Proksimuma verkojaro: 1905
Kreis la Esperantan tekston: Zamenhof
Por ke lingv•o inter•naci•a pov•u bon•e kaj regul•e progres•ad•i kaj por ke ĝi hav•u plen•a•n cert•ec•o•n, ke ĝi neniam dis•fal•os kaj ia facil•anim•a paŝ•o de ĝi•a•j amik•o•j est•ont•a•j ne detru•os la labor•o•j•n de ĝi•a•j amik•o•j est•int•a•j, — est•as plej neces•a antaŭ ĉio unu kondiĉ•o: la ekzist•ad•o de klar•e difin•it•a, neniam tuŝ•ebl•a kaj neniam ŝanĝ•ebl•a Fundament•o de la lingv•o. Kiam ni•a lingv•o est•os oficial•e akcept•it•a de la reg•ist•ar•o•j de la plej ĉef•a•j regn•o•j kaj tiu•j ĉi reg•ist•ar•o•j per special•a leĝ•o garanti•os al Esperant•o tut•e cert•a•n viv•o•n kaj uz•at•ec•o•n kaj plen•a•n sen•danĝer•ec•o•n kontraŭ ĉiu•j person•a•j kapric•o•j aŭ disput•o•j, tiam aŭtoritat•a komitat•o, inter•konsent•e elekt•it•a de tiu•j reg•ist•ar•o•j, hav•os la rajt•o•n far•i en la fundament•o de la lingv•o unu foj•o•n por ĉiam ĉiu•j•n dezir•it•a•j•n ŝanĝ•o•j•n, se tia•j ŝanĝ•o•j montr•iĝ•os neces•a•j; sed ĝis tiu temp•o la fundament•o de Esperant•o dev•as plej sever•e rest•i absolut•e sen•ŝanĝ•a, ĉar sever•a ne•tuŝ•ebl•ec•o de ni•a fundament•o est•as la plej grav•a kaŭz•o de ni•a ĝis•nun•a progres•ad•o kaj la plej grav•a kondiĉ•o por ni•a regul•a kaj pac•a progres•ad•o est•ont•a. Neniu person•o kaj neniu societ•o dev•as hav•i la rajt•o•n arbitr•e far•i en ni•a Fundament•o iu•n eĉ plej mal•grand•a•n ŝanĝ•o•n! Tiu•n ĉi tre grav•a•n princip•o•n la esperant•ist•o•j vol•u ĉiam bon•e memor•i kaj kontraŭ la ek•tuŝ•o de tiu ĉi princip•o ili vol•u ĉiam energi•e batal•i, ĉar la moment•o, en kiu ni ek•tuŝ•us tiu•n princip•o•n, est•us la komenc•o de ni•a mort•o.
Laŭ silent•a inter•konsent•o de ĉiu•j esperant•ist•o•j jam de tre long•a temp•o la sekv•ant•a•j tri verk•o•j est•as rigard•at•a•j kiel fundament•o de Esperant•o: 1.) La 16-regul•a gramatik•o; 2) la “Universal•a Vort•ar•o”; 3) la “Ekzerc•ar•o”. Tiu•j•n ĉi tri verk•o•j•n la aŭtor•o de Esperant•o rigard•ad•is ĉiam kiel leĝ•o•j•n por li, kaj malgraŭ oft•a•j tent•o•j kaj de•log•o•j li neniam permes•is al si (almenaŭ konsci•e) eĉ la plej mal•grand•a•n pek•o•n kontraŭ tiu•j ĉi leĝ•o•j; li esper•as, ke pro la bon•o de ni•a afer•o ankaŭ ĉiu•j ali•a•j esperant•ist•o•j ĉiam rigard•ad•os tiu•j•n ĉi tri verk•o•j•n kiel la sol•a•n leĝ•a•n kaj ne•tuŝ•ebl•a•n fundament•o•n de Esperant•o.
Por ke ia regn•o est•u fort•a kaj glor•a kaj pov•u san•e dis•volv•iĝ•ad•i, est•as neces•e, ke ĉiu regn•an•o sci•u, ke li neniam de•pend•os de la kapric•o•j de tiu aŭ ali•a person•o, sed dev•as obe•i ĉiam nur klar•a•j•n, tut•e difin•it•a•j•n fundament•a•j•n leĝ•o•j•n de si•a land•o, kiu•j est•as egal•e dev•ig•a•j por la reg•ant•o•j kaj reg•at•o•j kaj en kiu•j neniu hav•as la rajt•o•n far•i arbitr•e laŭ person•a bon•trov•o ia•n ŝanĝ•o•n aŭ al•don•o•n. Tiel sam•e por ke ni•a afer•o bon•e progres•ad•u, est•as neces•e, ke ĉiu esperant•ist•o hav•u la plen•a•n cert•ec•o•n, ke leĝ•o•don•ant•o por li ĉiam est•os ne ia person•o, sed ia klar•e difin•it•a verk•o. Tial, por met•i fin•o•n al ĉiu•j mal•kompren•iĝ•o•j kaj disput•o•j, kaj por ke ĉiu esperant•ist•o sci•u tut•e klar•e, per kio li dev•as en ĉio si•n gvid•i, la aŭtor•o de Esperant•o decid•is nun el•don•i en form•o de unu libr•o tiu•j•n tri verk•o•j•n, kiu•j laŭ silent•a inter•konsent•o de ĉiu•j esperant•ist•o•j jam de long•e far•iĝ•is fundament•o por Esperant•o, kaj li pet•as, ke la okul•o•j de ĉiu•j esperant•ist•o•j est•u ĉiam turn•at•a•j ne al li, sed al tiu ĉi libr•o. Ĝis la temp•o, kiam ia por ĉiu•j aŭtoritat•a kaj ne•disput•ebl•a instituci•o decid•os ali•e, ĉio, kio trov•iĝ•as en tiu ĉi libr•o, dev•as est•i rigard•at•a kiel dev•ig•a por ĉiu•j; ĉio, kio est•as kontraŭ tiu ĉi libr•o, dev•as est•i rigard•at•a kiel mal•bon•a, se ĝi eĉ aparten•us al la plum•o de la aŭtor•o de Esperant•o mem. Nur la supr•e nom•it•a•j tri verk•o•j publik•ig•it•a•j en la libr•o “Fundament•o de Esperant•o”, dev•as est•i rigard•at•a•j kiel oficial•a•j; ĉio ali•a, kio•n mi verk•is aŭ verk•os, konsil•as, korekt•as, aprob•as k. t. p., est•as nur verk•o•j privat•a•j, kiu•j•n la esperant•ist•o•j — se ili trov•as tio•n ĉi util•a por la unu•ec•o de ni•a afer•o — pov•as rigard•ad•i kiel model•a, sed ne kiel dev•ig•a.
Hav•ant•e la karakter•o•n de fundament•o, la tri verk•o•j re•pres•it•a•j en tiu ĉi libr•o dev•as antaŭ ĉio est•i ne•tuŝ•ebl•a•j. Tial la leg•ant•o•j ne mir•u, ke ili trov•os en la naci•a traduk•o de divers•a•j vort•o•j en tiu ĉi libr•o (precip•e en la angl•a part•o) tut•e ne•korekt•it•e tiu•j•n sam•a•j•n erar•o•j•n, kiu•j si•n trov•is en la unu•a el•don•o de la “Universal•a Vort•ar•o”. Mi permes•is al mi nur korekt•i la pres•erar•o•j•n; sed se ia vort•o est•is erar•e aŭ ne•lert•e traduk•it•a, mi ĝi•n las•is en tiu ĉi libr•o tut•e sen•ŝanĝ•e; ĉar se mi vol•us pli•bon•ig•i, tio ĉi jam est•us ŝanĝ•o, kiu pov•us kaŭz•i disput•o•j•n kaj kiu en verk•o fundament•a ne pov•as est•i toler•at•a. La fundament•o dev•as rest•i sever•e ne•tuŝ•ebl•a eĉ kun•e kun si•a•j erar•o•j. La erar•ec•o en la naci•a traduk•o de tiu aŭ ali•a vort•o ne prezent•as grand•a•n mal•feliĉ•o•n, ĉar, kompar•ant•e la kun•tekst•a•n traduk•o•n en la ali•a•j lingv•o•j, oni facil•e trov•os la ver•a•n senc•o•n de ĉiu vort•o; sed sen•kompar•e pli grand•a•n danĝer•o•n prezent•us la ŝanĝ•ad•o de la traduk•o de ia vort•o, ĉar, perd•int•e la sever•a•n ne•tuŝ•ebl•ec•o•n, la verk•o perd•us si•a•n ekster•ordinar•e neces•a•n karakter•o•n de dogm•a fundament•ec•o, kaj, trov•ant•e en unu el•don•o ali•a•n traduk•o•n ol en ali•a, la uz•ant•o ne hav•us la cert•ec•o•n, ke mi morgaŭ ne far•os ia•n ali•a•n ŝanĝ•o•n, kaj li perd•us si•a•n konfid•o•n kaj apog•o•n. Al ĉiu, kiu montr•os al mi ia•n ne•bon•a•n esprim•o•n en la Fundament•a libr•o, mi respond•os trankvil•e: jes, ĝi est•as erar•o, sed ĝi dev•as rest•i ne•tuŝ•ebl•a, ĉar ĝi aparten•as al la fundament•a dokument•o, en kiu neniu hav•as la rajt•o•n far•i ia•n ŝanĝ•o•n.
La “Fundament•o de Esperant•o” tut•e ne dev•as est•i rigard•at•a kiel la plej bon•a lern•o•libr•o kaj vort•ar•o de Esperant•o. Ho, ne! Kiu vol•as perfekt•iĝ•i en Esperant•o, al tiu mi rekomend•as la divers•a•j•n lern•o•libr•o•j•n kaj vort•ar•o•j•n, mult•e pli bon•a•j•n kaj pli vast•a•j•n, kiu•j est•as el•don•it•a•j de ni•a•j plej kompetent•a•j amik•o•j por ĉiu naci•o apart•e kaj el kiu•j la plej grav•a•j est•as el•don•it•a•j tre bon•e kaj zorg•em•e, sub mi•a person•a kontrol•o kaj kun•help•o. Sed la “Fundament•o de Esperant•o” dev•as trov•iĝ•i en la man•o•j de ĉiu bon•a esperant•ist•o kiel konstant•a gvid•a dokument•o, por ke li bon•e el•lern•u kaj per oft•a en•rigard•ad•o konstant•e memor•ig•ad•u al si, kio en ni•a lingv•o est•as oficial•a kaj ne•tuŝ•ebl•a, por ke li pov•u ĉiam bon•e disting•i la vort•o•j•n kaj regul•o•j•n oficial•a•j•n, kiu•j dev•as trov•iĝ•i en ĉiu•j lern•o•verk•o•j de Esperant•o, de la vort•o•j kaj regul•o•j rekomend•at•a•j privat•e, kiu•j ebl•e ne al ĉiu•j esperant•ist•o•j est•as kon•at•a•j aŭ ebl•e ne de ĉiu•j est•as aprob•at•a•j. La “Fundament•o de Esperant•o” dev•as trov•iĝ•i en la man•o•j de ĉiu esperant•ist•o kiel konstant•a kontrol•il•o, kiu gard•os li•n de de•flank•iĝ•ad•o de la voj•o de unu•ec•o.
Mi dir•is, ke la fundament•o de ni•a lingv•o dev•as est•i absolut•e ne•tuŝ•ebl•a, se eĉ ŝajn•us al ni, ke tiu aŭ ali•a punkt•o est•as sen•dub•e erar•a. Tio ĉi pov•us nask•i la pens•o•n, ke ni•a lingv•o rest•os ĉiam rigid•a kaj neniam dis•volv•iĝ•os... Ho, ne! Malgraŭ la sever•a ne•tuŝ•ebl•ec•o de la fundament•o, ni•a lingv•o hav•os la plen•a•n ebl•o•n ne sol•e konstant•e riĉ•iĝ•ad•i, sed eĉ konstant•e pli•bon•iĝ•ad•i kaj perfekt•iĝ•ad•i; la ne•tuŝ•ebl•ec•o de la fundament•o nur garanti•os al ni konstant•e, ke tiu perfekt•iĝ•ad•o far•iĝ•ad•os ne per arbitr•a, inter•batal•a kaj ruin•ig•a romp•ad•o kaj ŝanĝ•ad•o, ne per nul•ig•ad•o aŭ sen•taŭg•ig•ad•o de ni•a ĝis•nun•a literatur•o, sed per voj•o natur•a, sen•konfuz•a kaj sen•danĝer•a. Pli detal•e mi parol•os pri tio ĉi en la Bulonj•a kongres•o; nun mi dir•os pri tio ĉi nur kelk•a•j•n vort•o•j•n, por ke mi•a opini•o ne ŝajn•u tro paradoks•a:
1) Riĉ•ig•ad•i la lingv•o•n per nov•a•j vort•o•j oni pov•as jam nun, per konsil•iĝ•ad•o kun tiu•j person•o•j, kiu•j est•as rigard•at•a•j kiel la plej aŭtoritat•a•j en ni•a lingv•o, kaj zorg•ant•e pri tio, ke ĉiu•j uz•u tiu•j•n vort•o•j•n en la sam•a form•o; sed tiu•j ĉi vort•o•j dev•as est•i nur rekomend•at•a•j, ne al•tru•dat•a•j; oni dev•as ili•n uz•ad•i nur en la literatur•o; sed en korespond•ad•o kun person•o•j ne•kon•at•a•j est•as bon•e ĉiam pen•i uz•ad•i nur vort•o•j•n el la “Fundament•o” ĉar nur pri tia•j vort•o•j ni pov•as est•i cert•a•j, ke ni•a adres•at•o ili•n nepr•e trov•os en si•a vort•ar•o. Nur iam post•e, kiam la plej grand•a part•o de la nov•a•j vort•o•j est•os jam tut•e matur•a, ia aŭtoritat•a instituci•o en•konduk•os ili•n en la vort•ar•o•n oficial•a•n, kiel “Al•don•o•n al la Fundament•o”
2) Se ia aŭtoritat•a centr•a instituci•o trov•os, ke tiu aŭ ali•a vort•o aŭ regul•o en ni•a lingv•o est•as tro ne•oportun•a, ĝi ne dev•os for•ig•i aŭ ŝanĝ•i la dir•it•a•n form•o•n, sed ĝi pov•os propon•i form•o•n nov•a•n, kiu•n ĝi rekomend•os uz•ad•i paralel•e kun la form•o mal•nov•a. Kun la temp•o la form•o nov•a iom post iom el•puŝ•os la form•o•n mal•nov•a•n, kiu far•iĝ•os arĥaism•o, kiel ni tio•n ĉi vid•as en ĉiu natur•a lingv•o. Sed, prezent•ant•e part•o•n de la fundament•o, tiu•j ĉi arĥaism•o•j neniam est•os el•ĵet•it•a•j, sed ĉiam est•os pres•at•a•j en ĉiu•j lern•o•libr•o•j kaj vort•ar•o•j sam•temp•e kun la form•o•j nov•a•j, kaj tia•manier•e ni hav•os la cert•ec•o•n, ke eĉ ĉe la plej grand•a perfekt•iĝ•ad•o la unu•ec•o de Esperant•o neniam est•os romp•at•a kaj neniu verk•o Esperant•a eĉ el la plej fru•a temp•o iam perd•os si•a•n valor•o•n kaj kompren•ebl•ec•o•n por la est•ont•a•j generaci•o•j.
Mi montr•is en princip•o, kia•manier•e la sever•a ne•tuŝ•ebl•ec•o de la “Fundament•o” gard•os ĉiam la unu•ec•o•n de ni•a lingv•o, ne mal•help•ant•e tamen al la lingv•o ne sol•e riĉ•iĝ•ad•i, sed eĉ konstant•e perfekt•iĝ•ad•i. Sed en la praktik•o ni (pro kaŭz•o•j jam mult•a•j•n foj•o•j•n pri•parol•it•a•j) dev•as kompren•ebl•e est•i tre si•n•gard•a•j kun ĉia “perfekt•ig•ad•o” de la lingv•o: a) ni dev•as tio•n ĉi far•i ne facil•anim•e, sed nur en okaz•o•j de efektiv•a neces•ec•o; b) far•i tio•n ĉi (post matur•a pri•juĝ•ad•o) pov•as ne apart•a•j person•o•j, sed nur ia centr•a instituci•o, kiu hav•os ne•disput•ebl•a•n aŭtoritat•ec•o•n por la tut•a esperant•ist•ar•o.
Mi fin•as do per la jen•a•j vort•o•j:
1. pro la unu•ec•o de ni•a afer•o ĉiu bon•a esperant•ist•o dev•as antaŭ ĉio bon•e kon•i la fundament•o•n de ni•a lingv•o;
2. la fundament•o de ni•a lingv•o dev•as rest•i por ĉiam ne•tuŝ•ebl•a;
3. ĝis la temp•o kiam aŭtoritat•a centr•a instituci•o decid•os pli•grand•ig•i (neniam ŝanĝ•i!) la ĝis•nun•a•n fundament•o•n per oficial•ig•o de nov•a•j vort•o•j aŭ regul•o•j, ĉio bon•a, kio ne trov•iĝ•as en la “Fundament•o de Esperant•o”, dev•as est•i rigard•at•a ne kiel dev•ig•a, sed nur kiel rekomend•at•a.
La ide•o•j, kiu•j•n mi supr•e esprim•is pri la Fundament•o de Esperant•o, prezent•as dum•e nur mi•a•n privat•a•n opini•o•n. Leĝ•a•n sankci•o•n ili ricev•os nur en tia okaz•o, se ili est•os akcept•it•a•j de la unu•a inter•naci•a kongres•o de esperant•ist•o•j, al kiu tiu ĉi verk•o kun•e kun si•a antaŭ•parol•o est•os prezent•it•a.