Listo de ĉiuj partoj ⇐ Al la antaŭa parto Al la posta parto ⇒
La bazan tekston origine enkomputiligis Vilhelmo Lutermano
Kreis la Esperantan tekston: diversaj personoj
La artikoloj estas ĉerpitaj el la TTT-ejo de Le Monde diplomatique en Esperanto: https://eo.mondediplo.com.
Proksimuma verkojaro: 2014-2016
Ligilo al la origina teksto en “Le Monde diplomatique en Esperanto”
Longtempe nevidebla, la plej granda romaa komunumo en Eŭropo plenumis identecan renaskiĝon danke al malfermiĝo de la turka islam-konservativa registaro. Sed ties ekonomia kaj socia emancipiĝo montriĝas multe pli malfacila.
SINJORO Bahattin Turnali paŝas malrapide tra la stratoj de sia kvartalo vestita per eleganta nigra kompleto kaj kravato. Juna kadrulo duoble diplomita el la universitato de Istanbulo, preskaŭ tridekjara, li ĵetas patrecan rigardon al tiuj maljuniĝantaj domegoj, kie li kreskis. “La taksiistoj rifuzas veni tien post la 21-a horo. Pro la perfortoj kaj drogo-fikomerco”, li rakontas.
Ĉirkaŭ ses mil romaoj vivas en Kustepe, malriĉa kvartalo de la Istanbulo-centro, kiu havas entute dudek du mil loĝantojn. S-ro Turnali baldaŭ atingas deklivan implikaĵon de stratetoj. Sur la ĉefa placo, kafejo frontas la moskeon, de kie sonas la alvoko al la vespera preĝo. La mastro, s-ro Bülent Filas, loka figuro, donas la tonon: “Antaŭ ĉio, necesas diri, ke nia situacio estas bona.”
En Kustepe kiel aliloke en la romaa loĝantaro, oni volas kredi, ke nova erao komenciĝis. De kvin jaroj, la turka ŝtato multobligis malfermajn iniciatojn. En 2010 s-ro Recep Tayyip Erdogan, tiam ĉefministro, forprenas la negativan terminon Cingene (“cigano”) el la turka juro. La postan jaron, li forigas leĝon (neaplikitan), kiu permesis al la ministro pri internaj aferoj elpeli romaojn sen identeco aŭ konsiderataj kiel “nealiĝintaj al la turka kulturo”. La 14-an de marto 2010, antaŭ dek kvin mil romaoj kunvenintaj el la tuta lando en sportejo de Istanbulo, li donas omaĝan paroladon kaj pardonpetas, “nome de la ŝtato”, pro la malbonaj traktadoj kaj la suferitaj diskriminacioj. “Eĉ la neromaaj turkoj komencis uzi pli singardan lingvaĵon”. rimarkas s-ro Metin Salih Sentürk, prezidanto de la asocio de la florvendistoj kaj alia figuro de Kustepe. “Estas revolucio!”, insistas s-ro Filyas.
Tiu operacio ne estas sen kaŝita politika celo. Ĝi estis uzata kiel garantiaĵo por la Eŭropa Unio, kiu atendas antaŭenpaŝojn pri la demando de la malplimultoj. Ĝi akompanas ŝanĝon de doktrino ĉe la pinto de la ŝtato, de post la enpoviĝo de la Partio de Justeco kaj Disvolvado (AKP), konservativa. “Recep Tayyip Erdogan kaj la AKP ĉiam montris certan malfermecon rilate al la diversaj identecoj en Turkujo. Tio ebligis al ili revenigi islamon en la publikan spacon, analizas Jean Marcou, esploristo ĉe la Observejo de la turka politika vivo*. Ili volas povi afiŝi la hanafisman sunaismon, kvankam ĝi estas tute plimulta, same kiel afiŝiĝas la kurdoj, la alevitoj, la armenoj aŭ ... la romaoj.”
Dum okdek jaroj, la romaoj restis nevideblaj en la politika spaco. Kvankam konservante siajn tradiciojn kaj propran socian vivon, ili fandiĝis en la respublikon konstruitan de Mustafa Kemal Atatürk. Ili servas en la armeo, praktikas la saman religion kiel la plimulto, parolas la saman lingvon kaj praktikas saman kulton al Atatürk.
Ni tamen ne miskomprenu. Same kiel aliloke sur la kontinento, la romaoj kaj la lingvaj malplimultoj kun proksimaj radikoj (dom, lom) aperas kiel ellasitoj: alta senlaboreco, malbona aliro al kuraco-servoj, aĉaj loĝejoj. Alta proporcio de infanoj forlasas la lernejon. Multaj, knaboj same kiel knabinoj, estas instigataj labori aŭ geedziĝi dum adolesko*. Segregacio restas senkompata realeco, eĉ se la precize celataj perfortaĵoj estas malpli oftaj ol en aliaj landoj.
En Kustepe, la junuloj estas kaptitaj de la “bonzaï”, malmultekosta sinteza drogo aperinta en 2010, kiu kaŭzas fortan dependon. Kun eta asocio por lukto kontraŭ la diskriminacioj kaj por edukado (Egcam) antaŭ nelonge kreita, s-ro Turnali provas rompi la spiralon de malriĉeco, helpante la familiojn de la kvartalo plusendi siajn infanojn al la lernejo. Depost 2010, svarmas tiaj etaj strukturoj kaj, kun ili, nova generacio de proparolantoj, diplomitaj kaj politikkonsciaj, malmergiĝas. “Tre malmultaj inter ni iris al universitato, li rakontas. hodiaŭ mi fariĝis ia modelo.”
Reĝisoro de dokumentaj filmoj*, tridekjarulino venanta de Istanbulo, Elmas Arus fondis la asocion “Nul diskriminacio” en 2010. Samjare, en marto, ŝi publike alparolis dum la mitingo organizita de s-ro Erdogan. Sed ŝia engaĝiĝo ne estis komprenata en ŝia familio: “Mia patrino diris, ke mi devus honti ankoraŭ interesiĝi pri tiuj demandoj, dum mi havas bonan situacion. Ŝi ne fieras esti romao. Ŝi forgesis sian historion kaj sian lingvon.” Veki la romaan identecon estis politike sendolara operacio por s-ro Erdogan. Male al la kurdoj, ili neniel postulas aŭtonomecon. Ili havas malmulte da solidareco kun la eŭropaj romaoj, kun kiuj ili kundividas nek la longan historion de persekutoj, nek la religion, nek iujn trajtojn de kultura vivo. “Erdogan traktis ilin kiel homojn, igante ilin videblaj. Tio sufiĉas por ili, eĉ se estas nenio pli”, bedaŭras la dokument-filmistino. Ja koncerne agojn, la bilanco restas magra. Jes ja, la solvado de la identeco-problemoj de kelkaj familioj, precipe la nomadoj en la oriento de la lando, estis faciligita. Socialaj loĝejoj estis atribuataj al romaoj, la dialogo pliboniĝis inter la registaro kaj la asocioj. Sed la soci-ekonomiaj progresoj estas malrapidaj, aŭ eĉ ne ekzistas.
En sia oficejo, kune kun siaj du asistantinoj, la doktorino Didem Evci implice tion konfesas: la esplorcentro pri la romaa kulturo, kiun ŝi direktoras, estas malplena konko. Tiu instituto, kreita de s-ro Erdogan, naskis esperojn sed montras neniun konkretan rezulton post tri jaroj da ekzisto. “Estas nomo kaj kelkaj paperoj”, diras dungitino de la universitato Adnan-Menderes en Aydin, kie la instituto loĝas. Ayhan Kaya, esploristo en la universitato Bilgi de Istanbulo, ne kredas je la sincereco de s-ro Erdogan pri tiu dosiero: “Sen la perspektivo de alproksimiĝo kun la Eŭropa Unio, ili neniam troviĝus en la programo de Erdogan, kvankam ili estas islamanoj.”
Ankoraŭ pli malbone, la programoj de urborenovigo malfortigas la romaajn loĝantarojn. Pro sia stato malfavora al la sano kaj pro seismo-risko, kelkfoje troigita de la aŭtoritatuloj, la romaaj kvartaloj de la urbocentro estas privilegiita celo de vasta plano lanĉita en 2012. Neniu kontestas la neceson agi. Sed la asocioj publike mallaŭdas la plenpovon de la lokaj regantoj kaj la ruinigajn efikojn de la relokado, plej ofte malproksime de la renovigitaj kvartaloj. La trudita migrado interrompas lernejan kurson, perdigas dungojn, kaj “povas havi negativan efikon al la socia kohereco de la komunumo”, bedaŭras la Eŭropa Centro por la rajtoj de la romaoj*.
En 2005, la Istanbula municipo kaj la registaro decidis renovigi Sulukule, la historian kvartalon, preskaŭ miljaraĝan, de la romaoj, situantan en la urbocentro. Ĉirkau tri mil kvincent loĝantoj estis devigitaj vendi sian terenon por esti relokataj kvardek kilometrojn for de tie. Sed la luprezoj pli altaj, kaj la prezo de la transporto por daŭrigi sian laboron en Istanbulo rapide devigis multajn familiojn reveni vivi en Sulukule, en pli mizeraj kondiĉoj. “Ni ne ĉesis klarigi la problemon al la registaro, sed tiu nenion volis aŭdi, ĉar ĝi ne plu volis romaojn ĉi tie” malĝojas s-ro Hacer Fogo, de la Eŭropa Centro por la rajtoj de la romaoj, kiu, ankoraŭ nun, daŭrigas persekutojn ĉe tribunaloj por ricevi kompensojn.
Malriĉiĝo povus subfosi la bonefikon de la oficialaj agnosko-paroladoj. En septembro 2013, juna romao perdis sian vivon en Bursa, la kvara urbo de la lando, okaze de najbaraj perfortaĵoj aperintaj post la transloĝigo de romaoj, kies kvartalo estis renovigata. Pridemandita de la Parlamento, la urbestro abrupte (malmilde) akuzis: “Plej granda parto de la romaoj (...) vivas per ŝtelado, finegoco de drogo kaj agresoj”. La dek tri romaaj infanoj de tiu kvartalo estis akceptitaj en aparta klaso en la bazlernejo*.
La entuziasmon do iom post iom anstataŭas maltrankvilo kaj senpacienco. “Dum la elektoperiodoj, homoj venas kaj faras promesojn por ricevi niajn voĉojn; alitempe, ni estas nevideblaj” , malkontentas s-ro Turnali. Sed la refleksoj ŝanĝiĝas, kaj la deziroj eniri en politikon kreskas inter la asociaj agantoj. La juna kadrulo konsideras kandidatiĝi okaze de la parlamentaj elektoj, kiuj okazos ĉi-jare: “Estas neniu romaa reprezentanto nun. Mi estos la unua, inch Allah!”*.
Marie CHAMBRIAL & Erwan MANAC’H