la likvido.

L&H komencis la jaron sen gvidanto. La fondintoj, Jo Lernout kaj Paul Hauspie, perdis la fidon de la investantoj. Ankaŭ Gaston Bastiaens kaj Nico Willaert, administrantoj kun sperto en grandaj, internacie agantaj entreprenoj, dungitaj por asisti al la fondintoj, malaperis. Usonano John Duerden, alveninta ĉe L&H kun la transprenita Dictaphone, estis konsiderata kiel nova, sperta kaj sendependa estro kiu kapablis restrukturigi kaj savi L&H, sed evidentiĝis ke li precipe okupiĝis pri la usona parto de L&H. Kulmino estis, ke li donis internan raporton al Wall Street Journal, la ĵurnalo kiu estis je la origino de ĉiuj problemoj.

Fina savanto: Philippe Bodson

Ne estis facile trovi novan estron por bankrotonta entrepreno kiu en mallonga tempo forpelis ĉiujn siajn gvidantojn. Tamen, la 16an de januaro kun ĝenerala aplaŭdo estis akceptita Philippe Bodson.

Estis sciate, ke Bodson estas kolerema persono kun kiu malfacilas kunlabori. Aliflanke, li havas brilan internacian karieron kaj ne timas la problemojn. Lia lasta heroaĵo estis la stabiligo de la belga inĝeniera grupo Tractebel, post komplete fiaskintaj projektoj en Kazaĥio. Li tamen estis devigita adiaŭi Tractebel, ĉar okaze de la likvido de la belga holdingo Société Générale (de kiu Tractebel estis parto) fare de franca Suez li elektis la malbonan flankon.

Post longa proceduro L&H finfine ricevis de belgaj kaj usonaj juĝistoj la protekton kontraŭ kreditoroj, necesan por povi restrukturigi aŭ bonorde likvidi la kompanion. Tamen, la cirkonstancoj estis malbonaj. La laste akiritaj filioj estis aĉetitaj en eŭforia periodo je troigitaj prezoj. Vendo en momento kiam jam malaperis la emo de inventantoj por alta teknologio eblis nur je bagatelaj prezoj. La envenanta mono sufiĉis por pagi la kurantajn kostojn, ne por repagi ŝuldojn kaj certe ne por restrukturigi kaj sanigi.

La atencoj de la 11a de septembro en Usono ankoraŭ plimalfaciligis la aferon. Dumtempe ĉiuj internaciaj transakcioj stagnis kaj la situacio de Bodson iĝis senperspektiva. Ankaŭ la akciuloj perdis sian komencan entuziasmon pri Bodson. Laŭdire li precipe atentis pri la interesoj de la bankoj, multe malpli pri la akciuloj kaj la teknologio de la entrepreno.

Interludo: printempo en malliberejo

En aprilo la iamaj ĉefoj (Lernout, Hauspie, Bastiaens kaj Willaert) estis arestitaj kaj restis tri monatojn en malliberejo. Kaŭzo (krom la publika kolerego kontraŭ la “friponoj”) estis plendo de la L&H-revizoro, KPMG, kiu opiniis ke L&H dum jaroj intence kaŝis gravajn informojn por la revizoro. La kvaropo liberiĝis, sed ne rajtas havi kontaktojn inter si, nek kun la gazetaro. La animstato ĉe la publiko rilate al la fondintoj iĝis pli afabla: oni ĝenerale akceptas ke ili ne intence misfaris ion, sed ke ili ne estis sufiĉe kapablaj por gvidi rapidege kreskantan internacian entreprenon.

Bankroto kaj vendo de la lastaj eroj

La sanigaj planoj de Bodson ne konvinkis la belgan juĝiston. La 24an de oktobro li deklaris la belgan kompanion L&H bankrota. Verŝajne io simila okazis por la usona parto, sed en la belga gazetaro apenaŭ estas troveblaj informoj pri la usonaj juraj proceduroj.

Post tio restis nur la vendo de la restantaj eroj. Usona ScanSoft akiris la kernan teknologion je bagatela prezo de 40 milionoj da usonaj dolaroj (en marto de la jaro 2000 la borsa valoro de L&H estis 10 miliardoj da dolaroj ...), transprenis proksimume 70 dungitojn (iam la L&H-grupo havis 4500) kaj transigis la tuton al Gent, urbo pli proksima al ĉefurbo Bruselo ol la fora Ieper. La tute novajn oficejojn de L&H okupis Picanol, loka fabrikanto de teksmaŝinoj. ScanSoft estas filio de Xerox, kie John Duerden nun aktivas.

Konkludo

Por la rapida pereo de L&H estas pluraj klarigoj. Ĝi tro rapide kreskis kaj la bankoj senpripense pruntedonis monon por aĉeto je tro alta prezo de diversspecaj filioj. Preskaŭ certe en Koreio okazis grandskala fraŭdo, sed ankaŭ eblas, ke la konsilantoj ellaboris financajn konstruojn akcepteblajn nur en bonaj tempoj, kiam neniu starigas demandojn. La onidiro, ke Usono deziris konservi la monopolon je altvalora lingvoteknologio, daŭre cirkulas; Usono efektive sukcesis.

Fine de 2001 tri ĵurnalistoj de Financieel-Economische Tijd, nederlandlingva gazeto kiu tre malfeliĉis ĉar anglalingva, eŭropa eldono de Wall Street Journal kiel unua diskonigis la neregulaĵojn ĉe L&H, aperigis libron pri la afero: De L&H Files. Het verhaal en de geheimen (La L&H-dosieroj. La rakonto kaj la sekretoj), eldonejo Lannoo, 400 p. Jo Lernout denove havas abundajn kontaktojn kun la gazetaro.

Roland ROTSAERT

INTERNACIIGO

Plurlingvaj klavaroj

Kiam, en la jaro 1873, la usonaj pafilfabrikantoj Remington & Sons lanĉis sur la merkaton sian unuan vere sukcesan skribmaŝinon kun la nun universale konata QWERTY-klavaro, ili ne povis imagi, ke iutage la sama ne tre taŭga klavaro estos uzata por funkciigi eĉ pli genian maŝinon, nome la modernan komputilon. Kompreneble, tiu klavaro estis celita por anglalingvanoj, kaj same kiel la ĉefaj hodiaŭaj fabrikantoj de komputiloj kaj komputila programaro, la entrepreno Remington ne speciale — aŭ tute ne — interesiĝis pri la bezonoj de alilingvanoj.

En la lando, kie mi loĝas, apenaŭ eblas aĉeti komputilon aŭ programon, per kiu oni povas rapide kaj facile labori en iu ajn lingvo krom en la (uson)angla. Kiam mi aĉetis mian nunan komputilon la sola bagatela klavara redifino, kiun oni povis fari sen instalo de aparta programaro, estis interŝanĝo de la klavoj, per kiuj oni tajpas la signojn " kaj @, por transformi la usonan klavaron en la britan anglan.

Dum la lastaj jardekoj, kvankam la angla (aŭ, pli ĝuste, la stranga komputada ĵargono bazita sur la usonangla) estas ankoraŭ rigardata kiel la lingvo de komputiloj kaj komputiko, iom post iom kreskegas la nombro de uzantoj, kiuj uzas kaj bezonas alilingvajn komputilojn, tekstprilaborilojn kaj programojn. Ne plu sufiĉas unulingvaj komputilaj produktoj en pli kaj pli plurlingva merkato.

Fakte, entreprenoj kiel la preskaŭ monopola Microsoft donas programarajn rimedojn por tajpi en diversaj lingvoj apud la angla. La vindozaj programoj Character Map kaj Symbol permesas, ke oni enmetu literojn kaj signojn de aliaj idiomoj, ekzemple la rusa, greka, araba, hebrea, ktp, sed tiu metodo estas tede malrapida.

Pro tio mi aĉetis kaj instalis lingvan programaron kun la nomo Accent Express, kiu donas klavarojn por pli ol cent lingvoj, efektive transformante mian komputilon en multlingvan tekstoprilaborilon. Tamen, ĉar unu el miaj plej ŝatataj ĉevaletoj estas ĉio, kio rilatas al lingvoj, tiu gamo da idiomoj ne kontentigis min. Mi min demandis, kiel mi povus verki artikolojn pri lingvoj, aŭ sendi kristnaskajn bondezirojn al neesperantistaj fremdlandaj amikoj, ne povante uzi ankoraŭ pliajn alfabetojn kaj skribsistemojn? Manskribi kaj poste skani ne estus kontentiga solvo, kaj mia mano ne estas sufiĉe lerta por praktiki kaligrafion per vindoza desegnoprogramo. Plie, ĉar mi tute ne estas fakulo pri komputila programado — nur amatora uzanto — iu ajn rimedo devus esti tre simpla kaj neteknika.

Legantoj, kiuj estas spertuloj pri tiaj aferoj, verŝajne divenos, kion mi faris, sed por tiuj, kiuj, kiel mi, ne estas profesiaj komputilaj programistoj, mi klarigos, kiel oni povas ege facile kaj tute senkoste “internaciigi sian komputilon”, aŭ pli ekzakte, sian klavaron. Jen mia sistemo:

1. Elŝutu per la tut-tera teksaĵo (TTT) la tiparo(j)n bezonataj(n). Kutime, tio estas senproblema procedo. Preskaŭ ĉiujn tiparojn vi trovos en TTT — ne nur de gravaj lingvoj, kiel la hindia, sed ankaŭ de malpli uzataj etnaj idiomoj, kiel la ĉeroka kaj inuita (eskima); ekzotikaĵoj kiel la runoj uzataj de Tolkien por ilustri sian verkon La Mastro de l’ Ringoj; kaj neserioze inventitaj pseŭdolingvoj, kiel la “klingona”, konata per la televida serio “Star Trek”. Persone, mi uzas la rapidan serĉilon Google por trovi ilin. Sufiĉas tajpi en la serĉspacon la nomon de la lingvo, atendi ĝis aperos la responda TTT-paĝo, kontroli, ĉu ĝi inkluzivas senkostajn tiparojn (angle freeware fonts), elekti la deziratan tiparon, kaj poste alklaki download (elŝutu). Tiam oni instalas la novan tiparon en Kontrol-panelo — Tiparoj, aŭ la ekvivalento en la lingvo de via komputilo.

2. Preparu skeletan QWERTY-klavarŝablonon laŭ la modelo, kiun mi montras en ilustraĵo 1.

3. Aperigu paĝon kun la jam farita ŝablono sur la komputila ekrano, kaj sur la komputila menuo elektu la nove instalitan tiparon.

4. Sub ĉiu vico de la skeleta QWERTY-klavaro, frapu la respondajn klavojn, certigante, ke ĉiu signo aŭ litero de la nove instalita tiparo troviĝu tuj sub la responda QWERTY-litero. Vidu ekzemplojn en ilustraĵoj 2, 3 kaj 4.

Tiam vi havas “mapon” de la tuta nova klavaro. Metinte la mapon flanke de via komputilo, vi vidos la ĝustan klavon por tajpi ĉiun literon aŭ signon de la nova lingvo.

Necesas averti, ke tiu procedo ne efikas ĉe kelkaj pli komplikaj skribsistemoj. Kelkaj lingvoj, ekzemple la korea kaj la amhara, ne povas esti instalita per ĉi tiu simpla metodo kaj bezonas apartajn tekstoprilaborilojn faritajn speciale por tiuj idiomoj.

Kiel ekzemplojn mi elektis la devanagaran tiparon de la grava hindia lingvo parolata de multaj milionoj, kaj, kiel kontrasto, tiparojn de du etnaj lingvoj de etaj nordamerikaj popoloj, nome la ĉeroka kaj la inuita. La ĉerokan alfabeton inventis la indiĝena edukisto Sequoiah, laŭ kiu estas nomata la majesta sekvoja arbo. Laŭ informo sur la paĝo, el kiu mi elŝutis la inuitan tiparon, ĝi estas uzata por skribi ankaŭ la krian (angle: Cree), lingvo de la nordaj regionoj de Nord-Ameriko. Estos ĝojiga afero, se la eltrovo de la komputilo povos doni novan esperon pri la konservado de tiaj endanĝerigitaj etnaj idiomoj, kaj samtempe progresigi la grandajn sed ekonomie malriĉajn naciojn kiel Barato. Dezirinda ankaŭ estas iu ajn ebleco kontraŭpezi la unukulturan influon de forta nacilingvo.

Garbhan MACAOIDH

Ŝablono

Ĉeroka tiparo

Inuita tiparo

Hindia (devanagara) tiparo

La itala

La itala estas latinida lingvo, rekta posteulo de la antikva latina (precize, de la popola, ne klasika lingvo), sed (en la plimulto de l’ ecoj) multe pli simpla ol ĝia prapatro. Ĝin parolas ne nur italoj sed ankaŭ sudaj svisoj (en la kantono Ticino [tiĉino], pro kio ĝi estas unu el la kvar oficialaj lingvoj) kaj pli ol miliono en Francio kaj eksa Jugoslavio. Multaj italoj ankaŭ elmigris al landoj kiel Argentino, Aŭstralio kaj Usono.

La italaj dialektoj, pro la antaŭmallonga atingo de nacia unueco (1860-70), grande malsamas inter si (la sicilian, aparte, oni eble devus konsideri kiel apartan lingvon). Italio, kvankam ĝi ja posedis kunan kulturan heredaĵon, dividiĝis en multajn sendependajn ŝtatojn, kaj la italoj komunikis (aŭ provis komuniki!) parolante siajn proprajn dialektojn.

“La itala” estis ĉefe la skribata lingvo. La literatura normo de la itala evoluis dum la 14a jarcento baze de la dialekto de Toskanio, aparte tiu de Florenco, kaj ĝin evoluigis la grandaj literaturistoj Danto (Dante), Petrarko (Petrarca), kaj Boccaccio [bokkatĉo] en la 13a kaj 14a jarcentoj. Sed hodiaŭ, pro la ĉiam pli granda influo de Romo, ĉi ties dialekto iĝas pli grava. Oni uzas ĝin en la komunikiloj, lernejoj kaj skribaĵoj. Kvankam la parolataj dialektoj travivas, hodiaŭ la pli multaj italoj povas paroli kaj kompreni la italan, pro la influo de la komunikiloj, la eduksistemo, milita servado kaj plia persona movado ene de la lando.

Skribaj skurĝetoj

La ortografio estas tre fonema, sed ne perfekta. Bedaŭrinde la skribo ne montras la neantaŭdireblan vortakcenton, krom se tio troviĝas ĉe la lasta silabo, kaj tendencas ne apartigi du specojn de la vokaloj e kaj o. Unu aparta eco de la itala ortografio estas ke oni devas aldoni literojn en certaj pozicioj por gardi la saman sonon. Ekzemple, banco [banko] “banko”, banche [banke] “bankoj” albergo [albergo] “hotelo”, alberghi [albergi] “hoteloj”. Se oni ne enmetus la literon h, antaŭ e kaj i, la c prononciĝus [ĉ] kaj la g [ĝ]. Sed ne ĉiam! Kaj la uzado de supersignoj ne estas tiel laŭregula kiel en, ekzemple, la hispana. Kiel en Esperanto, preskaŭ ĉiuj vortoj finiĝas vokale. Malkiel la aliaj latinidaj lingvoj, kie troviĝas duoblaj konsonantoj, oni prononcas ilin duoble, dum en la franca kaj portugala oni prononcas ilin unuope, kaj en la hispana restas nur unuopaj literoj (krom rr).

Gramatike, ĝi estas multe pli simpla ol la latina, kvankam la verboj evoluigis novajn komplikaĵojn. Substantivoj ne havas kazojn. Ili plej ofte finiĝas per -o (virgenra), -a (ingenra) aŭ -e (en tiu okazo oni ne povas certi pri la genro). Sed la finaĵoj de la substantivoj estas pli komplikaj ol en aliaj modernaj latinidaj lingvoj. Iuj estas malregulaj; aliaj estas regulaj, sed pro la ortografio, ne povas skribiĝi simple. Oni ne ĉiam certas, ĉu prononci c kiel [k] aŭ [ĉ]. Formi pluralajn formojn estas pli malfacile ol en la franca, hispana kaj portugala, kie la plurala finaĵo estas subiga s. Ekzistas ankaŭ malregulaj formoj, kiel uovo “ovo”, kiu estas virgenra — kaj uova “ovoj”, kiu estas ingenra¹! Sed tio estas tre escepta. (Ĉi tiu unika vorto memorigas pri la araba, kie virgenraj substantivoj laŭregule iĝas ingenraj plurale.)

Verboj havas tri regulajn konjugaciojn, kaj multaj malregulaĵoj ekzistas. Kiel siaj proksimaj parencoj, la itala posedas modon subjunktivan, uzendan, kiam la verbo esprimas ion (eble) kontraŭfaktan. La formoj de artikoloj estas pli komplikaj ol en la aliaj latinidaj lingvoj. “La” povas aperi, laŭ la genro, pluraleco kaj komenca litero de la sekva vorto, kiel la, il, lo, l’, i, gli, gl’, aŭ le, kaj la nedifina artikolo un estas simile ŝanĝiĝema. Plie, ili kombiniĝas kun iuj prepozicioj.

Adjektivoj devas kongrui laŭ genro kaj nombro kun siaj substantivoj. Adjektivojn posesivajn devas antaŭi la artikolo — krom nur kiam temas pri parencoj, en la singularo! Oni kutime ne uzas pronomojn, kvankam ili ja ekzistas, ĉar verbfinaĵoj montras la personon.

Kiel en aliaj lingvoj, ankaŭ en la itala troviĝas malklarigeblaĵoj. Ekzemple, ferie “ferioj”, sed giorni feriali estas ne tagoj feriaj sed labortagoj!

Italoj supermezure kontribuis al la kulturo. La itala estas la lingvo de la opero kaj de la muziko ĝenerale. Ĝi estas tre belsona lingvo, do ideala por artaj celoj. Kaj ĝi estas grandege rekompenca lingvo kiun oni bedaŭrinde tro malofte studas nuntempe.

Bradley KENDAL

1. Ndr. Tiu ĉi a ne estas ingenra sed latina neŭtra pluralo fosilie restanta.

Eŭropo triviala

“Karolo la Granda”, premio de la urbo Aachen (Akeno), estas unu el la plej renomaj de Eŭropo, per kiu la urbo apud la landlimoj de Nederlando kaj Belgio distingas kutime personojn pro meritoj pri unuiĝo de Eŭropo. Sed ĉi-jare oni atribuas ĝin ne al homo sed al — mono! Per la nomo de la unua imperiestro de okcidenta Eŭropo oni honorigas la unuan komunan valuton de la kontinento, la eŭron, ĉar ĝi “kontribuas al komuna eŭropa identeco, stabiligas la komunumon kaj per tio havas pacigan efikon”. Tiel ni legas en la oficiala pravigo.

Sendube la nova valuto alportas multajn praktikajn avantaĝojn, sed atribui al ĝi tiel noblan econ kiel “pacigan efikon” estas ne nur troigo sed ridinde. Ĉu pro naciaj egoismoj la kontinento kapablas unuiĝi nur per fikcia valoro de mono, do sur plej triviala nivelo, perdinte ĉiujn viziojn de iam granda ideo, kiun havis jam Karolo la Granda? Ĉu oni reduktis komunajn valorojn de riĉaj kulturoj je malvarmaj metalmoneroj kaj paperaj monbiletoj? Kia kulmino de grandioza politika plano, kiun havis la fondintoj de nuna Eŭropa Unio (EU). Ironie, la mon-nomo “eŭro” kvazaŭ karakterizas tiun kripligon de Eŭropo.

Publikeco mankas

Nun tamen la registoj de la EU-ŝtatoj konsciiĝis, ke finfine oni devas realigi longe prokrastitajn reformojn kaj pluevoluigon de la komunumo. Sed, ho ve! Denove kaj registoj kaj EU-komisiono montriĝis nekapablaj mem ataki la problemon. Ili konfidis la taskon al aliaj, kiuj diskutu la aferon. Kamufle oni elektis por tiu konferenco nomon el religia sfero: “konvento”.

Ankaŭ la taskaro de la konvento estas difinita relative nebule. La registoj ne starigis liston da postuloj por EU-reformo sed formulis preskaŭ nur demandojn kaj sugestojn, kvazaŭ oni ne jam de multaj jaroj scius tute klare, kiuj ŝanĝoj kaj reformoj necesas. Precipa sugesto estas iom vualeca “proksimeco al civitanoj”, kio implicas ke la civitanoj perceptas instancojn, strukturojn, preskribojn, leĝojn, decidojn kaj agojn de EU kiel fremdajn — sendube prava ekkono, ĉar EU laŭ multaj aspektoj estas tute ne demokratia. Sed kiel ĝi povus esti aŭ fariĝi demokrata, se preskaŭ komplete mankas publikeco, unu el la plej gravaj faktoroj de demokratio? Publikeco tamen eblas nur, se ĉiuj povas senĝene interkompreniĝi, dialogi, diskuti kaj disputi. Tio absolute ne eblas en EU, kiu ne havas komunan lingvon.

Por la angla

Pri la lingva problemo tamen oni vane serĉas indikon en la listo de demandoj kaj sugestoj kompilita por la konvento. Sed el multaj aliaj fontoj ni scias, ke ĝenerala kaj forta tendenco en EU-instancoj kaj ties kapoj estas oficialigo de la angla kiel komuna EU-lingvo.

Provizora kulmino de tiukampa kampanjo estas la postulo de greka membro de l’ EU-komisiono, sinjorino Anna Diamantopoulou (respondeca pri socialaj aferoj de EU), ke Grekio tuj enkonduku la anglan kiel duan oficialan lingvon. Ĝuste tiu lando, el kies lingvo venis la nomo de la kontinento, cedu al la ĉiukampa usonigado? Kompreneble tio provokis fortajn protestojn de ŝiaj sampopolanoj. Konata ĵurnalisto Rikardos Someritis demandis, kiu pagu la koston de dulingveco? Prefere ne Grekio akceptu duan oficialan lingvon, sed EU enkonduku komunan laborlingvon. Kiun? Nu, la anglan, kompreneble, skribis la aŭtoro.

La greka estas unu el la plej malgrandaj lingvoj de Eŭropo; sed ankaŭ en Germanio, kiu fieras pri la plej granda nombro de parolantoj tiukontinente, gvidaj politikistoj pledas por la angla. Tiel federacia ministro pri kulturo Julian Nida-Rümelin [rimelin] deklaris okaze de l’ Eŭropa Jaro de la Lingvoj, ke la germana kaj la franca kiel sciencaj lingvoj estas “mortintaj” kaj li postulis, ke germanoj lernu la anglan. Kaj sekve de mizeraj rezultoj de lernado de la angla multaj fakuloj kaj politikistoj postulas, ke jam en infanĝardeno oni devos instrui la anglan.

Praktika kiel eŭro

Ĉu vere ĉiuj politikistoj estas tiom stultaj por ne kompreni, ke estas neeble devigi civitanojn pene lerni la anglan? Jen kaj jen leviĝas voĉo skeptika; tiel la bavara ministrino pri kulturo diris vid-al-vide de la postuloj plifortigi la lernadon de l’ angla precipe en elementaj lernejoj: Ni povas esti kontentaj, se niaj gejunuloj forlasante lernejon scias relative bone la gepatran lingvon ...

Tamen ankaŭ ŝi iris nur duonan paŝon, ne menciante la solan veran solvon de l’ eŭropa lingvoproblemo, kiun ĉiu el ni bone konas: enkonduki Esperanton. Ĝi povas ĉion, kion povas la angla, eĉ pli bone, kaj krome lerni ĝin kostas malpli. Ĝi estas same praktika kiel la eŭro, kiun germana politikisto iam primokis kiel “Esperanto-monon”. Ĝi pli multe ol la mono meritus la premion Karolo la Granda.

Stefan Maul

POLLANDO

Vivi por golfludi?

Golfludo estas pli-malpli universala sporto, kiun influas nek vetero, nek latitudo, oni povas ludi dum pluvego kaj sur glacio. Golfludo amase disvastiĝas — ĝin ludas jam dek milionoj da homoj. En Azio oni atendas liberan lokon en golfkluboj dum kelkaj jaroj. En Usono ĉiutage aperas unu nova golfa kampo. La populareco sekvigas ankaŭ tion, ke dum kelkaj golfaj turniroj gajnosumoj estas pli altaj, ol dum la tenisaj. Sed, malgraŭ la populareco, ĉi tiu sporta fako ne apartenas al la malmultekostaj, kvankam dikeco de monujo ne estas nepra permesilo al golfa mondo. Eble pro tio en Pollando nur 5000 personoj de tempo al tempo prenas bastonojn en manojn. Ĉirkaŭ duono el ili povas diri, ke ili vere golfludas, kaj apenaŭ mil el tiu nombro estas gepoloj. Do, medalo tradicie havas du flankojn.

Kaj golfludo en Pollando havas sian nemallongan historion. La unua lernolibro pri golfludo estis eldonita en 1932. Antaŭ la 2a mondmilito agadis golfkluboj en kelkaj polaj urboj (Gdańsk kaj aliaj). Sed en tiuj kluboj sportis precipe germanoj — industriistoj, bienposedantoj ktp. Poste pliaj ludkampoj estis konstruataj, sed la gastoj de tiuj kampoj estas plej ofte alilandanoj, laboristoj de konsulejoj kaj de eksterlandaj firmaoj, agantaj en Pollando.

Golfludo estas familia sporto — patro povas ludi kun filino, profesia ludanto kun amatoro. Golfo estas ankaŭ utila el sana vidpunkto: estis aranĝita eksperimento, dum kiu 20 malsanaj viroj ludis golfon, kaj dum ilia ludo frekvenco de la sistoloj ĉe ili estis sama kiel ĉe aliaj tute sanaj personoj, kaj ankaŭ la sangopremo ne altiĝis. Vi do mem decidu, ĉu vivi por ĝojplene golfludi, aŭ ĉu golfludi por plenĝoje vivi.

Stanisław ŚMIGIELSKI/GLA

TENISO

Belulinoj en tenisejoj

En la batalo por monpremioj dum tenisaj turniroj gravas antaŭ ĉio forto de frapo, sed la veran monon oni atingas ne en tenisejo. Konsiderinde pli, kaj sen ega peno, oni povas gajni pere de reklamkontraktoj. Sufiĉas havi belecon kaj forton por sin prezenti. Por la ĉiutaga pano junulinoj-tenisistinoj gajnas per talento kaj per laboro, kaj por butero — per la beleco. Iam mongajno estis strikte ligita kun laboro. Ju pli ludis sportistino tenison, des pli multa estis ŝia gajno. Tamen nuntempaj getenisistoj decidis, ke tiel ne plu devas esti.

Oni povas supozi, ke iuj nomoj estas tre ŝatataj flanke de amaskomunikiloj, ekzemple Martina Hingis, Venus kaj Serena Williams — tre bonaj sportistinoj, sed eĉ pli ŝatataj estas tutcerte: Anna Kurnikova, Mary Pierce, Alexandra Stevenson kaj multaj aliaj. Dum la tenisturniro Wimbledon-2000 oni povis trovi Anna Kurnikova ne nur en la tenisejo. La tuta urbo estis plenigita per afiŝoj kun reklamo de sportistinaj mamzonoj de la firmao Berlei. Reklamis ilin la rusa tenisistino Kurnikova. Parto de tiuj afiŝoj restis ĝis sekvinta jaro, kvankam Kurnikova pro kontuzo ne partoprenis la sekvan turniron.

Dum ludas Kurnikova — kaj egale, ĉu ŝi venkas aŭ malvenkas — ofte ne aŭdeblas la saltanta pilketo pro la bruo de fotiloj. Nenio mirinda, ke Anna ne bezonas venki — ŝi sen tio perlaboris en 2000 plej multan monon. Chris Evert, unu el la plej belaj sportistinoj en la historio de teniso, asertas eĉ: “Kurnikova ne venkas, ĉar ŝi, elirante el vestejo, ankoraŭ rigardas sin en spegulo”. Kaj ŝia aspekto vere gravas por ŝia sukceso.

Tamen, kvankam la tendenco estas forta, dume la suprajn lokojn en la listo okupas tenisistinoj, kiuj estas kaj tre belaj, kaj tre talentaj.

Stanisław ŚMIGIELSKI/gla

HUNGARIO

Ĉu komerco helpas?

Nuntempe sportaj kluboj ofte portas nomojn de firmaoj. Foje eĉ okazas, ke du firmaoj subtenas unu klubon — tiel rezultas longa klubonomo, kio estas maloportuna. Dunaferr estas ŝtata fer-kombinato. La firmao apogas la lokan sportan klubon, rekompence la klubo nomiĝas Dunaferr. Tio estas bona reklamo, ĉar la klubo prosperas en diversaj sportobranĉoj. Krome, la eksterlandaj partneroj ne petas de la kombinato bankan garantion — ja ties sportoklubo estas fama pro la venkoj.

Fotex estas usona-hungara societo, okupiĝanta pri fotado kaj elektronika komercado. Ĝi posedas manpilkan klubon. Ĉi tiu teamo estas delonga ĉampiono en Hungario, sed ĉu ĝi estas hungara? Por pli bonaj rezultoj oni aĉetis trejniston kaj sportistojn el Jugoslavio (ankaŭ eĉ el Kubo), kiuj ludas apud hungaroj. Tamen multaj hungaroj loĝas eksterlande. Se venus jugoslava manpilka teamo, ties ludantoj konsistus precipe el hungaroj. Ja en Jugoslavio ekzistas hungara nacia minoritato, do, hungaroj sportas ankaŭ tie.

La sporto pli kaj pli perdas sian originan celon kaj ligiĝas al ekonomio.

Karlo JUHÁSZ

INTERRETO

La Dek Ordonoj de retpoŝto

1. Pripensu, ke ne ĉiuj havas modernan ekipaĵon

Ankoraŭ multloke vivas komputilantoj kun malnoviĝinta komputilo, malrapida retkonekto kaj arkaika programaro. Preparu la retleterojn tiel, ke eĉ la plej simpla sistemo kapablas ricevi ilin. Uzu puran tekston, prefere ne HTML, kaj certe ne .rtf- aŭ .doc-dosierojn.

2. Ne esperu Nobel-premion

Same kiel telefona interparolo ne meritos premion pro elstara aktorado, retletero ne meritos literaturan Nobel-premion. Verku koncize kaj simple. Evitu ornamaĵojn kaj komplikan enpaĝigon. Se la teksto estas bona, koloroj kaj bildoj estas malhaveblaj.

3. Ne sendu aldonaĵojn sen antaŭa interkonsento

Ne estas agrable sidi dek minutojn antaŭ komputilo, atendante la alvenon de grandega dokumento kaj konstati, ke la ricevita teksto aŭ bildo estas tute senutila. Eta bildo de deko da kilobajtoj ĝenerale ne kaŭzos malagrablaĵojn. Tamen, Word-dosiero kun nur kelkaj linioj da teksto jam ampleksas plurajn kilobajtojn (kaj povas enhavi makro-viruson).

4. Ne sendu konfidencajn aferojn retpoŝte

Dum la vojo, kiun sekvas la letero, pluraj personoj kapablas sen ia ajn aŭ kun nur iomete da peno legi viajn skribaĵojn. Sistemestroj kutime kapablas (kvankam ili estas tro okupataj por povi distri sin per tio). Iuj kompanioj sisteme kontrolas la retpoŝton de siaj dungitoj por eviti misuzon. Pro eraro ĉe la sendinto aŭ aliloke eblas, ke la letero alvenas ĉe malĝusta persono. Baza regulo: se iu temo estas tro tikla por lasi ĝin videbla sur via komputila ekrano dum mallonga foresto, ĝi estas tro tikla por esti sendata rete.

5. Estu afabla (sed ne tro)

Varias la opinioj pri ĝentilecaj formuloj bezonataj en la reto. Iuj opinias, ke la reto estas postsekvanto de telekso, kie (pro multekosteco de la konekto) tute ne estis uzataj afablaĵoj (krom foje kelklitera mallongigo). Aliaj komparas retpoŝton kun telefona interparolado, kie oni diras “(kara) sinjoro Ikso”, sed ne “altestimata sinjoro Ikso”, kaj finas per “ĝis reaŭdo”, sed ne per “kun sinceraj salutoj”. Malmultaj bone komprenas la mienvinjetojn (ekzemple, “:-)” signifas rideton).

6. Diru, kiu vi estas

Tradicia papera letero havas leterkapon kun ĉiuj bezonataj informoj; fine de la teksto venas la subskribo. En retletero tia subskribo ne eblas (krom per aldono de grafikaĵo, kiu prezentas la subskribon, aŭ per “cifereca subskribo”). Kelkaj gravaj eroj jam aŭtomate enestas: la dato kaj la retadresoj (kaj kutime la nomoj) de sendanto kaj ricevanto. Retpoŝtprogramo kutime ebligas antaŭpreparon de eta teksto (angla ĵargono: signature), aŭtomate aldonata fine de retletero, en kiu estas la ceteraj gravaj informoj: kompleta nomo, adreso, telefonnumero, ... Iuj en ĝi citas reklaman tekston aŭ filozofian penson. Ne troigu: kvar linioj devas sufiĉi.

7. Uzu inteligente la unikajn eblojn de retpoŝto

Respondante, oni mencias la referencojn de la originala letero (aŭ foje aldonas kopion de ĝi). Se, leginte retleteron, oni donas komandon “respondi”, la programo aŭtomate montras novan retleteron, en kiu la teksto de la antaŭa letero jam estas kopiita (kutime la kopiitajn liniojn antaŭas la signo “>”). Se estas nur kelkaj linioj, tio estas perfekta. Tamen, se la antaŭa letero estis longa, estas preferinde konservi nur la erojn, kiuj gravas por kompreni la respondon, kaj forviŝi la ceteron.

8. Malrapidu!

Okazas, ke oni ricevas novaĵon, al kiu oni emas tuj akre reagi. En antaŭkomputila epoko necesis por tio preni paperon kaj skribilon, skribi la tekston, meti la folion en koverton, skribi adreson kaj glui poŝtmarkon sur la koverto, kaj iri al poŝtkesto. Plejofte oni jam dum la unuaj paŝoj de la proceduro konkludis, ke reago ne tuj (aŭ eĉ tute ne) estas bezonata, kaj ke afabla interveno eble pli efikus. Per komputilo sufiĉas kelkaj klakoj kaj iom da tajpado; ene de minuto la reago estas for. Poste oni bedaŭras tion, sed ne eblas rekapti senditan retleteron. Do: se la respondo ne ege urĝas, entajpu ĝin kaj forsendu ĝin la sekvan tagon. Intertempe povas veni ideoj por poluri la respondon.

9. Lasu vian printilon ripozi

Jam delonge oni anoncis la senpaperan oficejon. Tamen, papero restas malmultekosta, kaj printiloj daŭre plirapidiĝas. Tiel oni emas printi preskaŭ ĉion. Plejparton de tiu paperamaso oni post mallonga tempo forĵetas; la ceteron oni devas iel ordigi. Estas multe pli efike ordigi la retpoŝton kun helpo de la komputilo. Retpoŝtprogramoj estas tre kapablaj tiurilate. La tempo investita en kreado de komputila arĥivo estas rapide regajnita. Se legado de surekranaj tekstoj lacigas vin, pripensendas aĉeto de pli bona ekrano anstataŭ malŝparo de papero.

10. Ne grumblu

La tradicia poŝto dum jarmiloj evoluis ĝis la nuna tutmonda, sufiĉe bone funkcianta sistemo. Kompare, retpoŝto estas ege juna. Ĝi funkcias per aroj da malsimilaj komputiloj, per dekoj da programoj, de kiuj ekzistas po multaj versioj, per milionoj da uzantoj, foje spertaj, foje nelernemaj. Bonvolu ne tro ĉagreniĝi, se vi ricevas stultaĵon, aŭ se mesaĝo via ie perdiĝis. Pensu pri la avantaĝoj: neniam antaŭe eblis tiel rapida tutmonda komunikado je modera prezo.

Roland ROTSAERT

(bazita sur www.iwillfollow.com/email.htm kaj sur propraj spertoj)

Programoj

WordPerfect 10: ĉu lasta provo?

En la komenca erao de la personaj komputiloj, WordPerfect (WP) dum pluraj jaroj estis la plej uzata tekstoprilabora programo. Poste, pro internaj problemoj kaj pro merkatado de ĉiopova Microsoft Word, ĝi iĝis programo uzata nur de kelkaj restantaj fideluloj. (MONATO, decembro 2000, p. 17)

Tamen, de tempo al tempo aperis nova versio. La lasta, prezentita en la printempo de la jaro 2001, estas versio 10. Ĝi ne plu estas vendata kiel individua programo (kvankam ĝi povas esti tiel uzata), sed kiel parto de aro de oficejaj programoj (angle: suite). Microsoft nomis sian oficejan programaron Microsoft Office 2002 (intertempe ĝi iĝis Office xp), sed Corel, la nuna posedanto de WP, donis al sia produkto la tradician nomon WordPerfect Office 2002 (kvankam mi ankaŭ foje vidis Corel Office).

Aĉeto kaj registrado

Ĉar mi havas grandan kvanton da malnovaj WP-dosieroj, kiujn mi ne sukcesis kontentige konverti al Word, mi decidis post longa hezitado aĉeti la plej novan WP-version. (Nur dum eksperimentado post la aĉeto mi malkovris, ke per Word 2002 tiuj dosieroj tamen bone konverteblas ...)

Kontraste kun la Microsoft-produktoj, kiuj en ĉiuj komputilaj vendejoj okupas elstaran lokon, WP estas aĉetebla nur en specialigitaj programvendejoj, kaj eĉ tie ĝi troveblas nur en fora angulo. Kiel kutime ĉe oficejaj programaroj, ekzistas kvar versioj. Estas la simpla (tamen sufiĉe kompleta) norma versio (angle: standard) kaj la profesia versio, kiu krome interalie enhavas datumbazan programon. Aliflanke estas la versio por unuafojaj uzantoj kaj malpli kosta nura aktualigo (angle: upgrade) por personoj, kiuj jam uzas antaŭan version aŭ konkurencan produkton. Mi aĉetis la simplan aktualigon, kiu kostis proksimume 225 eŭrojn.

En la pakaĵo estis la gvidlibro por la uzanto (pli ol 400 paĝoj, tamen verŝajne nesufiĉa por komencanto), du diskoj (unu kun la programaro, alia kun tiparoj, grafikaĵoj kaj fotoj) kaj karto kun la licencnumero. Laŭ la libro devis esti ankaŭ registradkarto kun informoj pri la WP-helpadresoj, sed ĝi mankis.

Havante iom da sperto, mi ne antaŭvidis grandajn problemojn por instali la programon. Traleginte la instrukciojn de la gvidlibro, kaj kun la licencnumeroj de la antaŭa kaj la nova versioj ĉemane, mi metis la programdiskon en la komputilon. Sekvis la kutimaj enkondukaj bildoj sur la ekrano, ĝis venis peto enmeti la programdiskon de mia antaŭa versio 8 aŭ 9. Tiujn mi ne havas; mia lasta versio estas numero 6, kaj laŭ la informoj sur la skatolo eblas aktualigo ekde versio 5. Anstataŭe la instalprogramo proponis entajpi kodvorton akireblan de la WP-helpservoj, kies adresinformoj estis menciitaj sur la registradkarto. Sed tiu karto mankis ... En la gvidlibro estis kelkaj telefonnumeroj, sed, se eviteblas, mi preferas ne telefoni al Usono aŭ Kanado kaj doni komplikan eksplikon en fremda lingvo. Mi do serĉis la retadreson de la helpservo kaj klarigis en mia plej bona angla lingvo, kion mi bezonis. Mia retletero revenis, ĉar la adreso ne validis. Poste mi konsultis la WP-retpaĝojn. Tie mi trovis multajn telefonnumerojn (interalie la numeron por mialingva regiono, kiun mi notis), aron da forumoj (kun multaj plendoj kaj demandoj, sed malmultaj respondoj) kaj unu plian retadreson. Mi relanĉis mian demandon al tiu adreso kaj al la koncerna forumo, sed ankoraŭ nun atendas reagon al ĝi.

Finfine mi uzis la lastan eblecon kaj telefonis al la (0800, do senpaga) numero por mia regiono. Unua provo, je la 10a matene, estis vana. Tio konfirmis mian timon, ke en realo estis konekto al amerika helpservo, ne funkcianta je la 10a matene en eŭropa tempo, kaj ke mi devos klarigi mian problemon kaj noti la bezonatan kodvorton en angla lingvo. La postan tagon mi faris duan provon je la 11a matene kaj sukcesis. Post kelkaj “premu 1 por ...”, “premu 2 por ...”, kaj post averto, ke eble helpos min anglalingvano, sufiĉe rapide respondis mialingvano. Li tuj komprenis la problemon, mi donis mian nomon, adreson, telefonnumeron kaj la licencnumerojn de la nova kaj malnova versioj kaj ricevis la bezonatan kodon. Mi tuj entajpis ĝin, kaj la programo ekinstaliĝis.

La instala proceduro nur kelkfoje postulis homan intervenon, kaj tial mi ne tuj rimarkis, ke la programo mem faris retkonekton por registri sin. Denove mi donis mian nomon, adreson, ktp. Mi demandas min, ĉu mi ricevos iun skriban konfirmon; dum la pasintaj jaroj post registrado de programo plejofte ne plu venas iu vivosigno; foje oni eĉ ne certas, ĉu la reta registrado estis sukcesa.

Ekuzo

Mi sciis, ke WP pro la altaj tradukkostoj rezignis pri neanglalingvaj versioj de la programo. La uzanto bezonas la anglan lingvon por kompreni la menuojn (kiuj tamen korespondas kun la nunaj kutimoj) kaj por legi la helpinformojn (nepre necesajn, ĉar la gvidlibro donas nur bazajn klarigojn).

La plej fama WP-eco restas je dispono: la kodo-ekrano (foje nomata la subakva ekrano), kiu ebligas detale kontroli (kaj, se bezonate, forigi) la kodojn, kiuj estas en la dokumento. Word proponas ion similan, sed per ĝi tute ne eblas retrovi iun kaŝitan instrukcion, kiu kaŭzas problemon.

Fruaj versioj de WP (kiam musoj maloftis) je nura peto montris menuojn kaj ne havis piktogramojn. Kontraŭe, ili plene ekspluatis la 48 eblajn funkcioklavo-kombinojn. Tiuj klavoj ankoraŭ uzeblas (kvankam estas kelkaj ŝanĝoj), sed nuntempa uzanto pli emos per muso alklaki menuojn kaj ikonojn. Indas lerni la uzadon de la funkcioklavoj, ĉar egala divido de la taskoj inter du manoj kaj ĉiuj fingroj estas preferinda al preskaŭ nura musumado.

Makrooj

La literoj netajpeblaj per normala klavaro estas atingeblaj per samtempa premo de la stirklavo (“Ctrl”) kaj de “w”, kiel en versio 6. Tiam aperas eta fenestro, el kiu eblas elekti la bezonatan literon. Ankaŭ eblas tuj tajpi la ciferan kodon de la litero (laŭ strukturo “1,123”) aŭ la erojn de la kombinita signo (ekzemple “^” kaj “c” por “ĉ”). Mi klopodis simpligi tion uzante la funkcion “aŭtomata anstataŭigo”, sed same kiel en Word, tio ŝajne eblas nur por tuta vorto (tio estas, kun spaco antaŭ kaj post la signogrupo, ne por du signoj ene de vorto). Certe troveblas bona solvo por tio.

Miaj malnovaj makrooj ne plu funkcias en versio 10. La plej bezonatajn (tiujn por konverti la tekston el kaj al la x-konvencio) mi refaris. Kiel kutime, farado de la unua makroo postulis multe da tempo kaj peno, ĉar mi delonge ne plu okupiĝis pri tio; la dua jam estis multe pli facile kunmetita.

Ceteraj kapabloj

WP estas akompanata de aro da programoj por oficeja uzo. La ĉefaj estas Quattro Pro, tabelkalkulilo simila al Excel, Corel Presentations, prezentadprogramo simila al PowerPoint, kaj CorelCENTRAL, multfaceta programo kun interalie poŝtilo. Per WP eblas fari XML-dokumentojn; eĉ enestas XML-kurso.

La reklamo promesas, ke la programoj kapablas importi kaj eksporti dosierojn de ĉiuj kutimaj specoj. Mi eksperimentis nur kun tekstodosieroj. Importo el malnovaj WP-versioj kaj de Word-dosieroj okazis perfekte. Dosierojn eksportitajn al Word-formato (.doc) Word bone komprenis. WordPad foje bone, foje nebone komprenis tiajn dokumentojn; ŝajnas dependi de la uzata versio. WP eksportas al HTML kaj Unikodo (sed importi malnovan version de WP-dosiero kaj tuj eksporti al HTML ne donis bonan rezulton; necesis unue konverti al versio 10, kaj poste al HTML).

Ĉu aĉetinda programo?

La unua demando estu: ĉu mi bezonas tekstoprilaboran programon? Ĉiuj Vindozo-versioj (do preskaŭ ĉiuj komputiloj) havas la programeton WordPad, kiu sufiĉas por verki leteron aŭ simplan raporton. Nur por komplikaj taskoj (paĝotitoloj, piednotoj, paĝonumeroj, enmeto de bildoj, makrooj) pli kapabla programo estas bezonata. Tiuj programoj estas proksimume egalvaloraj, do dependas de la persona prefero kaj de la prezo. Kvankam la oficialaj prezoj similas, eblas specialaj kondiĉoj kun aĉeto de nova komputilo aŭ por instrua celo. Kiu ne havas konsciencripoĉojn pro subteno de la Microsoft-monopolo, aĉetu Word, ĉar por tiu programo ekzistas multaj libroj kaj kursoj. Uzantoj de aliaj programoj dependos de memstudado.

Ekzistas plia multkapabla oficeja programo, kiu krome taŭgas por pluraj mastrumaj sistemoj (Vindozo, Linukso, ...): StarOffice. Ĝi estas de germana origino. La usona Sun Microsystems aĉetis ĝin antaŭ kelkaj jaroj kaj pluevoluigis ĝin. La programo estas senpage elŝutebla ĉe www.staroffice.com kaj aĉetebla kontraŭ kelkdek usonaj dolaroj (plus send- kaj dogan-kostoj!) ĉe www.amazon.com. Mi plurfoje legis laŭdan frazon pri ĝi, sed neniam seriozan recenzon.

Roland ROTSAERT

OFICEJO

StarOffice 6: kun XML kaj aziaj lingvoj

Komence de oktobro mi legis en komputila informilo la iom sarkasman komunikon, ke personoj, kiuj ŝatas senutilan programaron, rigardu ĉe www.sun.com/software/cover/2001-1002.

Ne temis pri iu nova ludo, sed pri beta-versio (lasta test-versio antaŭ la fina versio) de la favorpreza oficeja programaro StarOffice 6.

Kiel antaŭe, eblos uzi ĝin per diversaj mastrumaj sistemoj kaj interŝanĝi Microsoft Office-dosierojn. Aldone al angla kaj germana lingvoj venos plena uzebleco por la ĉina (simpligita kaj tradicia), japana kaj korea. Kreantojn de retpaĝoj interesos, ke Star Office nun kapablas krei XML-dosierojn.

Roland ROTSAERT

SANA VIVMANIERO

Via sano en viaj manoj

Vere stranga problemo: ĉiam pli da eltrovoj por bono de la homoj. Sed la homoj plu malsaniĝas kaj nesanas. Ĉu ne sufiĉas malkovroj kaj inventoj forigi la sanproblemojn?

De naturo al kemio

Ekde la pratempo la scivola homo penis forigadi siajn malsanojn per naturaj rimedoj. Poste la scienco evoluigis tiujn rimedojn. Oni komencis eltiri el la naturaj kurac-rimedoj ties koncentriĝon, la kemiajn ingrediencojn. Pli poste tiujn ingrediencojn oni pli kaj pli facile kaj malmultekoste produktis per sintezo de aliaj kemiaĵoj. Des pli ke la kemiaj medikamentoj rezultigis ofte pli rapidan resaniĝon ol la naturaj. Kaj ĉi tial la kemia vojo ĉiam pli avancas kaj oni jam preskaŭ forgesas la alian alternativon, la nurnaturan kuracarton.

Tamen, laŭ la rusa proverbo “kuracisto ion kuraci saĝas, alion male — damaĝas”. Ne estas sekreto, ke la kemiaj tablojdoj rapide resanigante unu organon, malrapide detruadas aliajn kaj povas rezultigi alian malsanon, ofte pli danĝeran ol la kuracita.

Ŝanĝoj en la mondo

Rusio tro rapide ŝanĝis sian socisistemon en kapitalisman. La medicinaĵoj, antaŭe senpage ricevataj, iĝis tro multekostaj, nealireblaj por multaj. Vole-nevole oni rememoris pri la natur-rimeda kuracado. Iru arbaren, kampen — kaj jen antaŭ vi estas centoj da senkostaj medikamentoj ...

Fakte ĉiam ekzistis personoj, scivolaj pri alternativaj nurnaturaj metodoj kuraci malsanojn, preventi ties aperon kaj fine akiri fortan sanon. Antaŭe tiuj personoj estis mokete akceptataj, ili estis objekto de anekdotoj, ŝercoj kaj ridindigoj. Tamen enviinde sanaj. Kaj en la nuna ekonomia krizo ili iĝis pli atentataj.

Danke al similaj san-entuziasmuloj diverslandaj la tuta mondo akumulis kolosan neelĉerpeblan sperton pri sano. Tamen la mondo kiel tuto kaj ties medicino ne uzas ĉi tiun sperton, pluiras la kemian vojon. Eĉ pli — ekzistas fortoj kiuj estas interesitaj, ke la homaro ne turniĝu al la alternativa sanvojo: la potenca medikamenta industrio, la ĝisnuna kuracista koterio kaj la internaciaj komercaj firmaoj.

Ivanov kaj lia “testamento”

En Rusio, neniam riĉula, konserviĝis tra prapatroj kaj avinoj pli da natur-rimedaj resaniĝ-vojoj, ol en aliaj landoj. Kaj aperis novaj. Ekzemple, ankoraŭ infanece mi aŭdis pri iu strangulo Porfirij Ivanov loĝanta en Doneckio. Li kaj somere kaj vintre (eĉ dum frostegoj) paŝis ĉie nudpieda kaj vestita nur en kalsoneto ĝisgenua. Li ĉiumatene eliris en sian korton kaj verŝis ajnvetere sur la nudan korpon unu-du sitelojn da malvarmega akvo. Tiam mi ne supozis, ke venos tempo, kiam ankaŭ mi, loĝante en la montaro Altaj, eliros nud(pied)a sur la frostan neĝon kaj sitelos sur min glaci-akvon, kiam pro la tuja vaporego eĉ la apuda domo apenaŭ videblas. Kaj la plezuro, post la momenta spirhalto, apenaŭ priskribeblas!

En pluraj urboj de Rusio ekzistas kluboj de disĉiploj de Ivanov. Pendas tie liaj vivreguloj, kvazaŭ testamento adresita al lia infano:

I N F A N E T O,

Vi plenas de la deziro helpi al la tuta popolo. Por realigi tion penu esti sana:

1. Dufoje tage banu vin en malvarma natura akvo, por senti vin bone. Kie nur eblas: en lago, rivero, bankuvo, subduŝe aŭ surtere verŝante sur vin akvon. Ĉiun varman banon kronu per la malvarma akvo.

2. Antaŭ la akvumiĝo, aŭ post ĝi (dezirinde samtempe), eliru al la naturo nudpieda, kontaktu la teron, vintre la neĝon, kaj staru tiel minimume 1-2 minutojn. Enspiru buŝe kelkfoje aeron, samtempe dezirante mense la plensanon al vi kaj al ĉiuj homoj.

3. Ne trinku alkoholaĵon, nek fumu.

4. Minimume unu fojon semajne restu sen manĝo kaj trinko de la vendreda 18-20a horo ĝis la dimanĉa 12a horo. Tio estas la meritita ripozo kaj organisma trankvilo. Se tio ne facilas, fastu por la komenco almenaŭ 24 horojn.

5. Dimanĉe je la 12a horo eliru el la hejmo kaj starante nudpieda en la naturo, kelkfoje spiru kaj pensu kiel en 2. Tio estos la festo de via korpo, post kio vi povas manĝi ĉion, kio plaĉas al vi.

6. Amu la naturon ĉirkaŭanta vin. Ne kraĉu ĉirkaŭe kaj nenion elkraĉu el vi, tio estas via sano.

7. Ĉie salutu ĉiujn, des pli la aĝajn homojn. Se vi volas havi sanon, salutu sandezire ĉiujn.

8. Helpu al la homoj per kio vi povas, pleje al la malriĉaj, malsanaj, ofenditaj kaj al ĉiu kiu bezonas la helpon. Faru tion kun ĝojo. Reeĥu la petojn plenanime kaj kore. La prihelpitoj iĝos viaj amikoj kaj la monda paco plifortiĝos.

9. Venku la proprajn avidon, profitemon, pigron, memkontentecon, timon, hipokritecon kaj fieron. Kredu al la homoj kaj amu ilin. Ne parolu pri ili maljuste kaj ne deprimu vian koron pro malbonaj opinioj.

10. Liberigu vian kapon de la pensoj pri malsano, malbonfartoj kaj morto. Tio estas via venko.

11. Penson ne apartigu de la faro. Tralegi estas bone. Sed kio ĉefas — plenumu tion.

12. Rakontu kaj transdonu la sperton pri ĉi tiu afero. Sed ne fanfaronu kaj ne metu vin super aliajn pri tio. Estu modesta.

Novaj disĉiploj

Ĉi tiu, iom naiva konsilaro tamen trovis siajn adeptojn, precipe inter simplaj homoj, kiuj ne serĉas veron tra multaj libroj. Ĉiu-vintre en pluraj urboj de Rusio la Ivanov-anoj organizas konkursojn-spektaklojn pri banado en la truoj faritaj en la glacikovraĵo de riveroj kaj lagoj.

Funkcias ankaŭ aliaj plej diversspecaj sano-kluboj kaj kursoj pri jogo, alternativa spirado, sporta marŝado (aŭ kuretado), vegetarismo, ktp.

Personaj spertoj

Fine de la sesdekaj jaroj mi, estante tro okupita (pro familio, scienco, kromlaboro pormona, instruado, ktp), ege domaĝis perdi tempon eĉ pro neoftaj gripoj, ks. Do, mi decidis neniam plu malsani. Tiutempe la komunisma reĝimo ne ŝatis la alternativajn resaniĝmetodojn. Sekve ne eldoniĝis la pria literaturo.

Unue mi ĉesis fumi kaj iĝis alkohol-abstinenculo. Poste mi ekestis vegetarano. Hazarde eksciinte pri hatka-jogo¹ mi ekuzis ĝin. Pli poste mi anstataŭigis teon kaj kafon per drogherbaj teoj. Studis la kuracajn florojn, kolektante ilin kampare por la tutjara teo. Sekvis mir-ekscio pri la utilo de malsato. Tuj mi komencis ĉiusemajnan diurnan nemanĝadon, fojfoje kelkdiurnan. Dufoje mi sukcesis ne manĝi plenan semajnon.

Sekvis fridakva sinhardado kaj dumvintra sen-vintrovesta eksterhejmado. Mi memoras eĉ havi plezuron pro la korpostreĉo frostiĝa, des pli ke la plezuron mi sugestiis al mi. Kiam mi manĝis mi nenion trinkis kaj inverse. Kaj tiel plu, kaj tiel plu. Ĉion legitan utila al la sano mi tuj provas-uzas kaj enkondukas vivregulo.

Do, post jaro kaj duono mi eksentis mian kolosan eltenemon ĉe ajna fizika laboro aŭ streĉoj. Post fojfoja elĉerpa fizika laboro (ĉe elŝarĝado de vagonoj) tute ne aperis kutimaj doloretoj en muskoloj. Tiutempe mi okupiĝis pri sciencaj studoj kaj kromlaboris en vesperoj aŭ semajnfinoj. Maldika, kaj sen dikaj bicepsoj, mi ne cedis al la profesiaj elŝarĝistoj. Kaj iĝis kutima sceno ĉe la konatiĝa manĝo ĉe diversaj laborbrigadoj: mi kontraste al iliaj viand-kolbasaj kaj similaj pladoj elmetis nur ekzemple tri pomojn kaj du-tri pantranĉaĵojn. Sekvis miro, propono (kaj mia rifuzo) de iliaj pladoj, ŝercoj, kaj asertoj ke mi dumlabore kolapsos pro la konsumiĝo. Sed tio ne sekvis. Eĉ male — sur iliaj vizaĝoj striis ŝvito-gutoj, dum mi tute ne ŝvitis. Mi povis rapid-paŝadi plurajn dekojn da kilometroj sen laciĝo.

Mia ĉirkaŭo kaj mi konstatis mian perfektan sanon. Eĉ la antaŭa “amiko”-gripo ne plu vizitas min, kvankam la familianoj regule partoprenas la epidemiojn. Estas mirinde, kontraste al la plejmulto, esti sanega, frost-imuna kaj ĉevale eltenema.

Maljuniĝante

Ekde tiam pasis trideko da jaroj. Pro la sorto-destino mi devis plurfoje translokiĝi kaj tial ne plu sekvis plurajn principojn de sana vivmaniero. Tamen la ĉefajn — vegetaranecon, fastadon, senalkoholecon kaj drogteon — mi tenas. Kaj mi plu povas forgesi pri la ekzisto de kuracistoj. Nur ĉe la dentisto mi fojfoje pacientas. Sed el mia iama juneca-mezaĝa medio, opiniinta min strangulo, multaj akiris infarkton, apopleksion, kaj aliajn malsanojn. Kelkaj eĉ mortis, precipe la drinkemaj. Inverse, pluraj miaj geamikoj resaniĝis nur ĉar ili sekvis miajn konsilojn pri sana vivmaniero. Des pli nun, kiam aperas centoj da libroj kaj periodaĵoj pri la saniga natura vivmaniero.

Gazeto kaj movado

El la periodaĵoj pri sana vivmaniero en Rusio elstaras la gazeto Sana Vivmaniero (“SVM”). Ene de kelkaj jaroj ĝi kvinobligis sian abonantaron. Sur ĝiaj paĝoj centoj da homoj priskribas, kiel ili resaniĝis preterkuraciste, kiajn popolreceptojn uzas, kiel pluflegi la reaperintan sanon. Publikiĝas centoj da naturrimedaj receptoj. Sed plej gravas, la artikolantoj ĉiam donas siajn adresojn kaj senpage respondas aliajn demandojn pri la artikol-enhavo. Rezultas grandega rondo de simplaj homoj reciproke helpantaj unu la alian kaj la kvanto de abonantoj de ĉi-gazeto nun proksimiĝas jam al du milionoj! Iuj artikolantoj ricevas eĉ milojn da leteroj, tiam aperas alia pliklariga artikolo en “SVM”.

Fojfoje oni informas pri hazard-trovitaj sanigvojoj. Jen estas ekzempla el ili: “Mi rekuiris sukeriĝintan konfitaĵon ... Ĉe tio parto de la varmega konfitaĵo trafis la senvestan brakon. Mi tuj metis la brakon sub malvarman akvon por forlavi la konfitaĵon. La edzo dume preparis popol-receptan ŝmiraĵon el propoliso kaj oleo kaj surŝmiris la brogitaĵon. La doloro iom mildiĝis. Mi eliris apuddomen kaj surbenkiĝis. Apude kreskis juna ĉerizarbo. Mian brogaĵon atakis muŝoj kaj por protekti la lokon mi deŝiris la gluecajn folietojn kaj metis ilin sur la vundon. Agrablis la folio-tuŝoj kaj la folietoj tre rapide sekiĝis. Mi anstataŭigis la sekiĝintajn per novaj.”

“Post horo kaj duono mi revenis hejmen. Ekvidinte mian vundo-lokon mi eĉ ne kredis al miaj okuloj. Ĉe la vundolimoj ekformiĝis eta blanka cikatro-orlo. Mi provizis min je novaj porcioj de ĉeriz-folietoj kaj daŭrigis la kuracadon. La folietoj — brilaj kirurgoj” — tiom bone efikis, ke post tri tagoj eĉ brogospuro ne restis, krom blankaj limo-strietoj ... Mia adreso estas ...

Estas en la ĵurnalo konstanta rubriko Kancero. Oni priskribas diversajn naturmetodojn por venki aŭ mildigi tiun “peston” de la 20a jarcento. La plej populara estas la metodo de Ŝevĉenko pro sia simplo kaj efiko. La metodo savis la vivon de miloj da kanceruloj, ofte eĉ el senespera stato. Jenas tipa letero al SVM: “Skribas al vi Nina Alekseeva el Ekaterinburg. Mi havas ĝojigan informon. Ricevinte la diagnozon — stomak-kancero kun metastazoj en la hepato — mi tri jarojn kaj ok monatojn trinkis la miksaĵon de nefiltrita oleo kun alkoholo laŭ la metodiko de Nikolaj Ŝevĉenko. Severege mi sekvis ankaŭ la koncernan dieton. En julio ĉi-jara mi denove estis kontrolita en tute nova moderna onkologia centro. Resumo: la kancer-donitaĵoj forestas. Oni certe demandis kiel mi kuracis min. Mi ĉion klarigis, sed la kuracistoj ne kredis je tio, ...” Tiu metodo ĝis nun ne estas agnoskita de la oficiala medicino!

Nuntempe la elirpunkto de la ĵurnalo estas: por forigi ĉiujn sandifektojn oni komence laŭ aro da metodikoj purigu sian organismon de t.n. skorioj. Poste per aro da respektivaj okupiĝoj, dieto, ktp oni faru sian imunan sistemon tre forta. Temas pri vera scienco kaj la homoj, kiuj strebas al sia sano aplikante la mondo-sciojn, similas al sciencistoj, eksperimentantaj (plej ofte sukcese) pri sia organismo. Kaj memgvidataj resaniĝoj, eksento de sano, forto kaj eltenemo ĝoj-plenigas la koron, same kiel tiun de sciencisto faranta sciencan malkovron ... Multaj komprenis mia sano en miaj manoj!

Esperanto

En Esperantujo iom simila periodaĵo estis la revueto Esperantista Vegetarano. Mi memoras kun kia intereso mi legadis en la 70-80aj jaroj abundon da interesaĵoj en tiu modesta dumonata periodaĵo. Bedaŭrinde post la morto de ties abnegacia redaktoro la revuo aperas nur unu fojon jare. Jes, ĝi estas pli bela, sed kia utilo de tiu maloftaĵo. Do estus bone havi en MONATO rubrikon pri la alternativa sanvojo.

Ekzistas ankaŭ Internacia Naturkuracista Asocio (INA) kun laborlingvo Esperanto. Ĝi unuigas la koncernajn fakulojn kaj ĉiujn interesiĝantojn. Oni povas aliĝi al INA, petante rete ĉe mi, ties nova sekretario: anatolog@mail.ru kaj/aŭ konatiĝi ĉe www.esp-ina.com.

Anatolo GONĈAROV

1. Sistemo de spir- kaj korpo-ekzercoj, devenanta el pra-Hindio

Kongo

Kiom valoras afrika mortinto?

La plej granda krizo sur la planedo: jen kredeble la situacio en Demokrata Respubliko Kongo. Pli ol 40 milionoj da personoj mizere vivaĉas: post 32 jaroj de la diktaturo de Mobutu (karakterizita de detruo de la konga socio), post tri jaroj de Kabila (patro) kaj unu jaro de Kabila (filo) regas katastrofo.

Jen (kiel en multaj aliaj subevoluintaj landoj) homa tragedio, kontraŭ kiu la mondo neniam mobiliziĝos — malkiel post la tragedio en Usono la 11an de septembro 2001. Jes, ni priploras la viktimojn kaj kondamnas la atencon en Novjorko, kiu mortigis milojn da homoj. Tamen ni ne malatentu la fakton, ke multe pli da homoj, ĉiutage miloj kaj miloj, mortas en Afriko pro malriĉeco, malsano, malsato kaj maljusteco. Dume la mondo silentas.

En Demokrata Respubliko Kongo, ekzemple, pereis pro la trijara milito tri milionoj da homoj. Tamen ŝajnas, ke mortintoj en Usono, en Eŭropo pli valoras ol mortintoj en Afriko. Kongolandanoj mortas kiel muŝoj sub la okuloj de t.n. demokratiaj grandaj potencoj, kiuj rifuzas interveni. Aŭ male, se malplaĉas ŝtatestro al tiuj potencoj, ekaperas ribeluloj armitaj de la grandaj potencoj.

Fiaskis

Do post la murdo de la ŝtatprezidanto Kabila (patro) en januaro 2001 anstataŭis lin Kabila (filo): kaj patro kaj filo estas subtenataj de la grandaj potencoj. Sub la filo la situacio malboniĝis (kvankam noteblas kelkaj pozitivaĵoj): ŝtatoficistoj ne ricevas salajrojn, aŭ sensignifajn; miloj da infanoj estas senlernejigitaj; regas malsano, malsatego, milito. Unua paŝo rilate interkonga dialogo, okazinta en Addis-Abebo, fiaskis. Dua paŝo en Sud-Afriko restas necerta.

Leviĝas demando: kia estas la estonto de Kongo? La lando estas pro siaj mineraloj, siaj riveregoj, siaj arbaroj riĉa: jen, kune kun unuflanke grandpotenca neglekto, aliflanke grandpotenca interveno, la kaŭzo de la nuna milito. Kongo povus nutri siajn gefilojn — se nur la evoluinta, t.n. demokratia mondo tion permesus.

Jean Bosco MALANDA LUTETE/pg

“Fikciaj” epizodoj el eble nefikcia vivo

Jen verko, kiun mi multe ĝuis legi. La aŭtoro estas tre bona verkisto, kun bona stilo. Kion alian diri por ĝin rekomendi? Nu — Dis! estas diversmaniere la temo de dek tri ĉapitroj. Laŭ la antaŭparolo de la aŭtoro, “ĉi tio estas fikcia verko”. Tiu “fikcia verko” prezentas epizodojn el la persona vivo de la aŭtoro. Kiom fikciigitaj estas tiuj epizodoj, tion ni ne scias. Eble la tuto. Eble nur detaloj. Eble, kiel konjektis unu recenzisto, la unua ĉapitro estas tute fikcia, sed la ĉapitroj fariĝas iom post iom malfikciaj. Escepte, kompreneble, de la lasta, kiu paralelas la unuan. Eble, eble ... Kiu persone konas la verkiston, eble tiu povas mem decidi pri la kvanto de fikcieco. Kaj eble pri tio, ĉu la verkisto mem estas nur fikciaĵo? Por la ceteraj legantoj, tio vere ne gravas. Neniam ekzistas absoluta dividlinio inter la fikcio kaj la realo, nek inter la aŭtoro kaj ties verko. En sukcesa literaturaĵo, tio tiom pli validas.

La dek tri ĉapitroj ĉiuj estas interesaj, bonhumore verkitaj. Ili varias inter —

komikeco — ekzemple, la 1a ĉapitro, “Aprila inundo”, kiu priskribas la naskiĝon de la aŭtoro, kiel spertitan de li, kiel feto, do dis-iĝo for de la korpo de la patrino;

iom da satiro — ekzemple, la 13a ĉapitro, “Dis!”, pri lia kremaciiĝo, kiel spertita de li post sia morto, do dis-iĝo for de la propra korpo;

duone seriozaj komentoj — ekzemple, la 12a ĉapitro, “Librojn legu la verkisto”, pri lia tediĝo pri la esperanta movado, kaj lia decido “kabei”, do dis-iĝi for de la movado;

divorcodis-iĝo for de la edza stato;

dis-iĝo for de intimado kun iu konatino (pli ol unu ĉapitro), k.c.

Interese estas, ke ni neniam legas pri la nepersona vivo de la aŭtoro, ĉu fikcia, ĉu reala, t.e. pri lia profesia/metia agado. Nek pri lia familio — kvankam fojfoje enŝteliĝas kelkaj aludetoj. Ni legas nur tiujn aspektojn de la vivo, kiujn li volas prezenti al ni, kaj preskaŭ ĉion alian li kaŝas de ni. Liajn vidpunktojn pri trajnoj kaj busoj ni legas sed ne pri aŭtoj; ke li estas verkisto, sed nenion pri liaj verkoj aŭ verkotemoj; ke li loĝas en Skandinavio — sed ege malmulton alian pri lia medio.

Listo de ĉapitroj mankas, kvankam ĉiu el ili havas propran titolon. Tio efektive estas bagatelo; ĝi indikas nur, ke la (fikcia?) aŭtoro preferas sekvi la (fikcian?) propran vojon, kaj la eldonisto supozeble akceptis tiun lian (fikcian) preferon. Nu, la neekzisto de tabelo de enhavo ne estas fikcia — sed tia tabelo ne estas absolute necesa; eĉ, iam mi konis lingviston tiom introvertan, ke li forgesis presigi la titolon de sia libro sur la kovrilo de la libro, eldonigante ĝin!

Finleginte la libron, ni sentas, ke ni almenaŭ komencis koni la animon de la ĉefrolanto. Kaj plezurige al ni, ni trovas, ke lia animo tre similas la nian — kompreneble, tion jam antaŭdiris al ni la aŭtoro en sia antaŭparolo: “Sed veran fikcion ne kreas sole aŭtoro por transdoni ĝin pretan kaj kompletan al la leganto. En vera fikcio ankaŭ la leganto devas kontribui, aldoni el siaj spertoj, pensoj, asociadoj, kunkreante la rakonton”. Do sendube ĉiu leganto legos iom malsimilan rakonton, legante la saman tekston, kaj propramaniere en sia fantazio karakterizos la verkinton.

Mi mem legas en la rakonto pri viro, kiu de pli ol kvindek jaroj estas esperantisto, sed preferas ne rakonti pri esperantaĵoj; introverto; homo kapabla rekoni la similecon kaj malsimilecon de ĉiu renkontato/-ito; homo amema, sed tre konfuzita pri tiu, kiun ami ... Do viro mirige spegulanta min mem. Por vi li tute verŝajne aspektos tre alie, sed iel spegulos vin.

Evidente, do, Sten Johansson apartenas al tiu grupeto de kaj legindaj kaj memorindaj verkistoj de nia epoko. Laŭdon pli grandan malfacilus doni.

Donald BROADRIBB

Sten Johansson: Dis!. Eld. FEL, Antverpeno, 2001. 135 paĝoj, kudre binditaj. Prezo ĉe FEL: 12,00 eŭroj + afranko.

HUNGARIO

Győr aŭ kie ekkokerikis ventokoko

La 29an de marto 1598 ĉirkaŭ noktomeze malgranda taĉmento kun nutraĵĉaregoj petis enlason en la fortikaĵon Győr [djer], situantan en nord-okcidenta Hungario, kiun tiutempe la turkoj okupadis jam la kvaran jaron. Nutraĵoj ne abundis: la urbo ja estis la plej okcidenta punkto de la tiama potenca imperio otomana, kiu per la konkero de tiu fortikaĵo prenis la lastan obstaklon survoje al Vieno kaj tuta Eŭropo.

La pordisto ĝojprete iris mallevi la ponton. La taĉmento kun la kvar ĉaregoj haltis antaŭ la pordego. Sub la ŝirmo de la nokto oni elprenis eksplod-tubegon el la unua ĉarego, fiksis ĝin al la kverka pordego kaj kun surdiga tondro detruis ties ŝtalplatajn alojn. El la aliaj ĉaregoj elsaltis husaroj, senarmigis la gardistaron kaj vokis siajn kamaradojn, kaŝitajn en la ĉirkaŭaj marĉoj. La husaroj de generalo Paálffy [paalfi] kaj infanterianoj de generalo Schwarzenberg [ŝvárcenberk] impetis tra la malfermita pordego kaj invadis la fortikaĵon. La otomana minaco al Eŭropo ĉesis por longa tempo.

La urbo Győr situas sur naturaj gruzterasoj meze de nun jam grandparte elsekigitaj marĉoj, kiuj ĝin kompakte ĉirkaŭas, ĉe la renkontiĝo de kvar riveroj Danubo de Moson [moŝon], Rába, Rábca kaj Marcal. Tial ĉiuj trafikvojoj logike kondukas tra ĝi. Kiam la turkoj en la 16a jarcento elmordis la mezan parton de Hungario, ili povis plumarŝi al okcidenta Eŭropo nur tra Győr. Pro tiuj cirkonstancoj la strategia signifo de la urbo estis ĉiam granda. La riveroj kaj marĉoj estis abundaj je fiŝoj kaj ĉasbestoj, je dispono estis konstrumaterialoj, ŝirmo kaj trapasejo.

Tiu loko estis loĝata jam ekde la bronza epoko. Iliroj kaj keltoj ekloĝis ĉi tie. Ĉi tiuj donis la unuan nomon de la loĝloko: Arrabona, tio estas setlejo ĉe Rabona (nuna rivero Raába). La romianoj transprenis la nomon, en la 1a jarcento post Kristo ili konstruigis ĉi tie garnizonon kun 226 cm dikaj muregoj kaj civiton. En tiu grava urbo de Panonio konserviĝis multe da murrestajoj, sarkofagoj, statuoj kaj iloj, uzataj ĉiutage de la romianoj. Oni konservas ilin nun en la ŝtona kaj historia muzeoj de la urbo.

Riĉenhava historio

Post kiam la hunoj venkis la romianojn en la 5a jarcento, sekvis longa vico de popoloj setliĝintaj ĉi tie: gotoj, longobardoj, avaroj. Ĉi tiuj fortikigis la romian fortikaĵon per ringforma remparo, el kies nomo gyűrű [djuru] (ringo) kelkaj devenigas la nunan nomon de la urbo (ĝi fakte estas la nomo de feŭdulo, posedanta bienojn en la regiono). Kontraŭ tiu fortikigita loĝloko sieĝon persone ekgvidis la franka imperiestro Karolo la Granda en la jaro 791. Per tio finiĝis la plurjarcenta regado de la avaroj. La hungaroj aperis en la 9a jarcento. Ili rekonis la strategian signifon de la loko kaj ties unua reĝo Stefano la Sankta refortikigis la urbon.

En 1001 li fondis administran centron kaj episkopejon. Győr travivis plurajn sieĝojn fare de germanoj, aŭstroj kaj ĉeĥoj. En 1271 ĝi ricevis privilegiojn de libera urbo dum la regado de reĝo Stefano la 5a, ĉar la loĝantoj helpis lin venki la invadantajn trupojn de la ĉeĥa reganto Otokaro la 2a. Pro komercstimula rajto Győr fariĝis grava centro de komerco kaj metipraktikado.

El milita vidpunkto Győr iĝis grava loko precipe en la 16a jarcento, kiam la turkoj militmarŝis kontraŭ Vienon. En 1529 oni bruligis la urbon antaŭ la proksimiĝantaj otomanoj, por malhelpi, ke ili konkeru ĝin. Pro ties nigraj muroj la turkoj “baptis” ĝin Janik Kala, brulinta urbo.

Kiam en 1594 ili la duan fojon, post longa sieĝo, konkeris ĝin, paŝao Sinan konstruigis belvidejon sur la danuba bastiono kaj fiksigis ventokokon kun duonluno sur ĝia pinto. “La hungaroj rekonkeros la urbon — li asertis tromemfide, — nur se ĉi tiu koko ekkokerikos kaj la duonluno pleniĝos!” Ĉe la rekonkero tamen, ĉu vere, ĉu ne, ŝercema husaro grimpis sur la turon kaj de tie sonigis trumpeton kokerike. La turkoj, onidire popolo superstiĉa, teruriĝis pro la mirakla plenumiĝo de la antaŭdiro: la ferkoko kokerikis, kaj estis ĝuste plenluno! Fakto estas, ke la ventokoko de paŝao Sinan vidiĝas en la urba muzeo, kaj kopio de ĝi nuntempe ornamas publikan fontanon sur la danuba bastionplaco. Cetere la “ferkoko” estas fakte el kupro, sed tia bagatelo ne ĝenas la memfidajn loĝantojn de Győr.

La fama ventobirdo kun la duonluno kaj poste alfiksita duobla kruco estiĝis emblemo de la urbo kaj indikas ĝian eternan vivopovon. Post la turka okupado italaj inĝenieroj konstruigis tiutempe plej modernajn ekstermurajn angulbastionojn (orelbastionojn), remparojn kaj fuortojn. Győr iĝis la plej forta defendilo en la limfortikaĵa ĉeno de Hungario, “remparo de Eŭropo”, kiel tiutempe oni ĝin nomis. Post preskaŭ cent jaroj paŝao Mustafa, militmarŝanta al Vieno, vane sieĝis ĝin.

La sekva, grava atako venis jam de okcidento. En 1809, en la militiro kontraŭ Aŭstrio, Napoleono transiris la hungaran landlimon, esperante ribeligi la hungarojn kontraŭ la kun Aŭstrio komuna reganto. Post la batalperdo ĉe Győr kaj intensa sieĝo de la urbo, la urbanoj — por eviti ege grandan detruon — malfermis la pordegojn. Napoleono pasigis unu nokton en la urbo, propramane indikis 9 partojn, detruendajn en la urbomuro. En la strato Király [kiraj] ankaŭ nun staras duetaĝa barokpalaco, kie la granda imperiestro pasigis la nokton de la 31a de aŭgusto 1809.

Ekonomia kaj kultura evoluo

Győr prosperis sekve de la intensa gren- kaj brut-komerco. Kiam oni konstruis la unuan fervojon, kiu kunligis la urbojn Buda kaj Peŝto kun Vieno meze de la 19a jarcento, la akvaj kaj strataj trafikvojoj perdis sian signifon. La urbo devis trovi al si novajn evolueblecojn. Fine de la 19a jarcento unu post alia fondiĝis industriaj entreprenoj: Rába Vagonfabriko, Richards Tekstilfabriko, Alkoholfabriko, Koestlin Keksfabriko, Gasfabriko, Olefabriko. La cirkonstancoj tre favoris tiun evoluon, ĉar la urbo situis ĝuste mezdistance inter Vieno kaj Budapeŝto, kaj ĉiuj fervojaj, ŝoseaj, riveraj transportvojoj trapasis ĝin. Do, Győr ne eblis preteriri, kaj la inĝeniera inventemo kreis miraklojn. En la urba vagonfabrika muzeo oni povas admiri la blenditan truptransportilon Botond, superantan ajnajn terenobstaklojn. Dum la dua mondmilito ĝin ŝtelis la aliancanoj germanoj grandkvante, tiel bona ĝi ja estis.

Someraj Festivaloj de Győr estas tradiciaj. Dum ili okazas popular-, klasik- kaj popol-muzikaj koncertoj, subĉielaj operprezentadoj, surstrataj teatraj spektakloj, renkontiĝo de popolaj dancgrupoj el la tuta mondo, publikaj geedziĝoj en barokaj kostumoj kaj baroka pompo, artfajrado, tur- kaj pavilon-muzikado, internaciaj akvaj kaj pilkokonkursoj. Por urbo kun 130 000 loĝantoj tio estas nemalgranda defio kaj samtempe plezuro. Kaj oni ne forgesu la mondfaman urban baletensemblon. Ĉi tie estas ŝatataj ankaŭ floroj: por sia florpompo la urbo ricevis Eŭropan Premion.

Vidindaĵoj

Plej multe vidindas la baroka centro de la urbo, atestanta pri la delikata artosento de la iama riĉa burĝaro. La plej malnova parto estas tamen ne la iama civila urbo, sed la sur la kapitula monteto inter du riveroj altiĝanta episkopa-religia centro. La urbanoj nomas la palacon de diocezestro Episkopa Kastelo, ĝi ja estis konstruita sur la ruinoj de romia fortikaĵo, komence kiel ĉefturo remparita kaj kerno de posta renesanca fortreso. Vidalvide al la palaco leviĝas la katedralturego basilica minor en mirinda harmonio de la stiloj romanika, gotika, renesanca, baroka kaj klasikisma. En ĝiaj muroj eblas vidi enkonstruitajn steleojn kaj kvadratajn ŝtonojn de la iamaj romiaj koloniistoj.

En ĝia gotika kapelo oni konservas la bustrelikvujon de reĝo Sankta Ladislao la 1a, mirindan memoraĵon de la mezepoka hungara cizelarto en dratemajla tekniko. En la Maria-navo pendas la pentraĵo de la “Larmanta Sankta Maria”. La bildon kunprenis irlanda episkopo Walter Linch, rifuĝinta en 1649 al Győr sekve de persekutoj fare de protestantoj. La 17an de marto 1697, festotago de la protekta sanktulo de Irlando Sankta Patriko, de la 6a ĝis la 9a horo la portreto de Sankta Maria faligis sangajn larmojn pro la persekutataj irlandaj katolikoj. De tiu tempo la baziliko estiĝis pilgrimejo.

Piede de la kapitula monteto, sur la placo Gutenberg, en sia baroka oro pompas la Kesto de la Interligo, monumento starigita pro eskapinta soldulo, kiu fuĝis inter la procesiantan amason. La persekutantoj rekonis lin kaj ĉe la arestada tumulto ili terenpuŝis la Sanktan Hostion. Kiel puno ili devis starigi monumenton.

Ĉe proksima stratangulo oni povas vidi la por pendŝildo uzatan “Oran Ŝipon”, belege cizelitan, orumitan velŝipon el kupro, objekton de entuziasmo por ĉiuj infanoj, verkon de esperantisto Bandi Schima [ŝima] el Győr. Malpendiginte ĝin por ripari post duonjarcenta senĉesa pendado, surprizite oni trovis en ĝia interno precizan desegnon, konsilojn de ties majstro pri renovigo kaj liajn bondezirojn al la estontaj generacioj.

La karmelanan preĝejon kronas ovala kupolo, donanta unikan ĉarmon al la pompa baroka “juvelkesto” sur la bordo de rivero Rába. En ĝia ekstera kapelo staras belega virina figuro en itala baroko, la tiel nomata “Ŝaŭm-Maria”, ŝtonstatuo de Sankta Maria, aldrivinta laŭ Rába nekonate de kie. La kripto de la preĝejo longe gardis (ankaŭ mezureble) pezan sekreton. En iu ĉerkofako oni “enterigis” antaŭ la enmarŝanta sovetia armeo en 1945 nemezureblajn trezorojn de miljara episkopejo. La sekreton lastminute, antaŭ sia morto kaj post la retiriĝo de la okupantoj, malkovris ĝia lasta scianto. La arttrezoroj nun videbliĝas en la Dioceza Muzeo sur la kapitula monteto.

La benediktana dutura preĝejo, konstruita en itala baroko, superregas la barokan ĉefplacon, centran publikejon de la civila urbo. Ankaŭ ĉi tie oni trovas ĉiupaŝe fermitajn balkonojn sur la domanguloj, tre tipaj por Győr. Bone vidiĝas ankaŭ la orta, tre regula stratoreto, kiu ebligis en la mezepoko rapide movi la militfortojn de unu loko al alia. Kelkloke neatendite la regulecon rompas kurbaj, tre mallarĝaj stratetoj kun esprimivaj nomoj kiel Sprono, Serpo, Ŝtupo, Serpento. Sub angulbalkono sur la ĉefplaco, je domangulo ekde jarcentoj fiksite staras “fera arbo”: trunko, en kiun preterpasantaj metipraktikantoj batis po unu najlon, memorigante pri sia restado. La iama baroka rezidejo de la abato de Pannonhalma nun estas loko de la urba historia muzeo.

Al tiu, kiu laŭiras la straton Kossuth en kvartalo Újváros [ujvaroŝ], Nova Urbo, povas ĝui en unu strato unikan por Eŭropo pitoreskan vidaĵon de turoj kaj kupoloj de kvin eklezioj (serb-ortodoksa, katolika, kalvinana, juda kaj luterana) kun lernejoj, administrejoj, socialaj hejmoj, atestantaj pri la religia toleremo de la urbanoj.

Győr havas multajn epitetojn: ĝi estas tria plej industriigita urbo de Hungario, tria plej riĉa je arkitekturaj monumentoj, posedanta la Eŭropan Premion de Urboprotektado, urbo de riveroj, pontoj (12 grandaj kaj pluraj malgrandaj) kaj de bicikloj. Ĝi estas kunirejo de riveroj, fervojoj, ŝoseoj, de kulturoj kaj popoloj. La urbo situas mezvoje inter Vieno kaj Budapeŝto, tre proksime al Bratislavo (en la “ora triangulo” Vieno-Bratislavo-Győr). En la mezo de la urbo abunde ŝprucas 66-grada minerala fonto (kun akvo enhavanta kloridojn, karbonatojn, jodon), iganta ĝin ankaŭ grava ban- kaj kurac-loko.

La urbo estas eterne renoviĝanta urbo, mirinda miksaĵo de pasinteco kaj nuntempo, harmonio de arto, industrio kaj kulturo, etosplena urbo moderna. Ĝiaj loĝantoj diras: Vi trovas ĉion ĉi tie, kaj se tamen io mankus, tion vi ne trovus posedinda.

Jozefo HORVÁTH

Győr en la 18a jarcento

Rivero Rába

Strato Apaca

Benediktana preĝejo

Kapitula monteto

Larĝa panoramo de Győr

La baziliko

La altaro de la baziliko

LATINO

“Novlatinaj” vortoj kaj la utilo de l’ nuna instruado pri la latina

Walter KLAG en januaro 2001 raportis en MONATO ke li donis al grupo da lernantoj 15 “novlatinajn” vortojn en la germana kun la tasko trovi por ili la originajn latinajn vortojn kaj traduki ilin en la germanan.

Certe interesa eksperimento. Kaj, se post nuraj kvar jaroj da latin-lecionoj, sufiĉe komplika tasko por la gejunuloj. Ŝajnas ke el sia eksperimento s-ro Klag tiras konkludojn ne tre favorajn por la nuna studado pri la latina.

Grandaj ŝanĝiĝoj en la instruada horaro

Mi supozas ke ne nur en Nederlando, sed ankaŭ en Germanio, precipe de post la fino de l’ 60aj jaroj en la kadro de t.n. “modernigo” de la instruado, oni draste limigis la instruhorojn por la klasikaj lingvoj. En Nederlando dum la unuaj kvar jaroj de l’ gimnazio kune (nuntempe averaĝe ankoraŭ nur po 2 aŭ 3 horoj semajne pri la latina) oni ricevas same multe da latina scio (gramatikon, vortoscion kaj sintakson mi celas) kiel antaŭ 40 jaroj (kiam mi mem ĝuis la tiaman gimnazian edukon) ni ekhavis dum la unuaj 2 jaroj de la gimnazio. Sed tiuepoke ni ja havis 6 horojn semajne por la latina en la unuaj klasoj, al kio ekde la dua klaso aldoniĝis simila instruhoraro pri la helena; poste tio ete kreskis ĝis eĉ po 9 horoj latine kaj helene en la sesa klaso! Tiutempe en la gimnazio ambaŭ klasikaj lingvoj estis devigaj. De post la sama instruada reformo el niaj mezlernejoj preskaŭ malaperis la scipovo pri la franca kaj la germana, ĉar anstataŭ por ĉiu devigaj tiuj fakoj delonge fariĝis ne tre favorataj elekteblaj studobjektoj, komplete dependaj de la gusto de l’ infanoj; nur pri la angla ankoraŭ ĉiuj ekzameniĝas¹.

Kompense, la instruadon pri la t.n. beta-fakoj (matematiko, fiziko, ĥemio, biologio, ekonomio) oni sufiĉe pliampleksigis. Kaj aldoniĝis tuta aro da devigaj novaj fakoj kiel: socia orientiĝo, ĝenerala naturscienca orientiĝo, mastrumado, tekniko, komputiliko ktp.

Miaj lernantoj en la sesa — ekzamena — klaso ricevas nun do nur po 3 horoj instruadon pri la latina aŭ helena semajne, se paroli pri ŝanĝiĝoj.

La 15 “novlatinaj” vortoj de sinjoro Klag

Sinjoro Klag prenis la sekvajn germanajn vortojn por sia eksperimento :

Planet, Pendel, Modell, Punkt, Sekunde, Skala, Gramm, reflektieren, Gletscher, Dimension, Komponente, Sport, Express, Äquator kaj la prefikson giga-. Mia unua reago, leginte ĉi listeton, estis: kial li prezentas al siaj lernantoj ankaŭ kelkajn helenajn vortojn kvazaŭ ili estus latinaj? Ĉar Planet ja klare devenas de la helena planes, planetos (“vagulo”) aŭ planein (“vagi”), Gramm (de la helena gramma, “litero”) giga- (de la helena gigas, gigantos “giganto”). Aliflanke, la vorton Gletscher mi konas nur kiel tipe germanan vorton signifantan “glaĉero” dum Sport laŭ mi etimologie devenas el la angla.

Do, se lian eksperimenton mi ŝatus refari, mi nepre elektus pli latinajn vortojn.

Problemo: kio estas etimologio?

Ke Punkt devenas de la latina punctum la lernantoj scias trovi. Kompreneble. Jam pli malfacilas kompreni ke Komponente (“komponanto”, vidu en PIV sub komponi) devenas de componens, componentis, participo aktiva prezenca de componere “konsistigi”, do, “konsistiganta”. Se la vorton Äquator (“ekvatoro”) ili sciis rilatigi al aequator, ili nepre disponis pri pli ampleksa vortaro latina ol en Nederlando oni uzas lerneje; aequator devenas de la verbo aequare “ebenigi, egaligi” k.s. plus la sufikso -tor “-anto”, “tiu kiu -as” la “salto” al ekvatoro estas tamen mirinda, certe je tiel juna aĝo. Eventuale vortare oni povus ankoraŭ eltrovi, ke aequus “justa, ekvilibra, ebena”. Sed ankaŭ tiu scio ne kondukas nin al atlasaj nocioj. Se simpla lernanto per si mem konstatas ke Sekunde (“sekundo”) devenas el la latina sequi “sekvi”, tio jam estas bona, laŭ mi, sed oni ne povas atendi ke ili scias aŭ elpensas el si mem, kiu scienca aŭ socia evoluo estigis tiun novan signifon. Komence la romianoj dividis la diurnon en tagon kaj nokton — do kun longecoj iom variaj laŭ la sezonoj. La tago dividiĝis en 12 horojn, la nokto 4 gardomaldormojn. Por armeoj tio estis konvena metodo mezuri la tempon; ĉiu soldato, ekzemple, sciis — laŭ la signaloj — kiu kiam devas gardostari.

Kiam en multe pli posta periodo la sciencistoj bezonis por siaj eksperimentoj (aŭ la politikistoj por siaj paroladoj, aŭ la monaĥoj por siaj preĝ-horoj, ktp) pli ekzaktajn indikojn, oni egaligis la tutan diurnon en 24 idente longajn horojn kaj dividis ĉiujn horojn en pli etajn erojn (minuere “erigi” de tio do devenas nia vorto minutoj — po 60 en horo).

Longatempe tio estis sufiĉe klara. Sed venis epoko pli ekzaktema; la minutojn oni refoje erigis: tio estis la dua [= sekva] erigo (secunda minutio, latine po 60 en minuto).

Etimologio estas la fako kiu pristudas detaleme pri ĉiu vorto, de kio ĝi devenas kaj samtempe ankaŭ, kio kaŭzis tra la jarcentoj la signifo-ŝanĝiĝojn. Estas nerealece supozi ke mezlernejaj lernantoj post iom da studo pri la latina scias mem eltrovi tiun postan evoluon.

Ĉu do scipovo pri la latina estas tute senutila — aŭ eĉ malutila?

Ĉiujare la mezlernejo, kie mi laboras, havas t.n. “malferman tagon”, dum kiu amaso da lernantoj de l’ 8a — lasta — jaro de la bazlernejo kune kun siaj gepatroj povas informiĝi pri la diversaj ebloj en la komplika nederlanda mezlerneja sistemo. La diversaj mezlernejaj specoj postulas po 4, 5 aŭ maksimume 6 jaroj. Gimnazio kaj ateneo estas ambaŭ 6-jaraj kaj ambaŭ rajtigas la abiturientojn al universitataj studoj. La sola diferenco inter ateneo kaj gimnazio estas ĉu okupiĝi pri la klasikaj lingvoj aŭ ne.

Tial oftegas dum niaj malfermaj tagoj la demando: kio estas la utilo de la latina kaj de la helena? Ĉu tiujn oni bezonas por, ekzemple, fariĝi kuracisto aŭ juristo? La sola honesta respondo estas, ke ambaŭ lingvoj por tio ne necesas. La klasikajn lingvojn oni pristudas ne pro ilia utilo, sed ĉar ili estas interesaj.

Estas plezuro — havante la taŭgan cerbon — okupiĝi pri komplikaj taskoj. Estas interese pere de la klasikaj lingvoj — eĉ se nur iomete — vagi tra la eŭropa kulturo de la pasintaj 27 jarcentoj. Pro la magra horaro la nunaj lernantoj ne plu povos akiri bonan traduk-kapablon dum sia gimnazia studado, sed pro la nunaj programoj ili ja renkontas tekstojn el la klasika epoko kaj plurajn el ties spuroj tra la jarcentoj: kion en la Mezepoko oni pensis pri ekzemple Katilino, kion en Renesanco, kion en la frua 20a jarcento²? Kiel evoluis la fruaj atomteorioj de la helenaj filozofoj, pere de Lukrecio en la latina, tra la Mezepoko al la moderna nuno³? Tamen, kaj ankaŭ tion mi kutime mencias dum niaj malfermaj tagoj, ekzistas ankaŭ pli rekta utilo: ofte mi rimarkas ĉe niaj 5a- aŭ 6a-klasanoj, ke tiuj kiuj plu studas la latinan, havas grandegan avantaĝon koncerne la parkerigon de l’ angla idiomo, — unu el la eroj plej timataj en la lingva parto de nia lernejo-sistemo. Ĉar multege da komplikaj idiomaĵoj de la angla estas pli bone kompreneblaj aŭ enkapigeblaj, se la latinajn praformojn oni jam konas aŭ povas diveni.

Tial, niajn lernantojn mi juĝus multe pli pozitive ol s-ro Klag ŝajnis fari.

Gerrit BERVELING

1. Kelkfoje ĉiujare mi unu tagon iras al iom granda franca urbo por aĉeti novajn francajn librojn, ĉar se juĝi laŭ la nederlandaj librovendejoj tiu lingvo ne plu funkcias, dum miajunaĝe ĉiuvendeje troveblis francaj libroj.

2. Aperis en Esperanto La konspiro de Katilino de Salustio.

3. La esperantistoj povas iomete uzi tiucele la notojn en mia Antologio latina, 3a volumo, baldaŭ aperonta.

ESEO

La maro en nia vortaro

En la pasinta somero, mia edzino kaj mi, kune kun 22 aliaj esperantistoj, ĝuis agrablegan krozadon laŭ la dalmatia marbordo en la bela Kroatio. Nia simpatia gvidanto kaj interpretisto estis juna kroato, Vladimir Dujnić. Ĉiumatene, post la matenmanĝo, amiko Vladimir ekstaris antaŭ la granda tablo sur la ferdeko, kie ni ĵus manĝis, kaj sciigis al ni kio estos nia tagprogramo kaj kien ni ekskursos. Dum iu el tiuj informsesioj, li uzis la esprimojn “dekstre” kaj “maldekstre”. Iu el la kunularo atentigis pri tio ke tiuj vortoj tute ne taŭgas por indiki direkton sur ŝipo kaj bedaŭris ke ne ekzistas en Esperanto ekvivalentoj por traduki la francajn maristajn terminojn bâbord kaj tribord, kaj la germanajn Backbord kaj Steuerbord.

Kompreneble, la plendinto eraris. Evidente li ne konis — aŭ forgesis — la vortojn babordo kaj tribordo, kaj fakte, Esperanto estas surprize riĉa je maristaj terminoj — stranga fenomeno, kiam oni memorigas sin ke la lingvo kreita de Zamenhof naskiĝis en parto de Eŭropo kiu situas tre for de iu maro kaj kie (oni rajtas supozi) malmultaj homoj havis okazon akiri personan sperton pri ŝipoj aŭ maristaj aferoj. Ĉar nek Bjalistoko nek Varsovio estas marhavenoj (!), ili ne havas rektan kontakton kun la maro. Tamen, la esperanta vortaro abunde kreskis ekde la publikigo de la Unua Libro, kaj tiu kresko konstante daŭras.

Foliumante Plena Ilustrita Vortaro, oni trovos grandan kvanton de ŝipa kaj marista terminoj. Jen nur kelkaj ekzemploj:

Movoj kaj direktoj de ŝipo: biro, joro, tangi, lofi, boardi.

Partoj de ŝipo: ferdeko, holdo, kilo, antaŭkastelo, paŝponto, busprito.

Tipoj de ŝipo: skuno, jolo, kutro, lugro, ktp, ktp.

Do nia “kabineta” lingvo, ne malpli ol la idiomoj de landoj kun marbordo kun longa marista tradicio kaj historio, sentigas al ni la odoron de salo, fuko kaj gudro kaj elvokas la fascinon de maroj, oceanoj kaj ŝipoj.

Garbhan MACAOIDH

Dankon pro MONATO

Mi volas sincere danki al MONATO pro la periodo dum kiu mi ricevis la artikolojn per la reto, kio ebligis al mi ekkoni pli bone tiun mirindan eldonaĵon. Estas ja unika eblo, por ni esperantistoj, havi novaĵojn el la tuta mondo tra la okuloj de la lokaj loĝantoj. Malsame ol aliaj famaj internaciaj gazetoj neesperantaj, per MONATO ni estas iom pli imunaj al trompado, al fuŝaj interpretoj kaj al filtrado de valoraj informoj, kies diskonigo foje ne interesas la regantajn komunikilojn.

Jimes Vasco MILANEZ

Brazilo

Sekretaj organizantoj

Ĉu Stefan Maul (MONATO, 10/2001, p. 5) ekpensis tro simple kiam li akuzis la islamon pri barbaraj amasmurdoj en Usono? Respondeculoj ja ne estas nur teroristgrupeto sed la organizintoj kiuj financis la murdintojn kaj kiuj mem ne estis kondamnitaj al morto kiel kamikazoj — ĉu tiuj organizantoj estas nur islamaj? Tion mi ne asertos, sciante ke la “malamiko n-ro unu” de Usono, Bin Laden, estis partnero de CIA, la usona sekreta servo, kaj ke la usona ŝtatprezidanto, kiel ankaŭ lia patro, flirtas kun “Kranio kaj tibio”, sekreta societo fondita en 1832, aganta ombre por regado de kristanaj kaj blankaj potenculoj per milito, teroro kaj monpremo. Ĝi havas kiel emblemon kranion super krucitaj ostoj, samaspektan al tiu, kiun oni vidis sur la tankoj de nazioj. Ĉu tiu societo neniam organizis militojn, kolektivajn murdojn aŭ kaj sekretajn krimojn por konservi sian potencon, kaŭzante timon? Mi dubas.

Sub emocia sperto pri amasmurdoj usonanoj kaj alinaciuloj aprobas militon. Aviadistoj bombardas ruinojn lasitajn de Sovetio. La bombindustrio estas feliĉa. “Kranio kaj tibio” ne ploras. Oni tro laŭte papagumas pri justa batalo de Bono kontraŭ Malbono, vere religia milito. Al tio mi ne kredas.

Michel MARKO

Francio

Ĉu islamo ordonas konverti per glavo?

Morteza Mirbaghian asertis: “Tio (la vorto islamo”) postulas, ke oni vivu laŭ la komandoj de Dio kaj ke laŭeble oni cedigu neislamanojn al la volo de Dio, alivorte konvertu ilin al islamo, se necese per glavo. Mi devas precizigi, ke tiun opinion kontraŭdiras la Korano mem (surao Al-Bakara (“La bovino”) 2, 257): “Ne estu perforto je la religio” (laŭ la Esperanto-traduko de profesoro I. Chiussi, en La Nobla Korano, Kopenhago: TK, 1970, p. 43). Tio ĉi, tute male, postulas religian toleremon kaj eĉ malpermesas devigan konvertiĝon. Tion klare konfirmas alia surao (Junus 10, 100): “Se via Sinjoro volus, certe ĉiuj kune sur la tero estus kredintaj. Ĉu ĝuste vi do volas devigi la homojn fariĝi kredantoj?” (citita traduko, p. 204).

Do devigi iun konvertiĝi signifas agi laŭ sia propra volo kaj tute ne vivi laŭ la komandoj de Dio; do esti malcedema al Allah, alivorte: esti malislamano. Kion faris homoj en la nomo de islamo (inter kiuj la profeto mem de islamo), aŭ pli ĝenerale en nomo de Dio (katolika inkvizicio, ktp), tio estas alia demando.

Christian LAVARENNE

Francio

Netrafa adreso

En via decembra numero troviĝas sub la rubriko Ŝerco kaj satiro “publika letero” al la ŝtatestroj “Buŝ kaj Bler”. Eble la letero estas ŝerco; se ĝi estas satiro, tiam ne pri la adresatoj, sed pri tiuj esperantistoj, kiuj erare vidas en ili reprezentantojn de lingva imperiismo. Ĉiuj landoj, ankaŭ anglalingvaj, havas la rajton pace disvastigi siajn lingvon, kulturon, morojn. Se el tio fariĝas hegemonio, tiam kulpas ne ili, sed anglemuloj en aliaj landoj. Min neniam iu usonano aŭ anglo devigis uzi la anglan lingvon, sed ja mialandaj politikistoj, instruistoj, dungantoj, ĵurnalistoj, eĉ kolegoj kaj amikoj.

Ja ekzistas landoj, kiuj tiom dependas de Usono, ke ili estas devigataj uzi ties lingvon. Sed en multaj landoj, inkluzive de mia, tia devigo ne necesas, ĉar la pliparto de la homoj libervole usoneciĝas per ĉiuj fortoj. Do, se esperantistoj ja volas vidi “malamikon”, ili ne vidu ĝin en la malĝusta loko.

Reinhard FÖSSMEIER

Germanio

Estimataj gelegantoj,

kiam en 1991 mi ĉeestis kongreson en brazila industri-metropolo San-Paŭlo, Gilbert Ledon prezentis min kiel ĉefredaktoron de MONATO; li diris i.a., ke en alia monata revuo, El Popola Ĉinio, laboras plentempe 40 redaktoroj, sed ke mi sola redaktas la magazinon dum liberaj horoj antaŭ kaj post profesia laboro. Tio kompreneble vekis (ad)miron, tamen ne estis tute ĝusta, ĉar dekomence ni havis rubrik-redaktorojn por poezio, infanoj kaj kuir-receptoj. Sed vero estas, ke krom tio mi sola redaktis ĉion dum 12 jaroj — ĝis mi ne plu eltenis kaj por pluraj jaroj devis rezigni pri la posteno de ĉefredaktoro. Intertempe ni havas tiom da redaktoroj kaj reviziantoj, ke foje mi perdas la superrigardon. Tion ebligis modernaj komunik-sistemoj, laste kaj precipe la mondvasta reto, per kiu pli ol fulmrapide oni povas sendi tekstojn de plej fora loko al Antverpeno. Sed en tiom granda skipo ankaŭ ŝanĝoj estas pli oftaj, foje tiom ke ankaŭ ĉi-rilate mi perdas superrigardon. Laste multjara redaktoro de leter-rubriko, Guido van Damme, transdonis tiun taskon al Aimo Rantanen, Haszpra Ottó decidis forlasi la rubrikojn “scienco” kaj “medio” por kiuj nun nova redaktoro estas serĉata, kaj ni havas novan revizianton, Heleno Fantom. Eble en nia rapidŝanĝema tempo pli kaj pli mallonge homoj eltenas postenojn. Unu tamen dekomence ĝis hodiaŭ servas al vi: nia redakcia sekretario Paul Peeraerts. Konsole, ĉu ne?

Sincere via Stefan Maul

ESEO

La rolo de lingvoj ĉe la pensado

Antaŭ ses jaroj mi ĉeestis prelegon de profesoro Balabán pri la diferenco inter la pens- kaj esprim-manieroj en la greka kaj hebrea lingvoj. La prelego estis tre interesa. Tamen por ni, kiuj ne regas la hebrean, restis pluraj neklaraĵoj, kiuj instigis al plua serĉado.

Iom da prilumo venis per trastudo de la verko de Balabán: La hebrea pensmaniero (1993). Spite tion, tiu problemo sekvis min dum jaroj. Venis al mi la demando, kial, dum tutaj jarcentoj, neniu provis transpontigi tiun abismon? (Poste mi konstatis, ke pluraj tion ja provadis.) Aperis ankaŭ la ideo, ke la kreinto de Esperanto estis laŭ-naske hebreo, studis en “latinaj” lernejoj, tiel ke en lia kapo kunpuŝiĝis ambaŭ tiuj fluoj de pensado kaj esprimado, kaj tio devas speguliĝi en lia ĉefa verko — en Esperanto.

Fine de la jaro 1999 mi konatiĝis kun profesoro instruanta filozofion de lingvistiko en la universitato en Lausanne [lozán], Svislando, kaj, estante kun li kvar tagojn, mi havis okazon informi lin ankaŭ pri mia problemo. Sen diri ion konkretan, li promesis, ke li sendos ion. En februaro 2000 li sendis al mi la franclingvan tradukon de la libro de la itala filozofo Umberto Eco: La serĉado de la perfekta lingvo en la eŭropa kulturo. Mi estis surprizita. La libro fake pritraktis tion, kion mi nur laike supozis, nome, ke inter la stiloj de pensado, esprimado kaj skribado en la hebrea lingvo ekzistas rekta rilato.

La libro estas tre interesa. Fine de siaj pripensoj Umberto Eco venas al la konkludo, ke plej verŝajne oni ne trovos perfektan lingvon, sed al la perfekta lingvo pleje, tiusence, proksimiĝas ĝuste Esperanto, ĉar ĝi enhavas la gravajn elementojn de ambaŭ menciitaj fluoj, el la hebrea precipe la kreivan kunagadon de la uzanto en kreado de esprimoj, kaj la eblon esprimi per unu vorto eĉ tutan ideon, kaj samtempe precize esprimi la nociojn laŭ la greka principo. Ĉi tiu fakto estis priskribata, jam antaŭ 70 jaroj, ne per komparado de la greka kaj la hebrea sed en komparo kun certaj naciaj lingvoj (germana, franca, angla) de alia franclingva svisa universitata profesoro, Edmond Privat, en lia verketo Esprimo de sentoj en Esperanto.

Enirante la vojon de proksimiĝado de kristanoj kaj hebreoj, kio estas nia ĉefa tasko, oni komencis serĉi la fontojn kaj la evolu-manierojn de la malharmonio inter la hebreoj kaj kristanoj, kaj kiamaniere tio povis atingi la teruran kulminon — la t.n. holokaŭston. Eĉ se oni ne prezentas tion kiel la ĉefan kaŭzon, tamen ĉiuj agnoskas, ke unu fonto estas ankaŭ la principa diferenco en pensado de hebreoj kaj kristanoj. Eble valorus la penon fake prijuĝi kiomgrade la ŝato kaj admiro pri la greka kaj romia retoriko flanke de Goebbels influis lian sintenon al la judoj. Tio estas du mondoj, esprimiĝis profesoro Balabán en siaj prelego kaj verko.

Strebado al sintezo

Eble ĉiuj sentas, ke kun la nova jarmilo ni eniris alian pensmanieron. Vidante la pasintan jarmilon plena de malakordoj, disiĝoj, militoj kaj malamikeco, ni vidas nun ĉie strebadon pri sintezo, proksimiĝado kaj unuigado. Kiel la fendado religia, nacia kaj eĉ atoma estas malbonaj, tiel la sintezo ĉiudirekte estas prospera. Ne nur ajna-forma miksaĵo, sed prudenta komuna strebado pri bono. La multe pridiskutata, laŭdata, sed ankaŭ malbenata tutmondigo estas ankaŭ certa-forme ia sintezo. Sed la unusola akceptebla formo de tiu tutmondigo estas laŭeble ekvilibra evoluo de la tuta globo, en spirito de solidareco. Unueco en plureco kaj diverseco.

Mi volas, ke tiu ĉi atentigo estu plejeble konciza, tial nur kelkaj mencioj: La historiistoj, penetrante profunden en la historion, venis ĝis Sumero. De tie oni supozas la migradon de nia kulturo — tra Asirio kaj Babilonio, Grekio kaj Romia Imperio — ĝis la nuna Eŭropo. Tiu ĉi kulturo uzis, precipe en la epoko de la antikvaj grekoj kaj romianoj, lingvojn, kiuj esprimadis la pensojn dismembrigitaj en vortojn kun precize limigita signifo. Tial nia terminologio baziĝas sur la greka-latina fundamento. Sed el la regiono de Sumero eliris ankaŭ Abrahamo kun sia tribo. Dum lia vagado ekestis la hebreaj lingvo kaj skribo, kun pluraj specialaĵoj, certe sub influo de la religie perceptata ĉiutaga vivo kaj de la konscio pri la devoj de la elektita popolo.

En la hebrea estis verkita la biblio, la promesoj kaj instruoj de la Eternulo. Profesoro Balabán diras: “La hebrean pensmanieron ne eblas difini, t.e. meti al ĝi ekzaktajn limojn, ĉar ne eblas ĝisvidi la finon aŭ la finan formon.” Kiam aperis la bezono traduki la biblion el la hebrea en la grekan, tiam estiĝis la Septuaginto. Laŭ Balabán “tio ne estas ia sklaveca traduko, sed interpretado en alian mondon de pensado, en la mondon grekan.” Eĉ dum mi ne regas la hebrean, mi sentas, ke la esenca influo de la hebrea al Esperanto kuŝas ĝuste en la sfero de transdonado de pensoj, ne nur de vortoj. Kaj se ni rememoros la pritrakton de profesoro Eco, ke komence, kiam ne ekzistis iu homa lingvo, dio parolis pere de naturaj kaj atmosferaj fenomenoj, kio estas jam proksime de la transpenetrado de pensoj, kiun oni antaŭvidas (Teilhard de Chardin k.a.) ĉe la pli superaj estaĵoj (anĝeloj); kaj la perdo de tiu kapablo (elpeliĝo el la paradizo) kaj la komunikado dismembrigita en vortojn, jen — ĉu tio ne povas esti la komenco de la unika fenomeno de la homa parolkapablo?

Por esti konciza, mi esprimis tion verŝajne ne tute konvene, sed mi volis nur aludi kelkajn ĉefajn punktojn. Estas interese, ke Emil Hanhiniemi, laŭdevene finno, post la dua mondmilito enmigrinto en Aŭstralio, nun 80-jara, antaŭ 30 jaroj eldonadis la kajerojn Lingvologiaj studoj, en kiuj li diris, ke li estas certa, ke devas ekzisti multe pli perfekta maniero de komunikado, sed ke Esperanto estas la plej konvena inter-ŝtupo sur tiu vojo.

Tio ĉi estas iom ne-ordigita amaso da pensoj, sed mi pensas, ke ĝi povas servi kiel instigo por plua studado. Necesas koni relative bone ĉiujn elementojn de la problemo. Tial estus konvene unuigi konojn kaj fortojn de pluraj fakuloj. Estus inde, se tiel ni povus kontribui al klarigo de la problemoj en la miljara kunvivado de hebreoj kaj kristanoj, kaj helpi al ili reciproke proksimiĝi.

Jiří PATERA

HUNGARIO

Sveda impeto!

Post longega dilemo decidis la hungara kabineto: Hungario longtempe luos 14 ĉasaviadilojn (sen armilaro kaj sen militaj spertoj) el Svedio. Do forfalis la renovigo de la ekssovetiaj jetoj MIG (la plej bonaj maŝinoj, sed kun aĉaj elektronikaĵoj) kaj diversaj usonaj produktaĵoj, ekzemple F16 Falko, F/A-18 Krabro, F18A Hornet (dum militoj elprovitaj, sed altekostaj). Ankaŭ la britaj kaj la francaj maŝinoj eksiĝis pro la alta kosto.

Komence oni volis aĉeti preskaŭ 30 jetojn, sed unuflanke pro la prezoj, aliflanke por kontentigi ankaŭ la pacemajn parlamentanojn, oni luas nur 14 svedajn aviadilojn Gripen. Brita firmao ekipos ilin per konvena armilaro. Tiel ili estos ne nur perfektaj por Nord-Atlantika Traktat-Organizaĵo (NATO), sed ankaŭ NATO ricevos kvazaŭ kompenson pro la perdita negoco. Krome Svedio investos multe en Hungario — ankaŭ tio estas menciinda rabato. Svedio antaŭvidis vendadojn al eksterlando, kiuj ne realiĝis, kaj Hungario luis el la superflua stoko. Tamen kelkaj mencias, ke ankaŭ la ĉeĥoj celas Gripenojn. Per eventuala hungara-ĉeĥa (kaj eĉ ebla slovaka) kuntenado la prezo estus malplialtiĝinta.

La negoco estas konsiderinda ne nur politike, sed ankaŭ ekonomie. Ĝi finance realiĝis, ĉar nuntempe la hungara ekonomio havas bonajn rezultojn. Nek terorisma atako en septembro 2001, nek la argentina krizo malpliigis konsiderinde la prosperon. En majo la hungara Nacia Banko vastigis la kurzozonon de la forinto rilate al la eŭro al 15 % en ambaŭ direktojn. Do unu eŭro valoras inter 235 kaj 318 forintojn. Sekve ĉesis la artefarita malalta kurzo kaj forinto valoras pli je 11-12 %. La eksporto fariĝis malpli profitdona, la importo malmultekostiĝis. Tiu lasta portis la jaran inflacion de 10 % al ĉirkaŭ 6-7 %. Ja kostoj de la importitaj varoj malpliiĝis en forintoj. La hungara agrikulturado perdis multe, ĉar la produktaĵoj kostas pli en eksterlando. La industrio perdis nenion. Ja oni aĉetas la krudmaterialojn per fremda valuto, poste oni vendas la varojn kontraŭ eŭro aŭ dolaro. La profito restas ĉe la fabrikoj sendepende de la kurzoj.

La forta forinto estas kvazaŭ enirbileto al la eŭroregiono kaj tial Nacia Banko ne permesas la malfortiĝon. Se tiu prospero daŭros ĝis la printempo, la kabineto havos grandan ŝancon ricevi denove kvarjaran mandaton de la voĉdonantoj.

Karlo JUHÁSZ

KULTURA ĈEFURBO

Mezepoka Hanso-asocio reviviĝas

La belga urbo Bruĝo, samtempe kun la hispana Salamanca, estas kultura ĉefurbo de Eŭropo dum 2002. Okaze de tio en Bruĝo okazos multaj aranĝoj, i.a. tri gravaj ekspozicioj, kiuj prilumas la iaman gravecon de la urbo: de marto ĝis junio pri la pentristo Jan van Eyck, de majo ĝis septembro pri la hanso, de aŭgusto ĝis novembro pri mezepokaj manuskriptoj.

Kio estas Hanso?

“Hanso” estas germandevena vorto pri asocio, kiu ligis komercistojn el aro da urboj. Ekzistis pluraj tiaj asocioj en Eŭropo, sed la plej konata estas la “Germana Hanso”, kiu ligis inter la 13a kaj la 16a jarcentoj komercistojn el nordeŭropaj urboj, situantaj apud la maro aŭ apud gravaj riveroj, de norda Nederlando ĝis la baltaj ŝtatoj.

En la plej glora periodo al la Germana Hanso aliĝis proksimume 200 urboj. Bruĝo ne estis hansa urbo, sed, kiel en la brita Londono, la norvega Bergeno kaj la rusa Novgorod, la Hanso en ĝi havis agentejon. En la hansaj agentejoj komercistoj el la regiono renkontis kolegojn el aliaj regionoj. En Bruĝo okazis la interŝanĝoj kun sud-eŭropanoj: hispanoj, italoj kaj portugaloj.

Hansaj tagoj de la nuntempo

La Hanso dum jarcentoj restis nur historia memoraĵo, sed en 1980 kelkaj iamaj hansaj urboj (i.a. nederlanda Zwolle kaj germana Lübeck) kreis la “Internaciajn hansajn tagojn de la nuntempo”, al kiu aliĝis Bruĝo en 1996. Ekestis ĉiujara, kvartaga evento kun cento da partoprenantaj urboj. La nunaj temoj ne plu estas komerco, sed historio, kulturo, turismo, ktp ... Tamen, la komercaj kontaktoj reaperas. Antaŭ kelkaj jaroj multaj orient-eŭropaj urboj profitis la hansajn tagojn en Visby (Svedio) por proksimiĝi al Eŭropa Unio.

La ĉefarkivisto de la urba arkivo, d-ro André Vandewalle, aktivis en la hansaj medioj kaj sukcesis aranĝi, ke la hansaj tagoj okazos en Bruĝo de la 27a ĝis la 30a de junio 2002. Dum tiuj kvar tagoj okazos pluraj seminarioj (i.a. pri hansa arkitekturo) kaj ekskurso al Zeebrugge, la nuntempa haveno de Bruĝo.

De la 24a de majo ĝis la 8a de septembro okazos aro da ekspozicioj kun komuna titolo “HANZE@MEDICI.COM” en diversaj ejoj. Ili prezentos la iaman elstaran financan kaj komercan rolon de la urbo. Lernantoj de la loka teknika lernejo rekonstruos funkciantan kopion de la urba gruo, per kiu la ŝipoj estis malŝarĝataj.

Roland ROTSAERT

Por pli da informoj: www.brugge2002.be kaj www.brugge.be/archief.

Ploru pri Argentino!

de Ro SARTOR

Eble tiu ĉi komentaro pri la politika kaj ekonomia krizo en Argentino ne plu valoros kiam MONATO alvenos ĉe la legontoj. Ĝi tamen ne tute perdos sian aktualecon, kiel ne perdos aktualecon la akraj detruemaj komentaroj, kiujn skribis la ĉefredaktoro de MONATO pri “kunikloŝtato” kaj “Renegato Korseto”¹.

Mi komencu per citaĵo el la novjara mesaĝo de la prezidanto de UEA: “Ni diras, ke la popoloj faru en konsento unu grandan rondon familian. La aliaj diras ke ne, ke la rondo ne estu farata en konsento sed laŭ la reguloj de Monda Organizaĵo pri Komerco (MOK) kaj ke ĝi ne estu familia, ĉar iuj estas regantoj kaj iuj regatoj. La ideoj pri merkato kaj senkompata venko de la plej forta estas baze kontraŭaj al niaj ideoj. Ni volas mondon justan kaj plurcentran ...”

Kio okazis al argentinanoj?

Certe ankoraŭ dum kelka tempo interesos la internacian televidon montri la barbarecon de la koleregaj argentinanoj bruligantaj kaj detruantaj la luksegajn internaciajn bankejojn Citibank, Boston, Swiss, Deutsche, ABN-Amro, HSBC, Galicia, BBVS-Vizcaya Santander, Lloyds, ktp.

Vi povas demandi vin, kion faras tiuj bankoj en Argentino? Pro tutmondiĝo kaj “helpo” de Internacia Mona Fonduso (IMF), ili faras “negocojn”, t.e. ili suĉas ĉian eblan monon el malforta lando kaj transdonas ĝin al fortaj landoj. Kaj la t.n. ekstera ŝuldo donas al ili sufiĉan pretekston por agadi senkompate. Kompreneble alvenas ĉiam la tago kiam la mono finiĝas kaj la ekonomio de la lando kolapsas.

Tio okazis nun en Argentino. La bankaj kasoj restis intence malplenaj kaj eĉ ne havas sufiĉan kapitalon por redoni la monon deponitan en la kontojn de la klientoj! Ĉiuj bankistoj deklaris, ke ili venis en Argentinon por investi kaj helpi la lokan ekonomion, sed ilia “helpo” estis nur senhezita kontribuo al la detruo de ĉiuj lokaj entreprenoj, laŭ la tutmondaj novliberalaj principoj de privatigo kaj konkurenco.

Fina rezulto estis nura importado de varoj malmultekostaj danke al financado de tiuj bankoj, el ĉiuj ajn landoj de la mondo, kaj pliigo de la senlaboreco ĝis ne plu tolerebla nivelo.

La kolapso de la ekonomio estis anoncita jam kvin jarojn antaŭe, sed IMF persistis en sia ekonomia recepto, kaj eĉ montris Argentinon kiel modelon de la tutmonda liberalismo, kun laŭdegaj vortoj por prezidento Menem kaj por la superministro pri ekonomio Cavallo, la harvardulo² plej inklina al la receptoj de IMF.

Samtempe kapitalistoj profitegis de la nova ekonomia elpensaĵo por senhonte finplenumi la rabadon de la lando nome de la liberalismo kaj akceli kolapson. Tiu kolapso faligis du-tri registarojn ene de unu monato. Kaj ĉar la afero plimalboniĝas ĉiutage, neniu povas antaŭvidi la finon ...

Ploru pri Argentino!

Ĉu iu ajn iam pagos la eksteran ŝuldon (140 miliardojn da usonaj dolaroj) post la oficiala deklaro de la argentina registaro, ke ne eblas plua pago, eĉ ne de la interezoj? La bonuloj de “G7”³, Bush, mastro de IMF kaj Monda Banko (MB), Aznar, Berlusconi kaj Blair hipokrite kriadis: “Ni savos Argentinon”. Ili ĉiuj, tre almozdonemaj, volas nun helpi la malriĉajn kaj malsatajn argentinanojn.

Kompreneble, la helpo de la unua mondo al la triamondanoj estas ĉiam nur parto de la negoco. Ĉar la riĉaj landoj trudas la leĝojn de la internacia komerco, kun samtempe treega protekto de siaj propraj produktoj, Argentino eĉ ne povas eksporti siajn mielon, pomojn kaj limonojn, tritikon, sojon kaj viandon (de tiuj produktoj Argentino estas unu el la plej grandaj kaj malmultekostaj produktantoj en la mondo), nek al Usono, nek al Eŭropa Unio.

Kio povas esti la solvo, kiun atendas la argentinanoj? Nur unu: for tia “helpo”! For la suĉado de la unua mondo el la malfortaj landoj de la tria! For la hipokriteco de la nuna tutmonda ekonomia sistemo! Lasu ĉiujn popolojn de la tria mondo labori kaj komerci en paco kaj familia solidareco kun aliaj popoloj de aliaj landoj.

For la mafiuloj de IMF, de MB kaj de internaciaj organizaĵoj organizitaj nur por la rabado kaj ekspluatado de malfortaj landoj! Kiom da turoj devos fali? Ĉu ne sufiĉis la kriego pro la du faligitaj famaj turoj, simboloj de la plej korupta ekonomia sistemo de ĉiuj tempoj, por almenaŭ pripensi la aferon? Ĉu iel helpos la bomboj ĵetitaj sur la malriĉulojn de Afganio?

Korupteco, kaŭzo aŭ konsekvenco?

Argentinanoj sufiĉe konas la koruptecon de siaj politikistoj, entreprenistoj kaj bankistoj. Kelkaj internaciaj ĵurnaloj asertas, ke la kaŭzo de la kolapso de Argentino estas argentinanoj mem, t.e. ĉefe la propra korupta politika klaso. Bonege, sed tio estas nur parto de la vero, ĉar kiuj delogis politikistojn kaj pagis milionojn por korupti ilin, aĉetante privilegiojn kaj monopolojn eĉ kontraŭ la interesoj de la argentina popolo mem? La korupteco de la homoj ne estas novaĵo. Sed kie estas la mono de la koruptitoj? En la sekretaj bankkontoj de la “sankta” Svislando, de la kajmanaj kaj aliaj insuletaj bankoj, kiuj apartenas al Usono aŭ Britio ...

Iom da historio

Estas klare, ke la vera historio de la homaro ne estas instruata en la lernejoj. Kompreneblas, ke legantoj de MONATO ne povas koni la historion de Argentino, nacio naskita post la fino de la plej kruela kaj tragika ekspluatado kaj konkero de Ameriko, fare de eŭropanoj.

Britoj dum la jaroj 1803-1806 dufoje intencis forpreni Buenos Aires de la hispanoj. Sed la urbo rezistadis la invadon kaj en 1810-1816 liberiĝis ankaŭ de Hispanio. La sendependeco estis iluzia, ĉar tuj Britio intervenis por perforte akiri por si mem la tutan komercadon de la havenoj. Argentinanoj ankoraŭ rememoras prunton de la londonaj Baring Brothers, la unuan eksteran ŝuldon, por kies repago Argentino bezonis pli ol cent jarojn, tempo dum kiu Britio perforte alproprigis al si Malvinajn Insulojn kaj parton de Patagonio. Pli ol cent jarojn poste okazis eĉ malsukcesa milito por reakirado de tiuj insuloj, ankoraŭ en manoj de la “piratoj” britaj (laŭ argentina diraĵo).

Tragikomedio

La plej tragedia aŭ tragikomedia situacio por la nunaj argentinanoj estas, ke tri kvaronoj de la loĝantoj estas eŭropdevenaj, idoj aŭ nepoj de eŭropaj enmigrintoj. Ekde la 1880aj jaroj kelkaj milionoj da malriĉaj eŭropanoj, ĉefe el Italio, Hispanio, Pollando kaj Ukrainio, enmigris Argentinon. Britaj bankistoj financis la tiaman grandan transloĝiĝon. Eĉ Zamenhof revis pri Argentino, kiel pri taŭga lando por judaj hilelistoj-homaranistoj. (La enmigradon de rusaj kaj polaj judoj financis barono Hirsch.)

La enmigrado daŭris okaze de la unua mondmilito kun araboj el la turka imperio kaj loĝantoj de Aŭstrio-Hungario, kun rifuĝintoj el Hispanio okaze de la interna milito, kun nazioj post 1945, kun koreoj pro la korea milito, kaj lastatempe kun rusoj, rumanoj, ktp.

Argentino, lando laŭ konstitucio malferma al ĉiuj bonvolaj homoj de la mondo, estas vera planeda sintezo de popoloj, nun kun preskaŭ 40 milionoj da loĝantoj. Tre interesa estas la atesto de Richard Sharpe, kiu lernis Esperanton en 1906 dum li komercadis en Buenos Aires⁴.

Ĉu iu povas miri se la televido montras antaŭ ambasadorejoj kaj konsulejoj grandajn vicojn de junuloj, idoj aŭ nepoj de tiuj enmigrintoj, volantaj nun reveni al patrinolando Eŭropo, fuĝante el la mizero? Sed la putra patrino fermis la pordojn al ĉiuj!

Kial Argentino?

Neniu vere scias kial en la jaro 1560, Martin del Barco Centenerara, hispana pastra verkisto, en sia historia poemo pri la malkovro kaj konkero de la lando, donis la nomon “Argentino” (lando de arĝento) al tiu ĉi regiono, kiu havas ĉion krom arĝentominejoj. La nomo restis por la granda Rivero de l’ Arĝento (Rio de la Plata) sur kiu estas fondita la ĉefurbo Buenos Aires, kaj ankaŭ por la tuta lando.

Arkeologoj fosis strangajn malnovajn konstruaĵojn el la tempo kaj stilo de la templanoj, de la vikingoj, kaj eĉ de la fenicoj. Do Argentino estas malnova lando kun kelkaj malnovaj loĝantoj kaj nova nacio starigita de gentoj kiuj elŝipiĝis sur la mara aŭ rivera bordo. Dum multaj jaroj, argentinanoj estis grandaj, riĉaj produktantoj de viando, tritiko kaj aliaj terproduktaĵoj. Buenos Aires kreskadis kaj pligrandiĝis ĝis riĉa internacia urbo kun 10 milionoj da loĝantoj. Tie naskiĝis Maradona, Borges kaj Che Guevara ...

Pluraj ekonomikistoj esprimis sian opinion sed ne povas interkonsenti pri klarigo de kio okazis kaj kio okazas, nek kapablas antaŭvidi kio okazos en Argentino.

Ne ploru pri Argentino!

Mi skribis tion nur kiel simpla ĵurnalisto, nepo de geenmigrintoj el la Aŭstra-Hungara Imperio. Mi jam maljunas, kaj mi restos kie mi naskiĝis. Mia klarigado eble nenion klarigas. Sed por mi la utopia esperantista idealismo estas alloga. La tria jarmilo tre malbone komenciĝis, do ni devas atendi. Bedaŭrinde mi ne povas ne memori malnovan latinan esprimon de la granda Horacio: Gens humana ruit per vetitun nefas: Ankoraŭ la homaro iradas malbonan vojon ...

1. MONATO, 2001/12, p. 5.

2. Diplomito de usona Harvard-universitato.

3. Neformala asocio de la sep plej riĉaj landoj de la mondo.

4. Travivaĵoj (Londono, 1914).

RUSIO

Ideologia trompo

La ĉe-prezidenta rusa soci-politika organizaĵo “Irantaj kune” lanĉis strangan aferon: anstataŭigi librojn de popularaj nuntempaj aŭtoroj (Pelevin, Sorokin, kaj multaj aliaj), kiujn “kunirantoj” opinias fatraso, per la speciale eldonitaj volumoj de la klasikulo de rusa literaturo en la 20a jarcento Boris Vasiljev. La anstataŭigitajn librojn “kunirantoj” intencis stampi kaj redoni al la verkintoj. Laŭ la organizantoj, Vasiljev mem konsentis kun tia celo. La fatrasigitaj verkistoj en siaj intervjuoj reagis nebrue, sed certe kun granda miro kaj bedaŭro.

Plej surpriza estis reeĥo de la senbaze kompromitita Boris Vasiljev (vere bonega verkisto): evidentiĝis, ke li absolute ne konsentis kun tia uzo de liaj libroj, ĉar “kunirantoj” petis lian permeson eldoni liajn verkojn por poste simple disdoni ilin al bibliotekoj kaj simile. Post tio “kunirantoj” provizore haltigis sian agadon, sed poste anoncis, ke ili tamen plu kolektos la malutilajn librojn, sed anstataŭigos ilin per libroj de Leskov, Bunin kaj aliaj — do de tiuj, kiuj mortis jam delonge, kaj ne povas kontraŭi ĉi tiujn indignindaĵojn. Ĉu ideologia aŭtodafeo en Rusio?

Grigorij AROSEV

LITOVIO

Lumbrikoj

Stanislovas Dima, 70-jaraĝa litova emerito, jam kelkajn jardekojn havas nekutiman hobion — en sia ĝardeno li reproduktas lumbrikojn. Li estas unu el komencintoj de tiu okupo en Litovio. La ĝardenisto diras, ke dum multaj jaroj li neniam bedaŭris pri tiu sia agado kaj spertis, ke ĝi estas eĉ tre utila distraĵo.

La komenco de tiu stranga hobio datiĝas de la sovetia periodo, kiam Stanislovas estis frezisto en uzino. Libertempe li plantis en sia ĝardeno tulipojn, kiujn li tre profite disvendis en la apuda bazaro dum la internacia tago de virinoj — la 8a de marto. Sed la ĝardena grundo jaron post jaro malfekundiĝis. Li cerbumis kiumaniere plibonigi ĝin. En biblioteko li hazarde tralegis artikolon pri iu usona lumbrikbredisto, kiu el tiu okupo ricevis grandegan profiton. La litovo decidis provi en sia ĝardeno la usonan sperton.

Sekajn herbaĉojn kaj putrintajn arbofoliojn li ĵetis en memfaritan keston kaj tiel estigis vivmedion por lumbrikoj. Poste li enigis ilin en ĝin. Tiujn vermojn li ne serĉis en sia ĝardena grundo, sed aĉetis importitaj el eksterlando. Li asertas, ke pli rapida efiko estas kun la tiel nomataj ruĝaj kaliforniaj lumbrikoj. Tiuj lastaj multe manĝas, rapide reproduktiĝas kaj estigas multe da altkvalita organika sterko.

La ĝardenisto inventis forcejon — lumbrikejon, en kiu okazas ekologie pura senhalta proceso: lumbrikoj transformas defalaĵojn al utila sterko, kiu estas bonega por plibonigi la grundon. Krome la elirinta gaso funkcias kiel bona varmigilo de la forcejo.

La emerito konfesis, ke en la pere de lumbrikoj fekundigita ĝardeno kreskas ekologie puraj kaj ekskluzive bonegaj legomoj, kiujn manĝinte, oni sentas senĉese revenantan junecon.

La hobio de Stanislovas estas utila ne nur por lia ĝardeno, sed ankaŭ por liaj financoj, ĉar multaj homoj ekinteresiĝis pri lumbrikoj kaj venas aĉeti ilin. Kiom da mono li gajnas jare, li ne volas diri, por ke lia edzino ne eksciu.

Siajn spertojn Stanislovas Dima jam proponis al la urbaj aŭtoritatoj. Laŭ li, se la urbo havus plurajn lumbrikbredejojn, ĝi povus utiligi ĉirkaŭ trionon de sia rubaĵo kaj ricevi bonan sterkon. Tion asertas la lumbrikbredisto, kies sola distraĵo nun estas la miloj aŭ eĉ milionoj da vermoj, vivantaj en lia ĝardeno.

Laimius STRAŽNICKAS

Stanislovas Dima ekde multaj jaroj entuziasmas pri lumbrikoj kaj tion li konsideras sian plej bonan kaj utilan hobion.

AŬSTRIO

Ĉu neŭtraleco neŭtraligota?

Pritraktos denove la aŭstra registaro neŭtralecon kaj eventualan eniron de la lando en Nord-Atlantikan Traktat-Organizaĵon (NATO). Laŭ la aŭstra kanceliero, Wolfgang Schuessel [volfgang ŝusel], NATO invitis dum ĉi-jara renkontiĝo en Prago multajn ŝtatojn, inkluzive de Aŭstrio, eniri la organizaĵon. Do en Vieno oni atente konsideros la aferon.

Ne por la unua fojo Schuessel levas la demandon, ĉu rezigni pri neŭtraleco — necesa dum la malvarma milito, kiam la alpa respubliko estis premata inter orienta bloko kaj NATO-landoj, tamen nun, laŭ la kanceliero, eksmoda. Tamen aŭstroj kutimis loĝi en neŭtrala lando, kaj provoj ŝanĝi ĉi tiun situacion povus, laŭ observantoj, provoki popolan malkontenton.

Malnovaj kliŝoj

Jam delonge oni traktas Schuessel kontraŭulo de tradicio. Pasintjare, okaze de la nacia festo de Aŭstrio, li diris: “La malnovaj kliŝoj — Mozart [mocart], ĉokolado kaj neŭtraleco — malnoviĝis. Ili ne plu respondas al la realaĵoj de la 21a jarcento.” Schuessel emfazis, ke la eniro de Aŭstrio al la Eŭropa Unio (EU) iĝis “grava paŝo”, kiu montras la neeblon de daŭra neŭtraleco.

Tamen Schuessel promesis ne plirapidigi eventojn, dirante, ke Vieno pritraktas eniron laŭ la rolo de NATO en ŝanĝiĝinta mondo. NATO baldaŭ similos al la Organizaĵo pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo, laŭ la kanceliero.

La aŭstra publiko, tamen, ankoraŭ ne rapidas subteni la iniciaton de Schuessel. Aŭstroj akre kritikis la militkampanjon de NATO en Kosovo en 1999. Ankaŭ la rusa prezidanto, Vladimir Putin, indikis, ke li kontraŭas aŭstran eniron — malgraŭ tio, ke post la fino de la malvarma milito la rolo de Aŭstrio kiel iaspeca bufra zono malpliiĝis.

Evgeni GEORGIEV

ALBANIO

Tirana politiko renversita

Ŝanĝi stratnomojn estas fenomeno vaste konata, ankaŭ en Albanio. Ŝanĝiĝas politika sistemo, ŝanĝiĝas ankaŭ nomoj: ekzemple post 1944, pro starigo de komunisma reĝimo, akiris la plejparto de la stratoj en la albana ĉefurbo Tirana, samkiel aliloke, novajn nomojn.

Tiel honorataj estis martiroj de la partizana milito aŭ de historiaj komunismaj eventoj. Ekzemple la granda bulvardo trairanta la ĉefurbon estis konstruata dum la regado de eksreĝo Zog la 1a. Pro tio ĝi nomiĝis “Bulvardo Zog la 1a”. Sed komunistoj alinomis ĝin “Stalin” honore al la iama sovetia diktatoro. Kiam rilatoj kun Sovetio malboniĝis, la bulvardo ekkonatiĝis kiel “La Martiroj de Libereco”.

Antaŭ nelonge duono de la bulvardo reakiris sian unuan nomon: “Bulvardo Zog la 1a”, kio ekigis fortajn protestojn flanke de ekskomunistoj kaj socialistoj. Tiel okazis ankaŭ rilate alian grandan straton “Bardhyl” (nomo de ilira reĝo antaŭ dumil jaroj). Komunistoj alinomis ĝin en la 70aj jaroj “Gogo Nushi” laŭ membro de iama politburoo: en 1990 la strato reprenis sian malnovan nomon.

Distingitaj familioj

Kelkaj stratoj estis antaŭe loĝataj de distingitaj familioj; pro tio oni nomis la stratojn laŭ la familioj, ekzemple strato de Tafaj, strato de Bogdanoj. Tamen dum la komunisma reĝimo la ŝtato decidis nomi ilin laŭ ekspartizanoj aŭ gerilanoj komunistaj. Nun tiuj stratoj reakiras la originan nomon.

Strato de Kavaja kaj strato de Dürres havis la saman historion. Komunistoj alinomis ilin laŭ du gravaj eventoj de la milito, “Konferenco de Peza” kaj “Kongreso de Përmet”, kie komunistoj starigis sian ŝtatpotencon. Alia strato apud la centro, iam plena je metiejoj, nomiĝis “Strato de metiistoj” post 1944 la ŝtato nomis ĝin Strato Shenasi Dishnica, laŭ martiro komunista. La strato reakiris sian malnovan nomon.

Nun ne plu ekzistas stratoj aŭ placoj portantaj nomojn de komunistoj. Male troveblas ekzemple “Placo Italia”, “Placo Wilson”, “Placo Atatürk”, “Placo Eŭropa Konsilio”, ktp, spegulantaj novajn interrilatojn inter Albanio kaj eksterlando.

Bardhyl SELIMI

Danubo

Plua fazo de la purigo

Ĉe la jugoslava urbo Novi Sad estas entute purigita 5 km longa parto de Danubo, kio ebligas normaligon de la trafiko sur la rivero.

En 1999, dum la NATO-bombado de Jugoslavio okaze de la Kosovo-konflikto, la Danubo-fluejo estis kovrita per ruinoj de pontoj, bombopartoj kaj obusoj. (MONATO, marto 2000, p. 16)

Nun la rivero estas parte uzebla por ŝipveturado. Oni jam anoncis konkursojn por elekto de firmaoj, kiuj forigos la restintajn ruinojn de la tri detruitaj pontoj ĉe Novi Sad.

La ĝisnunaj laboroj por liberigo de Danubo por ŝipveturado estis financitaj je 22,1 milionoj da eŭroj fare de la Eŭropa Unio (EU). La bezonatan restsumon de 1,9 milionoj da eŭroj certigis la membroŝtatoj de la Danuba Komisiono.

La kontraktoj pri la purigo de la ceteraj riverpartoj estos subskribataj plej verŝajne en la printempo de 2002. Celo de la Danuba Komisiono estas, ke la normala ŝipveturado estu restarigita antaŭ la fino de la somero de 2002, al nivelo de la tempo antaŭ la bombado, kiam per ĝi transportiĝis 100 milionoj da tunoj jare.

Ĉi-momente la plej granda obstaklo por la ŝipveturado sur la Danubo estas la ponton-ponto ĉe Novi Sad, kiu ĝis la fino de 2001 estis malfermata ĉiun duan semajnon. Tiu ponto priservas Novi Sad, urbo kun 350 000 loĝantoj. Laŭ la jugoslavaj aŭtoritatoj la ponto ne povas esti konstante malfermita.

Konforme al la interkonsentoj inter la jugoslava registaro kaj la Danuba Komisiono oni ne plu uzos tiun ponton, kiam la detruita ponto Sloboda estos restarigita kaj ekfunkcios. Oni esperas, ke la EU disponigos por tiu projekto preskaŭ 40 milionojn da eŭroj.

Ĝis la fina restarigo de tiu ponto la ponton-ponto ĉe Novi Sad estos malfermata jene: de la 1a de januaro ĝis la 15a de marto 2002 — dufoje semajne, post la 15a de marto — trifoje semajne. Kiel kompenson por la malfermo de la ponto la jugoslavaj aŭtoritatoj enkasigos kotizon de 0,4 eŭroj je tuno da ŝarĝoj, transportataj tra Novi Sad.

Por la partoprenantoj en la projekto por forigo de la ruinoj oni antaŭvidas impostfaciligojn. La limigiteco de ŝipveturado sur la rivero estis ĝis nun unu el la ĉefproblemoj de la ekspedistoj kaj ŝipposedantoj, kiu dum 2000 kaŭzis al ili perdojn je 5 milionoj da usonaj dolaroj. Ekzemple la bulgaraj Danub-ŝipoj elspezis ĉirkaŭ 240 000 usonajn dolarojn monate por certigi la veturon en la supra parto de la rivero.

Evgeni GEORGIEV

Kion faras Budao inter la profetoj?

“Sed multaj,” skribas Gilbert Ledon en MONATO 2002/1 p. 6, “strangaj profetoj reprezentas” la solan postrestantan dion: “Kristo, Budho, Mahometo, Abrahamo ...”

Kion faras Budho inter la tri aliaj? Li neniam akceptis la monoteismon, kaj se li ne tute neis la ekziston de politeisma “diaro”, tiuj “dioj” — aŭ pli ĝuste devaoj — estis por li objektoj de kompato, ne de adorado; ĉar saĝeco estas, laŭ li, pli facile atingebla por homoj ol por dioj; kaj li neniam nomis sin reprezentanto de tiuj.

Gunnar GÄLLMO

Svedio

Ĉu defendi la liplegadon?

May Bijleveld (Je defendo de liplegado, MONATO 2001/12, p. 13), patrino de surda infano, elektis, kiel multaj gepatroj de surdaj infanoj, kritikadon de la gestlingvo. Ŝi havas tiun rajton. Tamen, mi devas reĝustigi kelkajn erarojn kaj fari komentojn. Mia komento estas tre simpla: oni ne bezonas kritiki la gestlingvon pro tio ke oni preferas la liplegadon. Ambaŭ necesas.

1) Surduloj kiuj ne uzas gestojn, vivas en izolita mondeto, kiel ĉiuj kiuj scipovas nur unu lingvon. Notu tamen ke surduloj kiuj kapablas nur la gestlingvon ne estas lernejaj infanoj, ĉar en la tuta Okcidento, neniu lernejo uzas nur la gestlingvon. Aliflanke la scipovo de unu el la gestlingvoj kondukas facile al la uzo de la internacia gestlingvo kaj tio preventas la surdulon esti izolita el pluraj milionoj da surduloj (kaj el aŭdantoj kiuj scipovas la gestlingvon). Ankaŭ la gestlingvo preparas la lernantojn sekvi kursojn en multaj universitatoj aŭ kompreni multajn (eĉ ne sufiĉe multajn) konferencojn aŭ televidajn paroladojn. Mi estas interpretisto kaj tiun laboron mi faras delonge en universitato. Sen interpretistoj kaj sen gestlingvo, centoj da surduloj ne sukcesus labori kaj ricevi diplomojn.

2) “La interpretisto ne tradukas laŭvorte.” Tio estas evidenta. Ja neniu interpreto tradukas vorton per vorto. Se la interpretisto tradukus kvazaŭ maŝino, vorton per vorto, tio kondukus al sensignifaĵo. Kial do en gestlingvo estus alimaniere?

3) “Li (la interpretisto) montras la ideojn per grandaj gestoj.” Evidente M. Bijleveld ne konas la gestlingvon. Informu vian infanon, ke la gestlingvo havas strukturon, kun propra gramatiko kaj leksiko. Ĝia malsameco kun la voĉaj lingvoj estas, ke la signoj estas videblaj, ne aŭdeblaj. Kaj ili havas eksterordinaran aspekton: la ikonecon. Signo havas iom da realeco. Pro tio la surduloj tra la mondo povas interkomuniki sen interpretistoj!

4) “La infanoj eĉ ŝatas tiun amuzan buŝgimnastikon.” Dum la 20 jaroj kiam mi vivas en la surda mondo, neniam antaŭe mi aŭdis, ke liplegado estus amuza afero. Gratulon al la logopedo!

Francis JEGGLI

Francio

Aŭstrio

15 % kontraŭ ĉeĥa atomcentralo

La ekstremdekstra Aŭstria Libereca Partio altiris konsiderindan socian subtenon, peticiante subskribojn favore al fermo de ĉeĥa atomelektrejo en Temelin 60 km for de la aŭstra limo.

Laŭ la peticio, organizita dum semajno en januaro, oni vetou eniron de Ĉeĥio en la Eŭropan Union (EU), se la atomelektrejo ne estos fermita. Pro la peticio komplikiĝis la situacio ne nur en rilatoj inter Ĉeĥio kaj Aŭstrio sed ankaŭ ene de la aŭstra koalicia registaro, en kiu partoprenas kristan-demokrata Popola Partio kaj Libereca Partio.

La ministrejo de internaj aferoj de Aŭstrio konfirmis, ke la peticion subskribis pli ol 915 000 personoj. Tio konsistigas pli ol 15 procentoj de ĉiuj aŭstroj, posedantaj voĉdon-rajton.

La Libereca Partio nomas tiun rezulton granda sukceso. La eksa ĉefo de tiu partio Jörg Haider [hajda] deklaris, ke la provo decidi la problemojn pri la sekureco de la elektrejo en la intertraktoj kun la ĉeĥa registaro en novembro 2001 fiaskis kaj pro tio oni nun devas okazigi voĉdonon de la loĝantaro.

Sendepende de tio, la partnero de la Libereca Partio en la koalicio — la Popola Partio — deklaris, ke ĝi ne subtenas la vetoon kontraŭ la eniro de Ĉeĥio al la EU.

Minaco de skismo

Jure la nuna peticio ne signifas multon. Ĝi povas nur provoki voĉdonon pri tiu demando en la parlamento. Tamen kune kun tio la peticio povas venigi gravajn sekvojn por la enlanda politika vivo de Aŭstrio kaj estigi fortan baton al la malfortika reganta koalicio, rezulte de kiu eblas provoki antaŭtemplimajn parlamentajn balotojn.

Krome la peticio povas kaŭzi nemalgrandan damaĝon al la aŭstraj-ĉeĥaj rilatoj. Miloš Zeman [zeman], ministro-prezidanto de Ĉeĥio, elpaŝante antaŭe kontraŭ la peticio, deklaris, ke ĝia celo estas ne allasi la ĉeĥojn eniri Eŭropan Union, kaj entute ne certigi atomenergian sekurecon.

La sekvinta interŝanĝo de reciprokaj riproĉoj inter Zeman kaj Haider, okazinta en la semajno de subskrib-kolekto, stimulis multajn aŭstrojn subskribi la peticion. Ŝajne la demando pri la EU-plivastigo kiel antaŭe provokas en Aŭstrio gravan debaton.

Evgeni GEORGIEV

EŬROPA UNIO

Ŝanĝiĝas klimato, ŝanĝiĝas rimedoj

La Eŭropa Unio (EU) akceptis proponojn por kontraŭbatali klimato-ŝanĝiĝon, kiuj inkluzivas la ratifon de la Kioto-protokolo kaj gvidliniojn pri forcej-gasaj eligoj kaj ties plua malpliigo.

La proponoj indikas, laŭ Margot Wallstroem [valstrem], komisionanino pri naturmedio, ke la Unio prenas gvidrolon en la batalo kontraŭ klimato-ŝanĝiĝo. Ratifo de la Kioto-protokolo, aldonis Wallstroem, modele efikos sur aliajn ŝtatojn kaj komunumojn — ĉefe post la retiriĝo de Usono en marto pasintjare.

Dum la pinto-renkontiĝo en Kioto, Japanio, fine de 1997, EU konsentis redukti forcej-gasajn eligojn ĝis 2008-2012 je 8 %. Tiam la Unio decidis dividi la ŝarĝon, permesante al kelkaj ŝtatoj pliigi ellasojn, tamen limigante ellasojn al ĉefe la plej alte industriigitaj ŝtatoj. Por ke ĉiu kunlaboru, la Unio devis ratifi la Kioto-protokolon samkiel ĉiu unuopa EU-membro.

Pro tio la Eŭropa Komisiono celas ratifigi la protokolon ĝis plej malfrue la 14a de junio 2002, por ke la dokumentoj estu prezentataj al Unuiĝintaj Nacioj jam antaŭ la monda pinto-renkontiĝo pri daŭra evoluo en Johannesburg, Sud-Afriko, en septembro 2002.

Ellas-licenco

Insistas tamen la EU, ke la Kioto-celoj estu atingitaj laŭ plej rendimenta maniero. Tio implicas, ke 4000 ĝis 5000 el la plej grandaj ellasantoj forte reduktu ĝis 2005 sian poluadon. Antaŭvidate estas, ke la koncernaj instalaĵoj petu de nacia instanco permeson pri eligo de karbona duoksido. Surbaze de la permesoj oni donos al ĉiu instalaĵo jaran t.n. ellas-licencon, tiel ke jaron post jaro la ellasoj malpliiĝos.

Wallstroem diris, ke se la sistemo bone funkcios, la komisiono vastigos ĝin por inkluzivi aliajn gasojn kaj aliajn sektorojn de la industrio. Krome la komisiono pripensas dek rimedojn rilate klimato-ŝanĝiĝon prezentotajn dum la venontaj du jaroj.

Inkluzivotaj estas programoj pri energio, trafiko, industrio kaj t.n. transiraj temoj. La ideoj estas jam almenaŭ parte konsideritaj en t.n. libroj verda (pri sekureco de energio-provizo) kaj blanka (pri transporto). Sed nur per realigo de la dek proponotaj rimedoj eblos plenumi eĉ duonon de la Kioto-devigoj.

Evgeni GEORGIEV

La ringo

Julian Modest

En varmeta aŭgusta vespero Bogdan aŭte revenis de sia vilao. Li stiris sur vasta aŭtovojo. Sennombraj brilaj steloj ornamis la ĉielon. Mola vento karesis lian frunton. Bogdan sentis sin iom laca; purigis, falĉis, fosis. Nun liajn pulmojn plenigis freŝa montara aero kaj lia tuta korpo pezis kiel mielĉelaro. Preter lia aŭto rapidis aŭto post aŭto.

“Kien vi rapidas,” murmuris Bogdan, “stiru pli lante. Kia mirinda vespero estas. Ĉu vi vidis iam tiom da steloj, similaj al bakitaj maizgrajnoj, kaj la lunon kiel tranĉitan melonon kun dolĉa glua suko?”

La reflektoroj forte lumigis la rektan aŭtovojon. Je kilometro antaŭe Bogdan rimarkis haltintan aŭton, kies ŝoforo senespere svingis mane, sed neniu haltis. Ĉiuj fulme preterpasis, kvazaŭ ne rimarkus lin. Io kompatinda estis en tiu ĉi soleca homo sur la vojo, kiu peteme svingis manon.

Bogdan malrapidigis la aŭton, haltis, eliris kaj demandis la viron, kio okazis. La nekonata ŝoforo estis turko. Li ne scipovis la bulgaran kaj pene, germanlingve klarigis, ke li veturas el Germanio kaj ĝuste ĉi tie elĉerpiĝis la oleaĵo. Ja, ĉi tie ne eblas aĉeti ĝin, nek daŭrigi, sed li rapidas kaj ne povas tranokti sur la aŭtovojo.

Bogdan tuj donis oleaĵon kaj bondeziris al li “bonan vojaĝon”. Kiam li ekiris al sia aŭto, la turko postsekvis lin kaj provis ŝovi kelkajn bankbiletojn en lian poŝon. Bogdan elprenis kaj redonis ilin, sed la turko denove ŝovis la monon en la poŝon.

“Mi ne haltis pro mono,” provis klarigi Bogdan. “Ĉu ne eblas helpi al iu, kiam li bezonas tion?”

Tamen la turko ne komprenis. Verŝajne li opiniis, ke la mono ne sufiĉis, kaj elprenis ankoraŭ bankbiletojn. Finfine Bogdan koleriĝis kaj ekiris, sed la turko denove lin haltigis. Bogdan turnis sin senpova. Nun la turko tenis mane ne monon, sed ringon. Li donis ĝin al Bogdan kaj diris:

“Amiko, prenu ĝin por memoro, pro la bono, kiun vi faris ...”

Bogdan komprenis, ke se li ne akceptus la ringon, la fremdulo ofendiĝus. La turko atente lin rigardis. Ne pli aĝa ol Bogdan, ĉirkaŭ kvardek-kvin-jara, la fremdulo havis grandajn okulojn kaj nigran krispan hararon. El lia rigardo radiis sincera amika dankemo. La turko deziris emfazi sian dignon kaj nepre esprimi estimon. Bogdan manpremis lian manon. La turko ripetis:

“Pro la bono, kiun vi faris.”

Ili disiĝis. La fremdulo, kontenta, eniris en sian aŭton kaj forveturis. Bogdan ne tuj ekveturis. Li scivole pririgardis la ringon. Ĝi estis arĝenta, masiva, precize ellaborita. Similis al eta kubo, sur kiu videblis iuj hieroglifoj. Io estis skribita, sed Bogdan ne povis ĝin tralegi. Li provis meti la ringon ĉirkaŭ sian ringan fingron kaj je lia miro ĝi tiel konvenis, kvazaŭ ĝi por li estus farita.

Kiam Bogdan revenis hejmen, liaj edzino kaj filoj jam dormis. Li vespermanĝis en la kuirejo kaj senbrue, fingropinte li eniris la dormĉambron.

Matene, kiam li vekiĝis, Roza, lia edzino, jam kuiris la kafon kaj agrabla kafaromo plenigis la manĝejon. Bogdan sidiĝis ĉe la tablo, plezure komencis trinki la varman kafon kaj nevole alrigardis la ringon, kiun donacis al li la turko.

“Verŝajne li jam senprobleme trapasis la landlimon”, meditis Bogdan.

Roza, rimarkinte la ringon, ŝerce demandis:

“Kiu amatino donacis ĝin al vi?”

En ŝia voĉo senteblis kaj humuro, kaj scivolo. Bogdan detale rakontis al ŝi sian hazardan renkontiĝon kun la nekonata turko kaj menciis la obstinon de la turko donaci ion al Bogdan. Roza aŭskultis, sed Bogdan ne komprenis ĉu ŝi kredas aŭ ne. Roza iom ĵaluzis kaj eĉ nun, kiam Bogdan estis kvardek-kvin-jara, ŝi eble kaŝe timis, ke Bogdan povus kokri ŝin. Verŝajne tial Roza tiom scivolemis kaj tio kolerigis lin. Roza deziris pli bone trarigardi la ringon kaj Bogdan donis ĝin al ŝi.

“Io estas skribita sur ĝi, ĉu turke aŭ arabe?” miris Roza.

“Jes,” respondis Bogdan, “sed bedaŭrinde ni ne komprenas ĝin.”

“Nepre ni devas tralegi ĝin”, insistis Roza.

Verŝajne ŝi opiniis, ke la surskribo kaŝas iun sekreton, aŭ ŝi suspektis, ke Bogdan scias kio estas skribita, sed ne deziras diri al ŝi.

“Bone”, respondis Bogdan. “Mi petos iun tralegi la surskribon.”

Post tiu ĉi konversacio ambaŭ eliris. Vespere, kiam ili venis el la laborejoj kaj komencis vespermanĝi, Roza ŝajne hazarde demandis:

“Ĉu vi trovis iun por tralegi la surskribon?”

“Ne”, mensogis Bogdan.

La vero estis, ke li forgesis.

“Ja, en la uzino, kie vi laboras, estas turkoj, ĉu ne?” rimarkis Roza.

“Estas, sed ili ne scias legi kaj tute ne komprenas similajn hieroglifojn.”

Tamen Roza obstinis:

“Ni nepre devas trovi iun por tralegi la surskribon. Imagu se tio estus magivorto, kiu alportus malfeliĉon al ni.”

“Ne parolu stultaĵojn,” ridis Bogdan. “Ja, magivorto jam ne ekzistas.”

“Spite, laŭ onidiro oni ne devas surhavi fremdajn ornamaĵojn.”

“Kia ornamaĵo? Tiu ĉi ringo verŝajne havas nenian valoron. La fremdulo deziris danki kaj tial li donacis ĝin al mi. Ja, la ringo plaĉas al mi. Ĝi vere estas neordinara. Neniu havas similan ringon kaj certe ne malfeliĉon, sed feliĉon ĝi portos. Danke al ĝi mi eble havos sukceson kun virinoj”, ŝercis Bogdan, sed Roza tiel mave alrigardis lin, ke lia rideto tuj fandiĝis.

Foje Roza kaj Bogdan ion aĉetis en la centro de la urbo kaj kiam ili preterpasis la moskeon, Roza denove menciis la ringon kaj tute neatendite ŝi proponis:

“Ni eniru la moskeon kaj petu la hoĝon tralegi la surskribon.”

Bogdan tede alrigardis ŝin. Ĉi ringo jam komencis kaŭzi malagrablaĵojn al li. Eble Bogdan ne devis montri ĝin al Roza, nek rakonti al ŝi pri la nekonata turko. Roza tamen estis tre obstina. Ĉio, kion ŝi deziris, devis esti plenumata tuj.

Ili ekfrapetis je flanka pordeto de la moskeo kaj eniris ĝin. La hoĝo, olda maldika viro, kun longa blanka barbo, kiam vidis Rozan, petis ilin eliri, ĉar la mahometana religio ne permesas al virinoj eniri moskeojn. Ili klarigis pri kio temas kaj la hoĝo eliris kune kun ili sur la straton. Bogdan donis la ringon. La hoĝo atente prenis ĝin kaj proksimigis ĝin al siaj okuloj, kiuj jam tiel perdis sian koloron, ke oni ne povis diveni ĉu ili estis bluaj aŭ verdaj. Longe la hoĝo strabis la ringon, poste mallaŭte li diris:

“Estas majstra ellaboro. Bela ringo, sed mi ne povas tralegi la surskribon. Armenlingva ĝi estas.”

Bogdan kaj Roza dankis, pardonpetis kaj foriris, sed Roza ne cedis:

“La armena preĝejo troviĝas proksime, ni iru tien, ĉu ne?”

Bogdan ne tre emis, sed kion fari? Roza forte deziris ekscii la surskribon kaj ne povis trankviliĝi. Ili eniris la armenan preĝejon, kie renkontis ilin pastro, ankaŭ maljuna kiel la hoĝo, sed pli energia kaj afabla. La armena pastro alrigardis la ringon kaj tuj diris:

“Pro bono, per bono.”

“Ĉu tio?” demandis suspekteme Roza.

“Jes,” respondis la pastro. “La ringo estas tre malnova. Ne eblas diri, kiam oni ellaboris ĝin, tamen ĝi estas tre valora. Verŝajne oni transdonis la ringon de patro al filo. Gardu ĝin.”

Ili adiaŭis la armenan pastron kaj foriris. Sur la strato Roza ripetis:

“Pro bono, per bono. La turko certe estis tre dankema. Aŭ eble li ne estis turko.”

“Povas esti”, respondis Bogdan. “Mi tamen ĝojas, ke mi lin helpis.”

En la komenco de oktobro Bogdan oficvojaĝis en urbon Varna. Ankoraŭ estis agrable varme, sed jam senteblis la friska spiro de aŭtuno kaj ĝiaj molaj paŝoj en silenta parko ĉe la maro. La arbfolioj flavis aŭ iomete ruĝis.

Bogdan finis sian oficokupon en la haveno kaj decidis iom promenadi en la urbo. Li ege ŝatis la aŭtunon, la tagojn, kiam senteblis la dolĉa aromo de matura vinbero, kiam ĉio en la naturo dronis en silento kaj de ie febla vento alblovis amaran fumon de bruligitaj herboj kaj arbfolioj, kiam la birdoj rondflugas alte en la ĉielo kaj preparas sin por foriro.

Bogdan iom promenadis tra la urbo, poste iris en la ĉemaran parkon, sidiĝis sur benko en la silento, sub la buntkoloraj arboj, kaj longe kaj senmove li restis tie.

Ĉirkaŭ la sesa horo posttagmeze Bogdan ekiris al la hotelo. Survoje li eniris restoracion por vespermanĝi. Kiam li revenis en la hotelon, li petis la oficistinon ĉe la akceptejo veki lin je la kvina horo matene, ĉar li deziris pli frue veturi.

Bogdan eniris la hotelĉambron, demetis la jakon kaj eksidis antaŭ la televidilo. Subite li eksentis akran, tranĉan doloron en la brusto. Lia brako rigidiĝis kaj kvazaŭ fulmo lumigus lian menson koratako. Bogdan konsterniĝis. Ĉu li mortos ĉi tie, sola kaj neniu komprenos kiel li forpasis? Pene li levis la telefonaŭskultilon kaj flustre diris:

“Mi petas doktoron, mia koro ...”

“Sinjoro ...” aŭdiĝis la afabla voĉo de la oficistino de la akceptejo.

La telefonaŭskultilo brue falis el lia mano. La doloro en la koro ankoraŭfoje pikis lin. La voĉo de la oficistino daŭre aŭdiĝis en la falanta telefonaŭskultilo:

“Sinjoro, sinjoro ...”

Ne pasis eĉ kvin minutoj, kiam en la ĉambron eniris juna virino. Anhelante ŝi alpaŝis al Bogdan kaj tre atente demandis:

“Kiel vi fartas? Ne timu. Mi estas kuracistino kaj helpos vin. Kredu je mi. Bonvolu preni ĉi pilolon. Mi tuj vokos Urĝan helpon”.

“Urĝa helpo” venis post dek kvin minutoj. Dum ili atendis ĝin, la kuracistino staris ĉe Bogdan, tenante lian manon. Esperplene li rigardis ŝin. Ŝia ĉeesto trankviligis lin kaj Bogdan kredis, ke nenio malbona okazos al li.

La juna nekonata kuracistino akompanis lin ĝis la malsanulejo kaj kiam ŝi vidis, ke Bogdan estas en sekura loko, ŝi foriris. Feliĉe ĉio bone solviĝis. Lia sanstato stabiliĝis kaj post tri tagoj Bogdan forlasis la malsanulejon. Li revenis en la hotelon kaj preparis sin forveturi.

Antaŭe tamen li demandis ĉe la akceptejo kiu estas la juna kuracistino, kiu la unua helpis lin. La oficistino afable respondis:

“Doktorino Donova. Mia konatino. Tiam mi hazarde vidis ŝin eniri en la kafejon de la hotelo kaj mi petis ŝin helpi al vi.”

“Doktorino Donova”, ripetis Bogdan. “Kiel mi povus vidi ŝin? Mi deziras danki al ŝi.”

“Mi donos ŝian hejman telefonnumeron”, proponis la oficistino.

Bogdan tuj telefonis al la juna kuracistino. Ili priparolis renkontiĝon je la kvina horo posttagmeze en la kafejo de la hotelo. Doktorino Donova venis ĝustatempe. Jam de la enirejo ŝi rimarkis Bogdan kaj rapide ekpaŝis al la tablo, ĉe kiu li sidis.

“Bonan tagon!” ŝi ekridetis. “Mi ĝojas vidi vin sana kaj vigla.”

“Danke al vi”, respondis Bogdan.

“Tio estas mia devo.”

Doktorino Donova vere estis juna kaj ĉarma kun helaj ne tre longaj haroj kaj bluaj okuloj, kiuj ĉiele brilis.

“Mi dezirus iel danki al vi”, diris Bogdan.

“Ja, vi jam dankis. Vi telefonis kaj invitis min ĉi tien.”

“Eble ni neniam plu renkontiĝos ...”

Por mi plej gravas, ke vi bone fartas kaj morgaŭ matene trankvile vi povas forveturi.

Bogdan nevole rigardis sian ringon. Io briligis lian konscion. Li deprenis la ringon kaj donis ĝin al Donova.

“Bonvolu akcepti tiun ĉi ringon kiel esprimon de sincera danko. Vi savis mian vivon.”

“Ne. Mi ne povas. Ĝi certe estas via kara memoro.”

“Mi insistas. Vi devas akcepti ĝin. En ĉi momento ĝi estas destinata nur por vi.”

Bogdan preskaŭ perforte donis la ringon al ŝi. Doktorino Donova eble eksentis, ke se ŝi ne prenus la ringon, ŝi profunde ofendus lin. Ŝi etendis manon kaj prenis la ringon. Atente ŝi pririgardis ĝin kaj scivole demandis:

“Kio estas skribita sur ĝi?”

“Tion vi mem devas ekscii. Antaŭe ankaŭ mi ne sciis.”

Eble kvin jaroj pasis de tiu ĉi fora oktobra tago. Delonge Bogdan forgesis la telefonnumeron de doktorino Donova. Foje kiam kun la tuta familio li somerumis en Varna, li rememoris la malagrablan travivaĵon en la hotelo. Li tamen ne deziris ĝeni doktorinon Donova.

Iun posttagmezon, Bogdan kaj Roza eniris kafejon. Dum Bogdan staris vice por mendi kafon, li subite rimarkis, ke sur la maldekstra mano de la viro antaŭ li, estas la ringo, kiun iam li donacis al doktorino Donova. Sendube estis ĝi. Bogdan povis rekoni ĝin inter mil similaj ringoj. Ja, tiom da tempo li posedis ĝin. Kaj Bogdan rememoris la surskribon: “Pro bono, per bono”.

Attac atakata

Gratulon al Roland Rotsaert (MONATO 2002/01), kiu tuŝis eminente aktualan temon. Ja sub la ĉefa slogano de tiu ĉi popolkleriga amasmovado Alia mondo eblas! ĵus sukcese finiĝis la Dua Tutmonda Socialforumo en Porto Alegre.

Bedaŭrinde la atentokapta titolfoto sugestas, ke “attac” fakte estas atakema — dum envere la vasta gamo de agmanieroj strikte ekskludas ĉiuspecan perforton! La dua “t” en la mallongigo nur en la komenco rilatis al James Tobin, intertempe la celaro sufiĉe ampleksiĝis: En la plej nova baza informilo legeblas, ke multaj aliaj temoj rilataj al ekonomia tutmondigo povos esti traktataj, kiel: Regulado de financaj merkatoj, tutmonda komerco, rilatoj inter nordo kaj sudo. Aliaj aktualaj problemoj aldoniĝas al la agendo per kunlaboro de jam aktivaj organizaĵoj kiel sindikatoj, religie-bonfaraj, porpacaj, neregistaraj grupiĝoj. Por ĉiuj gravaj aktualaj problemoj oni serĉas alternativajn solvojn. Ĉu ne la lingva problemo ankaŭ devus okupi sian lokon?

Ĉiuokaze: La dinamisme evoluanta fenomeno “attac” meritas nian plenan atenton! Orientiĝu mem sub www.attac.org!

Wera BLANKE

Germanio

INTERRETO

La ĉina kaj Esperanto — komunaj sukcesoj

Pligrandiĝas kvanto de ĉinlingvaj dokumentoj en Interreto. Laŭ diversaj prognozoj jam en la jaroj 2005-2007 tiaj dokumentoj iĝos pli multaj ol duono de la tuta reta dokumentaro. En la samaj jaroj oni atendas ke pli ol 50 % de la usona loĝantaro posedos la hispanan lingvon ... Proksimiĝas la fino de la tutmonda hegemonio de la angla.

Komence de la 30aj jaroj de la 20a jarcento en Sovetio funkciis komisiono kiu penis ellabori novan ĉinan alfabeton. Estris la komisionon akademiano V. M. Aleksejev. La komisionanoj estis tre altnivelaj lingvistoj. Uzante la lingvan politikon de Lenin¹, la lingvistoj ellaboris koncepton de disvolviĝo de kvin bazaj ĉinaj dialektoj kiel sendependaj literaturaj lingvoj. “La unueca ĉina lingvo estas sensencaĵo — ĝi ne ekzistas, do neniel necesas ĝin krei”, — estis skribite en unu el la dokumentoj de la komisiono. Tiam estis ellaboritaj kvin latinidaj alfabetoj. Pri konservado de hieroglifoj² oni eĉ ne pensis — ja la celo estis doni tujan eblecon por ĉiu ĉino rapide lerni legadon kaj skribadon.

Tamen post la revolucio de 1949 la lingva politiko de la Ĉina Popola Respubliko sekvis alian vojon. La hieroglifa skribsistemo konserviĝis (kelkaj hieroglifoj estis plisimpligitaj), kaj tra la tuta lando disvastiĝis unueca literatura lingvo, bazita sur la pekina dialekto. Ĉinaj dialektoj estas sufiĉe malproksimaj — do por multaj homoj lerno de la alia dialekto egalas al lerno de fremda lingvo. Unuavide la lingva politiko de Ĉinio ne estas tute racia. Tamen ĝuste pro tiu politiko la ĉina lingvo iĝis la lingvo kun la plej granda parolantaro en la mondo. Kaj la komuna por ĉiuj dialektoj hieroglifaro garantias kompreneblecon de dokumentoj (ekz. interretaj) de Harbino ĝis Singapuro.

La plej granda parolantaro aldonas tre seriozan gravecon al la ĉina. Ju pli grava ekonomie iĝos la lando, des pli grava iĝos ĝia lingvo. Tute same siatempe la angla iĝis la unua lingvo pro la plifortiĝo de Usono. Do ĉu ni baldaŭ lernos la ĉinan? Ĉu ni sekvu la ŝanĝiĝeman mondon aŭ mem formu ĝin? Novaj grandaj perspektivoj estas antaŭ Esperanto ...

1. La politiko de Lenin estis ĉiel disvolvi lokajn naciajn lingvojn — eĉ lingvojn de popoloj, kiuj antaŭe ne havis propran skribsistemon kaj ĝeneralan kleron. Tiu politiko multe kontribuis al disvolviĝo de lingvoj sur la tuta teritorio de Sovetio, same kiel al disvolviĝo de sovetia lingvoscienco.

2. La aŭtoro nomas la ĉinajn ideografiaĵojn tiaj. La redaktoro.

V. IVANOV

LITOVIO

Bona reklam(aci)o

En Vilnius, la ĉefurbo de Litovio, aperis 16 standoj, ĉiuj portantaj la demandon: “Kiu estas pli bona amiko de la homo: libro aŭ blondulino?” La standoj reklamis la servojn de la telefonkompanio “Omnitel”, kiu proponis, ke oni respondu la demandon per elektronika SMS-mesaĝeto por gajni unu el tricent horloĝoj.

La reklamo multe kolerigis parlamentaninon Birute Vesaite. Ŝi turnis sin al la komisiono pri egalrajteco de viroj kaj virinoj, asertante, ke la reklamo lezas homajn rajtojn. Ŝi diris, ke la telefonkompanio tiamaniere substrekas la stereotipon de blondulino kiel senespera idioto. Plue ĝi sugestas, ke virinoj pli stultas ol viroj.

La kompanio replikis, ke en la reklamo ĝi vidas nur humuron. Laŭ “Omnitel”, la blondulino ne estas iu konkreta, sed inventita persono — simbolo de dorloto kaj frivolo.

LAST

Kolerigis parlamentaninon la demando: “Kiu estas pli bona amiko de la homo: libro aŭ blondulino?”

LITOVIO

Serure sekure

Gigantan seruron 82 cm altan, 61,5 cm larĝan, 18 cm dikan kaj 55,6 kg pezan forĝis la litova majstro Arunas Barcevičius. Ĝi estas la plej granda pendigebla seruro, farita el ŝtalo kaj per vakso protektata kontraŭ rustiĝo. La ja uzeblan seruron ŝlosas ne malpli impona ŝlosilo 64 cm longa kaj 3,6 kg peza. Ili estis menditaj de ŝlosila metiejo en Vilnius.

LAST

Litovio

Eŭro kontraŭ dolaro

Dum preskaŭ ok jaroj la litova mono lido (Litas) estis ligita kun usona dolaro laŭ kurzo de kvar lidoj por unu usona dolaro. Kurzoj de aliaj valutoj dependis de la kurzo de la dolaro.

La 1an de februaro 2002 tia facile kalkulebla situacio finiĝis. La litova centra banko decidis forlasi la dolaron kiel bazan valuton. Anstataŭ ĝi estis akceptita eŭro. Tiel Litovio celas al estonta membreco en Eŭropa Unio (EU) kaj eŭropa financa unuiĝo.

La kurzo per kiu litova lido estos ligita al eŭro anticipe ne estis konata. Oni atendis informojn el Eŭropa Centra Banko pri la dolaro-eŭro-kurzo fiksita la 1an de februaro. Tiam kurzo estis 0,8632 dolaroj por unu eŭro. Tiu ne tre favora eŭro-kurzo fundamentis novan bazon por kurzo de la litova valuto. Nun unu eŭro ĉiam egalos al 3,4528 litovaj lidoj. Reinoldijus Šarkinas, estro de la litova centra banko, opinias ke tiel fiksita nova kurzo restos stabila ĝis 2007-2008, kiam Litovio fariĝos membro de EU kaj mem ekuzos eŭron en sia teritorio.

La ŝanĝo ne estis surprizo por la loĝantaro. Jam antaŭ unu jaro ĝi estis informita kaj sciis la daton de tiu ŝanĝiĝo. Neniu povis antaŭsupozi, ke tiun tagon eŭro travivos plej malfortan tempon de sia ekzisto. Por litovoj nun venas tempo por vigligi siajn konojn de matematiko, ĉar aktuala kurzo estas tre embarasa kompare kun antaŭa.

Jam longe antaŭe homoj ekstreĉiĝis pro sia ŝparmono. Kion fari: ĉu lidojn konverti al eŭroj, aŭ dolarojn al lidoj? Nenion konkretan povis proponi ankaŭ bankestroj. Bankestro Šarkinas diris nur, ke estonteco ne estas klara kaj ke ni devos travivi leviĝojn kaj falojn.

Spertuloj ne unuvoĉe laŭdis la gravan paŝon. “Kiel persono, kiu uzas servon de financa farmado, ligitan al usona dolaro, mi ĝojas, ke dolaro fortiĝas, ĉar nun necesos pagi malpli da lidoj. Tamen kiel ŝtatano mi iom maltrankviliĝas pro litovaj eksportistoj. Ili trafos en la malenviindan situacion, se eŭro komencos fortiĝi”, diris financa konsilanto Gitanas Nauseda.

Fakestro de Litova Ŝparbanko Marius Adomavičius trankvilige parolis. Li asertis, ke fiksinte stabilan lido-kurzon ni certigas nin pri malmultekosta feriado en Eŭropo kaj ankaŭ pri malmultekostaj importitaj varoj. Se eŭro komencos fortiĝi, Litovio povos malpli koste zorgi pri energiaj provizoj, kiujn ĝi aĉetas kontraŭ dolaroj.

Tamen estro de elektronika kompanio “Vilniaus vingis”, Vaclovas Šleinota, certas ke pro malforta eŭro entreprenoj perdos konkurencpovon kaj estos devigataj turni sin al Rusio. Li aldonis, ke plej taŭga momento por orientiĝo de lido al eŭro jam pasis. Plej taŭgis fari tion en tiu momento, kiam unu eŭro egalis almenaŭ al 3,70 lidoj.

Restante ĉe modelo de valuta administrado nun Litovio provos proprakorpe eksenti, kion signifas internacia konkurenco. Lido kun eŭro nun moviĝos depende de atingoj de eŭropa kaj usona ekonomioj.

LAST

La estro de Litova Banko Reinoldijus Šarkinas ne emis prognozi, dirante ke estos leviĝoj kaj faloj. Ekde februaro 2002 unu eŭro egalas al 3,4528 litovaj lidoj.

Religioj, ĝeneraligoj kaj aliaj homaĵoj

Samopinie al kelkaj reagintoj en MONATO 2002/01, p.6, ankaŭ mi ne ŝatas la pretendemon kiu regas en plej multaj religioj, mi ne aprobas tiujn kiuj predikadas la detruon de siaj herezuloj, kaj certe mi ne blinde fidas je ĉio kio supozeble venas el “Dio”. Sed, malsamopinie, endas demandi: ĉu la religiaj konceptoj (almenaŭ ties komunaj trajtoj) estas entute malbonaj? Ĉu la “dioj” kulpas pri la faroj de la ruzaĉa homo, kiu ĉion interpretas laŭ siaj bezonoj? Kaj ĉu estas krimo kredi je “Dio”?

Estas tre facile kulpigi religiojn, sistemojn, instituciojn, kaj ceterajn senvizaĝajn “monstrojn” de la socio. Estu ĉiuj ili detruitaj, kaj certe postrestos la problemoj kaj ties kaŭzo. Dum ni, homoj, ne akceptas ke la kulpo kuŝas esence en ni, kaj plu insistas elekti propekajn kaprojn, ĉu oni povas esperi ke la mondo ŝanĝiĝos? Ni ja nepre faru nian parton por laŭeble plibonigi la mondon, sed endas ke ĉiu komencu pri si mem. Alikaze oni ja plu detruu la tutan homaron kaj la problemoj certe malaperos ...

Jimes Vasco MILANEZ

Brazilo

ĈINIO

Turisma sektoro disvolviĝas

Antaŭ nelonge la Monda Organizaĵo pri Turismo publikigis statistikon, laŭ kiu en 2000 inter la 15 plej ŝatataj turismaj regionoj troviĝas la ĉina landinterno kaj Honkongo. La organizaĵo opinias, ke ĝis 2020 Ĉinio iĝos la unua turisma lando rilate akceptadon de alilandaj turistoj kaj la kvara rilate ekspedadon de turistoj.

Laŭ statistiko de la Ĉina Turisma Buroo, en la unuaj 11 monatoj de 2000 la suma nombro de enĉiniiĝintaj turistoj kreskis je 5,85 % kompare kun la sama periodo de 1999. La enspezoj de fremdaj valutoj pro turismo pliiĝis je 8,84 %.

En 2001 la enlanda turismo kaj la turismo dum ferioj kaj festoj kontentige disvolviĝis. Dum kelkaj longaj feriperiodoj, ekzemple dum la Nacia Festo kaj dum la Unua de Majo, okazis malmultaj akcidentoj, tiel ke plendoj de turistoj reduktiĝis. Oni asertas, ke en 2001 por Ĉinio la sumaj enspezoj de turismo enlanda kaj ankaŭ internacia altiĝis je pli ol 8 %.

La turismo iĝis nova ekonomia kreskopunkto. Statistiko montras, ke en 1999 la totalaj enspezoj pro turismo pliiĝis je 16,4 % kompare al 1998; en 2000 ili pliiĝis je 12,9 % kompare al 1999. Tio ege superis la kreskonivelon de la nacia ekonomio en 1999 kaj en 2000. Ankaŭ al la aviada, ŝosea kaj fervoja transporto la disvolviĝo de la turismo kaŭzis grandan prosperon.

Planoj por la estonto

La turismaj merkatoj en- kaj ekster-landa en 2002 alfrontos ŝancon kaj defion. La depresio de la monda ekonomio reduktos la nombron de turistoj. Precipe la eventoj de la 11a de septembro 2001 en Usono kaj iliaj sekvoj ne stimulos eksterlandanojn eniri Ĉinion por turismadi. Sed samtempe, kiel sekura turisma cellando, Ĉinio havas relative bonan staton.

Por kulturi la ekonomian kreskon ĉe la turisma branĉo, en 2002 Ĉinio prove prezentos kelkajn turismajn regionojn kiel ekzemplojn kaj starigos dek turismajn lokojn speciale por ferii. Nuntempe jam estas pluraj grandaj fabrikoj kaj vidindaj vilaĝoj por turismoj industria kaj agrikultura.

MU Binghua

Ĉinaj tradicioj ankoraŭ vivas. Jen grandaj pupoj prezentitaj okaze de la jarfinaj festoj en Chengdu.

Eŭro kaj neŭro

Mi ĵus legis satiron de Stefan Maul pri eŭro (MONATO, 1/2002, paĝo 27). Li forgesis la svedojn. En Svedio oni aŭ eldiras “evro” aŭ “juro” kaj “juro” signifas slange “jes”. Do la svedoj, kiuj ne volas havi la monsistemon “eŭro”, diras “nero”, kiu slange signifas “ne”. Tiel la esperantistoj, kiuj estas kontraŭ eŭropunia monsistemo, povus diri “neŭro”.

Inga JOHANSSON

Svedio

EŬROPA UNIO

Galileo defios Usonon

Galileo Galilei estis itala sciencisto (1564-1642), sed ankaŭ estas la nomo kiun la Eŭropa Komisiono donis al ambicia projekto, kiun ĝi opinias necesa por eviti troan dependecon de Usono.

Jam delonge ekzistas GPS (globa pozicia sistemo), aro da satelitoj el kiuj ĉiam tri estas videblaj en preskaŭ ĉiuj lokoj de la mondo. Komparante la signalojn de tri satelitoj, riceviloj kapablas ĉie ajn akurate kalkuli sian pozicion.

Militista sistemo aplikiĝas en civila mondo

Same kiel Interreto, GPS estas projekto origine desegnita por la usona armeo, kiu iom post iom uziĝis ekster la armeo kaj ekster Usono. Ĝi estas nemalhavebla en ŝipa kaj aviadila trafiko. Eblas sekvi per ĝi la itineron de kamionoj kaj ĝi estas la bazo por la stirhelpiloj kiuj iĝas kutimaj en luksaj aŭtomobiloj.

Ĝis antaŭ nelonge, la signaloj por ne-militista uzo estis intence ĵamitaj kaj pro tio privatuloj ricevis malpli precizajn informojn. Neniu rajtis grumbli pro tio, ĉar neniu pagis. La ĵamo antaŭ kelkaj jaroj ĉesis kaj ekestis tuta industrio kiu ekspluatas la eblojn de GPS. Tamen, en iu ajn tempo Usono povas denove ĵami aŭ eĉ entute elŝalti GPS. Tio estas konsiderinda risko por la tutmonda ekonomio.

Strategia decido por Eŭropa Unio

Ĝis nun Usono ne vere havas monopolon, ĉar en Rusio estas simila sistemo, Glonass. La rusa sistemo estas malnoviĝinta, ne havas civilajn aplikojn kaj verŝajne ne estos anstataŭata. Do tamen minacas monopola situacio. Tial Eŭropa Komisiono mendis studon por esplori la realigeblon de propra sistemo. El la studo evidentiĝas ke propra sistemo, nomata Galileo, estas realigebla kaj realigenda, sed ĝi ekfunkciu sufiĉe baldaŭ, se ne Usono (kiu daŭre plibonigas GPS) atingos tian superpovon, ke nova projekto ne plu havos ŝancon.

Laŭ la plano en 2001-2005 okazos la planado kaj provlanĉo de satelito. En 2006-2007 oni konstruos la surterajn instalaĵojn kaj lanĉos 30 satelitojn. En 2008 Galileo ekfunkciu. Ne nur laŭ tiu temposkemo la afero urĝas. Dum 2002 la bezonataj radiofrekvencoj devas esti definitive atribuitaj. Se Internacia Telekomunika Unio ne ĝustatempe ricevas konfirmon, ĝi ne plu rezervos frekvencojn por Galileo. Malgraŭ la urĝeco, la EU-ministroj en ĉiu kunveno prokrastas la decidon.

Usono malkontentas

Usono dubas pri la sekureco de Galileo kaj timas ke ĝi povas esti misuzata de teroristoj. Krome ĝi plendas, ke eŭropaj registaroj subvencias per grandega sumo komercan projekton, kiu fakte ne estas bezonata, ĉar ja ekzistas senpaga GPS.

Eŭropo asertas ke la sekureco estas bone pristudita kaj garantiata. La kostoj eble aspektas grandegaj (oni taksas ilin je 3,2 miliardoj da eŭroj), sed tio egalas el kelkcent kilometroj da aŭtovojo aŭ fervoja trako. Pro la ekonomiaj avantaĝoj, ĝi estas konsiderata kiel unu el la plej profitdonaj investplanoj de la lastaj jaroj.

Je la 26a de marto 2002 la ministroj pri transporto de la EU aprobis la kreon de komuna entrepreno kiu mastrumos la projekton.

Roland ROTSAERT

La ekpaĝo de www.galileo-pgm.org, kiu atentigas pri la nuna ligiteco de Eŭropo al Usono pro GPS.

BULGARIO

Elektronika borso de investoprojektoj

En la TTT-ejo de Bulgara Ekonomia Ĉambro (BEĈ) — www.bia-bg.com — estas integrigita borso de investoprojektoj. Celo de la borso estas peri kontaktojn inter entreprenistoj kaj sponsoroj, kaj tiumaniere kontribui al sukcespromesaj negocoj.

La platformo por elektronika datum-transigo disponigas al bulgaraj kaj eksterlandaj financaj institucioj aliron al listo de projektoj kaj investplanoj. Avantaĝo por la alligitaj entreprenoj estas la ebleco konstante aktualigi la projektojn en Interreto. Je dispono estas ankaŭ datumbanko, kiu proponas diversajn financeblecojn. Temas pri listo de institucioj kaj la de ili preferata financformo.

Kotizojn oni provizore kolektas nur por la prezentado de investoprojektoj en la datumbanko. Tio efektiviĝas pere de bazaj parametroj, kiuj difinas la rendimenton de la koncerna projekto.

Ĉe la projektserĉo decidigaj estas la jenaj faktoroj: investocelo, ekonomia sektoro (24 kategorioj), speco de la projekto (fondo aŭ plivastigo), amplekso de propra kaj/aŭ ekstera financado, alteco de la dezirata financado, speco de la financado (financado, kunfinancado, kredito, riska kapitalo, garantio, partnero de miksa entrepreno), validodaŭro de la propono. La malsupra investlimo estas 10 000 eŭroj kaj la supra 10 milionoj da eŭroj.

BEĈ serĉas pere de siaj regionaj kaj branĉaj filioj konvenajn investoprojektojn. Ĝis la fino de novembro 2001 oni proponis proksimume 30 projektojn el diversaj branĉoj, kiel metalurgio, maŝinkonstruado kaj nutraĵindustrio. Ĉiuj projektoj troveblas je: biz.bia-bg.com/projects.

Helpe de siaj bonaj kontaktoj kun pli ol 60 lokaj kaj eksterlandaj financaj institucioj BEĈ esperas certigi la sukcesan financadon de la projektoj. La elektitaj projektoj aperas en la informbulteno de BEĈ.

La investborso estas unu el la kvin regionaj Interret-iniciatoj, kiujn BEĈ prezentis por financado enkadre de la Stabilecpakto por Sud-Orienta Eŭropo. La ceteraj kvar koncernas la estigon de elektronika pograndkomerca borso samkiel de regionaj varo- kaj bilo-borsoj. Apartan mencion meritas la ideo pri kreo de informsistemo, kiu devas kunligi la doganejojn de la Balkan-landoj. Unu el la ĉefaj celoj de tiu komputila reto estas intensigi la limtransiran vartrafikon kaj limigi la vastan koruptecon en la doganaŭtoritatoj de tiuj landoj.

Evgeni GEORGIEV

UKRAINIO

Forko

En la mondo abundas stranguloj — kolektantoj de diversaĵoj: iu havas kelkcentojn da brikoj, alia povas montri al vi multajn poŝtmark-albumojn. Kaj studantoj povas ekscii de la libro Paŝoj al plena posedo de William Auld pri kolektanto de ĉielarkoj. La rakonto Gamp de Paŭlo Gubbins, premiita en la Belartaj Konkursoj de UEA, baziĝas sur vivhistorio de ombrel-kolektanto.

En la ukraina urbo Ternopil loĝas Viktor Pajuk, kiu jam kolektis pli ol 400 forkojn. Jes, “parencojn” de tiu ilo, kiun vi ĉiutage tenas kelkfoje en la mano.

Tiu malofta hobio de Pajuk komenciĝis antaŭ 20 jaroj, kiam li esperantiĝis kaj diplomitiĝis kiel inĝeniero de telekomunikado en la ukraina havenurbo Odeso. Tiam inter la studentoj ekzistis kutimo ion “prunte preni” de la trinkejoj: ĉu taseton, kulereton aŭ glaseton. Nia heroo elektis forkojn.

Estiĝinte inĝeniero, la kolektanto ekposedis 10 diversajn akrodentajn manĝilojn. Poste la kolekto pligrandiĝis kaj atingis imponan dimension. Kiam en 1999 estis aranĝita fork-ekspozicio en la drinkejo Obolon’ de la ukraina urbo Luck, la organizintoj uzis por la eksponaĵoj naŭ kadrojn de 1 m².

Samjare Viktor Pajuk prelegis pri temo “Historio de la Forko” en la londona Esperanto-klubo. Tiam la membroj kaj gastoj de tiu kolektivo povis ekvidi parton de la kolekto kaj ekscii multon pri la forkuzado.

La manĝilo en retrospektivo

La fiŝkaptilon de helena dio Posejdono (Neptuno ĉe la antikvaj romianoj) oni rajtas konsideri kiel “praulon” de la moderna forko. En tiu tempo oni uzis forksimilan ilon ankaŭ sur batalkampo (ni rememoru la filmon pri la ribelo de Spartako), por terkulturado, por viandrostado kaj en la frizejoj.

Jam en Romio oni komencis uzi oran forketon por manĝado, sed barbaraj triboj ruinigis tiun kutimon por tuta jarmilo. Denove ĝi estis inventita proksimume en la 9a jarcento en Bizanco, de kie forko ekkonkeris la mondon. Tra Venecio, kieva Rusio kaj Pollando ĝi atingis la tablon de franca reĝo Ludoviko la 14a.

Pri ĉio ĉi oni povas ekscii de la pola libro Łyżka za cholewǫ a widelec na stole (Kulero en boto, sed forko sur tablo, Krakovo, 1974), kie estas:

Valeza reĝ’ evitis politikumadon
Sed li pasie ŝatis bovlumbaĵan pladon,
Litorinojn same, post ĉasistprizorgo,
Li kaptis per portita el Pollando forko.

(Elpoligis Kris Long)

Ofte oni malpermesis uzi forkon, ekz. sur ŝipoj de la brita militŝiparo, aŭ en statutoj de kelkaj monaĥejoj (ĝi ja estas ilo de satano!) ktp.

Sed danke al Dio forko sukcese superis multajn barojn kaj nun tutfamilie “ekloĝis” en la kolekto de Viktor Pajuk. Li fakte posedas nur ŝtalajn specojn, la aliaj ne prezentas intereson por lia kolekto. Pri tio oni povas legi ankaŭ en la dokumentoj de Guinness-eldonejo.

La kolektanto elpensis propran sistemon de fork-klasifiko: laŭ kvanto de la dentoj (1 — kiel azia rizbastoneto, 2, 3, 4, ktp), laŭ materialo de la tenilo (diversaj lignospecoj, korno de antilopo, plasto, porcelano, ktp), laŭ apliko (etaj por infanoj kaj flugkompanioj, faldeblaj por turistoj kaj soldatoj). La plej karaj por la kolektanto estas forko de la gepatroj. Kiam la gepatra familio estis fondita, ĝi posedis unusolan forkon; forko de lia infaneco kaj forko-ornamaĵo, donacita de la edzino. Interese, ke Pajuk ĉiam substrekas, ke ili helpis al li kolekti kaj plimultigi la forkaron.

Viktor Pajuk planas ekspozicii sian fork-kolekton dum sekvaj UK. Se iu volas kontribui, skribu al ab.k. 83, 46001 Ternopil, Ukrainio.

ARANEO

Kadiŝ por Jedwabne

Nia familio ne volas ne danki al vi pro la bonega kaj impresa artikolo de Zofia Banet-Fornalowa en MONATO 2002/1, paĝo 18, pri la persekutoj de la judoj en la antaŭ- kaj dummilita Pollando. En la nuntempa Pollando tiuj apenaŭ eblus pro la ne-plu-vivado de judoj tie. Pro tio ke ni estas progresemaj homoj ni tre bone scias pri la fia rolo de la romkatolika eklezio rilate al la judaro, “ĉar tiu ja kulpas pri la murdo je Jesuo”, (kiu mem estis judo!).

Kelkaj niaj klubanoj (inter kiuj mia edzino Katrin) jam dum jaroj laŭtlegas kaj surbendigigas MONATO-n por blindaj esperantistoj. Kiam ŝi estis leganta vian artikolon, la surbendiga teknikisto kaj la aliaj ĉeestantaj esperantistoj eĉ aplaŭdis pro ŝia kun emocio farita laŭtlegado.

Ru BOSSONG

Nederlando

Estimataj gelegantoj,

se en ĉiu numero ni havus unu raporton el ĉiu lando de l’ mondo, nia revuo krevus; klare ke tio ne eblas, krome certe ne en ĉiu monato en ĉiu lando okazas io nepre raportinda al la cetera mondo. Tamen sendube dum la pli ol 20 jaroj en nia magazino aperis minimume unu artikolo el granda plimulto de la (intertempe) preskaŭ 200 ŝtatoj. Kutime oni distingas inter “gravaj” kaj “malgravaj” aŭ grandaj kaj malgrandaj landoj laŭ diversaj kriterioj, precipe politika potenco kaj ekonomia forto. Pri grandaj, gravaj, potencaj landoj la amaskomunikiloj tutmonde informas kaj raportas pli abunde ol pri la aliaj. Sed se vi iom atente observas nian revuon, facile vi konstatas ke tiu ĉi skemo ne validas por MONATO, eble eĉ male: raportoj el malgrandaj landoj oftas, artikoloj el kaj pri potencaj ŝtatoj kiaj estas Usono, Ĉinio, Rusio, Francio, Germanio aŭ Britio malabundas, almenaŭ en la rubriko “politiko”. Strange, ĉu ne? Unu klarigo povus esti, ke en tiuj landoj mankas aŭtoroj, ĉar nia revuo dependas de aktivaj verkantoj — el lando kun malmultaj Esperanto-parolantoj laŭ tio devus aperi malmultaj raportoj. Sed en la nomitaj landoj, krom Ĉinio, ni havas tre multajn abonantojn kaj certe inter ili troviĝas ne malmultaj kompetentaj aŭtoroj. Do la supra klarigo ne taŭgas. Ĉu eble eventualaj artikolantoj mem ankaŭ opinias, ke pri tiuj landoj amaskomunikiloj raportas sufiĉe kaj do ne valoras, mem verki ion? Sed mi volonte legus ne nur en germana revuo raportojn de germanaj korespondantoj pri Usono sed ankaŭ foje artikolon de usona aŭtoro laŭ ties ĉi vidpunkto pri la politiko de usona prezidanto Bush. Same interesus min franca vidpunkto pri francaj politikaj problemoj kaj vidpunkto de rusa aŭtoro pri la situacio de rusaj televidstacioj, kiujn restriktas la registaro — ktp. ktp. Ĝuste en tio ja troviĝas senco kaj ŝanco de nia revuo, ke ni ne legas opiniojn de eksterlandanoj pri iu ŝtato kaj ties problemoj, sed ke enlandano klarigas aferojn al internacia publiko. Do mi invitas usonanojn, francojn, rusojn kaj aliajn “grandlandanojn”: verku por ni!

Sincere via

Stefan Maul

LITOVIO

Falas la naskonombro

Malkreskas la nombro de litovoj: komence de 2002 vivis 3 842 000 homoj en Litovio, 11 000 malpli ol antaŭ unu jaro. La kaŭzo: naturaj fenomenoj kaj migrado.

Ekde 1990 senhalte falas la naskonombro. Ĝi estis aparte malalta en 1993. En 2001 estas registritaj 315 000 naskoj — 26 000 malpli ol en 2000. La nasko-indico en Litovio (naŭ personoj por mil loĝantoj) estas pli alta ol en Latvio, sed malpli ol en Estonio.

Kreskis ankaŭ la mortokvanto. En 2001 mortis 14 000 pli da homoj ol en 2000. Litovoj mortas ĉefe pro malsanoj rilate sangocirkuladon aŭ digestadon; ankaŭ pro misuzo de alkoholo. Rolon ludas krome aŭto-akcidentoj kaj dronado.

Lastjare registriĝis 1,1 mil malpli da geedziĝoj ol la antaŭan jaron, kiam ili estis 15,8 mil. Tamen kreskis la kvanto de divorcoj: lastjare ili atingis 11 030, t.e. 3,2 divorcoj por ĉiu milo da loĝantoj.

LAST

Riĉaj landoj kaj Kongo

La artikolo de Zandanu Zola (MONATO, 2001/11, paĝo 9), kie li priskribas la nuntempan politikan kaj ekonomian situacion de Kongo bonege, altiras la atenton pri la hipokriteca sinteno de la riĉaj landoj en siaj komercaj rilatoj kun la triamondaj landoj. Tiuj 40 milionoj da eŭroj de investado el Belgio en Kongo, lando kun ĉirkaŭ 50 milionoj da loĝantoj, estas tre eta almozo. Sciu, ke la buĝeto de la urbo, kie mi loĝas kaj laboras, Gravataí, elspezas nuntempe en konstruado de 12 kilometra avenuo 70 milionojn da eŭroj. La malneta enlanda produkto de Kongo estas 5-oble malpli granda ol tiu de Urugvajo, lando kun nur 3 milionoj da loĝantoj. La solvo por la problemoj de la triamondaj landoj estas ĉesigi la pagon de ekstera ŝuldo, kiel ĵus faris la nova provizora registaro de Argentino. “Almenaŭ unu lando kuraĝis proklami, ke ĝi kaj ĝiaj loĝantoj ne plu apartenas al la internaciaj uzuraj bankistoj”, — per tiuj vortoj Roberto Sartor montris la saĝecon de lando indan al imitado fare de la aliaj suferantaj triamondaj landoj kiel Kongo, lando kies ekstera ŝuldo estas 3-oble pli granda ol la malneta enlanda produkto.

Miguel VIANNA Brazilo

NATURO

Ŝarkoj ŝtelatakas

Atakoj fare de ŝarkoj plinombriĝas, precipe ĉe la marbordoj de Aŭstralio kaj Florido en Usono. Pri la rekorda jaro de atakoj en 2000 kulpas kredeble la kreskanta nombro de turistoj elektantaj ekzotajn feriojn.¹

En tiu ĉi jaro pintis la atakaro je 79, la plej alta cifero ekde la lanĉo de la sliparo antaŭ kvar jardekoj. Plinombriĝis atakoj en Usono, kun 51. Tamen pro ŝarkoj pereis pli da homoj en aŭstraliaj maroj ol aliloke. En 2000 okazis tri mortoj en Aŭstralio: krome tri aliaj mortoj atribuiĝis al la granda blanka ŝarko (Carcharodon carcharias). Troveblis neniuj kadavroj, nur restaĵoj, kiuj restis tro longe en la akvo por ekscii, ĉu ili estis manĝitaj antaŭ aŭ post morto.

Aŭstralia spertulo, Chris McDonald [kris makdónld] de la Sidneja Akvario, kulpigas troan fiŝkapton pri la kreskanta nombro de atakoj, argumentante, ke ŝarkoj nun devas ĉasi sian naturan predon ĉiam pli proksime al la tero, ĉefe inter sablaĵoj. Senkonteste la plej kutima atako estas “akcidento”, en kiu naĝantoj kaj surfantoj fariĝas viktimoj. Atakoj tiaj ofte rezultas el eraro fare de la ŝarko pro malbona videblo en la akvo. Oni hipotezas, ke ŝarkoj konfuzas surfanton aŭ plonĝanton en kaŭĉuka kombineo kun foko aŭ otario. Verŝajne la fiŝego tuj ekscias, ke la homo estas fremda predo, forlasas ĝin post la unua tranĉo kaj ne revenas. Vundoj tiaj estas malgrandaj, kutime sub la genuo, kaj malofte minacas la vivon de la viktimo.

Ŝtelagresoj

La alia speco de atako estas “ŝtelagreso”. Kvankam malpli kutimaj, ili rezultigas pli gravajn vundojn kaj okazas en akvo pli profunda. La ŝarko komence ĉirkaŭnaĝas la viktimon, antaŭ ol ataki. Kontraste al akcidentoj, ŝtelagresoj ripetiĝas, tiel ke la vundoj multas kaj ĝenerale severas, kondukantaj al morto. Tiajn atakojn ofte kaŭzas nutrado (kiam plonĝisto portas kun si fiŝon kaj tiam iĝas mem predo) aŭ antagonisma konduto de naĝanto.

Se ŝarko atakas, kion fari? Piede aŭ pugne batu la ŝarkon, aŭ per fingro piku ĝin en la okulojn aŭ malantaŭ la operkulojn. Ne indas paniki, malgraŭ la pliiĝanta nombro de atakoj: pli probablas, kiel emas diri George Burgess [ĝorĝ berĝes], direktoro de la Atak-Sliparo, ke oni estos fulme frapita ol ŝarke manĝita.

Plej endanĝerigas ŝarkojn homoj, tamen, ol inverse. Burĝonas ŝark-kapta komerco por provizi homan manĝaĵo-merkaton per ŝark-naĝiloj. Tiun multekostan delikataĵon “rikoltas” kaptistoj, kiuj malŝpare kaj malhumane detranĉas la naĝilon kaj reĵetas la kadavron en la ondojn.

Kontraŭleĝa kaptado

La naĝiloj estas sekigitaj kaj kuiritaj en supo trovebla tipe en ĉinaj restoracioj tra la mondo. Kilo da naĝiloj kostas ĉirkaŭ 160 usonajn dolarojn kaj bovlo da supo povas atingi ĝis 150 dolarojn. Ekzistas nenia pruvo, ke la naĝiloj entenas ajnan pozitivan medicinan econ. Tamen la supo prestiĝon posedas en Oriento. Aldone, la alta prezo kaj la granda postulo de ŝatantoj kondutas al kresko de kontraŭleĝa kaptado en maraj rezervejoj kiel Galapagoj kaj Kokosoj. Laŭ premgrupo WildAid (proksimume: helpo al sovaĝaj bestoj), ĉirkaŭ 100 milionoj da ŝarkoj ĉiun jaron pereas pro fikomerco simila al buĉado de elefantoj pro eburo.

Laŭ spertuloj ĉe la Universitato de Florido, kies statistikoj etendiĝas inter la jaroj 1580 kaj 2000, la plej danĝera ŝarko estas la granda blanka (Carcharodon carcharias), kiu pereigis 348 homojn; la dua estas la ŝarko tigra (Galeocerdo cuvier), kiu oferigis 116 homojn. En tria loko, kun 82 viktimoj en 420 jaroj, la ŝarko buldoga (Carcharhinus leucas). Sed, kvankam oni taksas la grandan blankulon malica kaj kruela, ĝia ekzisto estas minacata, tiel ke en pluraj landoj ĝi estas protektata: Sudafriko, Namibio, Aŭstralio, Usono kaj Israelo.

Lastatempaj atakoj denove montras, ke ne necesas esti en akvoj profundaj por riski la vivon. Ekzemple en Florido ludis okjarulo en ĝisgenua akvo malklara, kiam ŝarko buldoga formordis al li kruron kaj forŝiris brakon. Lian vivon savis onklo, kiu eltiris lin el la akvo kaj tuj envadis la maron por kapti per la vosto ŝarkon du metrojn longa kaj 90 kilogramojn peza. La beston li trenis surstranden, kie gardisto ĝin pafmortigis. La onklo elfaŭkigis de la ŝarko la forŝiritan brakon kaj dum 11-hora operacio ĥirurgoj redonis al la knabo la brakon. La etulo restas tamen en duon-komato.

Martin ECOTT

1. Vidu informon de la Internacia Ŝarkatak-Sliparo ĉe http://www.flmnh.ufl.edu/fish/Sharks/ISAF/ISAF.htm

Islama perforto

Christian Lavarenne februarnumere, paĝo 7, kontraŭis la tre bonan klarigon de Morteza Mirbaghian pri islama perforto. Eble Lavarenne pravas skribante, ke Korano “malpermesas devigan konvertiĝon”, sed la aserto “postulas religian toleremon” estas pli ol dubinda. Surao 8,39 en la traduko de la Sankta Korano esperantigita de Muztar Abbasi (Pakistano 2000) diras: “Batalu kontraŭ ili ĝis ne plu estos malpaco kaj la religio de ĉiuj estos por Allah”. Estas multaj aliaj similaj versoj: suraoj 3,151; 4,74-76; 4,89; 8,65; 8,74; 9,5; 9,20; 9,29; 9,73; 25,52; 33,26-27; 47,4. (Rimarku: se vi legas la tradukon de Italo Chiussi, aldonu al la versonombro unu.)

Laŭ islamanoj, la miskredantoj ne rajtas klarigi koranversojn kaj haditojn, do mi tradukas sekvan eron el danlingva klarigo pri ĝihado (islama milito) skribita de islamaj enmigrintoj: “Do sekvas sendube kaj absolute, ke ĝihadon oni praktikas nur por la superrego kaj disvastigo de Islamo al la tuta homaro. Ĉiuj islamaj leĝokonantoj samopinias pri tio”.

Per HAGEMANN

Danio

RUSIO

Moskvo akceptos la Formulon

Jurij Luĵkov, la urbestro de Moskvo, certigis, ke unu el etapoj de la aŭtaj veturoj Formula-1 nepre pasos en Rusio (en Moskvo) ekde 2004. Dekomence lanĉi la okazigon de “Grand-Prix [gra pri] de Rusio” oni planis por 2003, sed en marto, post reciproka interkonsento, Luĵkov kaj la ĉefa “formulisto” Barney Ecclestone, oni prokrastis la rusan premieron ĝis 2004. Sed tutegale, por rusaj ŝatantoj de ĉi tiu sporto estos realiĝo de revo.

Do, relative baldaŭ oni povos vidi ankaŭ en Moskvo la stiristojn, “idiote veturantajn en raketaŭtoj kiel ĉevaloj en cirka areno”, kiel iam skribis nia ĉefredaktoro.

Grigorij AROSEV

INTERNACIAJ RILATOJ

Nebula forkaptado

Ne multon oni scias pri la sorto de ĉ. 20 japanoj forkaptitaj komence de la 80aj jaroj supozeble de agentoj el Norda Koreio. Sed lastatempe estis arestita virino, kiu antaŭ tribunalo en Tokio indikis, ke ja estas enplektita Norda Koreio.

La arestitino, edzino de aerpirato, kiu en la 70aj jaroj flugigis japanan aviadilon al Norda Koreio, atestis, ke ŝi konatiĝis en Londono kun unu el la malaperintinoj — kun Arimoto Keiko, kiu tiam studis en Britio la anglan.

Al sia viktimo ŝi proponis postenon ĉe alilanda komerca entrepreno: pro tio la studentino veturis al Norda Koreio kaj poste malaperis. La gepatroj de Arimoto Keiko poste nenion plu aŭdis pri sia filino. Tamen ankoraŭ nebulas motivoj de la forkaptado.

IGARASI Takeo/pg

EŬROPA UNIO

Laboremaj litovoj

La litovoj, samkiel ŝtatanoj de aliaj tiel nomataj kandidato-landoj al Eŭropa Unio (EU), laboras pli longe, pli intense ol homoj en EU-landoj. Tion konstatis eŭropa fonduso pri plibonigo de viv- kaj labor-kondiĉoj.

En kandidato-landoj oni laboras 43,6 horojn semajne, kompare kun 38,25 horoj en EU-landoj. Tie nur 48 % de la dungitaro laboras pli ol 40-horan semajnon: en la kandidato-landoj 82 %. Same, pli da virinoj laboras en kandidato-landoj (47 %) ol en EU-ŝtatoj (42 %), sed la dungitaro uzas malpli da komputiloj (12 % kontraste al 19 %).

Nokte laboras en kandidato-landoj 24 % de la dungitoj (EU: 19 %); dimanĉe laboras 36 % (EU: 27 %) kaj sabate 61 % (EU: 52 %). Partoprenis la enketon 11 mil homoj el 12 kandidato-landoj: Estonio, Litovio, Latvio, Pollando, Ĉeĥio, Slovakio, Hungario, Slovenio, Rumanio, Bulgario, Kipro kaj Malto. En tiuj landoj vivas 105 milionoj da homoj.

LAST

Tribunalo esperiga

Usona senatano Jesse [ĝese] Helms nomas ĝin “monstro”, Ĝenerala Sekretario de UN Koffi Annan “donaco de espero” la Internacia Tribunalo, preparita dum jardekoj, nun povas realiĝi, ĉar meze de aprilo 2002 pliaj ŝtatoj transdonis al Annan la ratifajn dokumentojn, tiel ke la kontrakto ellaborita en julio 1998 en Romo iĝis valida, ĉar nun jam pli ol la bezonataj 60 landoj ratifis ĝin. Nobla revo de humanistoj kaj juristoj realiĝas: la mondo aktiviĝas kontraŭ malbono kaj juĝos pri malamikoj de l’ homaro. La tribunalo persekutos genocidon, krimojn kontraŭ humaneco kaj homaj rajtoj kaj militkrimojn, tutmonde. Prezidantoj kaj tiranoj kiaj estis Adolf Hitler, Pol Pot aŭ imperiestro-kanibalo Bokassa, se ili ankoraŭ vivus, estus akuzataj ĉe tiu tribunalo.

Rifuzo usona

Tamen, ĉu la nova tribunalo de l’ popoloj entute povos labori efike, se gravaj ŝtatoj Ĉinio kaj Usono rifuzas ĝin, pro diferencaj motivoj? Pri Ĉinio, kiu — laŭ internaciaj normoj — ne estas modela sur la kampo de homaj rajtoj, oni ne devas miri. Sed kial Usono, sendube demokrata ŝtato, oficiale batalas kontraŭ tiu ĉi tribunalo? Precipa argumento (kaj timo) de Usono estas, ke oni povus misuzi la tribunalon por politikaj celoj: malamikoj de libereco povus treni politikistojn kaj generalojn usonajn en la internacian tribunalon.

Sed Usono havas bone funkciantan justicon kaj verdiktas mem militkrimojn de usonanoj; do tia argumento ne validas, ĉar la internacia tribunalo rajtas ekaktivi nur, se iu ŝtato ne volas aŭ ne kapablas mem persekuti koncernajn krimulojn. Krome jam nun en internacia juro estas agnoskata la rajto de ŝtato, juĝi pri eksterlandanoj, se tiuj krimas en la koncerna lando. La ratifintaj ŝtatoj nun cedas tiun ĉi rajton al la Internacia Tribunalo.

Historiaj modeloj

Alia argumento usona estas, ke la nova tribunalo reduktas suverenecon de nacioj. Ĝuste, sed kiun ordon bezonas la mondo? Ĉu nur usonan? Tutcerte ne. Politika prudento kaj historio instruas, ke potenco igas registojn senmezuraj, ke tial oni devas disdividi potencon. La nova tribunalo ne kontraŭas Usonon, sed ĝi sekvas mondan ordon laŭ la nomitaj principoj.

Historio instruas krome, ke naciaj justicoj ofte ne kapablas mem repacigi siajn landojn post teruraj eventoj; ekzemploj estas Germanio post naziismo, Kamboĝo post reĝimo de Ruĝa Kmero kaj, plej aktuale, eksa Jugoslavio post etnomilitoj. Eksprezidanto Slobodan Milošević ne estus same akuzata en Beogrado kiel nun en Hago antaŭ la tribunalo por militkrimoj en iama Jugoslavio.

Kreskos justeco

Ni povas esperi, ke la nova tribunalo donos al la mondo pli stabilan strukturon. Kompreneble tio ne okazos tuj, ĉar ja daŭras ankoraŭ multajn monatojn, ĝis kiam ĝi (en Hago, Nederlando) povos eklabori. Kaj ĝi certe ne tuj havigos al la tuta mondo pacon. Sed ĝi efikos, sole per sia ekzisto, ke en kelkaj okazoj kreskos justeco. Despotoj, al kiuj minacas akuzo, perdos subtenon, estos izolataj, malestimataj kaj bojkotataj. Demokrataj registaroj kaj internaciaj kompanioj pli ol nun hezitos, negocadi kun ili. Multaj ŝtatoj klopodos adapti siajn naciajn leĝojn kaj la justicon al internaciaj normoj de homaj rajtoj, por ke la tribunalo ne devos ekaktivi kontraŭ ili — kiu lando ja volos esti kritikata pro nesufiĉa justeco?

Do sole pro la fakto, ke nun la mondo disponas pri vera, kompetenta Internacia Tribunalo, povas esti ke multaj paktoj kaj kontraktoj pri paco, libereco kaj homaj rajtoj, kiuj nun ofte ne valoras la paperon, sur kiu ili estas skribitaj, akiros pli da forto kaj efiko. Kaj se pro tio, ke en Hago laboros prokuroroj kaj juĝistoj el tuta mondo por persekuti krimojn tutmonde, ankaŭ usonaj prokuroroj fariĝos pli aktivaj kaj usonaj generaloj pli zorgemaj dum militiroj, tio ne estus malbona efiko.

Ne, tiu ĉi tribunalo ne estas “monstro” laŭ helmsa denunco; ĝi estas vere “donaco de espero”, granda paŝo antaŭen al pli demokrata kaj humana mondo, al pli multa justeco por subpremataj homoj kaj torturataj popoloj. Ĝi helpos ekstermi tiranecon, genocidon kaj terorismon de politikistoj kaj ŝtatoj kaj de ideologiaj krimuloj ĉiuspecaj. Eble iam ankaŭ usonaj registoj estos dankaj pro tio kaj benos la tribunalon de l’ popoloj.

Stefan Maul

Estonte estos pli facile, akuzi antaŭ internacia tribunalo eĉ ŝtatestrojn, kiel tio okazis al eksa jugoslavia prezidanto Slobodan Milošević.

Politika nuanco de la papa vizito

Dankon al Volodimir Hurtovenko pro lia artikolo (MONATO 2002/2, paĝo 15). Bedaŭrinde, la gvidantoj de la rusa ortodoksa eklezio taksas la papon kiel invadanton, kaj lian eventualan viziton — kiel atencon. Sed t.n. “simplaj civitanoj” rilatas tute normale al vizito de la papo, vidante en li nur la ĉefan funkciulon de eklezio, kiu estas sufiĉe disvastiĝinta ankaŭ en Rusio. Do, la gusto de ĉi konflikto estas pure politika. Ĝin povus por ĉiam fini opinio (jesa aŭ nea) de la prezidanto, sed Vladimir Putin, tradicie por si, daŭre silentas, ne tuŝante la probleman demandon.

Grigorij AROSEV Rusio

Kadiŝ por Jedwabne (2)

Mi legis en MONATO 2002/1, paĝo 18, kun intereso la artikolon Kadiŝ por Jedwabne kaj dankas al la aŭtorino Zofia Banet-Fornalowa. Mi estas vidvino, kiu ankoraŭ serĉas informon pri la familio de mia edzo, kies parencoj suferis en Pollando (dum la jaro 1941 [?]) ĉe Kozienice [koĵenice] apud Kazimierz [kaĵimjeĵ].

La desegno estas de nuntempa juda tombejo en Kozienice. Sabla monteto sen herbo aŭ arboj. Restas nur malgranda fragmento de ŝtono kun hebrea surskribo. Nun grafitio ekzistas sur memorŝtono kaj ŝirmejo — (eble oni faris ilin kiel konstruoj por la milito). Ni ne trovis informon en Interreto, nek ĉe bibliotekoj.

Annice TAYLOR SZRAJBMAN

Britio

Se du agas same

Ĉu vi ankoraŭ memoras la aferon pri aŭstra dekstrula politikisto Haider [hajda], kiam ties partio eniris la registaron en Vieno? Eŭropa Unio (EU) kun Germanio kaj Francio ĉepinte “punis” Aŭstrion pro tia dekstrismo. Sekvis ardaj diskutoj kaj tiu ĉi temo okupis ankaŭ multajn paĝojn de nia revuo. Nu, Haider ankoraŭ petolas en la politiko, ne nur en Aŭstrio. Sed la popolisto Haider ludas neniun gravan rolon en demokrata Aŭstrio kaj EU devis korekti sian eraron pri la membro Aŭstrio; nun oni havas pli-malpli normalajn rilatojn.

Sed kiam alia dekstra popolisto, Silvio Berlusconi [berluskoni], ne nur fariĝis ĉefministro sed eĉ ekregis helpe de nov-faŝista partio, neniu EU-politikisto eĉ nur ekpensis pri puno kontraŭ Italio — la fondomembro de EU ja estas pli granda lando ol Aŭstrio. Ŝajne ankaŭ neniun en EU ĝenas, ke la plej riĉa italo ne nur regas la landon sed krome plej grandan parton de amaskomunikiloj. Ankaŭ niajn legantojn ne ekscitis la eventoj en Romo. Ni do vidas, ke ne estas ĉiam la sama afero, se du diversaj faras ion saman ...

Kaj nun, laste, en Francio mem, kiu tiom kritikis Aŭstrion, ekstrem-dekstra kandidato por prezidanteco Jean-Marie Le Pen [ĵa-marí] en la unua elektotago akiris la duan pozicion, kun pli multaj voĉdonoj ol la socialista ĉefministro kaj nur malmulte malpli ol prezidanto Jacques Chirac [ĵak ŝirák]! Por tiu konservativa politikisto en la dua elektotago devis voĉdoni eĉ socialistoj por tiel malhelpi venkon de Le Pen — iom absurda situacio ... Oni lamentis post tiu ŝoko kaj parolis pri “tertremo” en Francio. Tamen neniu havis simile idiotan ideon kiel post sukceso de politik-klaŭno Haider kaj intencis puni Parizon post la sukceso de dekstregulo Le Pen. Francio ja estas tre granda EU-lando kaj profunde demokrata. Estos interese, ĉu kaj kiel reagos niaj legantoj, do vi, al la eventoj en Francio.

Sincere via

Stefan Maul

Sekretaj organizantoj (2)

Responde al letero de Michel Marko, MONATO 2002/2, paĝo 6, la subskribinto havas jenon por diri. Kara Michel, mi pensas, ke vi eraras, kiam vi akuzas la societon Kranio kaj tibio kvazaŭ organizaĵon teroristan. La societo estas malnova frataro universitata, kaj nenio pli. Ĝi estas societo de kaj por knaboj, kiuj volas kun amuzo kunesti. Kranio kaj tibio funkcias kiel ankaŭ aliaj universitataj frataroj en Usono. La membroj estas reciproke lojalaj, helpas unu la alian, ktp. La societo havas neniun rilaton kun CIA, la usona sekreta servo, nek terorismo. En Interreto vi povas trovi abunde da leginda materialo pri la societo per la serĉvortoj “Skull and Bones”.

Hyman MELTZ

Usono

De A ĝis Z

Mi samopinias kun miaj infanoj, kiuj estas 14- kaj 16-jaraj denaskaj esperantistoj, ke tiu ĉi libreto estas “ĉarma kaj genia” kaj respektive “ĝenerale bona”.

Ĝi taŭgas por lernigi al 3- ĝis 6-jaraj infanoj la esperantan alfabeton kaj la nombrojn ĝis cent. Se oni malfermas la libron, videblas maldekstre du tekstoj, rilatantaj al du literoj: “A estas la unua litero de la alfabeto; Alko atakas anglan aŭton” (ĉu politike???) kaj simile por “B” dekstre du bildoj, rilatantaj al tiuj frazoj. Post “Z” aperas kantotekstoj kun notoj. La bildoj estas koloraj.

Pretervidante la fuŝeton sur paĝo 24, mi ege rekomendas la libron al ĉiuj gepatroj de niaj denaskuloj!

WALTER KLAG

Jon Rømmesmo: Esperanto ABC. Eld. Esperanto Esperantoforlaget, Oslo, 2001. 32 paĝoj vinktitaj. ISBN 82-90006-14-4. Prezo ĉe FEL: 9,90 eŭroj + afranko.

“Stelo” ĉe la urbodomo

La ideoj de la litova urbestro Zuokas, kiuj estis prezentitaj en retversio de MONATO sub la rubriko Moderna vivo (kaj en la papera versio, junio 2002, p. 13 (red.)), ne estas nur infanecaj. La postulo, ke la nomo de la ĉefurbo aperu sur veterprognoza mapo, estas tute racia, kaj senkostaj publikaj bicikloj jam sukcese uzeblas en multaj urbegoj ne-litovaj, ekzemple en la ĉefurbo de Finnlando, Helsinko. Eble la litovoj mem devus iom ŝanĝiĝi.

Raita PYHÄLÄ

Finnlando

Anna kaj Mati Pentus

(lingvaj reviziantoj, Moskvo, Rusio)

Ni estas matematikistoj, kaj laboras en la moskva ŝtata universitato, kies altkonstruaĵon eble iuj legantoj konas. Ĝuste tie, inter la 12a kaj 16a etaĝoj, troviĝas nia fakultato, la mekanika-matematika.

Inter niaj hobioj estas klasika muziko, precipe mezepokaj verkoj prezentataj per aŭtentikaj muzikiloj kaj ĉambra muziko de la baroka epoko, kaj lingvoj. Tre plaĉas al ni verki tekstojn por nia dissendolisto pri interesaj vortoj de la rusa lingvo. Ni kun plezuro okupiĝas pri programado kaj eldonaj teknologioj.

Plaĉas al ni ekkoni ion novan pri homoj, ilia vivo, iliaj landoj. Tial ni tre ŝatas la revuon MONATO kaj fieras esti ĝiaj kunlaborantoj.

Anna kaj Mati Pentus.

Moskva Ŝtata Universitato, la ĉefkonstruaĵo.

Roland Rotsaert

(redaktoro de la rubriko “Ekonomio”, Bruĝo, Belgio)

Mi loĝas 20 jarojn en Bruĝo, Belgio, la urbo, kie mi naskiĝis en 1950. Esperantisto ekde 1979, longtempe mi estis estrarano de FEL; krome mi okupiĝis pri la biblioteko “Fondaĵo Vanbiervliet” en Kortrijk, kaj mia ĉefa nuna Esperanto-okupo estas la Internacia Komerca kaj Ekonomia Fakgrupo (www.ikef.org).

Profesie mi dum 17 jaroj aktivis en banka medio, kie mi plenumis preskaŭ ĉiujn eblajn taskojn. Post kelkaj mallongaj profesiaj “ekskursoj”, mi ekde 1990 laboras ĉe la belga ŝtata revizorejo (Rekenhof — Cour des Comptes) en Bruselo.

Parton de mia libera tempo mi dediĉas al loka historio, sed tio estas nur pasiva afero: mi legas revuojn kaj ĉeestas prelegojn.

Eble iuj legantoj konas min, ĉar mi regule reprezentas FEL dum UK, kiel montras la foto, farita dum UK en Berlino (1999).

Paul Peeraerts

(redakcia sekretario, Antverpeno, Belgio)

Mi naskiĝis en Antverpeno en la jaro 1946 kaj ankoraŭ loĝas tie, kvankam nun en la periferia urboparto Deurne. Esperanton mi lernis antaŭ 35 jaroj. Kiam mi profesie eklaboris ĉe Flandra Esperanto-Ligo (FEL) en 1970, Esperanto iĝis mia ĉefa lingvo, kio ĝi ankoraŭ nun estas, eĉ en la privata vivo.

En la oficejo de FEL mi ĉefe zorgas pri komputado (poŝtoservilo, interna reto, paĝaro en Interreto), pri la libroservo kaj pri MONATO. La tasko de redakcia sekretario estas precipe la kontrolado de la manuskripto-fluado inter la diversaj redaktoroj, ĉefredaktoro, reviziantoj kaj grafikisto.

Parton de mia libera tempo mi dediĉas al la reta vortaro ReVo (http://purl.org/NET/voko/revo/) ĉar mi opinias, ke konstante aktualigata vortaro estas tre grava por la unueca disvastiĝo de la lingvo. Feriojn mi preskaŭ ĉiam ĝuas en Esperanto-medio, kune kun la familio.

Paul Peeraerts (dekstre) dum la UK en Berlino (1999)

“La”, artikolo nur difina

En MONATO 2002/3, paĝo 24, Donald Broadribb recenzante la libron Ebono de Ryszard Kapuściński, tutprave laŭ la subskribinto riproĉas la tradukinton de tiu verko pri misuzo de la difina artikolo “la”. Broadribb skribas, ke “kelkfoje preskaŭ ŝajnas, ke [pro nebona traduko] la tradukinto konceptas ĝin kiel nedifinan artikolon”. Paĝon 31 de la sama numero de MONATO mi legas, ke alia verko laŭ anonco portas titolon “La kosmo kaj ni”, kvankam la aŭtoro ne povas konvinki la subskribinton pri la difineco de la vorto “kosmo”. Ludoviko Zamenhof skribis en unu el siaj Lingvaj respondoj (1906): “Uzu la artikolon [difinan] tiam, kiam vi scias certe, ke ĝia uzado estas necesa kaj postulata de la logiko, sed en ĉiuj dubaj okazoj tute ĝin ne uzu”. Strange, ke la majstro skribis la logiko. La sintaksa logiko de lingvoj kaj logiko scienca ja ne samas, kaj pri logiko ekzistas pli da skoloj ol samopinioj.

Albert CNUDDE

Francio

Korekto de verkinto

En la artikolo Plurlingvaj klavaroj de la subskribinto, MONATO 2002/3, paĝo 29, aperis eraro. En la lasta alineo, en la unua kolumno, linio -4, la vortoj “ĝi estas uzata por skribi ankaŭ la krian” devus esti: “la inuita tiparo estas uzata por skribi ankaŭ la krian”. La inuita kaj la kria estas lingvoj de nordaj popoloj, dum la ĉeroka popolo (la verkinto uzis la formon “ĉerokia”, sed ne gravas) vivas en regiono multe pli suda en Nord-Ameriko. La subskribinto ne ŝatus, ke legantoj supozu, ke li farus tian eraron. La subskribinto varme gratulas la redakcion de MONATO kaj speciale la grafikiston Hugo Fontyn pri la nova aspekto de la periodaĵo, kiu nun estas komparebla kun tiu de gravaj revuoj kiel Newsweek.

Garbhan MACAOIDH

Irlando

Guido Baeyens

(presisto, Zoersel, Belgio)

Mi estas 49-jara, feliĉa edzo de Nancy. Ni havas unu filon, 6-jaran, kiu nomiĝas Inez. Ni loĝas en Zoersel, komunumo proksime al Antverpeno kaj al la nederlanda landlimo. Mi eklaboris ĉe Flandra Esperanto-Ligo (FEL) antaŭ 20 jaroj. Mi estas la presisto de MONATO kaj de la plimulto de la eldonaĵoj de FEL. La presado okupas pli-malpli 40 % de mia tempo. Krom tio mi ankaŭ zorgas pri la finpretigo de la presaĵoj, enpaĝigo kaj pri diversaj teknikaĵoj.

Miaj ŝatokupoj estas volejbalo, pentrado kaj vojaĝado.

Dum malofta paŭzo en sia laboro Guido trovis iom da tempo por fotiĝi kaj sin prezenti.

MEDICINO

Lakto sur la lipoj ...

Eltrovis kuracistoj, ke ju pli longe bebo lakton de sia patrino ricevas, des pli inteligenta estos la infano. Kaj nun, malgraŭ metodologiaj problemoj, leviĝas la demando: ĉu ankaŭ plenkreskuloj des pli inteligentas, ju pli da patrina lakto ili ricevis?

Danaj sciencistoj esploris la aferon kaj la usona revuo JAMA (2002-05-08) publikigis la rezultojn. La esploristoj mezuris la inteligenton de du grupoj de viroj kaj virinoj aĝantaj inter 18 kaj 27 jaroj. Ili uzis du apartajn mezurmetodojn. Poste ili dividis la homojn laŭ la longeco de mamnutrado: dum unu monato; dum du ĝis tri monatoj; dum kvar ĝis ses monatoj; dum sep ĝis naŭ monatoj; dum pli ol naŭ monatoj. Laŭ ambaŭ mezurmetodoj, inteligento pli altis ĉe la lastaj grupoj kaj laŭ maniero statistike signifa.

Mezurante inteligenton, la esploristoj konsideris vortan, plenuman kaj ĝeneralan kapablojn. Por eviti miskonkludojn, ili enmiksis en la kalkuladon 13 parametrojn, kiuj povus erarigi la esploron (patrina tabakfumado dum gravedeco, patrina aĝo, pezo de la bebo, patrina pezo, patrina sano, komplikaĵoj dum akuŝo k.a.). Malgraŭ ĉiuj parametroj, la statistiko klare montris, ke patrina lakto rezultigas pli inteligentajn plenkreskulojn.

Paulo S. VIANA

MEZORIENTO

La turka

TÜRKÇE

Genealogio

La turka estas la plej grava altaja lingvo, tre proksima al la tjurkaj lingvoj de Centra Azio kiuj etendiĝas ĝis en Ĉinion. Iuj lingvistoj ankaŭ kredas ke la altajaj lingvoj parencas (distance) al la uralaj lingvoj (finna, hungara k.s.), ĉar ili tre similas gramatike, tamen la vortaroj ne montras rilaton. Ambaŭ lingvofamilioj nomiĝas laŭ montaroj; la Altajoj troviĝas en okcidenta Mongolio. Ĝi spertis fortan influadon de la najbaraj, sed malparencaj, lingvoj arabaj kaj persaj, aparte dum la epoko otomana.

Krom en Turkio, parolas la turkan malplimultoj en Cipro, Bulgario, Grekio kaj aliaj landoj. Kontraŭe, en Turkio iuj parolas aliajn lingvojn kiel la kurda, armena, araba kaj greka (iuj malparencaj al la turka).

Adopto de la roma alfabeto

De 670 laŭ la komuna erao (kun la alveno de Islamo) ĝis 1928-9, oni skribis la lingvon per la araba alfabeto, sed ĝi ne tre taŭgis por ĉi tiu lingvo kun multaj kaj elstaraj vokaloj, do senlegipovo estis ĉiea. Tial en 1928 Kemal Atatürk, la Patro de la Turkoj, ja la patro de la moderna Turkio, kuraĝe ŝanĝis la skribsistemon al la roma, kaj eĉ vojaĝis tra la lando kun kreto kaj ardezo, ĝin mem instruante. Atatürk konsideris la adopton de la eŭropa alfabeto kiel unu el la gravaj “modernigoj”, inter kiuj estis malpermeso de portado de fezo. Nur tri monatojn post la enkonduko, la registaro malpermesis publikan uzadon de la araba alfabeto! La nova turka alfabeto montriĝis sukceso, kaj lastatempe oni ankaŭ enkondukas variaĵojn en Azerbajĝano kaj la eks-soveta Centra Azio por la tieaj parencaj lingvoj.

La turka skribiĝas sufiĉe foneme, kvankam la litero ğ ne prononciĝas (ĝi longigas la antaŭan vokalon)¹; sed eble la skribformo ne rivelas la tutan belecon de la parolata lingvaĵo. Elstara eco de la turka kaj multaj el ĝiaj parencaj lingvoj (inkluzive la dubinde parencajn finnan kaj hungaran) estas sistemo de “vokala akordiĝo”. En praktiko estas diferencoj inter la sistemoj de la apartaj lingvoj, sed okaze de la turka, la (buŝ)antaŭaj vokaloj estas e, i, u, malantaŭaj estas a, ö, o, u; rondlipaj estas o, e, u, malrondlipaj estas a, e, ı, i. La ŝanĝoj evidentiĝas kiam oni aldonas sufiksojn — kutime, ili posedas aŭ du formojn, unu kun antaŭa, unu kun malantaŭa vokalo (e kaj a,) aŭ kvar formojn, aldonante apartigon inter rondaj kaj malrondaj vokaloj (i, ı, u). Konsonantoj ankaŭ havas sistemon de akordiĝo, estante jen voĉaj jen senvoĉaj laŭ la fina konsonanto de la radiko. Sendube vokala akordiĝo kontribuas al la belsono de la parola lingvo. Rimarkinda unikeco de la turka estas la litero ı, (kiu apartiĝas de i, kiu en la turka havas nur la majusklon İ (İstanbul) por apartigi ĝin de I, la majusklo de ı).

En la naciismaj 1920aj jaroj oni “elpurigis” la lingvon de multaj eksterlandaj (ekzemple arabaj kaj persaj) vortoj, anstataŭante ilin per vortoj el turkaj radikoj, sed multaj restas. Ekzistas turkaj-turkaj vortaroj por ponti la golfon inter la nova kaj malnova lingvoj.

Lingvo de longa leksiko

La turka estas probable la plej elstara tiel nomata “aglutina” lingvo, tio volas diri ke vortoj havas senŝanĝajn radikojn sed al ili oni algluas sufiksojn (ofte, multajn, unu post la alia!). Oni ofte asertas ke Esperanto almenaŭ parte apartenas al la sama lingvospeco (aparte tiuj kiuj volas pruvi ke ĝi ne estas eŭropa lingvo, aŭ almenaŭ ne nur tia). Tamen, kiel ni jam vidis, la sufiksoj turkaj ja estas ŝanĝemaj, pro fonetikaj okazoj (pro kio la afiksoj en la fleksiaj ĝermanaj lingvoj ankaŭ ŝanĝiĝas, prononce kaj/aŭ skribe), dum la afiksoj en Esperanto ne nur estas senŝanĝaj, sed povas eĉ uziĝi kiel apartajn vortojn, malkiel tiuj en la turka. Do oni povus iom polemike argumenti ke Esperanto anas en la sama lingvotipo kiel la ĉina, kiu algluas plurajn, senŝanĝajn radikojn (kvankam oni ne kutime nomas ilin afiksojn) por fari kombinajn vortojn. Tio eble dependas de ĉu oni konsideras la spacojn inter la ĉinaj signoj² la egalvaloron de la spaco inter literoj, aŭ inter vortoj en aliaj lingvoj: iom arbitra prijuĝo. Se tiuj spacoj ja gravas, oni eble devas akcepti lingvotipan diferencon inter, ekz-e la germana kaj la angla, ĉar tiu skribos Strassenkarte (“stratmapo”) kiel unu vorto, tiu ĉi street map kiel du. La konkludo estas ke lingvotipoj eble estas elpensaĵo, aŭ maksimume iu utila stenografio por priskribi ecajn tendencojn.

Alglutino en la turka okazo povas estigi tre longajn, timigajn vortojn, kiujn oni apenaŭ tolerus en Esperanto. El ili eble la plej fifama estas:

Avrupalılaştırılamıyanlardanmıınız?

“Ĉu vi estas unu el tiuj kiuj estas maleŭropigeblaj?” kiu analizeblas jene: Avrupa-lı-laş-tır-ıl-amı-yan-lar-dan-mı-sınız

Erop-a-i-ig-it-ne-ebl-j-de-u-estas-vi?

“Ĉu vi estas [unu] el [tiuj kiuj] estas maleŭropigeblaj?”

Eĉ pli longa estas alia frazo iom Orwell-a:

Afyonkarahisarlılaştıramadıklarımızdanmısınız?

“Ĉu vi ne estas unu el tiuj personoj kiujn ni provis, malsukcese, ŝajnigi al la urbanoj de Afyonkarahisar?”

Kvankam la nura ebla uzo por tiuj vortoj estas por timigi eksterlandanoj, tre oftaj estas formoj kiel

  • gelebileceksiniz
  • “vi povos veni”
  • kiu disiĝas jene:
  • gel-ebil-ecek-siniz
  • “ven-pov-os vi”

Alia longa vorto (apenaŭ skribebla unuvorte en Esperanto) estas

teşkılatlandırılamıyacaklarındandır

“ŝuldiĝas al la fakto ke ĝi ne organizateblos.”

ĉar tiuj dinosaŭrvortoj povas bildigi tutan frazon, oni ankaŭ povus impertinente proponi, ke temas pri polisinteza lingvo, kiel la indianaj lingvoj kiuj simile uzas vortfrazojn!

Preskaŭa perfekteco

La lingvo estas ege laŭregula. Ekzistas nur unu nominala malregula verbo — oni memoras la tapiŝojn de la turkmenaj nomadoj, en kiujn oni teksas unusolan malperfektaĵon — ĉar perfektecon proprietas nur Alaho. Ne ekzistas gramatika genro — ekzemple estas unu vorto por “li”, “ŝi”, “ĝi” kaj “tiu”. Sed oni plej ofte ellasas la pronomojn (krom por emfazi ilin), ĉar ĉiu akordiĝas kun propra finaĵo ĉe la verbo. La kutima vortordo estas baze subjekto-komplemento-verbo, sed estas relative libera. Adjektivoj ne devas akordiĝi kun substantivoj; uzataj kun ĉi tiuj, adjektivoj antaŭas, kaj la plimulto el ili povas uziĝi memstare kiel substantivoj.

La turka ne havas prepoziciojn.

Kazfinaĵoj montras iujn kazrilatojn.

Estas ses kazoj: nominativa, akuzativa (“-n”), genitiva (“de”), dativa (“al”), lokativa (“ie”) kaj ablativa (“el”). Ja ekzistas post-pozicioj; iuj necesigas por la substantivo kunan kazfinaĵon, sed aliaj ne. Kiel en la japana, por esprimi lokon oni utiligas ne prepozicion sed substantivon, kun poseda pronomo kaj kazfinaĵo. Do arabanın arkadasında “aŭtomobila malantaŭo-ĉe” estas la kutima dirmetodo por “malantaŭ la aŭtomobilo”.

Estas du formoj de la prezenco: unu uziĝas por kutimaj aŭ estontaj agadoj, la alia por aliaj prezencaj agadoj; same en la preterito, estas unu simpla kaj unu kiu montras malcertecon (“ŝajnas ke... -is”). Ankaŭ estas ununura estonta verbotempo. Aliaj modoj konataj al parolantoj de la malparencaj eŭropaj lingvoj estas kondicionala, konjunktiva kaj imperativa. Aliaj sufiksoj montras farpovon kaj devon. Multaj el ĉi tiuj sufiksoj facile kombiniĝas. Por esprimi “havi”, la turkoj diras la egalvaloron de “mia aŭto estas” (arabam var), uzante posedan sufikson (ekz-e -m mia) ĉe la substantivo, kaj la vorton var “estas/ekzistas”... aŭ yok “ne estas”... fine. Senverbaj frazoj estas oftaj, ĉar persona sufikso sufiĉas (gzelsin “vi estas bela”). Por fari demandon, la egalvaloro de “ĉu?” estas mi, kiu venas frazfine, havas kvar formojn laŭ vokala akordiĝo, kaj prenas personan finaĵon (kiel videble en la supraj longaj demandovortaj ekzemploj). Por negativigi verbon, oni enmetas la sufikson mame laŭ la duebleca vokala akordiĝo.

La turka estas tre bela lingvo kun riĉa vortaro kaj fascina mekaniko. Ĝi ne estas tiel timinda kiel ĝi unuavide ŝajnas esti (pro ĝiaj malsamoj al la lingvoj kiujn parolas la plimulto de la mondo); post iom da studado ĝi montriĝas ja ekzotika, sed tre laŭregula kaj logika lingvo.

Bradley KENDAL

1. Noto de la redaktoro: Tiu klarigo estas praktika, sed ne preciza. Laŭ la pozicio en vortgrupo, ĝi estas tia, aŭ prononcata [w], frikativa g, [j] aŭ glota plosivo.

2. Noto de la redaktoro: La aŭtoro nomas tiel nomatajn “radikalojn”, konstrublokojn de ĉinaj ideografiaĵoj, tiaj.

Boris Kolker

(redaktoro de la rubriko “Libroj”, Cleveland, Usono)

Mi vivas konstante en tri mondoj. Usono fariĝis hejmlando por nia familio antaŭ naŭ jaroj: ĉi tie mi vivas, laboras, ripozas, distriĝas, komunikiĝas. Mi alkutimiĝas vidi ĉion tra la usona prismo. Aliflanke, mi plu sentas min rusiano: mi sekvas la vivon kaj problemojn de Rusio. Kaj krome, mi konstante vivas en Esperantujo kaj vidas multon tra la esperantuja prismo. Tiele mi havas eblon percepti eventojn kaj homojn el tri vidpunktoj samtempe.

Mi esperantistiĝis antaŭ multaj jaroj, aktivis en la landa kaj internacia niveloj. Mia granda biblioteko helpis al mi verki disertacion pri esperantologia temo kaj fariĝi doktoro pri lingvoscienco. Ĝi helpis al mi ankaŭ en preparo de la libro “Vojaĝo en Esperanto-lando. Perfektiga kurso de Esperanto kaj Gvidlibro pri la Esperanta kulturo”.

Iam mi estis librorecenzanto de “Heroldo”, “Esperanto” kaj “Hungara vivo”. Ekde 1995 mi estas redaktoro de MONATO pri librorecenzoj. Ĉi tiu posteno kaj membreco en la Akademio de Esperanto restas la solaj postenoj, kiujn mi konservas.

Mi havas edzinon, filinon kaj tri genepojn, kiujn mi tre amas.

Boris, manĝanta ŝaŝlikon.

Jean Pierre VandenDaele

(redaktoro de la rubriko “Enigmoj”, Eupen, Belgio)

Hoj, karaj legantoj de MONATO,

jen estas la sinprezento de radioaktiva enigmofaranto Jean Pierre VandenDaele (johano petro de la valo), 46-jaraĝa flandro, loĝanta en germanlingva orienta Belgio kun edzino-esperantistino Rita Galmache kaj havanta du infanojn: silenteman Liza (nask. 1991) kaj viglan Bastian (nask. 1992), kaj tial nur duontempe laboranta ĉe FEL. Radioaktiva, ĉar plej ŝatas aŭskulti persatelite diverslandajn radi-programojn, prefere en Esperanto, kaj enigmofaranto ĉar kontrolas por MONATO faritajn enigmojn kaj ankaŭ foje mem kreas nekutimajn.

Jen Jean Pierre aktive preparas la enigmojn

Celebradi pri alfabeto

Kun intereso mi legis la artikoleton de Bradley Kendal en MONATO n-ro 2002/3, paĝo 21, pri la korea lingvo. Entute ĝi estas interesa. La aŭtoro certe bone imagas, eble eĉ posedas la lingvon. Tamen, se la aŭtoro celis konatigi la legantojn kun la lingvo, ne nur teorie oratori pri ĝi, ni devus ekkoni la faman han’gul-alfabeton. La libro Hunmin ongum certe ne troveblas, por tralegi koree almenaŭ kelkajn frazojn, eble la plej necesajn en la interrilatoj kun la koreoj. Pri tio, ke Koreio estas unusola lando, kiu celebras la tagon de sia alfabeto, Bradley eraras. Ruslandanoj kaj ankaŭ aliaj ĉiujare gloras la inventintojn de la slava, tiel nomata cirila, alfabeto kaj ties inventintojn la fratojn Cirilon kaj Metodion. Tio okazas la 24an de majo, dum la tago de la slava ortografio. Inter la iniciatintoj de ĉi tiu festo estis murmanskanoj kaj el Bulgario Murmansk ricevis ĉi-okaze donace kopion de la monumento, dediĉita al la sanktaj fratoj, staranta apud la biblioteko en Sofia.

Aleksandras MASIUKAS

Rusio

Al ĉiuj stel-amantoj

Jen la dua astronomia almanako de Astronomia Esperanto-Klubo (AEK), por la jaro 2002. La 56-paĝa kajero enhavas 10 ne-alt-science skribitajn artikolojn kaj astronomian kalendaron por julio 2002 — decembro 2003. Pleje fascinis min (la unua artikolo) la klopodoj malkovri ekster-sunsistemajn planedojn. La ĝis nun plej sukcesa metodo tiucele aplikas la dopleran efekton. Ĝis nun oni nerekte observis 80 stelojn, kiuj havas planedan sistemon. Menciinde estas, ke tiaj planedoj estas relative grandaj kiel pli-malpli nia Jupitero. Laŭ la nuna tekniko ne eblus tiel “vidi” nian teron de alia suno.

Aliaj artikoloj traktas la sunhorloĝon, meteorojn, planedetojn kaj unu eblon scii la horon dum la nokto per observado de certaj steloj. La “astro-galerio” montras bildojn faritajn per “malgrandaj iloj”, tio estas nemultekostaj teleskopoj.

Fojfoje aperas fizikaj formuloj, kiuj estas kompreneblaj per abiturienta scio. Por ĝue legi la tekstojn ne nepre necesas enkapigi ilin.

Mi forte rekomendas aĉeti tiun verkon al ĉiu, kiu interesiĝas pri astronomio!

WALTER KLAG

Astronomia Esperanto-Klubo, diversaj aŭtoroj: Astronomia Almanako 2002. Eld. AEK mem, loko ne indikita, 2002. 56 paĝoj, broŝurita. ISBN ne indikita. Prezo ĉe FEL: 12 eŭroj + afranko (ankaŭ Almanako 2000 estas ankoraŭ havebla kontraŭ 8 eŭroj + afranko).

Pri “Ĝoli Roĝar

Legante la leteron de Michel Marko en MONATO (februaro 2002, p. 6) por mi elstaris la aludo al la pirata flago “Kranio kaj Tibioj”. En Britio tiu havas kromnomon Jolly Roger [ĝoli roĝar] (Gaja Roĝero). Roger estis iam la populara kaŝnomo por ŝtelisto. Antaŭ kelkaj monatoj la brita poŝto eldonis poŝtmarkaron pri flagoj. Unu el la kvar estis Jolly Roger, kiu nuntempe estas hisata sur submarŝipoj de la reĝa brita mararmeo, kiam ili revenas post sukcesa patrolado. Sur la desegno, kiel sur ĉiuj britaj poŝtmarkoj, oni aldonis la bildon de la reĝina kapo. Ĉu tiu estis la unua fojo, ke ĝi aperis sur pirata flago?

Henry PALMER

Britio

Ĉu senlaboreco vere atakas la arkipelagon?

La artikolo de Hori Jasuo pri “Senlaboreco atakas la arkipelagon”, MONATO 2002/4, paĝo 10, estas tute miskompreniga. En Japanio lernantoj finas la kurson en marto kaj eklaboras de aprilo. Ĝenerale lernantoj de altlernejo komencas serĉi laboron de aŭtuno. Do, estas tute nature, ke ĉe la fino de septembro nur 37 % de altlernejanoj trovas laboron.

Laŭ la esploro de la ministrejo pri edukado kaj scienco, publikigita en majo 2002) ĉe la fino de marto 86,3 elcentoj de la altlernejanoj trovis laboron. Legante la artikolon de s-ro Hori certe oni pensus, ke la situacio en Japanio estas terura. Ne tiom, kvankam la labormerkato estas vere severa en Japanio. Krome s-ro Hori skribas, ke tiel nomataj “freeter-oj” gajnas monate 100 000 ĝis 140 000 enojn (83 ĝis 120 usonajn dolarojn). Tiuj ciferoj estas eraraj. 100 000 ĝis 140 000 enoj egalas al 781 ĝis 1093 usonaj dolaroj laŭ nuna kurzo (1 usona dolaro egalas al 128 enoj).

NAKAMURA Masami

Japanio

BARATO

Grenpleno, grenplano

Raportas ĉiutage amaskomunikiloj pri disvolviĝanta tragedio en suda Afriko, kie ĉirkaŭ 13 milionoj da homoj suferas pro malsatego. Samtempe venas novaĵo pri la monda nutraĵ-kunsido en Romo, Italio, kie oni diskutas strategiojn por realigi la celon de Unuiĝintaj Nacioj duonigi antaŭ 2015 la nombron de malsatantoj en la mondo.

Tiukadre lastatempa direktivo de la supera kortumo en Barato estas bonvena. En novembro pasintjare la kortumo deklaris ok soci- kaj nutraĵ-sekurecajn programojn de la registaro civitanaj rajtoj, kiuj ne dependas de la elekto, ebleco aŭ plaĉo de la ŝtato.

Barato elspezas ĉiujare ekvivalenton de 13,3 miliardoj da eŭroj por sin “defendi”. Tiu ĉi elspezo primokas pretendon al malriĉeco. Krome troviĝas 60 milionoj da tunoj da nutraĵgreno en registaraj grenujoj: tamen samtempe 160 milionoj da homoj en 11 subŝtatoj de la lando suferas pro unu el la plej severaj malsekegoj en viva memoro. La malseko kaŭzis rikoltan malsukceson kaj, kune kun mankoj en la distribua sistemo de nutraĵgreno, ĝi rezultigas malsategon.

Indignante

Laŭ neregistaraj organizaĵoj, neniu ministrejo volas preni la grenon kaj, distribuante ĝin, respondeci pri la koncerna elspezo. Indignante kontraŭ tiu ĉi absurdaĵo, neregistaraj aktivuloj pasintjare peticiis, ke la supera kortumo devigu la registaron distribui la grenon inter la plej malriĉaj homoj.

Inter la ok registaraj rajtigoj estas la meztag-nutraĵo-programo en registaraj kaj registare apogataj elementaj lernejoj. Tiuj ĉi lernejoj devas nun liveri kuiritan tagmanĝon al siaj lernejanoj. Pro tio, oni antaŭvidas ne nur malpliigon de la familia malsato sed ankaŭ pli da lerneja frekventado de la studantoj.

Malgraŭ tio, tamen, kelkaj subŝtatoj ankoraŭ ne komencis provizi nutraĵon en siaj lernejoj. Komence de majo la kortumo do nomumis du komisarojn por kontroli kaj efektivigi la nutraĵo-programon. Aktivuloj esperas, ke pro tio malpliiĝos malsatego inter infanoj en Barato.

Krome oni esperas, ke pro la etiĝinta preskaŭ-milita krizo inter la nukleaj najbaroj Barato kaj Pakistano ambaŭ landoj povos nun sin turni al la urĝaj aferoj de malriĉeco kaj malsatego.

A. Giridhar RAO

Gerrit Berveling

(redaktoro de la rubriko “Spirita vivo”, Zwolle, Nederlando)

Mi naskiĝis en 1944 kaj estas edzo, patro kaj avo. Profesie mi duoble fakas: gimnazia instruisto pri la klasikaj lingvoj (la latina, la malnovgreka) kaj pri la itala, kaj remonstranta pastoro. Unue mi 14 jarojn instruis, poste 14 jarojn laboris kiel pastoro, nun denove instruas. La remonstrantoj estas malgranda sendogma kristana eklezio, tipe nederlanda. Mi verkas en multaj ĝenroj (poezio, prozo, eseo), kaj pluregaj verkoj el diversaj lingvoj estis tradukitaj de mi, inter aliaj “Apologio” de Tertuliano, “La Duakanonaj Libroj” el la Biblio, “Laŭdo de l’ Stulteco” de Erasmo kaj multaj aliaj. En MONATO mi okupiĝas pri redaktorado de “Spirita vivo”, krome mi estas redaktoro de la literatura revuo “Fonto”, membro de la Akademio de Esperanto. Mi predikas pli-malpli regule dum Esperanto-renkontiĝoj en ekumenaj diservoj.

Gerrit Berveling en karakteriza pozo.

LITOVIO

Subakvaj emocioj

En la litova urbo Trakai estas klubo de subakviĝantoj Amfibija (Amfibio). Ties anoj ofte venas al strangaj ideoj. Ekzemple, la novjaran feston ili decidis pasigi sur la fundo de la lago Galve. Tion filmis eksterlandaj televidoj kaj prezentis al la tuta mondo. Jurijus Zavadskis, la ĉefo de la klubo ĝojas, ke tiumaniere la klubanoj povas famigi sian patrolandon en la mondo.

Fine de januaro 2002 ses subakviĝantoj elpensis alian interesan aventuron. Ili nun decidis subakviĝi sur bicikloj ĉe akva temperaturo de +2°C. Ili intencis bicikli sur la laga fundo. Sub la akvo fari tion ne facilis, tamen ĉiu elprovis siajn fortojn por sukcesi. Fine ĉiuj asertis, ke biciklado sub la akvo multe pli malfacilis, ĉar malhelpis naĝiloj kaj oksigena balono. Tamen tio estis tre alloga! Ĉiufoje penante bicikli sur la laga fundo, la subakviĝantoj uzis sian tutan forton.

LAST

La subakviĝantoj ŝatas aktivaĵojn sur la laga fundo.

JAPANIO

Lernema lando

Post naŭ jaroj da deviga edukado ĉe baz- kaj mez-lernejo preskaŭ ĉiu juna japano eniras altan mezlernejon: ĉ. duono de la mezlernejanoj en Japanio poste eniras universitaton — aŭ unu el ĉ. 600 kvarjaraj universitatoj aŭ unu el samnombraj dujaraj.

Tiel Japanio estas unu el la plej edukemaj landoj en la mondoj. Nur en Usono troviĝas pli da universitatoj. Sed kontraste al ekzemple Usono mankas en Japanio vere prestiĝaj universitatoj: pro tio la registaro planas nomumi ĉ. 30 plejparte ŝtatajn universitatojn kiel altrangajn, specialajn institutojn.

En Japanio edukas ŝtataj universitatoj elitojn (malkiel en Usono, kie temas pri privataj universitatoj). Tipa tia universitato estas la Nacia Universitato en Tokio; ankaŭ Kyoto- kaj Hitotsubashi-universitatoj. Tamen el la privataj universitatoj elstaras almenaŭ du: Waseda kaj Keio.

Ambaŭ situas en Tokio kaj estas konataj interalie pro sporto, precipe basbalo. La interuniversitata basbala matĉo tradicie furoras kiel la futbala matĉo inter Yale kaj Harvard en Usono aŭ la remkonkurso inter la britaj universitatoj Oxford kaj Cambridge.

IGARASI Takeo

La turo de Waseda-universitato en Tokio estas simbolo de unu el la plej prestiĝaj privataj universitatoj en Japanio.

Malantaŭ la fasado de la privata Keio-universitato en Tokio edukiĝis kelkaj el la plej eminentaj homoj en Japanio.

Mikaelo Lineckij

(revizianto, Kiev, Ukrainio)

Mi ne tre diligente lernis en mezlernejo, frue komencis labori. Dum la vivo mi ŝanĝis multajn profesiojn. Kiel 16-jarulo mi estis elektristo en trik-fabriko. Poste mi provis min kiel muzikisto — komence en armeo, kaj poste kelkajn jarojn en turneanta cirko. Fojfoje mi eĉ anstataŭis klaŭnojn ... Kiam mi satiĝis per vivo de restoracia muzikisto, mi provis min kiel riparisto de aŭtoj. Tiu provo daŭris preskaŭ 20 jarojn. Ĉi tion sekvis komerca agado. Menciindas mia diurna restado en Niĝerio — jes, mi kun kelkaj miaj amikoj preskaŭ fariĝis viktimoj de t.n. “tromp-leteroj”. Por mi estis granda surprizo, ke Esperanto estas uzata ankaŭ tiucele. Sed post tio mi decidis: jen la vica pruvo, ke Esperanto estas vere plenfunkcia lingvo — per ĝi eblas eĉ trompi! En 1993 mia vere serioza hobio — Esperanto — fariĝis mia profesio. Naŭ jarojn mi instruas Esperanton en unu el prestiĝaj liceoj de Kiev. Miaj gelernantoj partoprenis en pli ol 20 Esperanto-renkontiĝoj. Mi esperas, ke legantoj de MONATO vidis ilin ...

Ekde 2000 mi havas la honoron esti en tre prestiĝa kompanio de la reviziantoj de MONATO.

Rara momento: estas trovita eraro en la reviziata teksto, kaj Mikaelo Lineckij sincere miras pri tio.

Ĝustigo

Mi ricevis MONATOn de junio 2002 kaj kun plezuro vidis, ke la artikolo pri vuduo povis aperi. Tamen, mi tre bedaŭras, ke ie / iam / dum tiu longa preparvojo malaperis la nomo de ĝia aŭtoro: temas pri s-ro Gbadamassi Latifou el Benino. Ankaŭ la lastlinia mencio pri s-ino Anneke Schouten-Buys estas nur parte ĝusta: ĉe ŝi ja haveblas la menciitaj kasedoj kaj fotoj, sed enŝteliĝis erare la vorto “mi”, tiel ke nun aspektas kvazaŭ ŝi estus la aŭtoro.

Kun koraj salutoj, kaj pardonpetante,

Gerrit BERVELING

Sen mensogo

Responde al la letero de Miguel Boeira Vianna, MONATO 2002/7, pri mia vidpunkto Hudson aŭ Guaiba (MONATO 2002/4): mi erari-pova, misinformis, ke Luiz Inacio da Silva estis tri fojojn kandidato por la prezidanteco, kiam estis fakte kvar. Spite al la sep laboristaj partioj — aŭ “partioj por la laboristoj” kiel diras Vianna (povraj laboristoj!) — estas laŭ mia opinio antaŭvideble, ke da Silva devos rekandidatiĝi kvinan fojon post kvar jaroj ...

Mi informas (sen mensogo) ke mia citita artikolo pri la 2a Forumo Sociala Tutmonda (FST) estis redaktita post atenta lego de 45 artikoloj kaj analizoj de elstaraj ĵurnalistoj. La revuo Paulo de la 21a de decembro 2001 sub la plumo de fidinda ĵurnalisto Reali Junior priskribas kiel la neregistara organizaĵo ATTAC en Parizo petis la forumon kaj Partion de la laboristoj konvinki Fidel Castro kaj aliajn agitistojn ne oficiale partopreni la eventon pro politikaj kialoj. En la revuo Veja de la 23a de januaro 2002 Diogo Schelp klarigas kiel FST selektis la invititojn kaj ekzemple baris la diktatoron Fidel Castro kaj José Bové. Evidente temis pri baro al oficialaj partoprenoj de la forumo. Ĉiuj povis laŭplaĉe vojaĝi al Porto Alegre kaj spekti la spektaklon. Kie la “kompleta mensogo”?

Gilbert LEDON

Brazilo

Eŭropo primokinda

Feliĉe, ke en Eŭropo ekzistas ankoraŭ homoj kiel Stefan Maul por denunci la demagogion de popolistoj (MONATO, 2002/6, p. 8). Eŭropanoj ŝategas ĝui komfortojn (altan vivnivelon, konsumadon, ktp) provizitajn de senbremsa tutmondiĝo, sed hipokrite kulpigas la fremdulojn pri ĝiaj domaĝoj (senlaboreco, necerteco, malsanasekuro, ktp). Enmigrintoj respondecas nek pri la malapero de publikaj servoj, nek pri la maldungoj por multobligi la kapitalismajn profitojn; ili ne estas pli krimemaj ol la indiĝenoj. Male, tiuj elĵetotaj eksterlandanoj aktivas en kampoj abomenitaj de landanoj mem (purigado, nutraĵvendado, konstruado, ktp). Mi primokas la maljunan Eŭropon, kiu fermas sin timeme malantaŭ siaj limoj, dum ene jam troviĝas la lupo tutmondiĝo. Ni esperu kuraĝajn politikistojn kun nova klarvido por malfermi realajn perspektivojn al Eŭropo.

Christian FABOSSOU

Benino

INTERNACIA

Simpozio postulas neŭtralan lingvon

En la artikolo Eŭropo — Simpozio postulas neŭtralan lingvon (MONATO 2002/2, p. 29, Zlatko Tišlar raportas, ke unu el la prelegantoj ĉe scienca simpozio en Zagrebo pri lingva egalrajteco kaj eŭropa identeco estas Seán Ó Riain el Irlando.

Ó Riain, kiu estas unua sekretario ĉe la Ambasadorejo de Irlando en Berlino, antaŭ nelonge publikigis malgrandan sed valoran verketon pri precize tiaj gravaj demandoj. Temas pri dulingva (irlanda/angla) libreto kun la titolo An tAontas Eorpach agus an Ghaeilge: Féiniúlacht agus Éagsúlacht Teanga / The EU and the Irish Language: Identity and Linguistic Diversity (Eŭropa Unio kaj la irlanda lingvo: identeco kaj lingva diverseco).

En tiu ĉi verko li pledas, ke EU adoptu Esperanton kiel neŭtralan komunikilon, kiu kontribuos al la protekto de minoritataj kaj endanĝerigitaj lingvoj (ne nur la de irlanda), ene de la teritorio de la unio. La libro enhavas mallongan enkondukon al Esperanto, utilan bibliografion pri lingvaj problemoj kaj aliajn valorajn aldonaĵojn. Ĝi estas akirebla de la Kelta Librejo: An Siopa Leabhar, 6 Sr. Fhearchair, Dublino 2, Irlando.

Garbhan MACAOIDH

En tiu verko Seán Ó Riain pledas, ke EU adoptu Esperanton kiel neŭtralan komunikilon

Hugo Fontyn

(grafikisto, Oelegem, Belgio)

Mi naskiĝis en Schoten [sĥoten], proksime al Antverpeno, en la jaro 1962, kaj nun mi loĝas en Oelegem [ulegem] kun mia amikino.

Ĉe Flandra Esperanto-Ligo (FEL) mi komencis labori en 1987, kaj mia laboro rilatas ĉefe al grafiko, la aspekto de MONATO (enpaĝigo, serĉado de fotoj, farado de anoncoj, ktp). Cetere mi projektas librokovrilojn kaj faras aliajn grafikajn laboretojn. De tempo al tempo mi helpas por la fina prilaborado de niaj produktaĵoj.

Sporto (promeni, bicikli, naĝi, ...) kaj arto (desegnado, pentrado, ...) estas miaj preferataj ŝatokupoj.

Hugo ripozas dum promenado en Ardenoj

SANO

Danĝeraj arakidoj

Konate estas, ke industrie produktataj kaj stokataj nutraĵoj foje kunhavas toksinojn, sed tion oni ofte forgesas aŭ ignoras. Tamen en laste eldonita numero de la brazila Revuo de Publika Sano aperis rezultoj de esploro koncerne aflatoksinon en ofte konsumataj nutraĵoj.

Inter 1998 kaj 2001 en la brazila ĉefurbo oni mezuris aflatoksinon en arakidoj kaj ĝiaj derivaĵoj — kaŝtanoj, maizo, tritikaj kaj avenaj produktaĵoj, rizo kaj fazeolo. Aflatoksinon oni trovis en preskaŭ 20 % de la ekzamenitaj arakidaĵoj, maizaĵoj kaj kaŝtanoj. Plej malpuraj estas arakidoj (34,7 %).

Aflatoksino estas venena substanco produktata de fungoj kaj trovata ĉefe en stokataj nutraĵoj. Ĝi kaŭzas hepatajn malsanojn, digestajn perturbojn kaj eĉ kanceron. Nepras eduki homojn eviti danĝerajn manĝaĵojn.

Paulo S. VIANA

Edmund Grimley Evans

(Redaktoro de la rubriko “Komputado”, revizianto, Cambridge, Britio)

Mi estas 35jara brito loĝanta en Kembriĝo, Britio. Iam studinde matematikon, komputikon kaj komputan lingvikon, mi nun laboras en la esplora fako de ARM, kies procesoroj troviĝas hodiaŭ en 80 % de la poŝtelefonoj en la mondo, kaj krome en multaj aliaj aparatoj. Mia edzino Kate eklaboras ĉi-jare kiel juristo.

Mi eklernis Esperanton ĉirkaŭ 1986, kaj pliprofundiĝis en la lingvon dum mi loĝis en Germanio inter 1989 kaj 1992. Mi estas revizianto por MONATO ekde septembro 1993, kiam oni ekuzis la komputilajn retojn por disdoni tiun taskon al pli granda skipo, kaj ekde julio 1998 mi estas ankaŭ redaktoro de la rubriko “Komputado”.

Miaj aliaj esperantaj agadoj inkluzivas la komitatanecon en Esperanto-Asocio de Britio, administradon de reta kurso, tradukadon, interpretadon, kaj kunlaboron en la nova eldono de PIV. En mia malabunda libera tempo mi ŝatas legi pri ajna temo, kiu momente interesas min. Mi plejofte ferias enlande, en iu malpli dense loĝata parto de Britio.

Edmundo ĉe la abatejo Whitby pripensas sian sekvan kontribuon por MONATO.

La mallongigoj tamen troviĝas en PIV

Kun miro mi legis en la recenzo de Carlo Minnaja (MONATO, julio 2002, p. 24), ke “la plej uzataj mallongigoj, kiel s-ro”, “d-ro” ne troviĝas en PIV (“nekredeble!” prave aldonas Minnaja). Tiuj du mallongigoj ja troviĝas, kune kun pluraj dekoj da aliaj, en la “tabelo A”, p. 1216, de la malnova eldono kaj sur la “listo A”, p. 1260, de la ĵus aperinta nova eldono.

Michel DUC GONINAZ

Francio

Ne nur zombioj

Kun intereso mi legis la artikolon pri vuduo (MONATO 6/2002, p. 14). Ankaŭ en meza Ameriko estas forta vudua tradicio. Vuduisto nomiĝas Kan-zo, vuduistino Soun-Houé (suna virino, de la angla sun) kaj Loa estas la nomo de la vudua diino (de la franca vorto loi, “leĝo”). Alia nomo ŝia estas Le-gba (gba estas “vorto” aŭ “leĝo” en la vudua). La mistikan serpenton oni tie nomas Danbhala.

Oni malpli timas la zombiojn (ne la reaperantojn, sed la droge anatemitojn) ol mem fariĝi iu. Ili estas liberigitaj per salo, sed tiam ili mortas.

La vudua lingvo en la nova mondo konsistiĝas el proksimume 800 afrikaj lingvoj, sed malmultaj ankoraŭ konas ĝin. Multaj ne plu komprenas la reaperintojn.

Ĉiel mi certe intencas deteni min de ia ajn anatemada kaj manipulada religio!

Frieder WEIGOLD

Germanio

Korekto

En la julia numero de MONATO sur la paĝoj 20 kaj 21 bedaŭrinde 2 fotosubskriboj estis intermiksitaj. La pentraĵo sur paĝo 20 estas “La konsekro de l’ printempo” kaj tiu sur paĝo 21 supre estas “Transmaraj gastoj”. La eldonejo pardonpetas pro tiu fuŝo.

OKCIDENTA AFRIKO

Komuna vizo

Ministroj pri turismaj aferoj de kvin landoj en okcidenta Afriko lanĉis en Cotonou [kotonú] (Benino) komunan turisman vizon. Tiu unika vizo ebligas al eksterlandanoj restadi en la komuna spaco, konsistanta al Benino, Burkino, Ebur-Bordo, Niĝero kaj Togolo. Ties teritorio ampleksas pli ol 2 milionojn da km², de la bordo de Atlantika Oceano ĝis la dezerto Saharo, inkluzive de la tropika arbaro, belegaj riveregoj, montetoj, ktp. En la menciitaj landoj loĝas kvin popoloj kaj tricent etnoj kun variaj moroj kaj kutimoj.

Celo de la komuna vizo estas stimuli la internacian turismon en tiu regiono per la faciligo de la aliro de turistoj al la menciitaj landoj, kiuj formas interkonsentan komunumon (socia kaj ekonomia interŝtata organizaĵo).

La komuna vizo validas 60 tagojn kaj estas disponigata al eksterlandaj turistoj, dezirantaj viziti almenaŭ du landojn en la komuna spaco. Ĝi estas ricevata en konsulejoj aŭ ambasadoj de ĉiu el la menciitaj landoj je 72 horoj kaj kostas 38,11 eŭrojn.

Christian FABOSSOU

Jens S. Larsen

(Revizianto, Kopenhago, Danio)

Mi naskiĝis en 1959 en Jutlando, la kontinenta parto de Danio. Studinte la fakojn bibliotekistan kaj komputistan, mi en 1992 fine cedis al mia lingva pasio, kaj ekstudis ĝeneralan lingvistikon en Kopenhago, kie mi loĝas ankoraŭ nun. Por fari tiun paŝon tamen necesis restado en popola altlernejo, kiu ĝis nun estis mia sola spirita travivaĵo komparebla al la Esperantaj. Mi laŭeble ĉiam transportas min per biciklo, kaj partoprenis en pluraj BEMI-karavanoj.

Jam en 1973 mia lingvopasio instigis min lerni Esperanton. Dum la jaroj mi havis jam nekalkuleblan nombron da etaj kaj mezgrandaj postenoj en la movado; nuntempe mi estas redaktoro de “Esperanto en Danio”, la revuo de Dana Esperanto-Asocio. El pli fruaj meritoj menciindas la dana traduko de la Zagreba metodo (ne eldonita, tamen), kaj vico da elsendoj en la loka televido de Stubbekøbing, 180 km sude de Kopenhago.

Mia alia hobio estas interreta diskutado. Nuntempe la plej grava por mi diskutejo estas la esperantologia Bja-listo. Mi tie interalie publikigis analizon de la artikoloj pri Esperanto en la plej gravaj enciklopedioj de okcidenta Eŭropo, kaj ankaŭ faris prelegojn surbaze de tiu laboro. Komence mi precipe aktivis en la retgrupo soc.culture.esperanto, kie mi estis varbita kiel revizianto de MONATO.

Jens Larsen: lingvopasia Interret-diskutema revizianto

Paul Gubbins

(redaktoro de la rubrikoj “Moderna vivo” kaj “Politiko”, Cheshire, Britio)

Mi naskiĝis en 1949 en la nord-okcidenta Anglio, kie mi ankoraŭ loĝas — kun edzino, katoj, tro da libroj, pluŝ-ranoj, ĝangala ĝardeno, subtegmenta miniatura fervojo kaj remizo, plenigita de aŭtetoj de la speco Mini. Eble pro ĉio ĉi fuĝis el la hejmo miaj du pli-malpli plenkreskaj geidoj. En Malesperantujo, studinte kaj en Britio kaj en Kanado, kie mi doktoriĝis, mi estas docento. Mia fako estas la germana literaturo el la frua 19a jarcento (mia disertacio estis pri la verkisto-komponisto-juristo-enscenigisto E. T. A. Hoffmann). Dum kelkaj jaroj mi laboras ankaŭ kiel ĵurnalisto kaj redaktoro.

En Esperantujo mi aŭtoris interalie la teatraĵo-kolekton Konto de l’ vivo, la vidbendserion Pasporto al la tuta mondo, kaj la lernolibrojn Kunvojaĝu! kaj Subtekste; mi respondecas pri Esperanto-somerlernejoj kaj aliaj staĝoj en Barlaston, Britio; mi plurfoje premiiĝis en la belartaj konkursoj de UEA (principe en la branĉo teatro; krome mi redaktas La Brita Esperantisto-n. Mi kontribuas al MONATO jam pli ol 15 jarojn, kaj pli ol jardekon redaktoras en miaj rubrikoj.

Ĉefaj ambicioj estas profunde dormi kaj travivi morgaŭon.

La moderna vivo, kaj des pli politiko, facile fuŝas bonan humoron, sed Paul Gubbins sukcese rezistas! (foto de Viktor Pajuk)

Yamasaki Seikô

(redaktoro de la rubriko “Lingvo”, Tokio, Japanio)

Mi estas 72-jara pensiulo, loĝanta en Tokio. Mi esperantistiĝis en 1945 — en la jaro de la kapitulaco de Japanio, kiu liberigis tiun landon de faŝismo. Mi fariĝis redaktoro de la rubriko “Lingvo”, laŭ mia memoro, en 1995, heredinte la postenon de Girvan McKay el Irlando. Krome mi estas sekretario-kasisto de TEĴA (Tutmonda Esperantista Ĵurnalista Asocio). De post 1992 mi estas ano de la Akademio de Esperanto.

Yamasaki Seikô konstante cerbumas pri ekzotaj lingvoj

AIDOSO

Ĉu lasta ŝanco?

Lastatempe labor-grupo de Unuiĝintaj Nacioj publikigis en Pekino raporton pri aidoso en Ĉinio. La grupanoj konkludis, ke ekzistas ŝanco por eviti grandskalan aidoson en Ĉinio, se oni tuj efektivigos kontraŭ-aidosajn rimedojn.

Jam en kelkaj regionoj noteblas altaj aidoso-niveloj, atentigas la raporto. Sekve ekzistas en Ĉinio “granda danĝero” pri aidoso-eksplodo pro jam miliono da infektitoj en la lando (la ministrejo pri sano taksas la ciferon pli malalta je 850 000 infektitoj). Tamen la raporto notas, ke pro la granda loĝantaro de Ĉinio la cifero eble pli altas.

La aŭtoritatoj en Ĉinio frontas al apartaj problemoj rilate aidoson: multaj kamparanoj eĉ ne aŭdis pri aidoso, dum regas diskriminacio kontraŭ infektitoj.

Peng JIANJUN/pg

Lerni de Ĉinio

Aldone al la artikolo Grenpleno, grenplano (MONATO 2002/8, p. 10): Baratanoj malsatas, jes, sed la ratoj ne. Antaŭ jardekoj oni forigis ĉiujn ratojn en Budapeŝto. En granda parto de Barato ili vigle kaj sankte vivas en temploj. Ankaŭ la bovinoj estas sanktaj. Krome Barato ne baras la tropopoliĝon. Kial Barato ne lernas de Ĉinio?

Karlo JUHÁSZ

Hungario

Proverboj novaj

MORTEZA Mirbaghian

REAGO

Tro granda fido

Grandan fidon en la homa inteligento montras Aleksandro Gofen (Dio, benu Usonon, MONATO, 2002/11, p. XX). Kredeble li opinias, ke homoj, kiuj longatempe penis ne vidi, ke socialismaj ŝtatoj malfeliĉigas civitanojn, nun pretas reagi simpatiante al Usono kaj kapitalismo. Tro forta estis kaj plu restas ilia elreviĝo.

El lia eseo eble plaĉas la konsidero, ke Usono nun sentas ĉirkaŭ si, en sia teritorio kaj en siaj karno kaj vejnoj, la detruan agon de la senpia terorismo, kaj pro tio ĝi rajtas sin defendi per atako al la fontoj mem de terorismo. Neniu pretendu, ke nacio flagre atakita atendu esti rajtigita de iu ajn internacia konsento rilate atakon. Temas, fakte, pri natura rajto kaj devo protekti proprajn civitanojn kontraŭ plurfoje deklarita minaco.

Io tamen malpli plaĉas en tiu eseo, se mi bone komprenas. Ĉu la eseisto opinias, ke ne estas ofendo al palestinanoj kolonie alproprigi al si vastajn kultiveblajn zonojn de la teritorioj okupitaj? Ĉu li konsentus, ke la estonta palestina ŝtato estu fantoma ŝtato? Ĉu ne estas tiu israela konduto unu de la ĉefaj kaŭzoj de la naskiĝo de la aktuala terorismo?

Kio malhelpas, ke Usono publike sin malligu el la israela politiko rilate tiun perforton?

ZECCHIN Armando

Socialismo sen masko

En la aŭgusta numero de MONATO, revuo kiun la subskribinto tre ŝatas, Stefan Maul skribis sur paĝo 8 sub la titolo Kapitalismo sen masko: “La sola diferenco al la nuna Rusio estis, ke la tiama ŝtato [t.e. Sovetio] garantiis al la malriĉuloj vivnivelon sen malsato — nun en eksa Sovetio la novaj (grandparte malnovaj!) kapitalistoj tute ne havas intereson pri la malriĉuloj”. La subskribinto vidas ankaŭ aliajn diferencojn. Laŭ sciencaj esploroj la potenculoj de Sovetio murdis minimume 69 911 000 homojn (vd. Heinsohn, Lexikon des Völkermords (Leksikono pri popolmurdo), 1998, p. 57, eldonita de Rowohlt). Mi povus diri pli multe pri Sovetio, sed tiu terura cifero sufiĉas.

Stefan Maul skribis pri kapitalismo: “Por kontentigi la avidon je profitoj oni maldungis laboristojn, ĉar salajroj kostas, kaj anstataŭigis ilin per robotoj (aŭtomatigo kaj raciigado, kiel oni eŭfemisme nomas tion)”. Pri tio la subskribinto konstatas, ke la grandega kresko de la vivnivelo inter la laboristaro en kapitalismaj ŝtatoj dum la pasintaj 150 jaroj rezultas ĝuste el tiuj novaj teknikoj kaj ne el socialismaj ideologioj.

Ludwig RÖLL

Germanio

Cunamoj tutmonde

Gilbert Ledon oportune kondamne kritikas (MONATO 10/2002, paĝo 10), rilate naskpreventon, religiajn dogmojn. Ĉu sendistinge ĉiujn? Ĉu li konas, rilate tion, la katolikan instruon (de la Dua Vatikana Koncilio): nasku tiom da filoj kiom vi povas subteni kaj eduki?

Armando ZECCHIN

Italio

FN-fono

Pri la artikolo FN-fono, aperinta en la julia numero de MONATO, paĝo 12, oni povas multon rebati. Ekzemple, la aŭtoro atentigas pri la malpermeso de la hip-hop-grupo NTM en Orange. Li forgesis klarigi por la nefranclingvanoj, ke la nomo de tiu grupo NTM estas mallongigo, kiu signifas “Fiku vian patrinon”. Do la legantoj nun havas pli precizan opinion.

André AUDE

Francio

Malfacile kompreni Usonon

Hej, vi, Uson’, aŭskultu! Estu l’ gvidanto, ne la kancero!: Tio estas la traduko de hispana kaj anglalingva tekstoj sur la afiŝo, kiun mi portis meze de surstrata mitingo kontraŭ la usona krimado en Afganio. De ĝi mi sendis kopion kaj same proteston al la usona ambasadoro en Madrido kaj al George Bush [ĝoĝ buŝ]. Kopion de ĝi mi sendis ankaŭ al Al Gore [gor], sed al li por instigo al pli morala kaj justa agado. Estas tute sensenca la argumento de leganto (MONATO, 2002/9, p. 5), ke tiu ĉi revuo estus kontraŭ-usona. Mi samopinias kun Stefan Maul, ke tro ofte estas malfacile kompreni Usonon, kaj, des malpli (senkondiĉe) ami ĝin.

Antonio NÚÑEZ

Hispanio

Notico

Korekto al la Ndlr en la aŭgusta numero, p. 18, pri uova “ovoj”, kiu estis ingenra: “Tiu ĉi a” ne estas ingenra sed latina neŭtra pluralo fosilie restanta devas esti: “Tiu ĉi a” ne estas ingenra finaĵo sed ... La redaktoro pardonpetas al la legantoj kaj la aŭtoro pro sia manko de precizigo.

La redaktoro

BALTIO

Fia komerco

Vendiĝas ĉiujare el Litovio, Latvio kaj Estonio ĉirkaŭ tri mil virinoj, el kiuj, laŭ informoj de la litova ministrejo pri internaj aferoj, preskaŭ la duono devenas de Litovio.

La komercado per virinoj ĉiujare kreskas. En naŭ monatoj en la jaro 2002 okazis en Litovio 19 juĝaferoj kontraŭ 62 homoj akuzitaj pro fikomercado rilate virinojn: en 1998 okazis eĉ ne unu tia proceso. Malgraŭ tio estas kondamnitaj ĝis nun nur ses homoj.

Pasintjare en Germanio oni trovis 119 virinojn el Litovio, kiuj iĝis viktimoj pro komercado. Tamen ankaŭ interalie en Britio, Nederlando, Francio, Svedio kaj Israelo oni trovas litovinojn.

Krome la kvanto de malaperintaj personoj senĉese kreskas. En 1989 malaperis ĉirkaŭ 600 homoj; en 2000 eĉ preskaŭ 1500. Senskrupuloj promesas al la virinoj riĉon kaj luksaĵojn: en realo, tamen, ili fariĝas seks- kaj labor-sklavinoj.

LAST

BALTIO

Kiu kie loĝas?

Laŭ statistikoj en Litovio la litovoj konsistigas pli kaj pli grandan parton de la loĝantaro; krome, la nacia strukturo estas la plej homogena inter la tri baltaj landoj Litovio, Latvio kaj Estonio.

En Litovio entute 83,5 % de la loĝantaro estas litovoj; en Estonio, tamen, estonoj estas 67,9 % kaj en Latvio nur 57,7 % estas latvoj. La plej granda minoritato en Estonio estas la rusoj (25,5 %); simile en Latvio (29,5 %). En Litovio loĝas nur iom pli ol 6 % da rusoj.

Jam de tri jardekoj stabilis en Litovio la loĝantaro. Nun, tamen, post sendependiĝo disde Sovetio, kreskas la litova elcentaĵo. Kaj en 2001 la poloj fariĝis la unua minoritato en Litovio (6,3 %).

En Litovio loĝas 3,5 milionoj da homoj. Pro naturaj kialoj kaj pro elmigrado la loĝantaro iomete malkreskas. Tie troviĝas homoj el 115 nacioj, tamen nur 29 nacioj havas pli ol 100 reprezentantojn. La plej internacia urbo de Litovio estas la ĉefurbo Vilnius: tie loĝas 57,8 % da litovoj, 18,7 % da poloj kaj 14 % da rusoj.

En la latva ĉefurbo Riga loĝas 41 % da latvoj kaj 43,9 % da rusoj; en la estona ĉefurbo Tallinn 53,7 % da estonoj kaj 36,5 % da rusoj.

LAST

LITOVIO

Eblos pagi ankaŭ per eŭroj

La parlamento de Litovio decidis, ke ne nur lido (dum preskaŭ dek jaroj la sola enlanda valuto) estos oficiala valuto en la lando, sed ke samtempe ankaŭ eŭro estos ebla kiel kontanta pagilo. Kvitiĝi malkontante eblos per iu ajn devizo.

Tiajn ŝanĝojn precipe favoris hoteloj, kiuj ekhavos ŝancon akiri kvarstelan kategorion. Por tion atingi hotelo havu valutŝanĝejon, kio por etaj hoteloj estas malprofita afero. Spertuloj aldonas, ke veran avantaĝon el tio sentos ankaŭ entreprenoj, kiuj ne plu devos fari interŝanĝon de valutoj, pro kio antaŭe ili perdis sufiĉe grandajn sumojn. Ĝis nun entreprenoj unue devis ŝanĝi eŭrojn prunteprenitajn en bankoj al lidoj, ĉar nur per ili eblis interkvitiĝi; poste ili denove devis ŝanĝi lidojn al eŭroj kaj redoni al banko.

Tamen bankestroj rapidis klarigi, ke la parlamentaj korektoj ne signifas, ke tuj pagi per eŭroj estos ebla ie ajn. Tio devus esti ambaŭflanke dezirata. En kutimaj komercejoj pago per eŭroj estos praktike neebla. Komercaj centroj klarigis, ke la litovoj sufiĉe fidas sian propran valuton, kiu ekde februaro 2002 estis kunligita al eŭro per fiksa kurzo 1:3,4528, kaj neniam deziris pagi per eŭroj. Dume eksterlandanoj kutimas pagi per kreditkartoj.

Merkatspertuloj rimarkas, ke la liberigo iom malgajigis bankojn, kiuj perdos parton de siaj enspezoj pro la malampleksiĝo de valuta konvertado.

LAST

Aimo Rantanen

(redaktoro de la rubriko “Leteroj”, Vajakoski, Finnlando)

Mi estas denaska loĝanto de Vajakoski, unu el la tri vilaĝoj de la kamparana komunumo de Jyväskylä. Multaj uzinoj en la regiono dum mia infanaĝo estis lignoindustriaj. Tial filo de segej-laboristino estonte povis havi nur pezan fizikan laboron, aliokaze li estus sentaŭgulo. Ĝuste tial mia panjo ne akceptis mian revon pri kariero kiel verkisto, kvankam mi regule notis ĉiutagaĵojn. Tial mi komencis efektivigi la revon de la panjo: ŝi plej admiris instruistojn. Mi estis tre avida je scioj, do mi pensis, ke per laboro kiel instruisto de la germana kaj la sveda, mi povus havi mian ĉiutagan panon. Mi studis la du fakojn en universitato de Jyväskylä, sed mia revo ne lasis min.

Mi laboris kiel gazetportisto, ĝardena kaj mueleja laboristo, purigisto kaj domzorgisto. Sed finfine mi trovis agrablan laboron en bibliotekoj de Jyväskylä-regiono. Dum unu jaro mi prezidis la verkistan asocion Kynäri. Inter 1997 kaj 2002 mi estis redaktoro de Esperantolehti, la heroldo de Esperanto-Asocio en Finnlando. Mi emeritiĝis en 1999.

Mi gajnis la unuan premion en du tre estimataj literaturkonkursoj. Laŭ mi, verkisto trovas ĝustan rolon por sia talento, ekzistas nek tro grandaj, nek tro malgrandaj roloj. Sed ĉar verkista kariero ne estas la plej facila en la mondo, la trovo de persona voĉo kaj propra ĝenro ofte postulas jarojn.

Ekde la fino de la jaro 2001 mi redaktas leterojn, senditajn al MONATO. Mi serĉas en referenclibroj, ĉu la faktoj de opiniantoj ĝustas; kvankam MONATO ankaŭ havas lingvoreviziantojn, mi tamen ankaŭ korektas la lingvaĵon de la leteroj laŭ vortklarigoj en PIV, ne forgesante personajn lingvajn trajton de ĉiu aŭtoro.

Aimo Rantanen (fone) kun aktivuloj kaj verkemuloj de la plumista asocio Kynäri.

Alexander Shlafer

(revizianto, Kalifornio, Usono)

Mi eklernis Esperanton en 1978 pro pure lingvistika intereso. La cirkonstancoj igis min ekinstrui samjare, kaj mi por ĉiam “kaptiĝis”: mi multe instruis kaj aktivis en Esperantujo. Mi estis tre bonŝanca pri la Esperanta mikromedio: mi estis la unua prezidanto de la mirinda Tomska Esperanto-Klubo en Rusio, kaj — post mia transloĝiĝo al Usono kaj ĝis antaŭ nelonge — prezidanto de alia rimarkinda klubo: SFERO en San-Francisko. Ĉi-jare la membroj de ELNA, la usona landa Esperanto-asocio, elektis min prezidanto — honora kaj grand-respondeca posteno!

Kvankam mi doktoriĝis pri matematiko, kaj mia pan-dona laboro rilatas plejparte al komputado kaj informaj teknologioj, mi, bonŝance, profesie okupiĝas pri lingve kaj filozofie ekscitaj aferoj: la problemoj de artefarita intelekto, perkomputila lingvoinstruado, diversaj (matematikaj kaj similaj) modeloj de lingvo kaj scioj. Tio pliprofundigis mian komprenon de la fenomeno lingvo ĝenerale, kaj ankaŭ de Esperanto, kiu estas sendube la plej taŭga reprezentanto kaj la plej pura modelo de “naturaj” lingvoj.

Jes, mi opinias, ke la moderna Esperanto estas natura lingvo. Ankaŭ en mia persona vivo, inter aliaj lingvoj, kiujn mi uzas ĉiutage, Esperanto estas certe plej natura: mi estas patro de du denaskuloj, kiuj nun mem instruas Esperanton en la Universitato de Kalifornio en Berkeley, kie ili studas. En mia vivo Esperanto estas lingvo de amo!

Alex en trajno kun la fianĉino Tatjana.

LITOVIO

Glite geedziĝen

Geedziĝa paro el Litovio, 20-jara Anastasija kaj 22-jara Modestas, ĵuris sian amon ne en preĝejo aŭ geedziga oficejo sed en glitejo. La ceremonion ebligis radiostacio, kiu lanĉis konkurson por glacia geedziĝo. La paro dum tri monatoj ekzercis glitkuradon kaj tiel sin preparis por distra geedziĝa ceremonio, kiun spektis kvin mil homoj.

LAST/pg

BALTAJ LANDOJ

Impona ekonomia kresko

Ekonomikistoj de Unuiĝintaj Nacioj deklaris, ke la ĉi-jara ekonomia kresko de la baltaj landoj Litovio, Latvio kaj Estonio, atingos 5 % kaj estos unu el la plej viglaj en la mondo. En la jaro 2003 tiu kresko devus ankoraŭ iom altiĝi.

La komuna ekonomia kresko de orienta Eŭropo, la baltaj landoj kaj la eksaj sovetiaj respublikoj ĉi-jare devus atingi 3,75 %.

Malgraŭ la optimisma prognozo ekonomikistoj avertis, ke la ekonomion de tiu regiono povas negative influi malfavoraj tendencoj de la daŭre malstabila monda ekonomio. La perspektivon de ekonomia kresko nun bremsas falo de la mondaj akciaj merkatoj kaj la streĉiĝanta politika situacio pro eventuala milito kontraŭ Irako.

LAST

Gerd Jacques

(librotenistino, Antverpeno, Belgio)

Inter ĉiuj kunlaborantoj de Flandra Esperanto-Ligo (FEL) mi, supozeble, estas la plej malnova. Mi eklaboris en la tiama Grafika Centro de UEA en la jaro 1977. Veninte el antverpena presista familio (en kiu 4 generacioj parolas Esperanton), mi lernis unue presadon, kaj pretigis plurajn Esperanto-revuojn kaj broŝurojn. Poste aliaj homoj transprenis tiun taskon, kaj mi specialistiĝis pri librotenado. Nun financo estas mia ĉefa okupo ene de FEL. Pri MONATO mi okupiĝas nur flanke. Mi zorgas pri la bonaj rilatoj kun la perantoj de la magazino kaj enkasigas ĉiujn kotizojn.

Mi vivas kun mia edzo kaj kun du filinoj. Ĉiuj familianoj parolas Esperanton. Niajn feriojn ni ĉiam pasigas en Esperantujo kun aliaj esperantlingvaj familioj, en IF, REF, PSI ...

Gerd Jacques, la financa kerno de FEL

Socialismo sen masko (2)

Mirigas min la fidego de Ludwig Röll pri kapitalismo (MONATO 11/2002, p. 7) kaj liaj facilanimaj asertoj pri la “grandega kresko de la vivnivelo inter la laboristaro en kapitalismaj ŝtatoj dum la pasintaj 150 jaroj”. Evidente li rigardas nur tie, kie interesas lin: mi rimarkas neniun grandegan kreskon en la plimulto de Afriko, centra kaj suda Ameriko kaj Azio; konstateblas eĉ regresoj. Krome, tiu parta bonstatiĝo kostis kaj plu kostas terure multe: la regintoj en Sovetio kaŭzis eble ĉirkaŭ 70 milionojn da mortintoj, sed se ni kalkulas la pereintojn pro kapitalismo dum tiuj 150 jaroj pro imperiismaj militoj, malsato, kuraceblaj malsanoj kaj laborakcidentoj, ni havus pluroblan kvanton. Oni neniel indulgu la sovetian teroron, sed en fremda tegmento li flikas truon kaj ŝajne en propra ne vidas la fluon.

Hektor ALOS I FONT

Katalunio

Genmanipulita greno

Stefan Maul skribis en la enkonduka artikolo Manipulado duobla (MONATO 2002/9), ke Usono kovras duonon de la tuta helpoprogramo por malsatantaj afrikanoj. Cetere li skribis, ke, se la afrikaj registaroj akceptus usonajn genmanipulitajn grenojn, tio signifus enkonduki genmanipuladon en la agraran kaj nutraĵan sektorojn. Ĉu tio ne jam okazis en Usono? Do, se Usono donacas, kiun grenaron ĝi povus sendi? Ĉu tiun, kiun ĝi ne havas? Kial tiu donaco estus nepre perforto, kiel Maul eksplicite skribis?

Armando ZECCHIN

Italio

AŬSTRIO

Gajnas konservativuloj

Okulfrapan venkon de la konservativa Popola Partio (PP) ebligis la aŭstra popolo la 24an de novembro 2002. Ĝis tiu ĉi dato PP koaliciis kun Liberala Partio (LP), iam estrita de Jörg Haider [jerg hajda]: LP tamen draste ŝrumpis.

La rezulto jenas: Socialdemokrata Partio: 69 parlamentaj mandatoj (plus kvar kompare kun 1999); PP: 79 mandatoj (plus 27); LP: 19 mandatoj (minus 33); Verduloj: 16 mandatoj (plus du). Aliaj partioj restis sub unu elcento kaj ne ricevis parlamentajn mandatojn. La partoprenado estis kiel lastfoje 80,5 %.

Nova kaj malnova ĉefministro estas Wolfgang Schüssel [volfgang ŝisl] de Popola Partio.

WALTER KLAG