Tekstaro de Esperanto

5.2.1 Enkonduko

Unu el la plej nekonataj faktoj estas la ekzisto de originala literaturo esperantlingva.

Dank’ al la unua literatura periodo, dum kiu floris ĉefe tradukliteraturo, kaj dum kiu fiksiĝis, tiamaniere, la fundamentoj de lingva kaj kultura tradicioj, povis, je certa momento, kreski propra, aŭtonoma Esperanta literaturo ĝis alta valornivelo.

Tiu originala literaturo estas rigardebla el pluraj vidpunktoj.

5.2.1.1 Rilatoj inter la Originale Esperantlingva Literaturo kaj la Literaturoj Nacilingvaj. — Estas nekontestebla fakto, ke ekzistas reciprokaj influoj interliteraturaj. Literaturaj “modoj”, ĉiam surbaze de ekonomi-sociaj faktoroj, estiĝas en iu ajn literaturo (ĝenerale en “grava” literaturo, pro kaŭzoj ĉi tie neanalizeblaj), kaj de tie ili migras al aliaj. Tie ili enradikiĝas nur se ekzistas la socia faktoro, kiu faciligis la estiĝon de ĉi tiuj novaj esprimtendencoj en la influanta literaturo; alie, ili efemere aperas sub la plumo de nur malmultaj entuziasmuloj, kaj malaperas senspure. Tiu “modo”-migrado okazas duvoje: tra la tradukoj kaj tra la rekta fremdlingva scio de aŭtoroj.

Iel analoge en Esperanto: sendube la nacilingvaj verkistoj influis la Esperantajn aŭtorojn: ĉu Auld estus pensebla, tia, kia li estas, sen la influo de Ezra Pound? Kaj ĉu Miĥalski sen Majakovskij?

En plurklasa ŝtato rolas kompreneble ankaŭ klaskonsciaj faktoroj: tio eksplikas la estiĝon ekz. en Sovetio, Japanio, Bulgario ktp., de komunistaj verkistoj esperantlingvaj, kiujn oni povas unuigi en aparta, internacia skolo ne nur pro enhavaj similecoj, sed ankaŭ pro ia ĝis nun neniam funde analizita komuna formo. Ĉi tie rolas kompreneble ankaŭ verŝajne nacilingva influo. Ĝi estas plej bone videbla ekz. ĉe Léon Bergiers: li ne estus imagebla ekster sia politika agado en Belgio kaj sen konsidero al lia kono pri la tiama franca socikritika literaturo.

En la literaturo de Esperanto gravas ankaŭ la tradukoj, kvankam verŝajne ne tiom enhave, kiom lingve kaj poetike.

Sed se la supra teorio estus senkorekte valida, la literaturo de Esperanto devus esti multe pli varia kaj multe pli multforma ol ĝi fakte estas.

Ni devas ja konsideri, ke ekzistas unuecigaj faktoroj: la unua estas la interna strukturo de la Esperanta kulturo: tradicio, lingvostudoj, kutimoj. Verkisto-ekzemploj, pli-malpli nivele devigaj aŭ instigaj, unuecige influas la aŭtorojn. La dua estas la fakto, ke la plejparto de la Esperanto-verkistoj apartenas al eŭropaj landoj, kie, kompare kun Afriko kaj Azio, regas sufiĉe unuecaj ekonomi-sociaj situacioj, kaj kie la lingvoj parolataj apartenas ĝenerale al la sama lingvotipo. Tie, kie la socie-ekonomia situacio evoluis historie tute malsame, kaj kie la lingvo apartenas al lingvotipo tute malsama, tiu “komuneco” estas tiel evidenta, ke pro tio povis kreiĝi naci-influitaj skoloj kun propra, longdaŭra tradicio, kiel ekz. en Japanio.

5.2.1.2 La Esperanta Literaturo kaj la Internacia Sfero. — Se ni konscias, ke homo vivas en tri sferoj (regiona, nacia kaj internacia), ni ankaŭ konscias, ke tiuj tri sferoj estas fakte dinamikaj strukturoj, interkonektitaj, kies teoria analizo povas tamen ne ĉiam konfirmiĝi en la praktiko. Ekzemple, por la Romanĉoj ekzistas lingvo familia, vilaĝa, preĝeja, lerneja, radia, revua (la romanĉa), kaj lingvo ĵurnala, politika, ŝtata, scienca, fremdulkontakta (la germana). La tri sferoj ĉi tie ne estas plu divideblaj: ilia konsisto-strukturo dividiĝas laŭ aliaj strukturaj “centroj”. Tio neniel malfirmigas la ĝeneralan valoron de la sfero-teorio: ĝi nur instigas la leganton al la teori-strukture dinamika kompreno de tiuj konceptoj.

Cetere, ankaŭ la internacia sfero ne estas io, kio unuece, konstante, senhalte evoluas kaj pligrandiĝas. Ĉar ĝi konsistas el pluraj strukturoj, interkonektitaj inter si kaj kun la subaj strukturaj grupoj (la nacia sfero), ĝi ŝanĝiĝas rezulte de la ŝanĝiĝoj en la kunmetitaj strukturoj. La rezulto de tiuj fortoj estas nomata, sur pli alta nivelo ol la nacia, “internacia”: neniel devige, ĝi progrese kaj plivastiĝe antaŭeniras, sed en kelkaj ekonomiaj-politikaj situacioj ĝi povas eĉ malgrandiĝi.

Ĉar Esperanto, pro la konsisto de la kolektivo, kiu ĝin akceptis kaj uzas, estas lingvo de tiu sfero, estiĝas objektiva kontraŭdiro inter la nediskutebla progreso en la disvastiĝo de Esperanto kaj la malgrandiĝo de internacia sfero. Tio, parte, reflektiĝas je kultura nivelo en malkonkordoj.

Analizo de la nuntempaj antagonismoj evidentigas, ke ili fontas ĉefe el la kontraŭaĵo inter la alte evoluintaj rimedoj de produktado kaj la postrestintaj formoj de ekonomiaj, kaj tial ankaŭ de sociaj kaj politikaj rilatoj. Sur internacia nivelo tio, interalie, reflektiĝas en la ekzisto mem de ŝtatoj en la nuna formo, nome aŭ fakte suverenaj aŭ kun suverenecaj pretendoj, kio grave malhelpas aŭ eĉ malebligas kunlaboron en la solvado de mondaj problemoj, daŭre amasiĝantaj, kiuj, fakte, ne estas solveblaj krom per komunaj fortoj. Ĝi ankaŭ kaŭzas la antagonismon inter la riĉaj ŝtatoj, kiuj plu riĉiĝas, kaj la malriĉaj, kiuj relative kaj proporcie plu malriĉiĝas. Ie en la mezo troviĝas pluraj mezgrandaj kaj relative malgrandaj ŝtatoj, kies ekonomia, socia kaj politika sistemo permesas riĉiĝon per propraj, enlandaj fortoj, sen ekspluatado de aliaj landoj. Kompreneble, interne de ĉiu unuopa ŝtato, depende de ĝia ekonomia-socia-politika strukturo, manifestiĝas multnombraj aliaj antagonismoj, kiuj, en la lasta linio, havas kiel plej profundan radikon la fakton, ke la sociaj, politikaj kaj kulturaj institucioj nur tre malfacile kaj malrapide adaptiĝas al la novaj rimedoj de produktado.

La antagonismoj de la realaĵo reflektiĝas ankaŭ en la literaturo. Tio eksplikas la fakton, ke ankaŭ en la Esperanta literaturo — kaj originala kaj traduka (unuavice koncerne la elekton de la tradukota originalo) — manifestiĝas la samaj kontraŭdiroj. Ĉar Esperanto estas la lingvo de la priskribita internacia sfero kaj spegulas ties internajn kontraŭdirojn, studo de la Esperanta literaturo, precipe originala, sen studo de la nuntempa socia kaj politika realaĵo, povas konduki nur al pseŭdokonkludoj, kaj ne al realecklariga analizo.

5.2.1.3 La Interna Strukturo de la Originala Esperanta Literaturo. — Ekzistas tamen ankaŭ historio de la Esperanta lingvokulturo (i.a. de la literaturo). Tio signifas, ke la nunaj Esperantaj verkistoj troviĝas en certaj, analizeblaj rilatoj kun la pasintaj, kaj ke inter la verkistoj ekzistas rilatoj plurnivelaj, el kiuj kelkaj, inter iuj verkistoj, aperas regule: tiun fakton ni nomas “ekzisto de skolo”.

Ĉi tie stariĝas la problemo de la periodigo de la Esperanta literaturo.

5.2.1.4 Periodigo de la Esperanta Literaturo. — La historion de la Esperanta literaturo oni povas facile dividi en tri periodojn: la unua, ĝis la Unua Mondmilito; la dua, ĝis la Dua Mondmilito; la tria, post la Dua Mondmilito. Ĉi tiu divido estas nescienca: tiuj, kiuj proponis ĝin, tre bone konscias pri tio, sed ĝi estas komforta, kvankam oni povus diskuti pri la jenaj konstatoj:

(a) Se la triparta divido de la poezio (nome de la liriko originala) estas facile konstatebla, ĝi estas tamen nur tre duba koncerne la prozon (ĉefe la novelon), kaj neekzistanta koncerne la romanon kaj la dramon.

(b) Ankaŭ koncerne la lirikon, la periodoj ne dividiĝas klare: ekzistas verkistoj, kies verkoj aperis ankaŭ dum la tria periodo, kvankam ilin oni kutime alkalkulas al la dua periodo; krome, kelkaj poetoj de la unua periodo estas aktivaj ankoraŭ hodiaŭ.

(c) Cetere, okdek jaroj estas tro mallonga tempo por permesi korektan dividon.

Por pli klare enkadrigi la problemon, oni konsideru jenajn punktojn:

(a) Ni tuj rimarkas, ke la verketo de E. Privat Tra l’ Silento estas enhave tre matura, sed forme ankoraŭ ligita al la unua periodo, dum Mondo kaj Koro, de Kalocsay, estas forme revolucia, dum enhave ĝia parenceco kun la verkoj de la unua periodo estas ankoraŭ videbla almenaŭ esence. Tio povas signifi, ke la aldonoj de novaj enhavoj (signifoj) en formoj klasikaj, sed ĉiam pli perfektaj, en difinita momento eksplodigas la malnovajn formojn, kaj kreas novajn.

(b) Analoge, ankaŭ la enhava nivelo plialtiĝas salte. Sekve, oni konstatas la ekziston de reciproka dependo inter formo kaj enhavo, kiu reliefiĝas el la evoluo de la literaturo.

(c) La rilatoj inter la malsamaj literaturaj branĉoj estas ankaŭ konsiderendaj, ĉar ili baziĝas sur la aparta Ligo, kiu ekzistas inter la lingvo kaj la kolektivo, kiu parolas ĝin. Fakte, la parolataj lingvoj havas du ĉefajn apliko-kampojn: unuflanke la esprimon de la personaj analizoj laŭ propraj penso-kategorioj (liriko), aliflanke la esprimon de komunaj, sociaj kaj socie komprenendaj analizoj (teatro). La unuiga sintezo el ambaŭ estas la romano. Laŭ tiu leĝo, Esperanto (komence nura skriblingvo, kun nur tre malstrikte organizita parolanto-kolektivo) prezentis unue lirikan literaturon (nematuran, ĉar la instrumento — la lingvo mem — tiam ne estis jam tute elprovita). Nur poste estiĝis la teatro: ĝi estis unue fuŝa, sed kun la jaroj ĝi pliboniĝis, kiel simptomo de la transformiĝo de la skriblingvo Esperanto al parolata lingvo. La plifirmiĝo kaj pliampleksiĝo de la socia kolektivo, kiu uzas Esperanton, kaŭzos sendube la ekeston de plenvalora teatro; ĝi siavice influos pozitive ankaŭ la romanon, kiu ĝis nun restis ftiza, kun kelkaj esceptoj des pli atentindaj.

(ĉ) Necesas klarigi, ke la postresto de iuj aŭtoroj en la forma kaj enhava evoluo de la literaturo dependas de multaj faktoroj objektivaj kaj subjektivaj (izoleco, persona fiksiĝo al malnovaj formoj, k.a.).

(d) Estas rekonsiderenda la problemo de nacilingva influo je la Esperanta literaturo. Verŝajne la skoloj ne estas tiom “internaciaj”, kiom esence “landaj”: ĉirkaŭ ili grupiĝas ankaŭ alilandaj aŭtoroj, depende de ilia socia aparteno, mondkonceptoj kaj internacia situacio.

5.2.2 Literaturscienca Studo pri Originalaj Esperanto-Verkistoj

Unu el la plej fruaj aludoj al kreiĝanta literaturo originala estas prelego de Edmond Privat farita en 1911, Pri Esperanta Literaturo (eld. 1912), kiu provis analizi la etoson, laŭ kiu ĝi ekestas kaj plue evoluos. En 1932 aperis interesaj, tamen nun iom malnoviĝintaj skizoj de L. Totsche (L. Tárkony) sub la titolo De Paĝo al Paĝo. Tiuj priskriboj de pluraj Esperanto-verkistoj havas nuntempe preskaŭ nur historian intereson, ĉar la kadro de la verko estas iom mallarĝa kaj multaj juĝoj profunde aliiĝis. Tamen ĝi enhavas ankoraŭ trafajn konsiderojn. Al Ora Libro (1937) F. Szilágyi kontribuis per artikolo “Liriko en Esperanto”; la sama verko enhavas ankaŭ skizon pri la Esperanta prozo.

En Esperanto 60-jara (1947) la Nederlandano G. J. Degenkamp pritraktas ĉefe la lingvoevoluon, kiun li dokumentas per elektitaj fragmentoj el diversperiodaj verkoj. La unua provo verki sisteman historion de la Esperanta literaturo estis farita de la Ĉeĥo Vlastimil Novobilský; lia Skizo pri la Esperanta Literaturo (1956) iom suferas pro la manko de antaŭaj organikaj historioj. La evoluon de la Esperanta liriko priskribis William Auld en sia antaŭparolo al Esperanta Antologio (1958). Didaktike pensita, sed kritike ne ĉiam korekta estas Kvar Prelegoj pri Esperanta Literaturo (1960) de la Sloveno Drago Kralj. En 1964 aperis 33 Rakontoj: La Esperanta Novelarto redaktita de R. Rossetti kaj F. Szilágyi, kun enkonduko de I. Rotkvić. La antaŭparoloj literaturscience analizas la evoluon kaj nunan situacion de la Esperanta prozo. En la dua volumo de Gvidlibro por Supera Ekzameno (1966), redaktita de A. Pechan, troviĝas ĉapitro pri la historio de la literaturo en Esperanto, kiun verkis K. Kalocsay kaj Henri Vatré; temas pri kritike valora, informe riĉa, analize trafa superrigardo. Diego Selso (ps. de Adán Hrynkiewicz) prezentis en 1966 resuman enkondukon, Niaj plej Grandaj Verkistoj.

Ekzistas kelkaj studoj pri unuopaj verkistoj. Pri Zamenhof aperis sennombraj artikoloj, kiuj prilumas lian agadon kiel iniciatinto de Esperanto, kiel pensulo, kiel oratoro, kiel homarano. Majstran analizon de lia aktivado kiel lirikisto prezentas du artikoloj de Marjorie Boulton kaj de John Francis, aperintaj en Memorlibro pri la Zamenhof-Jaro, 1960.

En la unua volumo de Arĝenta Duopo (1937) estas pluraj studoj pri Kalocsay kaj Baghy, sed la plej ĝisdataj, kaj metode modernaj, aperis ĉefe postmilite, en La Nica Literatura Revuo. Al Ora Duopo (1966) S. Szathmári kontribuis studon pri Baghy kaj L. Tárkony pri Kalocsay.

Kalocsay mem studis plurajn poetojn, ĉefe el la unua periodo de Esperanto, en Norda Prismo: nome L. Belmont (pseŭdonimo de L. Blumenthal), Cl. Bicknell, St. Z. Braun, M. Hankel, Cz. Kozłowski kaj J. van Schoor. Studojn pri Bulthuis verkis Nekrasov en La Nova Epoko kaj en La Nova Etapo. La sama Nekrasov aperigis studojn ankaŭ pri T. Jung, N. Hohlov kaj E. Miĥalski (ĉiuj en La Nova Epoko). Du studojn, unu pri Varankin, la alian pri Miĥalski, verkis W. Auld en La Nica Literatura Revuo.

5.2.3 Ĝeneralaj Karakterizoj de la Esperanta Literaturo

Estas malfacile, ofte eĉ neeble, skizi pritrakton de la ĝeneralaj karakterizoj de literaturo. Ili dependas de la socia konsisto kaj de la historia evoluo de ĝia parolanta kolektivo, kaj ankaŭ de la nombro kaj nivelo de la aŭtoroj, kiuj verkis en tiu lingvo.

Oni facile povas rimarki, ke el forma vidpunkto la Esperanta literaturo estas kompleta, kelkrilate eĉ pli kompleta ol aliaj literaturoj, ĉar ĝia fleksebleco kaj la internacieco de ĝia parolanta kolektivo permesis la akcepton de pluraj diversoriginaj (eĉ eksterhindeŭropaj) beletristikaj formoj.

La koncizeco de Esperanto, ŝuldata al ĝiaj “resumaj” formoj, nacilingven ofte netradukeblaj, faciligis la estiĝon de liriko. Kontraŭe, la fakto, ke Esperanto unue estis preskaŭ ekskluzive skribata lingvo, malfaciligis la estiĝon de dramo kaj de romano. La iom post iom perfektiĝanta transformiĝo de Esperanto en parolatan lingvon kreas la necesajn lingvajn kaj psikologiajn fundamentojn, sur kiuj kreskos kaj floros ankaŭ tiuj branĉoj de la beletro, kiuj ĝis nun ne estis tre sukcesaj.

La enhavaj karakterizoj de la literaturo en Esperanto estas multnombraj kaj malfacile skizeblaj, ĉar ili multe dependas de la verkistoj mem. Tamen frapa estas la ekzisto de ĝenerale homeca kaj humanisma etoso, kiu en la plej sukcesaj verkoj esprimiĝas ne religiece, sed etike, kaj ofte ankaŭ soci-inspire. Tiu humanismo formas la bazon de la lingva (kaj pro tio socia) agado de la Esperanto-Movado kaj estas nedisigebla de la literaturo de Esperanto. Ĝi estas trovebla en ĉiuj literaturaj kampoj: dum la lastaj dudek jaroj oni rimarkas ĝin en ampleksaj poemoj kiuj pritraktas la problemojn de la homo, de la vivo kaj de la mondo (Auld, Francis, De Kock, Chaves, k.a.). Tiuj poemoj, elstaraj forme kaj enhave, estas sendube unu el la plej tipaj trajtoj de la moderna Esperanta literaturo.

Plenrajte oni povas konkludi, ke malofte estas studebla literaturo pli zorge kaj ameme flegata ol la Esperanta literaturo: malgraŭ la limigiteco de la disponeblaj rimedoj, ĝi estas valora juvelo, ĉiam pli kreskanta kaj fajlata; sen troigo oni povas aserti, ke nuntempe Esperanto estas lerninda fare de literatur-amantoj pro la valoro de sia originala literaturo.

Estas utile aldoni, ke delonge establiĝis la kutimo karakterizi diversajn grupojn da verkistoj per la esprimo “skolo”. Ekz., jam en la frua periodo oni distingis la francan kaj slavan skolojn. Efektive, pri “skolo” en la vera senco de la vorto oni povas paroli nur se temas pri grupo da aŭtoroj, kiujn kunligas — kaj distingas disde aliaj verkistoj — difinitaj komunaj trajtoj de ilia verkaro el enhava kaj forma vidpunktoj. Juĝante laŭ tiu kriterio oni trovas, ke en la Esperanta originala literaturo tutcerte estas eble apliki tiun terminon al la Budapeŝta kaj, ĝis iu grado, al la Skota Skoloj, malpli al la japana kaj socialista-proleta skoloj, kaj nur kun grandaj rezervoj al aliaj “skoloj”: slava, norda, franca ktp. Tamen, sekvante la establitan tradicion, en la sekvanta ĉapitro kaj aliloke en tiu ĉi verko ofte estas uzata la esprimo ne nur por la Budapeŝta kaj Skota Skoloj, sed ankaŭ por indiki grupojn da aŭtoroj, kiujn markas ilia nacieco aŭ sociaj-politikaj celadoj, sed kies verkaro ne posedas iajn komunajn, aparte signifajn, enhavajn kaj formajn karakterizojn. En tiu lasta kazo “skolo” estas nenio alia ol esprimo por signi difinitan aron da verkistoj, kiuj pro sia nacia origino aŭ socia aparteno kontribuis per siaj verkoj al riĉigo de la Internacia Lingvo ankaŭ el leksikologia kaj stila vidpunktoj.

6.1.1 Mondlingvaj Provoj

Esperanto ne estas la unua provo por la solvo de la mondlingva problemo. Jam en la deksepa kaj dekoka jarcentoj aperis planlingvaj projektoj (paroleblaj, aŭ nur skribeblaj), kelkaj eĉ kompletaj (t.e. kun gramatiko kaj vortaro). Tiuj projektoj estis ĝenerale neuzeblaj, parte pro sia tro artefarita, tro ampleksa, detalsinteza ŝajnfilozofia gramatiko, parte pro la plene apriora vortaro, konstruita laŭ ide-analizaj principoj, kies ellernado superis la parkerkapablojn eĉ de la aŭtoroj mem.

Cetere, en tiu epoko la internacilingva problemo estis sentata preskaŭ nur de kleruloj, je kies dispono efikis tamen ankoraŭ internacie la latina kaj la franca. Krome, tiuj fruaj planlingvistoj ofte komprenis siajn provojn nur kiel instrumenton por “klarigi”, t.e. por “racie analizi” la pensojn.

Io ne estas forgesenda: jam tiam aperis kelkaj malmultaj lingvoskemoj (pri io plia ja neniel temas) bazitaj sur la ekzistantaj lingvoj. Plej rimarkindaj tiurilate estas la verko de la franca sciencisto Ph. Labbé (1650) kaj tiu de nekonata germana aŭtoro (pseŭdonimo: Carpophorophilus, 1732). Sed post 1850 la socia situacio ĉiam pli rapide aliiĝis. La burĝa sistemo de produktado troviĝis en plena ekspansio en Britio, Francio, Belgio, kaj starigis la unuajn bazojn en Germanio. En la ekonomike plej evoluintaj ŝtatoj ĝi komencis serĉi novajn merkatojn eksterlandlime kaj transmare.

En ĉi tiu ĉiam pli rapidiĝanta mondo, la apero de la kompleksa ide-analiza kaj detale ellaborita projekto de la hispana prelato Sotos-Ochando (1845) ne povis havi daŭran sukceson. Laŭ E. Drezen, la grava politika kaj socia klasaparteno de la aŭtoro permesis al lia projekto atingi ioman disvastiĝintecon: kunhelpis cetere la fakto, ke tiam Hispanio troviĝis ekster la ekevoluanta fluo de la kapitalismo.

Por instrui la projekton de Sotos-Ochando aperis pluraj lernolibroj. Oni publikigis kelkajn provojn de scienca terminologio, broŝurojn, kaj oni fondis propagandan societon kaj eĉ bultenon (1861-1864). Sed la esenca vivmalkapablo de tiu projekto montriĝis en la baldaŭa disfalo de ĝia movado, konsistanta ekskluzive el hispanaj kleruloj.

Multaj aliaj projektoj aperis, poste, ĉiam pli ofte. Kelkaj estis teorie uzeblaj, kiel Pantos Dimou Glossa, de la Franco L. de Rudelle (1859), kaj Universalglot, de iu nekonata Franco (pseŭdonimo: Pirro, 1868). Ĉefe ĉi-lasta projekto sukcesis kunigi regulecon de la gramatiko kun aposterioreco de la vortotrezoro kaj simpleco de la lingvostrukturo.

6.1.2 Volapük

Nur en 1879 sonoris la horo de tutmonda lingvo praktike uzebla: tiujare la badena prelato Johann Martin Schleyer (1831-1912) publikigis en la revuo Sionsharfe (Litzelstetten, Germanio) unuajn skizojn, kaj en 1880 la unuan libron de sia lingvoprojekto Volapük. Dank’ al la revuo, kiun Schleyer redaktis, dank’ al la energio, per kiu li eklaboris, dank’ al la detaleco de la verko, kiun li pretigis, kaj dank’ al la reguleco (se ne simpleco), kiun la projekto almenaŭ unuavide ŝajnigis, ĝi iĝis rapide konata.

Tamen, el lingva vidpunkto, Volapük estis nete malsupera al multaj ĝis tiam aperintaj projektoj, ekz. al Universalglot.

Supozeble oni do devas konsideri aliajn kaŭzojn de la sukceso. Unue: la lingva problemo en tiuj jaroj akriĝis; due: la personeco de Schleyer estis sendube altira; trie: la aspekto de Volapük mem ludis rolon: kvankam tre regula, ĝi estis aglutina lingvo tre riĉa de morfologiaj strukturoj, kiuj iel proksimigis ĝin al ia tiutempa (popularscienca) sanskrita “lingva idealo”. Volapük baziĝis plue sur la etnaj lingvoj, kvankam ĝi aspektis sekreta lingvo: tio ne estis senefika ĉe la tiutempe kriptografie interesitaj homoj, ekz. A. Kerckhoffs. Ankaŭ ĝia mallongeco ludis rolon: ni ne forgesu, ke en tiu epoko multiĝis la stenografiaj provoj kaj ke mallongeco estis pro tio pli-malpli senkritike tre ŝatata.

La fiasko de Volapük, tiel subita, kiel rapida estis ĝia kresko, ŝuldiĝas al lingvaj kaj movadaj faktoroj. Unu lingva faktoro estis la konstato farita de la volapukistoj, ke aŭtonoma planlingvo povas funkcii ankaŭ kun multe pli simpla kaj aposteriora strukturo (pro tio multaj el ili postulis lingvan reformon). Alia lingva faktoro estis, ke Volapük estis iom tro haste ellaborita. Tio speguliĝis ankaŭ i.a. en ĝia derivsistemo, kiu estis volapukigita kliŝo de la germana derivsistemo. Cetere, ankaŭ la belsoneco de la lingvo iom lamis. Aliflanke, ĝia fonetika konstruo malfaciligis la rapidan rekonon de multaj vortoj pro abundo de sufiĉe similaj sonoj. Pro tiuj kaj aliaj difektoj la valoro de Volapük por la komunikado estis do malgranda.

El la movadaj kaŭzoj de la pereo de Volapük, grava estas la aŭtokrata centrigo de la tuta movado kaj de la lingvo-evoluo en la manoj de unu sola persono: Schleyer mem. Tiu ĉi individueca sinteno koliziis kun la demokrata spirito, kiu jam regis ĉ. 1880 en klarvidaj medioj. Ĝi kondukis ankaŭ al manko de evoluo kaj fleksebleco de la lingvo. Tia situacio devigis multajn konsciajn volapukistojn reagi en la maniero sole ebla: nei praktike kaj teorie la lingvan disciplinon.

Cetere, Volapük estis dediĉita ĉefe al scienco kaj al komerco. Kvankam aperis ankaŭ pluraj beletraj Volapük-tradukoj (i.a. poemoj), forestis tiu homaranisma sinteno, kiun Zamenhof sciis inspiri al la unuaj esperantistoj kaj kiu ilin puŝis al agado ankaŭ sur la literatura kampo.

7.2.1 El la Albana Literaturo

El la albana aperis nur du verkoj, ambaŭ biografiaj. La unua, de Cuk Simoni, titoliĝas Skanderbeg, Heroo de Albanujo (1929). La dua, de Kristo Frashëri, estas Gjergj Kastrioti-Skanderbeg (1405-1468), tradukita en Esperanton de Gafur Muço kaj Vasil Pistoli (1967).

7.2.2 El la Anglaj Literaturoj

El la angla literaturo 1887-1914: Unu el la plej malnovaj verkoj estas sendube la tragedio de Shakespeare Hamleto, aperinta en 1894 en traduko de L. L. Zamenhof. Temas pri verko, kiun la Francoj nomus “la belle infidèle”, poezie kaj literature valora, sed kiu kelkfoje ne ĝuste redonas la originalan sencon. Tiu traduko havis grandan kaj daŭran sukceson: ĝia 8-a eldono aperis en 1964. De Shakespeare aperis ankoraŭ La Ventego (tr. A. Motteau), 1904, Julio Cezaro (tr. Lambert), 1906, kaj Makbeto (tr. Lambert), 1908: ĉi tiuj lastaj impresas iom prozecaj. Kiel Plaĉas al Vi aperis en 1910 en traduko de Ivy Kellerman. Siatempe tre laŭdata kaj ŝatata estis ankaŭ La Venecia Komercisto (tr. A. E. Wackrill), 1914. De Byron, jam tre frue, en 1896, aperis la poemo Kain (tr. A. Kofman), de la sama aŭtoro poste Ĉielo kaj Tero (tr. E. Noël), 1906, Parizina (tr. V. da Silva), 1912, kaj Manfred (tr. V. da Silva), 1914, drampoemo. Tamen, nur post 1904 komenciĝis iom regula eldonado de elangligitaj tradukaĵoj. La komedieto de Goldsmith (tr. A. Motteau) Ŝi Kliniĝas por Venki aperis en 1904, kaj en 1905 Kristnaska Sonorado de Ch. Dickens (tr. M. Westcott). De la sama aŭtoro aperis elĉerpaĵoj el la romano Pickwick Papers, dramigitaj kaj tradukitaj de W. Morrison (1907), kaj La Batalo de l’ Vivo (tr. L. L. Zamenhof: libroforma eldono de traduko aperinta en La Esperantisto en 1891), 1910. Gvinevero kaj aliaj poemoj de Tennyson (tr. Cl. Bicknell) eldoniĝis en 1906, kaj en 1914 In Memoriam (tr. A. Styler). De T. Macaulay aperis la poezia verko Horacio (tr. Cl. Bicknell), 1906. En 1909 venis la verko, iom mallongigita, Gulliver en Liliputlando, de J. Swift (tr. Inman), kaj la postan jaron (1910) aperis La Aventuroj de Alicio en Mirlando, de Lewis Carroll (tr. Kearney). Bone tradukita estas la rakonto de Stevenson D-ro Jekyll kaj S-ro Hyde (tr. Morrison kaj Mann) en 1910. Samjare traduke debutis H. J. Bulthuis per Salome, komedio de Oscar Wilde. En 1911 aperis la historia romano de Wiseman, Fabiola (tr. Milsom; 2-a eld. reviz. 1928). 1908 alportis krome Robinsono Kruso de Daniel Defoe. De J. Ruskin aperis la rakonto (tr. Ivy Kellerman) La Reĝo de la Ora Rivero, 1911 (2-a eld. 1926). La postan jaron venis de T. Gallon la verko Tatterley (tr. A. Wilson). De H. T. Craven aperis la familia dramo La Kamena Angulo (tr. Gordon), 1913.

El la angla literaturo 1915-1939: Dummilite aperis (1915) la teatraĵo de la humuristo Jerome K. Jerome Barbra (tr. Flora Hardcastle). En 1919 eldoniĝis Ok Noveloj de A. Bennett (tr. A. Wackrill). La postan jaron (1920) E. Payson aperigis la tradukon de du romanoj de Mabel Wagnalls: La Rozujo Ĉiumiljara kaj Miserere. De la sama aŭtorino aperis en 1926 ankaŭ la romano Palaco de Danĝero (historia rakonto pri la Pompadour-epoko, tr. Payson). 1921 alportis novan tradukon el Shakespeare: Sonĝo de Someromeza Nokto. La tradukintino Louise Briggs sciis rekapti la originalan blankversan muzikon. De la sama aŭtoro aperis en 1924 Reĝo Lear (tr. Curry kaj Ashley), sed la valoro de la traduko ne estas elstara. 1928 donis refojan tradukon el Defoe: Robinsono Kruso (tr. H. Bulthuis): temas tamen nur pri traduko adaptita al infanoj kaj junuloj. El la verkaro de A. Cunningham aperis rakonto La Hantataj Ŝipoj (tr. Newell kaj Sturmer), 1928. Samjare aperis la antikvetosa romano de Rider Haggard Luno de Izrael (tr. Payson kaj Butler). De la sama aŭtoro aperis ankaŭ la romano Ŝi. H. G. Wells estis prezentita per tradukoj de tri romanoj: La Dormanto Vekiĝas (tr. F. Milward), 1929, kaj La Tempo-Maŝino kaj La Lando de Blinduloj (tr. E. W. Amos), samlibre, 1938. La romano de M. Saunders Bela Joe (tr. Blaikie kaj Hohlov) aperis en 1929. De Erica Maxwell (alias L. M. Pyke) aperis la romano La Anstataŭa Edzino (tr. Sampson), 1930. Jane Eyre, fama romano de Charlotte Brontë (tr. H. J. Bulthuis) eldoniĝis en 1931. En 1933 aperis nova traduko de Gulivero en Liliputlando de Swift (tr. Roos). En 1934 aperis verko de Ch. Dickens, La Vivo de Nia Sinjoro Jesuo (tr. M. C. Butler). La saman aŭtoron prezentis ankoraŭ 3 noveloj el la Londona Skizlibro (tr. Wadham), 1938. De la humuristo Jerome K. Jerome aperis Tri Homoj en Boato (tr. G. Badash), amuza rakonto, 1935. La Romano de San Michele de Axel Munthe (tr. J. Weleminsky) eldoniĝis samjare. En 1936 aperis La Aventuroj de Marteno Drake, porjunulara verko de G. Norway (tr. W. Severn). La postan jaron (1937) aperis la rakontaro de Chesterton La Naiveco de Pastro Brown (tr. C. Bean), krimromano de Agatha Christie Murdo en la Orienta Ekspreso, kaj romano de Wodehouse La Princo kaj Betty (tr. G. Badash). Fine, en 1938, venis la futurologia romano de E. R. Burroughs Princino de Marso (tr. K. R. C. Sturmer).

En la traduka beletro Shakespeare estas unu el la plej bone reprezentitaj klasikuloj de la monda literaturo.

Angla literaturo 1939-1971: Post la Dua Mondmilito ree estis eldonitaj tradukoj el Shakespeare. Unu el la plej senlacaj tradukantoj estis St. Andrew. De li fontas Romeo kaj Julieto (1945), Antonio kaj Kleopatro (1947), La Gajaj Edzinoj de Windsor (1948), Trojlo kaj Kresida (1952). Malfeliĉe li tradukis proze, kaj krome cenzuris parton de la enhavo. La rezulto estas literature etnivela. Sed en 1960 aperis Otelo (tr. Reto Rossetti), brila ekzemplo de poezitraduka talento kaj forma kaj enhava fidelo. Ĉefverko estas ankaŭ la nova traduko de Hamleto (tr. L. N. M. Newell), 1964, kiu demonstras la intertempan moderniĝon kaj riĉiĝon de la Esperantaj lingvo kaj poezia arto. En mirige fidela kaj poezieca traduko de K. Kalocsay aperis en 1966 la tragedio de Shakespeare Reĝo Lear. De la sama tradukinto aperis ankaŭ Somermeznokta Sonĝo (1967), kaj, en 1971, La Tempesto, ambaŭ brile verkitaj.

Aperis cetere ankaŭ la romano de Freeman Wills Crofts Morto de Trajno (tr. M. Stuttard), 1948; la verketo de Stevenson Diablet’ en la Botel’ same estis publikigita en 1948. En 1970 oni eldonis la gravan politiksatiran romanon de G. Orwell, La Bestofarmo (tr. Gerald Tucker). Samjare aperis la kolekto de Philippa Galloway, Skota Legendaro (tr. Guy B. Tordoff).

Usona literaturo 1887-1972: De N. Hawthorne aperis La Serĉado por Ora Ŝaflano (tr. O’Connor kaj Hayes), 1906; La Granda Vizaĝo el Ŝtono (tr. Yelland), alegoria novelo, 1920. De W. Irving estis eldonitaj La Abatejo de Westminster (tr. O’Connor), 1906, kaj La Legendo de Dorma Kavo (tr. H. M. Scott), 1916. Postmilite aperis La Legendo pri la Postlasaĵo de la Maŭro (tr. L. Allen), 1923, kaj El la Skizlibro (tr. H. L. Elvin), kun i.a. Rip van Winkle, 1924. E. Allan Poe estas reprezentata per La Puto kaj la Pendolo (tr. Alex Pride), 1907; kaj Ses Noveloj (tr. Milward), 1924. De Mark Twain aperis novelo La £ 1.000.000 Banka Bileto (tr. Muschamp), 1907. De Jack London venis rakonto La Forto de la Fortaj (tr. K. Fröding), 1914; novelo Ĥinago (tr. Kalisky), 1924; La Fera Kalkanumo (tr. G. Saville), 1930: romaneca porsocialista pledo, kaj post la Dua Mondmilito la verko La Balenodento (tr. W. Auld). De Upton Sinclair aperis la romano Jimmie Higgins (tr. K. Fröding), 1934, kaj alia romano, Petrolo (tr. W. Bailey), 1936. Ankaŭ la mondfama rakonto pri la urso Winnie-la-Pu estis tradukita en la Internacian Lingvon, de Ivy Kellerman Reed kaj Ralph A. Lewin; eldonis ĝin en 1972 E. P. Dutton, la eldonejo de la originalo de A. A. Milne.

El la sudafrika (anglalingva) literaturo 1887-1971: St. Andrew tradukis du klasikajn romanojn de Olive Schreiner: Romano pri Afrika Bieno, 1934, kaj Undino, 1938.

Verkoj antologiaj: Kromaj literaturaĵoj troviĝas traduke ne nur en multaj revuoj, sed ankaŭ en Eterna Bukedo (de K. Kalocsay), 1931. Antologiforman verkon skribis Clark: Kien la Poezio?, kun multaj ekzemploj el la angla literaturo. Elstara estas la Angla Antologio, 1957 (1-a volumo: anglaj aŭtoroj 1000-1800; sekvos volumo por la modernaj kaj por la skotaj aŭtoroj). Ĝin redaktis W. Auld (poezio) kaj R. Rossetti (prozo). Multaj kleraj tradukantoj aktive kunlaboris.

7.2.3 El la Antikva Greka Literaturo (Helena Literaturo)

La unua provo traduki el la helena estis farita de A. Kofman, kiu eldonis en 1895-97 la unuajn 4 kantojn de la Iliado (la 1-a kanto aperis ankaŭ en Fundamenta Krestomatio). La dua provo traduki Homeron estis farita de D-ro W. J. A. Manders, kies proza traduko de Odusseias aperis en 1933. La herokomika poemo de aŭtoro nekonata, Ranratbatalo (tr. Deligny), estis eldonita en 1907.

El la filozofoj, nur Platono ekzistas en Esperanta traduko: lia majstra dialogo Simpozio (tr. Sokratis Sakellaropoulos) aperis en 1960 (2-a eld. 1967).

El la tragediistoj, ni posedas verkojn de Sofoklo. La unua sceno de Reĝo Edipo (tr. E. Préaubert) aperis en 1907, sed nur en 1960 oni publikigis la tutajn Reĝo Edipo kaj Antigona (tr. D. B. Gregor), samvolume.

Ezopo altiris la atenton de Esperantaj tradukistoj: jam en 1891 venis 50 Elektitaj Fabloj de Ezopo (tr. Iv. Lojko). Ilin rerakontis Esperante Ossaka kenĵi (Fabloj laŭ Ezopo, 1932). Alia Japano aperigis Ezopan tradukaĵon: 50 Fabloj de Ezopo (tr. Nakagaki koĵiro), 1954. Poezie rekreis ilin ankaŭ Kolomano Kalocsay: Ezopa Saĝo, 1955.

La komediistoj estas reprezentataj per unu sola komedio: Ploutos, de Aristofano (tr. E. Noël), 1906.

Interesa estas la verko de J. Penndorf Grekaj Papirusoj Trovitaj en la Nila Valo, 1927. La Nova Testamento, en traduko de komisiono de anglaj pastoroj, aperis la unuan fojon en 1912, kaj poste havis multajn eldonojn.

Dise, en la Esperanta gazetaro, oni povas trovi fragmentojn de multaj helenaj literaturaj verkoj. I.a. ni rimarkas verkojn de Alkeo, Anakreono, Eŭripido, Platono, Sapfo, k.a. Plej grandan rikolton liveras Literatura Mondo kaj La Nica Literatura Revuo. Ankaŭ la internaciaj antologioj, El Parnaso de Popoloj (Grabowski), 1913, kaj Eterna Bukedo (Kalocsay), 1931, prezentas abundan kolekton el lirikaĵoj elhelenigitaj.

7.2.4 El la Araba Literaturo

El Lokman la Saĝa aperis novelkolekto Arabaj Fabloj (tr. A. Tellini), 1912. Sekvis elektitaj rakontoj el la araba versio de Mil kaj Unu Noktoj, 1927. Verko moralfilozofia estas Arabaj Maksimoj de la 7-a Jarcento (atribuataj al la Imamo Ali), tradukita de Husen Al-Amili, 1967. Sed la ĉefverko estas la plena traduko de La Nobla Korano (tr. Italo Chiussi), aperinta kun la originala araba teksto en apuda kolono en 1969. Poeziajn prozaĵojn kaj prozformajn poeziaĵojn de la monde konata libana verkisto Ĝ. Ĥalil’ Ĝibran’, Rakontoj kaj Poemoj, tradukis Georgo Abraĥam, 1972.

7.2.5 El la Armena Literaturo

V. Papazjan estas reprezentita per Morituri Vos Salutant (tr. G. Davidov), 1908, kaj Rondaj Dioj (tr. V. Sirunjan), 1910. La rakonto de A. Agaronjan Guteton da Lakto (tr. G. Davidov) aperis en 1907. La postan jaron (1908) aperis la verketo de Ajcatur Armena Fabelo (tr. G. Davidov). Rakonto de Avetis Aĥaronjan, La Patrinoj (tr. A. Fiŝer) eldoniĝis en 1912. Proksimume samepoke aperis en Saratov (Ruslando) antologiforma verketo Armena Poezio, tradukita de iu Narciso.

7.2.6 El la Bulgara Literaturo

La bibliografia verko Bulgara Artliteraturo en Fremdaj Lingvoj 1823-1962 atentigas, ke la Internacia Lingvo estas, egale kun la franca, la tria plej grava lingvo por tradukado el la bulgara. Nur la rusa kaj la angla havas pli da tradukoj el la bulgara. Post Esperanto kaj la franca sekvas, laŭ tiu verko, 62 aliaj lingvoj malpli ofte uzitaj.

1887-1918: Libroforme en tiu ĉi periodo aperis nur Bulgaraj Rakontoj de Ivan Vazov (tr. Atanas D. Atanasov), 1910 (3-a eld. 1923). Pluraj literaturaĵoj aperis tamen en revuoj (el Daskalov, Stamatov, Vazov), tradukitaj ĉefe de Ivan Krestanov kaj A. D. Atanasov (ps. ADA).

1919-1939: Intermilite la bulgara literaturo en Esperanto konsiderinde pliriĉiĝis malgraŭ la tiama malfavora politika situacio. Aperis verkoj de la klasikuloj P. Slavejkov, Iv. Vazov, Ĥr. Botev, J. Jovkov, sed ankaŭ de modernuloj: i.a. G. Karaslavov, Ĥr. Smirnenski, Geo Milev. Pleje tradukis Asen Grigorov, Atanas Lakov, Ĥrima, Iv. Dobrov kaj D. Sasonov.

La Nobla Korano digne reprezentas la araban literaturon, samkiel Reĝo Edipo kaj Antigona la helenan. A.D. Atanasov (supre) kompetente tradukis el la bulgara, kaj T. Pumpr (sube) el la ĉeĥa.

La plej reprezentaj verkoj estas Nuntempaj Rakontoj de G. Stamatov, 1922, kaj, de la sama aŭtoro, Vilao apud la Maro, 1934, ambaŭ tradukitaj de Iv. Krestanov. De Elin-Pelin aperis la novelo La Familio Gerak (tr. A. D. Atanasov), 1924. Novaj Bulgaraj Rakontoj de Ivan Vazov (tr. G. Atanasov) aperis en 1928. De Ĥristo Smirnenski (tr. A. Grigorov, Lakov, Ĥrima) aperis la poemaro Tra la Ventego en 1931 (2-a eld. 1950); de Geo Milev (tr. Ĥrima, D. Sasonov) la poemo Septembro, 1931 (2-a eld. 1946); de G. Karaslavov la novelkolekto Ĉe Posteno (tr. Grigorov k.a.), 1932; fine de Jordan Jovkov (tr. Ĥr. Iskrov, Sasonov, k.a.) Elektitaj Rakontoj, 1938.

Bulgara Antologio, redaktita de Iv. Krestanov, aperis en la jaro 1925. La poezian parton de la antologio tradukis K. Kalocsay.

1940-1971: Post la Dua Mondmilito, la eldonado tute ne lamis: De Elin-Pelin (tr. Ĥesapĉiev) aperis Elektitaj Rakontoj, 1948. La rakonto Vagabondoj de Ivan Vazov (tr. Iv. Kovaĉev) aperis en 1949. En 1959 venis la granda, grava historia eposa romano de Ivan Vazov, Sub la Jugo, lerte tradukita de grupo beletrista sub la ĉefredakto de S. kaj A. Simeonov. De G. Karaslavov aperis la realisma historia rakonto Bofilino (tr. A. kaj S. Simeonov), 1959. La moderna poeto N. Vapcarov prezentiĝis per Versaĵoj (tr. Grigorov, S. Simeonov k.a.), 1960. Fine, de Ĥristo Botev aperis verko antologiforma (kun poemoj kaj prozaĵoj) Elektita Verkaro (tr. Iv. Dobrev, Iv. Sarafov, Gorov), 1969.

Enrevue, plej riĉan rikolton ni trovas i.a. en Literatura Mondo, La Suda Stelo, La Nica Literatura Revuo, Monda Kulturo, Danubo, Nuntempa Bulgario, Bulgara Esperantisto. Menciindas volumo antologikaraktera: Bulgara Prozo, 1960.

7.2.7 El la Ĉeĥa kaj Slovaka Literaturoj

1887-1920: La unua grava libroforma verko estas Rakontoj de J. Arbes (tr. Josef Grňa), 1908. Kolekton de poemoj tradukitaj oni eldonis post la morto de St. Schulhof: Bohemaj Grenatoj, 1920.

1920-1939: Nur intermilite povis libere floradi la literatura tradukado en Ĉeĥoslovakio. En 1921 aperis la triakta komedio de J. Vrchlický Nokto en Karlův Týn (tr. Miloš Lukáš). La verko de Jiří Mahen La Koboldo Ondra (tr. Moraviaj Esperanto-Pioniroj) aperis en la sama jaro (1921). De Karel Čapek aperis la dramo RUR (Rossumaj Universal Robotoj) (tr. Moraviaj Esperanto-Pioniroj), 1926, kaj en 1938 la dramo La Blanka Malsano (tr. Kilian). De Petr Bezruč aperis Sileziaj Poemoj (tr. Vl. Adamík), 1927. Verkoj de J. Herben (1930), J. Welzl (1931), I. Herrmann (1932) aperis en traduko de Moraviaj Esperanto-Pioniroj. La samaj tradukis ankaŭ la novelojn Genutrantoj de Jiří Sumín kaj Maryčka Danculino de Růžena Svobodová, 1933. La romano de Ladisl. Vladyka Mi en Li (tr. Moraviaj Esperanto-Pioniroj) aperis en 1933. De K. M. Čapek-Chod aperis tri Noveloj (tr. Moraviaj Esperanto-Pioniroj), 1934. Samjare venis eltiraĵoj el la romano de J. Hašek La Travivaĵoj de la Brava Soldato Ŝvejk dum la Mondmilito (tr. J. Štádler), kaj la postan jaron (1935) aperis la satira verko de Petro Den Kiel Fariĝi Kreanto Facile kaj Rapide (tr. Moraviaj Esperanto-Pioniroj). En 1937 aperis la socikritika tragikomedio de Vilém Werner Homoj sur Flosglacio (tr. Moraviaj Esperanto-Pioniroj). Interesa estas la verko de K. J. Erben Bukedo el Ĉeĥaj Naciaj Mitoj, poemaro, tradukita de Tomáš Pumpr, 1938.

1940-1971: La nazia okupado kaj la milito unue, kaj poste la Stalin-a malpermeso multe influis lamige la eldonkapablon de la ĉeĥoslovakaj tradukemuloj. Ekster Ĉeĥoslovakio aperis en 1948 Skizoj pri Nederlando (tr. Degenkamp), bonhumoraj priskriboj de Karel Čapek. De la sama aŭtoro, en la brila traduko de Josef Vondroušek, aperis Libro de Apokrifoj, 1970: 29 novelminiaturoj kun mita temo. De K. H. Borovský aperis la longa, nefinita poemo satira La Bapto de Caro Vladimir (en brila traduko de Tomáš Pumpr), 1953. De Jaroslav Seifert aperis la versaĵkolekto Panjo (tr. Jiří Kořínek), 1960. Ĉeĥajn Fabelojn porinfanajn (tr. Valda Vinař) oni eldonis en Japanio (1962). La slovaka teatraĵo Meteoro (tr. V. Gazda) aperis en 1963: aŭtoro estas Peter Karvaš. La romano de Jan Otčenašek Romeo, Julieta kaj la Tenebro (en aparte bona traduko de V. Váňa), aperis en 1965. En 1968 aperis la traduko de la slovaka groteska teatraĵo de Ján Kákoš Mohajra Plejdo (tr. Ed. V. Tvarožek), kaj en 1970 Sileziaj Kantoj, poemaro de Petro Bezruč, en traduko de Pumpr, Kořínek kaj Hromada.

Multaj aliaj tradukaĵoj aperis en revuoj: i.a. en Literatura Mondo, La Suda Stelo, La Nica Literatura Revuo. La plej novajn tradukojn pretigis ĉefe Josef Vondroušek, Karel Píč, Jana Cíchová, Eva Seemannová-Suchardová, k.a. En 1935 aperis cetere Ĉeĥoslovaka Antologio (ĉefredaktoroj estis O. Ginz kaj St. Kamarýt), kun elstare reprezenta elekto de literaturaĵoj. Interesa el literatura vidpunkto estas ankaŭ la verketo de A. Novák (tr. V. Kroužil) Ĉeĥa Literaturo laŭ la Birdperspektivo, 1921.

7.2.8 El la Ĉerkesa Literaturo

Aperis malgranda antologieto de rakontoj en 1908, redaktita kaj tradukita de G. Davidov.

7.2.9 El la Ĉina Literaturo

1887-1949: En 1913 aperis la unuaj tradukaĵoj de K. Ĉ. Ŝan en Orienta Almanako. Tamen, nur post la Unua Mondmilito la tradukaĵoj el la ĉina komencis plimultiĝi.

Antologian formon havas la verko Perloj el la Oriento, 1921, de Ossaka kenĵi, kun klasikaj poemoj ĉinaj. La samo validas ankaŭ por Verda Parnaso 1932, de I.U. (pseŭdonimo de Ito saburo), kun ĉinaj poemoj el diversaj epokoj. El la klasika literaturo aperis komence La Vortoj de Konfucio (tr. Ossaka kenĵi), 1923. Pli poste eldoniĝis konfuciaj ĉefverkoj: Granda Lernado kaj Doktrino de Mezeco (tr. unubroŝure de Nohara kiuiĉi), 1932. En 1933 aperis etika libro el proks. 420 a.K.: Librokonstantaĵo de Fila Pieco (tr. Nohara). De la budhana sektofondinto K’uoan (12-a jarcento) aperis La Dek Bildoj de Bovpaŝtado (tr. Ŝibajama kei), 1930.

El la modernuloj, aperis la duakta historia dramo Ribelemaj Virinoj de Guo moĵuo (1892-), tradukita de Ŝ. M. Chun, 1927. En 1933 O. Erdberg aperigis Ĉinajn Novelojn, kiuj temas pri la revolucia kaj naciliberiga batalo.

1949-1971: Post la naciliberiga batalo, ĉefe El Popola Ĉinio aperigis klasikajn kaj modernajn tradukaĵojn. Kelkaj klasikaĵoj aperis ankaŭ en El Orienta Florbedo, de Ossaka kenĵi, 1956. Rakontojn de la 220-a p.K. ĝis 1911 kunigas Rakontoj pri Fantomspitantoj (1961). Rakontojn de la 13-a jarcento enhavas la verko de Vang ŝifu La Okcidenta Ĉambro (tr. Laŭlum), 1961.

Pli modernaj verkoj estas Fajrolumo en la Fronto, de Liu bejü (tr. S. J. Zee), 1951, kaj Nova Tasko (tr. Cicio Mar), 1950, noveloj primilitaj. La novelaro Por Nova Afero Nova Maniero (tr. Zee k.a.) aperis en 1952 (2-a eld. 1959), La Feliĉo (tr. Honfan kaj Zee) en 1953, kaj la poemaro La Plej Forta Voĉo de la Paco (tr. Zee), aperis en 1952. En 1960 estis eldonita rimarkinda moderna antologio Ĉina Antologio 1949-1955 (tr. Zee, Laŭlum, Honfan, k.a.).

Bonaj estas ankaŭ la verkoj de Liu ĝaŭlin Knabino kaj Garolo, versa popolrakonto tradukita de Laŭlum (1962), kaj la verkoj de Ging fan Kiel Lu Ban Majstriĝis, 1963, kaj de Hie kiguj La Varma Sudo kaj la Frosta Nordo, 1966.

La versa popolrakonto de la Sani-a naciminoritato Aŝma aperis en bela traduko de Laŭlum (1964).

Sed la plej atentinda eldonaĵo estas la preskaŭ kompleta kolekto de Noveloj de Lusin, brile tradukitaj de Elpin, S. J. Zee, k.a. (1963). Lusin-tradukaĵoj cetere aperis jam en 1930, 1934, 1939, 1941 kaj 1951.

7.2.10 El la Dana Literaturo

1887-1918: Antaŭ la Unua Mondmilito la tradukoj estis nur sporadaj kaj impresis nemature. Tiam, la plej gravaj tradukantoj estis sendube F. Skeel-Giørling, H. Th. Thomsen (Norvego) kaj Kaj Bendix. La unua libroforma eldono estis Prozo el Danaj-Norvegaj Aŭtoroj, 1908, verko kunmetita de Thomsen. Samjare aperis la teatraĵo de H. Hertz Jolanto, la Filino de l’ Reĝo René (tr. Hj. Runeberg). En 1909 aperis Fabeloj de Andersen (tr. Skeel-Giørling), 2-a eld. 1923. Tiu traduko signas la unuan manifestiĝon de la ŝato de la tradukistoj rilate Andersen, kiu igis ties verkaron en Esperanto tiel reprezentata.

1919-1941: Libroforme aperis jam frue Fabeloj de Andersen, tradukitaj de L. L. Zamenhof inter 1888 kaj 1914. La unua volumo aperis en 1923 (3-a eld. 1965), la dua en 1926, la tria en 1932 kaj la kvara en 1963. Krome aperis la rakonto de Steen Steensen Blicher Taglibro de Vilaĝpedelo (tr. H. J. Bulthuis), 1922, kaj la romano de Hans Kirk Taglaboristoj (tr. L. Friis kaj W. Jensen), 1941 (2-a eld. 1968). Estas rimarkinde, ke post 1930 venis renesanco en la dana tradukarto. Anonciĝis novaj, kleraj tradukantoj: H. P. Frodelund, P. Th. Justesen, H. E. Jensen, Kristian Langgaard, kiuj aktive kunlaboris en ĉiuj tiamaj gravaj literaturaj gazetoj.

1942-1971: Al tiuj tradukantoj aldoniĝis novaj rekrutoj: i.a. Aage Hunderup Petersen, E. Egerrup, E. Windeballe, Ib Schleicher, C. Graversen, kaj precipe Poul Thorsen, kiu kontribuis per 20% el ĉio tradukita (ĉefe verse).

Libroforme prezentiĝis pliaj tradukaĵoj el Andersen: Noveloj (tr. Frodelund), 1946, (tr. Hugo Sirk) 1953, kaj ĉefe La Marvirineto, 1962, kaj La Novaj Vestoj de la Imperiestro, 1964, ambaŭ tradukitaj de Ib Schleicher. Aperis alia verko de Steen Steensen Blicher: La Pastro en Vejlbye (tr. Aage Hunderup Petersen), 1945, Misteroj de l’ Vivo, novelaro de Agnes Bøgh-Høgsted (tr. C. Graversen), 1950, kaj Pli ol Fantazio, de la sama aŭtorino, 1946 (2-a eld. 1967). P. Thorsen tradukis en 1956 la karikaturajn, epigramecajn aforismojn de Piet Hein, Gruk, kaj grupo sub la ĉefredaktoreco de Svend Dragsted tradukis la romanon de Willy Risør Tiel Profunda Estas la Nokto, 1959.

Parto de la volumoj de Poul Thorsen Rozoj kaj Urtikoj, 1954, kaj Sen Paraŝuto, 1963, konsistas el tradukitaj poemoj.

Grandan signifon havas la publikigo en 1961 de la Dana Antologio. Multaj tradukoj el la dana aperis en Norda Prismo aŭ estis prezentitaj dum la Belartaj Konkursoj.

Bibliografion pri la dana literaturo en Esperanto verkis P. Thorsen en 1952 (kun 355 titoloj de 94 aŭtoroj) kaj danlingve ankaŭ Svend Dragsted en 1962 (kun 471 titoloj).

7.2.11 El la Estona Literaturo

De la reprezentanto de la literatura skolo novestona Fr. Tuglas aperis Kvin Noveloj, 1924, tradukitaj de Seppik.

Verko de la moderna revolucia poeto Johannes Barbarus Horizontoj (tr. Hilda Dresen) aperis en 1931. 1929 alportis poemaron Elektitaj Versaĵoj de Marie Under, en tre bona Esperanta versio pretigita de Hilda Dresen. Post la Dua Mondmilito aperis du verkoj: Ŝippereo, novelo kaj versaĵoj de Juhan Smuul (tr. H. Tulve), 1968, kaj 14 noveletoj de Lilli Promet, Kuŝanta Tigro (tr. Alma Lekko), 1971. En la ĉefaj postmilitaj literaturaj gazetoj aperis, dank’ al la nelacigebla aktivo de H. Dresen, tradukaĵoj el Vaarandi, M. Rand, J. Smuul, V. Beekman.

En 1931 aperis ankaŭ kolekto Ekskursa Kantaro, kaj en 1932 Estona Antologio, kiun ĉefredaktis Hilda Dresen, kunlabore kun 16 aliaj kleraj tradukantoj.

7.2.12 El la Finna Literaturo

Inde reprezentas la finnan literaturon jenaj verkoj de Aleksis Kivi: La Fianĉiĝo kaj Lea, ambaŭ drametoj (tr. Hilma Hall), 1920; La Botistoj, kvinakta komedia dramo (tr. H. Hall), 1919, Sep Fratoj (tr. Ilmari Ekstrom), prozforma eposo prikampara, 1947.

De Linnankoski aperis Batalo pri la Domo Heikkilä (tr. V. Setälä), 1919. V. Setälä aperigis en 1950 la fotografaĵ-kolekton Burĝonoj, kun tradukitaj poemoj. Sed la plej elstara verko, forme kaj enhave eksterordinare fidela, estas sendube la traduko de la nacia eposo Kalevala, 1964. Temas pri la vivo-verko de J. E. Leppäkoski, kiu tiamaniere testamentis la eposon al la poezia trezoro de la Esperanta kulturo. La poemaro de J. H. Erkko Spegulo Homarana aperis en 1946 en traduko de Vilho Setälä. La sama tradukinto aperigis tradukaĵojn ankaŭ en Fortoj de l’ Vivo, 1967.

7.2.13 El la Flandra Literaturo

Belgio estas, kiel konate, lando dulingva. Ni pritraktas ĉi tie la flandran literaturon, dum la valonan ni pritraktas en la ĉapitro pri la franca literaturo.

1887-1914: Antaŭ la Unua Mondmilito la flandraj beletristoj estis tre aktivaj: jam en 1904 aperis plene reprezenta antologia volumo Paĝoj el la Flandra Literaturo, redaktita kaj tradukita de M. Seynaeve kaj R. van Melckebeke, kun la verkoj de 21 aŭtoroj. Du rakontoj de Hendrik Conscience Blinda Rozo (tr. v. Melckebeke kaj v. Hove), 1906, kaj Rikke-Tikke-Tak (tr. M. Posenaer), 1912, aperis libroforme. De René Vermandere aperis Formortinta Delsuno (tr. O. van Schoor), 1910. P. H. Spaak prezentiĝis per la teatraĵo Kaatje (tr. W. v. d. Biest), 1911, kaj de Maurits Sabbe aperis ankaŭ teatraĵo, Bietje (tr. W. v. d. Biest), 1914. Aliaj tradukoj aperis en revuoj. Ilin pretigis ĉefe Fr. Schoofs, Maria Posenaer, A. kaj W. van der Biest, Oscar van Schoor, k.a.

1915-1939: Post la Unua Mondmilito aperis alia grava reprezenta verko: la Belga Antologio (flandra parto, 1928), kiun tradukis grupo el la pioniraj tradukantoj, al kiuj aliĝis novaj aktivuloj: H. Vermuyten, Jan van Schoor, Fr. Schoofs, L. Cogen, k.a. La gravan romanon de H. Conscience La Leono de Flandrujo tradukis la Nederlandano H. Bulthuis (1929). En 1931 aperis Elektitaj Noveloj de Lode Baekelmans (tr. J. van Schoor). Ankaŭ la romano de F. Timmermans Pallieter, 1933, estis tradukita de J. van Schoor. Fine, en 1939, aperis en traduko de H. Vermuyten bona versio de poemaro de Guido Gezelle Se Aŭskultas la Animo...

1940-1971: Post la Dua Mondmilito la literatura libroeldonado en Flandrio iom lamis; tamen aperis ĉefe en revuoj kaj en belartaj konkursoj kelkaj novaĵoj. La plej interesa moderna tradukisto estas Albert Samyn, dum la plej fertila estas frato Arni Decorte, kiu tamen limiĝas preskaŭ komplete al la literaturo religia.

7.2.14 El la Franclingva Literaturo

1887-1914: La unua libroforma verko estas la kvinakta komedio de Beaumarchais La Edziĝo de Figaro (tr. A. Kofman), 1898. De la sama aŭtoro aperis ankaŭ La Barbiro de Sevilla (tr. S. Meyer), 1909. En 1902 aperis la fabelo de Pierre Louÿs La Rozo Supernatura. 1904 alportis la verkon de X. de Maistre Vojaĝo Interne de Mia Ĉambro (tr. S. Meyer). De la sama aŭtoro aperis la rakonto La Leprulo de Aosto (tr. Assis Moura), 1908. En 1904 venis ankaŭ la triakta farso Advokato Patelin, de Brueys kaj Palaprat (tr. J. Evrot). Samjare aperis Elektitaj Fabloj de La Fontaine (2-a eld. 1907), tradukitaj de G. Vaillant. De Sam Meyer estas la traduko de L’ Avarulo de Molière (1904). De la sama aŭtoro, en la sama jaro, aperis La Edziĝo Kontraŭvola (tr. V. Dufeutrel). En 1906 aperis Don Juan (tr. Boirac), kaj en 1908 Georgo Dandin (tr. L. L. Zamenhof), 2-a eldono 1924. En 1911 eldoniĝis la traduko de La Malsanulo pro Imago (tr. Velten).

J.P. Leppäkoski riĉigis la tradukan beletron per la grandioza finna eposo Kalevala.

Kalocsay-Waringhien, la genia duopo, kiu en la Internacia Lingvo brile redonis la majstroverkojn de Heine kaj Baudelaire.

La jaro 1904 alportis ankaŭ la volumon Rakontoj pri Feinoj de Perrault (tr. Sarpy), 4-a eld. 1908. De Maupassant aperis la rakonto Gastejo (tr. Gogitidze), 1911. En 1905 aperis la romano de Bernardin de St. Pierre Paŭlo kaj Virginio (tr. H. Hodler). Komedieto de d’Hervilly La Supujo (tr. S. Meyer), aperis en 1905. En 1906 venis la ampleksa poezia traduko de la Rolandkanto, pretigita de D-ro Noël. Samjare aperis du tragedioj de Racine: Atalia kaj Ester (2-a eld. 1907), tradukitaj de E. Noël. En 1907 eldoniĝis Aventuroj de l’ Lasta Abenceraĝo de Chateaubriand (tr. R. Deshays). De Flaubert aperis La Legendo de S. Juliano Helpema (tr. H. Hodler), 1907. Samjare aperis ankaŭ: la verketo de Octave Mirbeau Ili Estis Frenezaj (tr. Segrétinat), la romano de J. Renard Karotharulo (tr. Muffang), la verko de Courteline Sinjoro Badin (tr. R. Beck kaj R. Jean), la teatraĵeto Angla Lingvo sen Profesoro (tr. G. Moch) de Tristan Bernard, La Vivo de Jesuo de Renan (tr. E. Gasse), kaj Sinjoro Vento kaj Sinjorino Pluvo de Paul de Musset (tr. Champion). De lia frato, Alfred de Musset, aperis Kaprico (tr. Flourens), 1908, la duakta komedio Fantasio (tr. P. Berthelot), 1911, kaj Ne Ludetu kun la Amo (triakta komedieto, tr. Stroele), 1911. Tre ŝatata estis la romaneto de J.J. Porchat Sub la Neĝo (tr. J. Borel), 1908 (2-a eld. 1923). Samjare (1908) aperis la verko de Houssaye La Reĝlando de l’ Rozoj (tr. Champion), la unuakta komedio de A. Dreyfus La Vangofrapo (tr. S. Sar), la verko de Abbé Prevost Manon Lescaut (tr. Vallienne) kaj La Kaprino de S-ro Seguin, de A. Daudet (tr. Yersin). Oni publikigis en 1909 la verkon de A. Dumas La Kolomba Premio (tr. B. Papot). En 1909 aperis rakonto de Honoré de Balzac: Eŭgenino Grandet (tr. E. Gasse). De la sama aŭtoro aperis ankaŭ La Vendetta (tr. M. Merckens), 1911. La verko de Fénelon La Aventuroj de Telemako (tr. Vallienne) eldoniĝis inter 1909 kaj 1910. En 1910 aperis la teozofi-fona romano de L. Dalsace Fatala Ŝuldo (tr. E. Ferter-Cense) kaj de Maeterlinck oni eldonis Monna Vanna (tr. A. Behrendt). De la sama aŭtoro aperis Morto de Hundeto (tr. G. Stroele), 1912, kaj Aladino kaj Palomido (tr. Eliot) 1913.

En 1911 aperis la Funebra Parolado pri Louis de Bourbon (tr. L. Bastien), de Bossuet. De la sama aŭtoro venis ankaŭ la Unua Katekismo (tr. P. Deschamps), 1913. En 1911 aperis la rakonto Karmen de Prosper Mérimée (tr. S. Meyer) kaj la romano de la Sviso Ramuz Aline (tr. de Saussure). Elĉerpaĵoj el Gil Blas de Santillana, romano de Lesage, aperis en 1912 (tr. Busquet). En 1914 publikiĝis la Intervidiĝo kaj la Nekonita Dialogo, de De Vigny, ambaŭ tradukitaj de S. Meyer (2-a eld. 1924). 1914 alportis la romanon de Paul Seippel Adèle Kamm (tr. R. de Saussure, 2-a eld. 1915). Samjare aperis la tragedio Sokrato de Ch. Richet (tr. J. Couteaux). De M. Zamacoïs aperis la kvarakta versa teatraĵo La Amuzistoj (tr. W. v. d. Biest), 1913, kaj la traduko de la unua parto de la romano La Mizeruloj de Victor Hugo venis en 1914-1915.

1915-1939: Kvankam postmilite Francio ne plu estis la centro de la Esperanta Movado, aperis tamen multaj verkoj tradukaj. Antologiforme aperis nenio, sed en 1928 la franclingva (valona) parto de Belga Antologio (red. M. Jaumotte) kaj en 1939 la velŝa (romanda) parto de la Svisa Antologio (red. A. Baur) sciis valorigi la franclingvan literaturon ekster Francio. Ankaŭ en Eterna Bukedo (tr. Kalocsay), 1931, troviĝas 37 poemoj elfrancigitaj. En 1921 aperis La Pensoj de Riquet (tr. G. Moch) kaj Thais (tr. S. Payson) de Anatole France. En 1922 venis retraduko de la farso Majstro Pierre Pathelin (tr. Balliman). Samjare aperis Francaj Poezioj (tr. Balliman). En 1922 Henri Legrand tradukis Amfitriono, komedio de Molière. De la sama aŭtoro aperis La Mizantropo (tr. H. Boucon), 1930, kaj La Nobela Burĝo (tr. R. Levin), 1936. La Jaro 1923 alportis la romanon de H. Barbusse Eklumo en la Abismo (tr. Else). La novelo de H. Balzac La Firmao de la Kato kiu Pilkludas (tr. P. Benoit) aperis en 1924. De P. Mérimée aperis Mateo Falcone (tr. J. Borel), 1926, kaj Colomba (tr. J. Beau), 1939. El la socikritika tendaro tradukis Léon Bergiers novelon de Jean Tousseul Morto de Blanjo (1926), kaj en 1927 du novelojn de Eekhoud: Servokapabla kaj Marcus Tybout. La romano de M. Catalany Klari (tr. E. Robert) aperis en 1928. De Voltaire aperis Kandid (tr. Adam) 1929. A. de Musset reprezentiĝis per la verkoj (tr. J. v. Schoor): La du Amatinoj kaj La Kapricoj de Mariano en 1930, kaj Mimi Pinson (tr. Rethel), 1934. Tri Rakontoj el Impresoj de Vojaĝo de A. Dumas tradukis Deligny (1932). La faman komedion Knock de Jules Romains tradukis Corret (1932), kaj la modernan satirfabelon de André Maurois Bareluloj kaj Fadenuloj tradukis Fabo (1933). Inter la unuaj libroformaj tradukaĵoj de G. Waringhien estis Pripensoj aŭ Sentencoj Primoraj de La Rochefoucauld, 1935. Du novelkolektoj de G. Duhamel aperis: Rakontoj pri Nederlando (1938) kaj Norda Kanto (1939), ambaŭ tradukitaj de R. Dupuis.

1940-1971: Post la Dua Mondmilito la elfranca tradukarto reviviĝis kvalite altega. En 1949 aperis Fabloj de La Fontaine, verse tradukitaj de L. Thèvenin. Samjare aperis la elfrancigo de Leteroj el Mia Muelejo, de A. Daudet (tr. Mijake ŝihej). De la sama aŭtoro aperis la romano Tartarin de Taraskono (tr. Delor kaj Lebrun), 1955. Guy de Maupassant estas reprezentata per Normandaj Rakontoj (tr. R. Dupuis), 1953. De Voltaire aperis 3 verkoj: Zadig, Kandid kaj Senartifikulo (tr. E. Adam), 1957. Teamo konsistanta el G. Waringhien, K. Kalocsay, R. Bernard, M. Carlsson, L. Tárkony kaj H. Vatré tradukis la tutan Floroj de l’ Malbono de Baudelaire, 1957. Ankaŭ de Baudelaire aperis La Spleno de Parizo (tr. P. Lobut), 1967. Komedio de Molière La Mokindaj Preciozulinoj (tr. Ribot) eldoniĝis en 1957. De A. de Saint-Exupéry aperis La Eta Princo (tr. A. Delaire), 1960. De Marcel Pagnol la komedio Topaze kaj de Ch. Vildrac la komedio La Ŝipego Tenacity aperis en 1960 en traduko de R. Bernard. La romano de J. P. Sartre La Naŭzo (tr. R. Bernard) aperis en 1963. De la sama aŭtoro aperis ankaŭ La Respektema P... kaj Sen Eliro, ambaŭ en 1964, en traduko de R. Bernard. La sama tradukinto eldonis la antologieton Apenaŭ Bukedeto... (1971).

El la literaturscienca vidpunkto estas interesaj la verkoj de A. da Silva Vivo de Zola (tr. Manuel de Freitas), 1946, kaj la tezo de Colette Llech-Walter Ekzistencialistaj Herooj en la Literatura Verkaro de J. P. Sartre, 1959.

7.2.15 El la Frisa Literaturo

El la frisa literaturo aperis libroformaj literaturaĵoj nur en la lastaj jaroj. Frisaj Rakontoj, kun 20 prozaĵoj, aperis en traduko de grupo da tradukistoj, en la redakto de S. S. de Jong en 1964, kaj la novelaro de P. Wybenga, Dorse kontraŭ la Muro (tr. S. Stuit), pri la nazia okupado de Frisio, aperis en 1966.

7.2.16 El la Germanlingva Literaturo

1887-1918: Inter la unuaj verkoj esperantlingve aperintaj estas la komedio de J. W. Goethe La Gefratoj (tr. A. Grabowski), 1889 (2-a eld. 1909; represita en 1967). De Goethe, krome, aperis la tragedio Ifigenio en Taŭrido, en la majstra traduko de L. L. Zamenhof, 1908 (3-a eld. 1929), la poezia romano Hermano kaj Doroteo (tr. Küster), 1911 (2-a eld. 1922), kaj La Suferoj de Juna Werther (tr. P. Usinger), 1911 (nekompleta libroforma eldono).

Ankaŭ el H. Heine oni multe tradukis: aperis Pentraĵoj el Vojaĝo (tr. Vl. Gernet kaj A. Kofman), 1897, Libro de Kantoj (tr. L. L. Zamenhof, Leo Belmont, k.a.), 1911 (2-a eld. 1912), Elektitaj Poemoj (tr. Pillath; ps. Zanoni), 1914 (2-a eld. 1920).

De Bolsche aperis unu ĉapitro el La Ama Vivo en la Naturo (tr. L. E. Meier), 1906. Abundas ankaŭ tradukaĵoj el Schiller: aperis la poezia dramo Wilhelm Tell (tr. L. E. Meier), 1906, la triakta komedio La Nevo kiel Onklo (tr. Stewart), 1907, la dramo La Rabistoj (tr. L. L. Zamenhof), 1908. Fine, aperis Poeziaĵoj (tr. F. Zwach), 1913 (2-a eld. 1928).

Elektitajn Fabelojn el la kolekto de la fratoj Grimm tradukis Bein (1906). La rakonto de Grillparzer La Monaĥejo ĉe Sendomir (tr. L. E. Meier) aperis en 1907. De P. Heyse aperis novelo, Edziĝa Festo en Capri (tr. L. E. Meier), 1907. Samjare aperis verketo de E. T. A. Hoffmann, Sabla Homo (tr. H. Hodler). En 1909 aperis tradukaĵo el L. Tieck: La Blonda Ekberto (tr. W. Fischer), 2-a eld. 1911. La dramo de Th. Korner Toni (tr. F. Stephan) aperis en 1909, dum la burĝa komedio de Lessing Minna de Barnhelm (tr. A. Reinking) aperis postan jaron (1910). De W. Hauff estas publikigita novelo La Karavano (tr. Eggleton), 1910 (2-a eld. 1921) kaj rakonto Fantaziaĵoj (tr. G. Hillebrecht), 1912. De Schnitzler aperis en 1912 la unuakta groteskaĵo La Verda Kakatuo (tr. Schröder). Friedrich Hebbel reprezentiĝis per du gravaj verkoj: la 5-akta tragedio Judith (tr. Lederer), 1912, kaj la 5-akta tragedio Gyges kaj Lia Ringo (tr. Bennemann), 1916. La novelo de W. Raabe La Nigra Galero (tr. F. Wicke) aperis en 1912 (2-a eld. 1922). La kontraŭmilita romano de Bertha von Suttner, For la Batalilojn! (tr. A. Caumont) aperis ĝuste en 1914. Fine, en 1918, aperis la Vintro-Fabeloj de H. Seidel (tr. Bücker).

En ĉi tiu periodo L. E. Meier kunmetis la verketon Kvin Noveloj (de Grillparzer, Th. Körner, Seidl), 1912. Aperis krome Nordgermanaj Rakontoj de Bandlow (tr. Scheerpeltz), 1912 (2-a 1924). Svisaj Rakontoj de E. Zahn aperis en 1913 (tr. Ch. Puivers). De ĉi tiu verkisto aperis ankaŭ la novelo La Patrino (tr. J. Schmid), 1913 (2-a eld. 1923). Noveletoj el la Nigra Arbaro kompilis H. Christaller, 1913 (2-a eld. 1923), dum Elzasaj Legendoj tradukis Ch. Pulvers, 1914 (2-a eld. 1924).

Aperis ankaŭ kelkaj kantolibroj. La plej interesa estas Germanaj Popolkantoj, 1912 (2-a eld. 1913), kiun kunmetis kaj tradukis teamo.

1919-1939: Post la Unua Mondmilito la eldona agado en Germanio daŭris nur ĝis 1933, en Aŭstrio ĝis 1938.

Jam en 1921 aperis Fabloj de Lessing (tr. L. E. Meier); de la sama aŭtoro la dramo Natan la Saĝulo (tr. K. Minor) venis en 1923. En 1921 aperis La Struvelpetro, de H. Hoffmann (tr. J. Applebaum; reeldonita en 1971). Samjare aperis novelo de W. Hauff, La Kantistino (tr. E. Wüster). Alia novelo de Hauff aperis en 1923: La Almozulino de la Pont des Arts (tr. Brüggemann).

De J. W. Goethe aperis la plena versa traduko de ia unua parto de Faŭsto (tr. Barthelmess), 1923, (2-a eld. 1949); krome, Romaj Elegioj kaj La Taglibro, 1932, en tre taŭga traduko de K. Kalocsay. Novelo de Zschokke aperis en 1923 (tr. Brüggemann). De H. Heine estis publikigitaj La Rabeno de Baĥaraĥ (tr. L. L. Zamenhof), 1924, Atta Troll (tr. F. Pillath), 1925, kaj Elektitaj Prozaĵoj (tr. F. Pillath), 1928. La 5-akta tragedio de Hebbel Maria Magdalena (tr. Bischitzky) aperis en 1922, dum la rakonto de A. de Chamisso, La Mirinda Historio de Petro Schlemihl (tr. E. Wüster), estis publikigita samjare. En 1927 aperis la traduko el la tradicia Vojaĝoj kaj Mirigaj Aventuroj de Barono de Münchhausen (tr. J. D. Applebaum). Samjare aperis Vienaj Legendoj, kolektitaj de A. Mair.

La socikritika verko de Ernst Toller La Hirundlibro (tr. H. Wolff) estis eldonita en 1929. Aperis du ĉefverkoj de Erich Maria Remarque: En Okcidento Nenio Nova (tr. J. F. Berger), 1929, kaj La Vojo Returne (tr. Berger), 1931. Kelkaj noveloj de Th. Storm aperis: tr. H. Heitmüller (1929), kaj tr. Bader (1934). De W. Kloepffer aperis Vagabondo kaj Sinjorino (tr. Goppel), 1931. De Rainer Maria Rilke aperis Leteroj al Juna Poeto (tr. A. Münz), 1934. En 1937 aperis la verko de J. Nestroy Antaŭaj Cirkonstancoj (tr. H. Steiner) kaj en 1932 novelo de Stefan Zweig La Okuloj de la Eterna Frato (tr. H. Wolff).

En 1931 aperis dudek elgermanigitaj poemoj en la verko de K. Kalocsay Eterna Bukedo. Germanajn Kantojn aperigis traduke F. Pillath en 1921 (2-a eld. 1922). En 1939 venis Svisa Antologio (red. A. Baur) kun literaturhistoria enkonduko kaj valora kolekto de tradukoj el verkoj de svisaj germanlingvaj (alemanaj) verkistoj.

1940-1971: Post la Dua Mondmilito aperis pluraj verkoj, tamen la eldonado ne plu estis tiel vigla, parte pro la profundaj frapoj, kiujn la Esperanto-Movado suferis dum la nazia regado kaj pro la milito.

Jam en 1947 aperis libro kun noveloj de Kleist, Stifter kaj Th. Storm, tradukitaj de Pebe (ĉu Bennemann?). Samjare, A. Bader aperigis 2 novelojn de Storm kaj de M. Escherich, kaj aperis romano de la svisa verkisto J. C. Heer, Ĉe la Sanktaj Akvoj (tr. A. Bader). Novelkolekto el la verkoj de Stefan Zweig (Brulanta Sekreto, tr. K. kaj P. Schwerin) aperis en 1949. L. Goppel tradukis la novelon de R. C. Muschler La Nekonatino (1951). La verko de K. L. Immermann, La Karnavalo kaj la Somnambulino (tr. A. E. Wohlthat) aperis en 1952. Kelkajn jarojn poste (1957) aperis verko de Eichendorff El la Vivo de Netaŭgulo (tr. Bennemann). Lasta evento, 1969, estas Kantoj kaj Romancoj, de Heinrich Heine, en la genia traduko de K. Kalocsay kaj G. Waringhien.

Ĝis nun ne aperis germana antologio, kvankam partoj el ĝi pretas, kaj estis publikigitaj en Okcidentgermana Revuo. En 1953 aperis tamen Aŭstria Antologio, kaj multnombraj verkoj troveblas en multege da Esperantaj revuoj ekde La Esperantisto.

7.2.17 El la Hebrea Literaturo

La plej fama hebrea verko, La Malnova Testamento, aperis en 1926, parte el la hebrea, parte el la aramea lingvoj. Ĝin tradukis, kaj parte jam antaŭmilite aperigis, L. L. Zamenhof. La definitivan redakton kaj korekton pretigis grupo de anglikanaj pastoroj. La unua provo traduki el la Biblio estis farita de E. Neumark: Libro de Ruth, 1893. El la Miŝnao tradukis J. Rabinovic la libron Patroj 1930. De Naum Jeruŝalmi aperis Eksiĝo kaj Merkado la Azenpelisto (tr. Levi Wiener), 1933. Modernan romanon tradukis Ota Ginz: Freŝa Mateno, de Reuven Kritz, 1967.

En 1941, en Palestino, aperis Kantaro Hebrea, pretigita de J. J. Kohen-Cedek.

7.2.18 El la Hindaj Literaturoj

La ĉefa tradukisto, kiu verkis ankaŭ originale, estas la Bengalo Lakshmiswar Sinha. Li rekreis traduke la dramrakonton Sivaĝi, sur la historia fono de la hinda 17-a jarcento (1929). En 1930 aperis lia Tri Bengalaj Fabeloj, kaj en 1961 la novelkolekto de Rabindranath Thakur (Tagore) Malsata Ŝtono.

Krome, jam en 1912 tradukis elsanskrite Antoni Lange verketon Nalo kaj Damayanti. Rakontforme aperis Sakuntala, la fama dramo de Kalidasa, 1927, kaj pluraj klasikaĵoj, ĉefe religiaj: Samanta-Mukha-Parivarto (tr. Nohara kiuiĉi), 1933), la sepa ĉapitro de Saddharmapundarika-Sutro (tr. Nohara), 1936, la grava Bhagavad Gita (tr. F. V. Lorenz), 1942, kaj la Sutroj unua ĝis dektria el Digha Nikajo (tr. H. Yoxon), 1949. En 1972 aperis Rakontoj el Panĉatantra (tr. C. H. Dharmatilake).

7.2.19 El la Hispanlingva Literaturo

Hispanaj aŭtoroj 1887-1918: En ĉi tiu periodo hispanlingvaj tradukaĵoj aperis ĉefe dank’ al la aktivo de kelkaj aparte kleraj pioniroj, kiel Vicente Inglada-Ors, kiuj ĉefe interesiĝis pri la teatro. De la granda Jacinto Benavente (1866-1954) aperis la jenaj teatraĵoj, ĉiuj tradukitaj de V. Inglada: La Manĝaĵo de la Sovaĝbestoj (1907), Kruela Adiaŭo (1907), La Angora Katino (1907), La Triumfanta Animo (1907), La Malbonfarantoj de la Bono (1907), Princino Bebe (1907), La Maleleganteco (1906), La Nesia Hejmo (1909), Perlabori Sian Vivon (1909), Hispanaj Dramoj (1910), Sabata Vespero (1910), La Domo de la Feliĉo (1910), Pli Forta ol Amo (1910), La Servanto de Don Juan (1913), La Paperujo (1913), La Gefavoratoj (1914). Krome: La Unuhora Revfeliĉo (tr. Novejarque kaj Benet), dialogo, 1914. Samepoke aperis ankaŭ la kvarakta komedio de S. kaj J. Alvárez-Quintero (tr. V. Inglada) La Galeotoj. De Vicente Blasco-Ibáñez (1867-1928) aperis en 1894 la verketo La Barako (tr. Rafael Duyós). Al la sama tradukisto ni dankas Inter Oranĝarboj de Blasco-Ibáñez, 1900. La Kuracisto per Batoj kaj la triakta komedio La Jeso de Knabinoj de Leandro Moratín (1760-1828) estis tradukitaj de Vicente Inglada resp. Norman Maclean, 1906 kaj 1907. De Fray Luis de León, religitendenca verkisto de la 16-a jarcento, aperis la etika verko La Perfekta Edzino (tr. A. Jiménez-Loira), 1909. Fine, Vicente Inglada tradukis du verketojn de Ramón de Campoamor (1817-1901): en 1911 kaj 1918.

Hispanaj aŭtoroj 1918-1938: La traduka aktivo daŭris senhalte ĝis la civila milito. De Cervantes-Saavedra (1547-1616) aperis pluraj ĉapitroj, tamen neniam la tuta Don Kiĥoto: la unuan provon (3 ĉapitrojn) faris Bourlet, Inglada kaj Law en 1905. La duan Fr. Pujulà-i-Vallès en 1909 (2-a eld. 1924): 5 ĉapitrojn; la trian Julio Mangada-Rosenörn en 1927. La lastan faris Luis Hernández en 1955. Ankoraŭ de Cervantes aperis la traduko (pretigita de Mangada) de du bonekzemplaj noveloj: Du Junaj Fraŭlinoj kaj Korneliino, 1927. De Pedro Calderón-de-la-Barca (1600-1681) aperis La Urbestro de Zalamea (tr. Enrique Legrand), 1925. Antologian karakteron havas la verko El Moderna Hispana Parnaso (tr. Julio Mangada-Rosenörn), 1927. La fikcia romano de Coronel Ignotus (ps. de José de Elola), La Amo en la Jaro Dekmil (tr. J. F. Berenguer), aperis en 1932. La pulĉinela komedio de J. Benavente La Kreitaj Profitoj (tr. V. Inglada) aperis en 1932. En 1935 aperis alia verko de Vicente Blasco-Ibáñez: la romano Sango kaj Sablo (tr. R. de Salas-Bonal). Fine, en 1937, aperis la rakonto La Ĵusnaskito de Ricardo Becerro-de-Bengoa (tr. J. F. Berenguer).

Hispanaj aŭtoroj 1929-1971: La revigliĝo de la Esperanta Movado post la civila milito postulis iom da tempo. Do nur en 1952 aperis la Spiritaj Ekzercadoj de Ignacio de Loyola (1491-1550) (tr. E. Maynar). En 1964 Alvaro de Orriols tradukis La Amo de Don Perlimplin, de Federico García-Lorca. Oni ĝin sukcese recitis, sed neniam aperigis libroforme. En 1965 aperis la traduko, de Diego Selso, de la verko La Buĉejo, de Stefano Echeverria. Epokfara verko estas la traduko, pretigita de la Ruso K. Gusev, de la ĉefaj poeziaj verkoj de Federico García-Lorca (1898-1936): Liriko, 1968, el Romancero Gitano, El Poema del Cante Jondo, k.a. De José Maria Escrivá-de-Balaguer (1902-) aperis en 1968 la verko Vojo (tr. Nicolás López-Escartín). Samjare aperis funebr-humura verko de Wenceslao Fernández-Flórez (1886-1964), Filozofio de Fantomo (tr. L. Hernández). Fine, en 1969, aperis la fama rapsodia poemo de Antonio Machado (1875-1939), La Lando de Alvargonzález, tradukita kun granda enhava kaj ritma fideleco de F. de Diego.

La Tragedio de l’ Homo estis nur la unua inter la tradukaj ĉefverkoj de Kalocsay, kies kontribuo al la traduka beletro estas ankoraŭ pli grandioza ol lia kontribuo al la originala literaturo en Esperanto.

Kvankam la unuaj provoj traduki el La Biblio okazis jam en 1893 (E. Neumark: Libro de Ruth) kaj ankaŭ D-ro Zamenhof tradukis el La Malnova Testamento, la kompleta verko aperis nur en la jaro 1926.

L. Somlai (antaŭ la Dua Mondmilito: L. Spierer) apartenis al la plej aktivaj tradukistoj en la ora epoko de la Budapeŝta Skolo.

Dank’ al la tradukemo de F. de Diego aperis en 1971 rimarkinda verko de Federico García-Lorca: la tuta Cigana Romancaro.

Multaj verkoj aperis traduke ankaŭ en pluraj revuoj: i.a. verkoj de José Zorrilla, Pedro Antonio Alarcón, Rubén Darío, Marqués de Santillana, k.a. Tradukis ĉefe Amalia Núñez-Dubús, Fernando Redondo, Julio Mangada-Rosenörn, k.a.

Interesa estas la verketo Pri Cervantes kaj Lia Famkonata Verko “El Quijote”, 1915, kaj la verko de J. Mangada Pri Hispanujo kaj Ĝiaj Popolkantoj (Popolkantaro de Murcia), 1926.

Latinamerikaj aŭtoroj: De la meksika verkisto Amado Nervo (1870-1919) aperis dulingve Kvin Poemoj el Pleno, 1941. De la urugvaja verkisto José Enrique Rodó (1871-1917) aperis la filozofia rakonto Ariel (tr. M. Fernández-Menéndez), 1950. La popolan eposon argentinan Martin Fierro, de José Hernández prezentis en mirinda traduko Ernesto Sonnenfeld en 1965.

Multon tradukis lastatempe la argentina poeto Diego Selso (pseŭdonimo de Adán Hrynkiewicz): Mozaiko de Lumo kaj Ombro de M. E. Brisigelo, 1966; Alvoko de l’ Silento de Leandra Recareo, 1966, kaj En la Flamoj Voluptaj de l’ Amo, propra poemaro, 1966.

D. Selso aperigis ankaŭ Kanzonojn: 1965, en du volumoj.

7.2.20 El la Hungara Literaturo

1887-1920: Unua antologiforma verko estas la ne tre granda, stile nematura, tamen interese ambicia verko duvoluma, Hungara Poemaro (tr. Fiedler, Marich, Altenburger kaj Rajczy), 1908, kun poemoj de Arany, Szabolcska, Berzsenyi, Petöfi kaj kun kantaro.

En 1906 aperis la verko de A. Abonyi, Mallumaĵoj (tr. P. de Lengyel), 2-a eld. 1907. Du Noveloj de Maŭro Jókai (tr. Luczenbacher) aperis en 1911. Elektitaj Poemoj de A. Petöfi (tr. Fuchs) aperis en 1911 (2-a eld. 1923). La rakonto de Mikszáth Fantomo en Lubló (tr. E. Forster) venis en 1912. Aperis krome du verkoj de Herczeg: Hungaraj Rakontoj (tr. Panajott), 1912, 2-a eld. 1923, kaj Marĉfloro (tr. A. Göltl), 1913.

1921-1939: Tuj post la Unua Mondmilito estiĝis en Hungario literatura florado. La unuan antologian verkon pretigis Fr. Szilágyi (Poemaro el Hungarlando), 1929, kiun sekvis unu el la plej gravaj antologiaj verkoj iam aperintaj: Hungara Antologio, 1933, kies ĉefredaktoro estis Kalocsay, kun la kunlaboro de Baghy, Szilágyi, Bodó, Halka kaj Tárkony.

En 1922 aperis du noveloj de Géza Gárdonyi: Du Kokcineloj kaj La Montro (tr. K. Kalocsay). Samjare aperis la komedio de Heltai kaj Makai La Paĝio de la Reĝino (tr. K. Kalocsay). La postan jaron, 1923, aperis la poezia verko de A. Petöfi Johano la Brava (tr. Kalocsay). Samjare venis la triakta dramo de Fr. Karinthy (1888-1938, mem esperantisto) Morgaŭ Matene (tr. Kalocsay). En 1924 aperis la drampoema ĉefverko de Imre Madách La Tragedio de l’ Homo (tr. K. Kalocsay), 2-a eld. rev. 1965, kaj 1926 alportis novelkolekton de Karinthy, Norda Vento (tr. K. Bodó). La romano de Babits La Cikoni-Kalifo aperis en 1929, en brilstila traduko de K. Bodó. L. Tárkony tradukis la rakonton de Fr. Karinthy Vojaĝo en Faremidon (1934). En 1937 aperis la romano de Jolanta Földes La Strato de Fiŝanta Kato (tr. Halka kaj Spierer). La fama romano de Ferenc Molnár La Knaboj de Paŭlo-Strato (tr. L. Spierer) aperis en 1937. Samepoke L. Spierer* tradukis la novelon de A. Petöfi La Avo. En 1938 aperis la novelo Rozinjo de Gyula Török (tr. K. Kalocsay). Socikritika romano de L. Kassák, La Vojoj Estas Nekonataj, estis eldonita en 1940 (tr. L. Spierer).

1940-1971: Pro la politika situacio, dummilite kaj de 1950 ĝis 1956, nenio povis aperi en Hungario mem. Tiel, 1943, aperis en Anglio la sprita romano de K. Aszlányi Sep Vangofrapoj (tr. L. Spierer). La romano pri la dekadenco de la hungaraj nobela kaj burĝa klasoj Printempo de Morto de Lajos Zilahy (tr. L. Somlai) aperis en 1947. Nur en 1957 povis aperi la romano pri malriĉaj kamparanoj Amara Pano de J. Darvas (tr. L. Somlai). La romaneto Vuk de István Fekete (tr. M. Leszkó) aperis en 1966. Samjare oni publikigis la raportromanon de la moderna verkisto Ferenc Sánta Dudek Horoj (tr. de grupo). En la traduko de K. Kalocsay aperis en 1970 la elektita poemaro de Sándor Petöfi Libero kaj Amo.

Multaj literaturaĵoj aperis ne libroforme, sed en revuoj: Literatura Mondo, Norda Prismo, La Suda Stelo, Monda Kulturo, Belarto, Hungara Vivo, k.a. Multaj poemoj aperis krome en Eterna Bukedo (tr. Kalocsay), 1931.

Ankaŭ la kantaroj estas bone reprezentataj: Kalocsay kolektis kaj tradukis Kantanta Kamparo (101 tekstojn), 1923, kaj Gemoj de la Hungara Popolmuziko, 1929. Aperis krome kolekto el popolkantoj kaj laboristaj kantoj: Ni Kantu! (108 hungaraj tekstoj), 1928.

Valora estas la bibliografia verko de S. Tiborc, Esperanto en Hungarlando, 1959.

7.2.21 El la Indianaj Literaturoj

El la indiana kolekto Legendoj de Vancouver, de la princino Tekahionwake, aperis esperantlingve kelkaj paĝoj, tradukitaj, verŝajne el la angla versio, de W. H. Fenton.

7.2.22 El la Indonezia Literaturo

En 1924 Liem Tjong Hie aperigis verketon: Javaj Legendoj kaj Fabloj. P. W. Broek publikigis en unu libro du javajn rakontojn: Devi Angreni kaj Mak Miah (1927).

7.2.23 El la Islanda Literaturo

El la islanda tradukis ĉefe Baldur Ragnarsson (konata ankaŭ kiel originala verkisto). Aperis la poemaro Sub Stelo Rigida de Thorsteinn frá Hamri, 1963, kaj poemkolekto Islandaj Pravoĉoj, 1964, kiu tre bone redonas esperantlingve la arkaan etoson de la originalaĵoj. Krome aperis tradukoj, ĉefe poeziaj, en Voĉo de Islando (1949-50 kaj 1959-60) kaj en Norda Prismo (1955 ĝis nun).

7.2.24 El la Itala Literaturo

La itallingvaj beletristoj Esperantaj neniam estis tre aktivaj koncerne tradukadon. La konsekvenco estas, ke la itala literaturo ne estas sufiĉe reprezentata.

1887-1939: En 1906 aperis la unua libroforma tradukaĵo: la unuakta drameto de E. de Amicis La Floro de l’ Pasinto (tr. Rosa Junck). En 1910 aperis el verko de Ippolito Nievo ĉapitro La Idilio ĉe la Fonto (tr. A. Tellini). En 1912 aperis la dramo de Giovanni Bovio Kristo ĉe la Festo de Purim (tr. Tellini), La Urbo, kiu Dormas (tr. Tellini), kaj la Kompararo de Giuseppe Giusti (tr. Tellini).

En 1920 aperis la Pia Versaro de S. Alfonso de Ligorio (tr. A. H. M. Kools). La postan jaron (1921) aperis la versa komedio de G. Giacosa Ŝakludado (tr. de la fratoj Padulli: la sama komedio estis jam aperinta en 1915 en traduko de Cl. Bicknell). Samjare aperis elektitaj ĉapitroj el la itala romano ĉefverka La Gefianĉoj de A. Manzoni: La Pesto en Milano dum 1630 (tr. P. C. Monti). En 1922 aperis traduko de etika verko de G. Mazzini La Devoj de la Homo (tr. Arabeno) kaj Italaj Rakontoj (tr. P. C. Monti). 1923 alportis la dramon de Giovanni Verga Kamparana Kavalireco (Cavalleria rusticana, tr. R. Castagnino) kaj la prietikan verkon de Silvio Pellico Pri la Devoj de l’ Homoj (tr. A. Tellini). En 1926 aperis La Floretoj de St. Francisko el mezepoko (tr. Fr. Pizzi), kaj 1930 la fama porinfana verko de Carlo Lorenzini (ps. Carlo Collodi) Pinokjo (tr. M. Marchesi). En 1931 aperis la Historio de Kristo, de Giovanni Papini (tr. E. Fasce). En 1933 venis vervoŝpruca komedio de Carlo Goldoni Kurioza Okazaĵo (tr. Mevo, ps. de R. Orengo). Ĉefverko aperis en 1933: la tuta Infero (unua parto de la Dia Komedio) de Dante Alighieri, tercine tradukita de K. Kalocsay. Temas pri entrepreno kolosa, kiu mirigas onin pro la kuraĝo — kaj pro la senprecedence bela sukceso. Estis cetere multaj, kiuj provis traduki Dante inter 1905 kaj 1956: E. Wüster, R. Bagnulo, A. Mazzolini, D. Rivoir, P. C. Monti, E. Dondi, A. Grabowski. En 1935 aperis verko de Mussolini: Vivo de Arnaldo. En 1936, en bona traduko de E. Fasce, venis la konata porjunula libro Koro, de E. de Amicis. Provoj aperigi partojn estis faritaj de A. Tellini (1912) kaj de R. Castagnino (1924). Fine, en 1939, aperis en Nederlando la socikritika romano de la kontraŭfaŝista rifuĝinto Ignazio Silone: Fontamara.

1940-1971: Post la Dua Mondmilito aperis bona traduko de poemkolekto el Giovanni Pascoli: Poemoj (tr. G. Azzi), 1952. Verko de Pirandello estis bele tradukita de Srdjan Flego kaj recitita de IAT, sed neniam publikigita (La Homo kun la Flor’ Enbuŝe). En 1963 aperis luksa volumo kun maloftaj ilustraĵoj de Botticelli: Dia Komedio, de Dante Alighieri, dulingva volumo, tradukita de Giovanni Peterlongo, senrime, kaj reviziita de Conterno kaj Waringhien. En 1970 aperis lerta traduko de L. Minnaja: temas pri la poemo de Ugo Foscolo Pri la Tomboj. La sama tradukinto aperigis ankaŭ kelkajn poemojn de la minortona poetino moderna Lydia Senes: Eta Bukedo, 1970.

Alispecaj verkoj: Itala antologio ne aperis, kvankam oni periode ripetas ke “ĝi estas jam preta”. Tamen en la Svisa Antologio, 1939, troviĝas bona elekto el svisaj itallingvaj (tiĉinaj) prozistoj kaj poetoj kaj literaturhistoria enkonduko.

Interesa estas la legolibro de Bruno kaj Elio Migliorini Anekdotoj pri Dante (1921).

Multaj literaturaĵoj aperis en antologioj internaciaj, kiel en El Parnaso de Popoloj, 1913, kaj Postrikolto, 1921 (tr. A. Grabowski) kaj en Eterna Bukedo (tr. Kalocsay), 1931. Multaj krome aperis en revuoj: i.a. en Itala Esperanto-Revuo, L’Esperanto, Literatura Mondo, Esperanto, Literatura Foiro (1970-). Tiamaniere aperis en Esperanto verkoj de Giovanni Boccaccio, Petrarca, Cecco Angiolieri, Dante Alighieri, Franco Sacchetti, S. Francisko, Lodovico Ariosto, Raffaello Sanzio, Michelangelo Buonarroti, Vittoria Colonna, Gaspara Stampa, Baldassar Castiglioni, Pietro Metastasio, Gaspare Gozzi, Gabriello Chiabrera, Torquato Tasso, Carlo Goldoni, Giuseppe Parini, Niccolò Tommaseo, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Fogazzaro, G. Verga, Giacosa, Matilde Serao, A. Graf, Giosuè Carducci, D’Annunzio, Giovanni Pascoli, Ungaretti, k.a.

Cezaro de M. Jelušić ne estas aparte grava verko, sed ĝia traduko de Ivo Rotkvić estis epokfara.

Post multaj provoj de fragmentaj tradukoj — inter kiuj ankaŭ tiu genia de Kalocsay (Infero, 1933) — La Dia Komedio aperis en 1963, en luksa dulingva volumo kun ravaj ilustraĵoj de Botticelli.

Miyamoto masao: Talentaj originalaĵoj kaj kompetentaj tradukoj el la japana.

7.2.25 El la Japana Literaturo

1887-1920: Antaŭ la Unua Mondmilito, parte pro politikaj kaŭzoj, parte pro la malgrandeco de la japana Esperanta Movado, nur malmulto povis aperi. En Okcidento aperis Japanaj Rakontoj (tr. Ĉif toŝio), antologieto, 1910 (3-a eld. 1923).

1920-1941: Post la Mondmilito, la situacio de Esperanto pliboniĝis, kaj komencis aperi multe da verkoj, kiuj signas literaturan floradon ankoraŭ nun daŭrantan. En tiu epoko aperis du ĉefaj antologispecaj verkoj: la unua, aperinta en 1921, enhavis klasikajn poemojn ĉinajn kaj japanajn: Perloj el la Oriento (tr. Ossaka kenĵi). La dua estis Verda Parnaso (tr. Ito saburo), 1932. Eterna Bukedo (tr. Kalocsay), 1931, enhavis ankaŭ 44 eljapanigitajn poemojn.

En 1924 aperis la novelo de Ariŝima takeo Deklaracio (tr. Tooguu tojosato), en 1932 de la sama aŭtoro la moraltendenca rakonto Senbedaŭre Amo Rabas (tr. Tooguu). Ankaŭ en 1924 aperis teatraĵo de Huĝii mazumi Nova Satano (tr. Sakrada iĉiro). De Kikuĉi kan aperis dramo La Patro Revenas (tr. Kaĵi hirokazu), 1927, kaj alia verko Amo de Tooĵuuroo (kun du aliaj teatraĵoj), 1934 (tr. Ŝimomura joŝiŝi). Tri teatraĵojn de Akita uĵaku, Fonto de Sudroj, Danco de Skeletoj kaj Nokto ĉe Landlimo, kunigis libreto tradukita de Ŝuzui haĵime kaj Susuki kaname, 1924. En 1927 sekvis teatraĵo de Kaneko joobun Lavisto kaj Poeto (tr. Tooguu). La postan jaron, 1928, aperis la verko de Nacume sooseki La Turo de Londono (tr. Nishi seiho), 3-a eld. 1960. De Edogaŭa rampo aperis Ruĝa Ĉambro (tr. Kaĵi) en 1928 kaj Ora Masko (tr. Ŝimomura) en 1931. La teatraĵo de Jamamoto juzo Infanmurdo (tr. Ŝimomura) aperis en 1930. Klasikan drameton Gracia, de Fuĵisaŭa kosecu, tradukis Hata masajo kaj Murakami tomojuki (1930). Kortuŝa rakonto pri karceruloj estis aperigita traduke de grupo (sub gvido de Hattori tôru) en 1937: Karcero, de Simaki kensaku. Al Nohara kiuiĉi, merita literatura pioniro, ni dankas tradukojn de du gravaj mitologi-historiaj verkoj: Kroniko Japana, kvinvoluma traduko de Nihonŝoki (720 p.K.), 1935-39; kaj Zinnoo Sjootoo Ki, historio de la japana imperiestra trono verkita de Kitabatake ĉikafusa (1339), 1941.

1942-1971: La Dua Mondmilito lasis en Japanio multe da ruinoj, sed post ĝi la situacio por Esperanto fariĝis pli favora. Du gravaj antologi-specaj verkoj aperis: la unua, en 1956, estis tradukita de Ossaka kenĵi, El Orienta Florbedo (kun poemoj); la dua, en 1965, estas El Japana Literaturo 1868-1945.

En 1954 aperis La Kapao (kaj aliaj rakontoj) de Akutagawa ryûnosuke (tr. Nozima yasutarô). En 1958 Ossaka aperigis tradukon de 505 Elektitaj Poemoj el Mannjoo-Ŝuu, la klasika japana poemkolekto (8-a jc. p.K.). La filmscenario Mil Papergruoj de Moroi zyozi (tr. Tanaka sadami) aperis en 1959. Sub la ĉefredakto de Nakamura tazuo aperis (kvar) Rakontoj de Oogai (Mori oogai), 1962. La Obstino, rakonto de Nakazima atusi, estis tradukita de Miyamoto masao, 1963. Kolektivo de KLEG, sub la gvido de Miyamoto, kompiltradukis la libron Japanaj Malnovaj Rakontoj (1965). Samjare aperis ekstraktoj el verkoj de Deguĉi nao, onisaburo, sumiko, hidemaru kaj nachi: Kvinteto (tr. Nakamura). De Ihara saikaku, verkisto vivinta dum la Tokugaŭa-epoko: 1642-93, aperis kolekto de kvin noveloj, Kvin Virinoj de Amoro (tr. Miyamoto), 1966. El la Vivo de Syunkin de Tanizaki zyun’itirô (tr. Miyamoto masao kaj Isiguro teruhiko), kun 2 teatraĵoj kaj 2 noveloj, aperis en 1968. Modernajn hajkojn tradukis la hajkista grupo en Oosaka: Etudo ’68. Rakonto Kristo el Bronzo de Nagayo yosio (tr. Ueyama masao) aperis en 1970. En 1971 aperis Neĝa Lando, verko de la nobel-premiito Kawabata yasunari (tr. Konisi gaku). Samjare Miyamoto pretigis tradukantologion El Manjoo.

Kompreneble la tradukaĵoj el la japana aperis ne nur libroforme. Ili aperis ankaŭ en revuoj, kiel en La Revuo Orienta, Oomoto, Literatura Mondo, Prometeo, Kajero, L’ Omnibuso, kaj aliloke.

Aperis pluraj kantaroj: el la plej modernaj elstaras Japana Kantaro, 1957, pretigita de Isobe syôsaku, 60 Tradiciaj Japanaj Kantoj, en redakto kaj traduko de Matuba kikunobu, 1967, Kien Floroj? (modernaj popolkantoj) de Konisi gaku, 1967, kaj Venu Amikoj, parte originala, de Konisi gaku, 1970. En la periodaĵo La Movado ĉiunumere aperas nova kaj malnova japanaj kantoj.

En 1952 aperis la originala verko de Hasegaŭa teru Historieto de la Japana Literaturo. Alia originala verko aperis en 1964: Enciklopedieto Japana de Nakamura tazuo, majstra enkonduko en la japanajn vivmorojn kaj kulturon. Citindas ankaŭ El Japana Literaturo (1868-1945), red. Miyamoto masao kaj Isiguro teruhiko, 1965. Bibliografioj de japana literaturo en Esperanto aperis en 1956 kaj en 1970.

7.2.26 El la Jida (Judgermana) Literaturo

Aperis pluraj verkoj de Ŝalom-Aleĥem: Hebreaj Rakontoj (tr. Muĉnik), 1923, La Gimnazio (tr. L. L. Zamenhof), 1924, la monologo Ĉe Doktoro, 1931, Al Ĉiuj Egale (Mia Utopio) (tr. M. Salzmann), 1948. Jam en 1912 estis provo traduki el Ŝalom-Aleĥem: la monologo La Poto (tr. S. Binder). De aliaj verkistoj aperis ankaŭ tradukaĵoj. Ni rimarkas la dramon de S. Rappoport Dibuk (tr. Lejzerowicz), 1927, kaj la kontraŭrasisman teatraĵon de Lejb Malaĥ Misisipi (tr. I. Jurysta), 1939. I. Lejzerowicz tradukis la historifonan rakonton de Ŝalom Asch La Sorĉistino el Kastilio, 1933.

El la jida kaj el la hebrea aperis novelaro: Hebreaj Rakontoj (tr. D. J. Rabinovic-Tajc), antaŭ la Dua Mondmilito, kun verkoj de J. L. Perec, A. G. Frug.

7.2.27 El la Jugoslaviaj Literaturoj

1887-1920: Antaŭ la Unua Mondmilito ne aperis multaj verkoj libroformaj. En 1911 estis publikigita la interesa romano de August Senoa La Trezoro de l’ Oraĵisto (tr. Fran Kolar-Krom). En 1912 aperis antologi-karaktera verko, redaktita kaj tradukita de Mavro Špicer: Kroataj Poeziaĵoj. La postan jaron, 1913, oni publikigis la verketon de Milka Pogačić Konfeso (tr. A. Jozić).

1921-1939: La intermilita epoko estis, kontraŭe, multe pli fruktodona. En 1924 aperis la teatraĵo de Milan Ogrizoviĉ, Aŭtuna Vespero, elkroatigita de Ivo Rotkvić. En 1926 venis rakonto de Dinko Šimunović Ano de l’ Ringludo (tr. Fran Janjić). En 1933 aperis unu el la plej gravaj kroataj verkoj, la nacia eposo de Ivan Mažuranić (tr. Mavro Špicer) La Morto de Smail-Aga Čengijić. Novelo de Ivan Cankar aperis en poezia prilaboro pretigita de J. Stefančić: La Servulo Jernej kaj Lia Rajto, 1933. Tradukĉefverko estas la romaneca biografio de Mirko Jelušić, Cezaro, elkroatigita en fajroŝprucan Esperanton fare de Ivo Rotkvić, 1934. La verketo de Ferdo Delak, laŭ la samnoma rakonto de la fama slovena verkisto Cankar, Servisto Jernej kaj Lia Rajto, aperis en traduko de F. Modrijan en 1936. La poemaro de Dragutin Tadijanović Kanto al Mia Koro, 1936, aperis en kompetenta traduko de J. Velebit.

1940-1971: La jugoslavia Movado rapide reorganiziĝis post la milito. Tion demonstras la nivelo, kiun kvalite la tradukaĵoj atingis. En 1954 aperis la elslovenigita verketo de Fran Levstik Martin Krpan (tr. J. Kozlevčar). Samjare Demetrović, Mamužić kaj Takač tradukis el la kroata Elektitajn Poemojn de Boro Pavlović. Komedio de Br. Nušić, Suspektinda Persono (elserbigita de A. Sekelj) aperis en 1957. Aliaj verkoj de Nušić ekzistas en Esperanto: i.a. Analfabeto kaj Butono. En 1959 aperis Tri Satiroj de Domanović, Milčinski kaj Ćopić. J. Kozlevčar elslovenigis la rakonton de Venčeslav Winkler La Ŝtelita Lampo (1960). Samjare, ankaŭ elslovene, aperis la verketo de Erna Starovasnik La Varma Rivereto. El la kroata estis tradukita de B. Vančik la verko de Iv. Goran Kovačić Kavo (1960). La popularsciencan romanon de la junaj astronomoj-esperantistoj Tragedio en la Universo tradukis elkroate I. Rotkvić, 1961. La Fabeloj de F. Škrljac (tr. J. Velebit) estis publikigitaj en 1962. En 1965 kelkajn Kantoj de l’ Amo kaj de l’ Patriotismo tradukis B. Miličević. En 1972 du pliaj gravegaj verkoj en jugoslaviaj literaturoj estis publikigitaj en Esperanta traduko. Svetislav S. Petroviĉ tradukis la faman draman poemon de la Montenegrano Petro Petroviĉ Njegoŝ La Montara Krono; Josip Velebit redonis en altnivela poezia Esperanto la klasikan eposon de la kroata literaturo La Morto de Smail-Agao Ĉengiĉ de la granda poeto Ivan Mažuranić.

Multaj aliaj tradukoj aperis en revuoj, ekz. en La Suda Stelo, La Progreso, Monda Kulturo, Literatura Mondo, Internacia Kulturo, La Nica Literatura Revuo, k.a. El la ĉefaj jugoslaviaj verkistoj, kies verkoj aperis ekskluzive enrevue, ni rimarkas Cesarić, Krleža, Domjanić, Dučić, Gundulić, Rakić, Andrić, k.a.

Grava estas Bibliografio de Internacia Lingvo en Jugoslavio de Marinko Gjivoje, 1954 kaj 1967. Li, krome, kompilis bibliografion de la beletraj tradukoj de jugoslaviaj verkistoj en la Esperanto-gazetaro (1964).

7.2.28 El la Kartvela Literaturo

Pluraj verkoj aperis en revuoj internaciaj aŭ en kelkaj efemeraj landaj organoj. Libroforme, la plejmulto aperis antaŭ la Unua Mondmilito: la rakonto de Ninoŝvili Ordono (tr. Tabukaŝvili), 1911, la verketo Gogja Uiŝvili (tr. Aĥvlediani), 1912. La verketo de Kazbek Nino (tr. Gogitidze) aperis en 1910.

7.2.29 El la Kataluna Literaturo

Antaŭ la Unua Mondmilito aperis libroforme pluraj verkoj de Santiago de Rossinyol: dramoj kiel Folio de la Vivo (1909), La Patrino (1908), La Ĉiama Kantaĵo (1910), La Blua Korto (1911), Cikadoj kaj Formikoj (1912), ĉiuj tradukitaj de Alfonso Sabadell; Vicente Inglada tradukis La Griza Vilaĝo (1911) kaj Bonaj Personoj. En 1909 aperis ankaŭ la triakta dramo de la teatra majstro Adrià Gual: Mistero de Doloro (tr. F. Pujulà-i-Vallès).

Post la Unua Mondmilito aperis du ĉefaj antologiformaj verkoj. Unu estis Kataluna Antologio, 1925, ĉefredaktata da Jaume Grau-Casas kun la helpo de aliaj 14 beletristoj. Ĝi dividiĝas en tri partojn (krom enkonduko): verkoj antikvaj, popolkantoj kaj moderna literaturo. Temas pri verko majstra, kun mejloŝtona signifo por la postaj tiaspecaj aperaĵoj. La alia verko estis la pli modesta Hejma Prozo, 1925 (tr. J. Bremón-Masgrau). En 1926 aperis grava verko de Prudenci Bertrana: Barbaraj Prozaĵoj (tr. Jaume Grau-Casas).

Post multjara interrompo, kaŭzita de la civila milito kaj de la malfavora situacio, aperis en 1967 la romano de Victor Català (ps. de Caterina Albert-i-Paradis, 1869-1966) Soleco, en eleganta traduko de Josep Ventura-i-Freixas.

7.2.30 El la Keltaj Literaturoj

Aperis nur du lingvo- kaj literatursciencaj verketoj: la unua pri la bretona lingvo, verkita en 1929 de Roparz Hemon: Esploro pri la Situacio de la Bretona Lingvo, la alia pri la kornvala, aperigita originale en Esperanto de Geoffrey A. Sutton en 1969: Konciza Historio pri la Kornvala Lingvo kaj Ĝia Literaturo.

7.2.31 El la Kirgiza Literaturo

Aperis la popoltradicia verko Kozu Kurpeĉ kaj Bajan Slu (tr. K. Boguŝeviĉ), 1901.

7.2.32 El la Laosa Literaturo

Nur antaŭ kvino da jaroj ekaperis en Esperanto la unuaj laosaj literaturaĵoj, kiujn ĝenerale publikigas Neo Lao Haksat en Hanojo. Aperis ĝis nun tri novelkolektoj: Indaj Gefiloj de Lao-popolo, 1966, Pluvas sur la Arbaron, 1967, kaj La Sovaĝa Kokino, 1968.

7.2.33 El la Latina Literaturo

La unua kaj la dua kantoj de la Eneido de Virgilio (tr. Vallienne) aperis en 1904. En 1906 (2-a eld. 1910) aperis la tuta Eneido, heksametre tradukita, same de Vallienne. Temas pri verko impona, kvankam ĝi estas forme mallerte redonita kaj kun kelkaj makuloj, ĉefe koncerne la tradukon de latinaj esprimformoj. De Lucius Apuleius aperis Amoro kaj Psiĥe (tr. E. Pfeffer), el Ora Azeno, 1910 (2-a eld. 1924). De Marcus Tullius Cicero aperis Sonĝo de Scipio (tr. Hj. Runeberg), 1910. El la verkaro de la latinaj komediistoj oni publikigis nur Rudens de Plautus (tr. E. Noël), 1906.

Poemoj ellatinigitaj aperis en Parnaso de Popoloj (de Catullus, Horatius, Seneca), 1913, en Eterna Bukedo (9 poemoj), 1931, kaj dise en Literatura Mondo, Hungara Vivo, Norda Prismo, La Nica Literatura Revuo. Verŝajne la plej multajn tradukis K. Kalocsay. La verko de Giovanni Pascoli, Italo, kiu poetis ankaŭ latine, Thallusa, aperis en traduko de L. Minnaja en 1969.

7.2.34 El la Latva Literaturo

Novelo de J. Poruks, Vakciniuja Krono (tr. P. Kikau) aperis en 1909. Intermilite aperis literaturaĵoj ĉefe en Literatura Mondo kaj en la antologioj Literatura Observo kaj Norda Literaturo.

Libroforme, en la intermilita periodo aperis Latvaj Kantoj (tr. Ed. Jaunvalks), 1927.

Post la milito, ekde 1964 Pola Esperantisto aperigis kelkajn tradukaĵojn. Krome: Norda Prismo, Paco kaj Monda Kulturo.

Libroforme aperis la verko de la granda poeto Jānis Rainis Amo Estas pli Forta ol Morto (tr. Ints Čače), 1933. Postmilite aperis la verko Jānis Rainis, Latva Popola Poeto, 1965, kaj Latva Poezio 1945-1966 (tr. Elvira Lippe kaj Milda Jakubcova), 1968, kun reprezentaj verkoj de 22 nuntempaj latvaj poetoj.

7.2.35 El la Litova Literaturo

En 1923 aperis Litova Almanako, pretigita de Dambrauskas, Klimas, Tijunaitis, Mačernis, Blažys, Bartoševičius, Šaulys kaj Koch. Iom pli poste, en 1938, aperis antologieto El Litova Poezio (tr. P. Lăpiene). Samjare aperis la verskolekto Violetoj, de B. Giedra, kun, krom originalaĵoj, ankaŭ kelkaj ellitovaj tradukoj. Hodiaŭ, verkoj de la litova literaturo estas troveblaj en la periodaĵo Horizonto de Soveta Litovio.

7.2.36 El la Nederlanda Literaturo

1887-1919: Antaŭ la Unua Mondmilito ne multe aperis. La novelo de J. J. Cremer Frato Jaupik (tr. J. Holst) aperis en 1908. En 1909 aperis la verketo de Multatuli (ps. de E. D. Dekker) Naŭ Historioj pri l’ Aŭtoritato (tr. J. L. Bruin). Ostlorn, privilaĝa skizaro de S. Ulfers (tr. M. J. Wessel) aperis en 1911. Samjare aperis la unuakta komedieto de Van Driessche Por Kvietaj Personoj (tr. Amatus van der Biest). En 1913 aperis la dramo La Ŝipeto de J. Devos (tr. A. van de Velde).

1920-1941: En 1923 aperis la historia rakonto de Van Limburg Brouwer Akbar (tr. J. C. kaj J. R. G. Isbrücker). Samjare aperis El la “Camera Obscura” de Hildebrand (tr. Mees). En 1925 aperis la verketo de Luiscius Stipriaan Karaktero (tr. H. Bulthuis), 2-a eld. 1928. La aforismostila verko estis jam tradukita de J. Bruijn en 1912 (2-a eld. 1920). En 1926 H. J. Bulthuis tradukis la rakonton de Fr. van Eeden La Malgranda Johano. La Indoneziano Liem Tjong Hie tradukis el la fama kontraŭkoloniisma verko Max Havelaar de Multatuli la rakonton Historio de Saidjah kaj Adinda, 1927. En 1932 aperis la klasika verstragedio de J. van den Vondel Gysbreght van Aemstel (tr. J. R. G. Isbrücker). De la sama aŭtoro aperis en 1937 la biblia dramo Josef en Dotan (tradukita de grupo). En 1936 aperis la verketo Surprizoj de Ina Boudier-Bakker (tr. T. Flint). La socikritika romano de M. H. Székely-Lulofs Kulio (tr. P. J. Makkinje) aperis en 1939. Samjare aperis la rakontaro de Jef Last La Hispana Tragedio (tr. G. J. Degenkamp). Dummilite, en 1941, aperis la romano de A. M. de Jong La Perfido (tr. W. F. Kruit). Pli frue, en 1933 aperis la rakonto de W. G. v. d. Hulst Jaĉjo Holm kaj Liaj Amikoj (tr. H. C. van Leeuwen).

1942-1971: Postmilite ne mankis libro-eldonoj: la romano de Th. Thijssen La Nevenkebla Ĝeno (tr. F. Faulhaber) aperis en 1947. En 1951 aperis unu el la plej aktualaj kaj sukcesaj verkoj de Maurits Dekker, La Mondo ne Havas Atendejon (tr. F. Faulhaber): temas pri teatraĵo pri la atommilita danĝero. La psikologia romano de la filo de H. J. Bulthuis, la nederlandlingva verkisto Rico Bulthuis, La Alia Pasinteco, (tr. J. C. Isbrücker), aperis en 1952. La Taglibro, verkita dum dujara sinenfermiĝa eskapo el la nazioj far’ de la juda knabino Anne Frank, aperis en 1959 laŭ traduko de G. J. Degenkamp. Satira verketo pri nia civilizo de E. Scheurmann, La Papalagoj (tr. Faulhaber), aperis en 1963*.

7.2.37 El la Norvega Literaturo

La unua verko aperinta libroforme estis Prozo el Danaj-Norvegaj Aŭtoroj (tr. Thomsen), 1908. De la internacistatura verkisto H. Ibsen aperis La Reaperantoj (tr. O. Bünemann), 1910 (2-a eld. 1925), Imperiestro kaj Galileano (tr. H. J. Bulthuis), 1930, kaj la drampoemo Peer Gynt (tr. E. A. Haugen), 1951. Tiu lasta estas verŝajne la plej bona traduko el la norvega, sence kaj forme eleganta kaj fidela.

De la alia internacistatura verkisto norvega Bjørnstjerne Bjørnson aperis du rakontoj: Gaja Knabo (tr. L. Sandberg kaj D. Johansen), 1934, kaj Synnøve Solbakken (tr. E. kaj A. Weide), 1939. De la tria grava verkisto norvega, Knut Hamsun, aperis la verko Victoria (tr. O. Rygg), en 1938. Norvega Kantareto, pretigita de Liv Sandberg, aperis en 1936. Pluraj tradukaĵoj aperis dise en la Esperanta gazetaro, ĉefe tamen en Norda Prismo (1955-). Utila estas la Norvega Bibliografio, de L. K. Hunnes, 1964.

7.2.38 El la Persa Literaturo

En 1908-09 la Anglo George Cox publikigis elektitajn novelojn el la Mil kaj Unu Noktoj (Aladin, Ali Baba, La Aventuroj de la Kalifo Harun Alraŝid). De Omar Kajam aperis du tradukoj. La unua, aperinta en 1952, estis farita de C. M. Bean surbaze de la traduko anglalingva pretigita de Edward Fitzgerald. La dua, aperinta en 1953 (Poemoj), estis farita de G. Waringhien surbaze de la originala irana prateksto. Ĝi estas tamen ne nur filologie supera al la unua, sed ankaŭ poezie kaj stile.

7.2.39 El la Pola Literaturo

1887-1918: La unuaj esperantistoj estis Poloj kaj Rusoj. Pro tio, ĉefe en la unuaj tempoj de Esperanto, la tradukoj el la pola abundas. La unua verko libroforme aperinta estas du rakontoj, tradukitaj de A. Grabowski, 1891: unu de Prus (La Nova Jaro), la alia de Sienkiewicz (Janko-Muzikanto).

En 1904 aperis la poemaro de Słowacki En Svisujo (tr. Grabowski), kaj la verko La Patro de Pestuloj (tr. Grabowski), 1905. De Mickiewicz aperis la verketo Sinjorino Twardowska (tr. Grabowski), 1904 kaj la dramo Improvizacio de Konrad (tr. I. Dobrzański), 1910 (2-a eld. 1924). De Wacław Sieroszewski aperis la novelo La Fundo de l’ Mizero (tr. K. Bein), 1904 (2-a eld. 1907, 3-a eld. 1926). Tre ŝatata estis la verkistino romantika kaj progresema Eliza Orzeszkowa (ps. Orzeszko). El ŝiaj verkoj aperis la amrakonto La Interrompita Kanto (tr. K. Bein), 1905 (4-a eld. 1928), Bona Sinjorino (tr. K. Bein), 1909 (2-a eld. 1924), la novelo A... B... C... (tr. Ender), 1909 (2-a eld. 1957), la romano Marta (tr. L. L. Zamenhof), 1910 (4-a eld. 1968), kaj noveleto La Ĝemo de la Vivo (tr. M. Czerwiński), 1912. En 1907 aperis la traduko de la trivoluma romano de Bolesław Prus La Faraono, ĉefverko de la tradukarto de K. Bein: tion pruvas la fakto, ke ties 4-a eldono aperis en 1957. De Prus aperis ankoraŭ rakonto: Pekoj de l’ Infaneco (tr. Grabowski), 1913 (2-a eld. 1963). Du tragediojn klasiktemajn tradukis Leono Zamenhof: Aspazio de Świętochowski (1908) kaj Protesilas kaj Laodamia de Wyspiański (1908). De Wł. Reymont aperis pluraj noveloj kaj rakontoj (tr. Bein) en 1908 kaj 1910, novelaro Ave Patria (tr. Leono Zamenhof), 1909, kaj El la Konstituciaj Tagoj (tr. Zetel), 1910. Pluraj estis ankaŭ la tradukaĵoj el Sienkiewicz. Krom Janko-Muzikanto (1891) aperis La Juĝo de Oziris (tr. Grabowski), 1908, Ni Sekvu Lin (tr. Br. Kuhl), 1909, la drambildo Kiu Estas Kulpa? (tr. Br. Kuhl), 1912, kaj la humura rakonto Ŝi la Tria (tr. A. Grabowski), 1913.

Antoni Grabowski (dekstre): Lia grandioza kontribuo al la maturiĝo de la lingvo (ĉefe per multnombraj tradukoj el pluraj lingvoj) ankoraŭ restas en la ombro de la Zamenhofa genio.

Kazimierz Bein (Kabe), la unua stilisto de la Internacia Lingvo, kune kun Zamenhof kaj Grabowski — la plej brila nomo de la Unua Periodo en la Esperanta beletro.

De J. A. Fredro aperis la komedio Consilium Facultatis (tr. A. Grabowski), 1909, kaj de Bałucki aperis la rakonteto Ama Bileto (tr. Ender), 1909. La Legendoj de Niemojewski estis eldonitaj en 1911 (tr. Br. Kuhl), kaj la postan jaron 1912 aperis Rakontoj de Maria Konopnicka, 2-a eld. 1964. Halka, la kvarakta opero de Wolski (muziko de Moniuszko, kantita dum la Krakova Kongreso en 1912), aperis en 1912 en traduko de Grabowski. La tragedio de Słowacki Mazeppa (tr. A. Grabowski) aperis en 1912. Samjare aperis verketo de Żuławski (tr. Grabowski) kaj verketoj de Gasiorowski. La kvarakta dramo de Przybyszewski La Neĝo (tr. T. Ficowski) aperis samjare. En 1912 aperis krome 6 poemoj el la Libro de Profetoj de Lange (tr. A. Grabowski). La postan jaron aperis la verketo de Dygasiński Lupo, Hundoj kaj Homoj (tr. Br. Kuhl). En 1918 aperis la eposo de A. Mickiewicz Sinjoro Tadeo, en la klasika traduko de A. Grabowski, kiu sciis redoni elegante kaj precize la originalon (2-a eld. 1955).

En ĉi tiu periodo aperis la unua esperantlingva antologio, la modesta, nur prova Pola Antologio, pretigita de K. Bein, 1906. Kolekto el tradukpoemoj ĉefe elpolaj estas Sonoj Esperantaj, de Leo Belmont (ps. de Blumenthal), 1908.

1920-1939: En 1923 aperis El la Lando de Ruino de Wyslouch (tr. S. Kornfeld). De Sienkiewicz aperis pluraj verkoj intermilite: i.a. Noveloj (tr. Lidja Zamenhof), 1925, Quo Vadis? (tr. Lidja Zamenhof), romano pri antikva Romo, 1933 (2-a eld. 1958), la rakonto Orso (tr. A. Oberrotman), 1933, kaj scenoj el Tra la Dezerto (tr. W. van Zon), 1936. De St. Baliński aperis La Lasta Kravato de Aleksy (tr. Karolczyk), 1925. En 1927 aperis Bonhumoraj Rakontoj de Korczak (tr. A. Weinstein). Porsceneja verketo de Bałucki Kuzeto (tr. S. Kornfeld) aperis en 1928. Du noveloj de B. Prus, tradukitaj de Lidja Zamenhof, aperis en 1932. La romano de J. Wolski, Ĉu Ĝi Estas nur Fabelo? (tr. R. Dąbrowski) aperis en 1935.

1940-1971: Pro la milito unue, pro la malfavoraj politikaj cirkonstancoj poste, libroj en Esperanto povis aperi en Polio nur ekde 1957. En 1957 aperis Medalionoj de Zofia Nałkowska (tr. Hodakowski), rakontaro pri suferoj sub la nazia regado. Aperis, krome, poemaro de Julian Tuwim en Esperanta traduko (1956), kaj Kiel Esti Amata, de K. Brandys (tr. Jerzy Grum), 1964. Samjare aperis Sur la Nobla Ĉevalo de Andrzej Szczypiorski (tr. W. Więcko). Krome, venis multaj reeldonoj, tre bonvenaj, de malnovaj verkoj.

En 1955 aperis interesa literaturhistoria verko: Adam Mickiewicz, de Mieczysław Jastrun.

7.2.40 El la Portugallingva Literaturo

El la portugalaj literaturoj aperis 2 antologioj: Antologio de Brazilaj Rakontoj (kun verkoj de 3 aŭtoroj), redaktita de A. Caetano Coutinho, 1953, kaj Antologio de Portugalaj Rakontoj, redaktita de Manuel de Seabra, 1959.

Ĉefe en Brazilo estas aktiva, forta spiritista literatura grupo. Ĝi eldonis multajn beletraĵojn. I.a. aperis la tradukverko de F. V. Lorenz Voĉoj de Poetoj en la Spirita Mondo, 1944, la romanoj de Francisco Cândido Xavier Antaŭ 2.000 Jaroj (1951), Nia Hejmo (1959), Ago kaj Reago (1963), Paŭlo kaj Stefano (1966), ĉiuj tradukitaj de L. C. Porto Carreiro-Neto. En 1970 aperis ankaŭ la spiritisma romano de Almerindo Martins de Castro La Turmentego de la Memmortigintoj.

Ne mankas kompreneble ankaŭ alispecaj verkoj. Tiel, aperis la porinfana komedieto de Coelho-Netto La Korvo kaj la Vulpo (tr. Nuno Baena), 1922. La komedio de Arthur Azevedo Amo per Proverboj (tr. A. Couto Fernandes) aperis en 1920 (2-a eldono 1932). En 1931 la verko tradukita de Kalocsay Eterna Bukedo prezentis fragmenton el La Luziadoj de Camões. La verketo de Alencar La Vidvineto (tr. L. C. Porto Carreiro-Neto) aperis en 1946. La biografio de la fama politikisto Rui Barbosa, de Fernando Nery (tr. J. Joels) aperis en 1949. De la fama verkisto Castro Alves aperis la poemo La Negrista Ŝipo (tr. F. V. Lorenz), 1947, kaj Elektitaj Poemoj, 1959, en la valora poezia traduko de la poeto L. H. Knoedt. De la mondfama verkisto Machado de Assis aperis Teatro (kun 4 komedioj) en 1958. La komedio de Joracy Camargo Dio Rekompencu Vin (tr. Sylvio Peixoto) aperis en 1959, kaj traduko de filozofia verko de Huberto Rohden, Imperativoj de la Vivo, en 1963.

Mallonga, sed por nefakuloj utila verketo estas Historio de la Portugala Literaturo de Agostinho da Silva (tr. Manuel de Freitas), 1948.

7.2.41 El la Provenca Literaturo

Verŝajne sola libroforme aperinta verko estas la grava poemo Mirejo de Mistral, poezie tradukita de Paul Champion kaj E. Noël, 1909.

7.2.42 El la Retoromanĉa Literaturo

En Svisa Antologio, 1939, troviĝas bonega poemkolekto (en traduko de K. Kalocsay) kaj enkonduko de Arthur Baur (redaktoro de la antologio kaj samtempe tre konata romanĉ-lingvisto). Verketo de la ladina (t.e. engadindialekta) poeto Peider Lansel La Retoromanĉoj (tr. de Agricola, ps. de Hans Jakob), 1938, donas historiajn kaj etnologiajn informojn pri la retoromanĉaj valoj.

7.2.43 El la Rumana Literaturo

La ĉefa tradukisto elrumana estis Tiberiu Morariu. En lia traduko aperis en 1927 novelaro de Brătescu-Voineşti Niĉjo Mensogulo (kaj aliaj noveloj), en 1929 la rakonto de Mihail Sadoveanu Nobela Peko kaj en 1930 la poemaro en prozo de Emil Isac Sonorilo kaj Kanono.

Rumana Bonhumoro en Elektitaj Rakontoj tradukis kaj aperigis en 1932 P. Firu kaj Sigismundo Pragano.

En la ĉefaj literaturaj gazetoj en Esperanto, precipe post la Unua Mondmilito, aperis dise multaj tradukoj el la rumana. En la kadro de la pupteatra movado aperis pupteatraĵoj de A. Popescu (tr. J. Petrin, 1970), kaj de Aleko Popoviĉi (tr. Petrin kaj Sigmund, 1971).

7.2.44 El la Rusa Literaturo

1887-1914: La unuaj esperantistoj estis Poloj aŭ Rusoj. Tio eksplikas la fakton, ke tre multaj el la plej fruaj tradukaĵoj estis faritaj el la pola kaj el la rusa. Jam en 1889 aperis Princino Mary, rakonto de Lermontov (tr. E. de Wahl): ĝia dua eldono, aperinta kun la mankanta parto, eliris sub la titolo Princidino Mary en 1896. En 1894 aperis la orienta rakonto Demono (tr. N. Devjatnin), la turka novelo Aŝik Kerib, 1895 (tr. N. Kuŝnir) kaj en 1912 Novaj Versaĵoj (tr. Boris Mirski), ĉiuj verkoj de Lermontov.

De Romanov (sub la pseŭdonimo K.R.) aperis la 3-akta dramo Renaskita Manfred (tr. Majnov), 1891, kaj en 1914 (2-a eld. 1923) la kvarakta dramo La Reĝo Judea (tr. N. Devjatnin).

De A. S. Puŝkin aperis verkoj tre frue: La Neĝa Blovado (tr. Grabowski) (1888); ĝi estis retradukita fare de A. Fiŝer en 1923: Neĝblovado. En 1894-95 aperis la dramo Boris Godunov (tr. A. Grabowski), 2-a eld. 1906. Ankaŭ la teatra ĉefverko Ŝtona Gasto (tr. N. Borovko) aperis en 1895. Poste aperis la dramaj scenoj Mocart kaj Saljeri (tr. Vs. Lojko), 2-a eld. 1907; en 1906 la verko Poltavo (tr. Devjatnin); kaj en 1913 la novelo La Pafo (en progresema lingva traduko de A. Fiŝer), 2-a eld. 1923.

De Vl. Korolenko aperis du verkoj: Fantomoj (tr. Vl. Gernet), 1896, kaj Arbaro Bruas (tr. M. Ŝidlovskaja), 1914.

Sed la verkisto, el kies verkaro oni plej multe tradukis dum la unuaj tempoj, estis certe Lev Tolstoj. Oni aperigis rakontojn, filozofiajn verkojn, religi-etikajn traktaĵojn. El la rakontoj, ni rimarkas la aperon de Dio Ĉiam Veron Vidas, 1895, tradukita de Lojko (refoje tradukita de Kabanov en 1912); en 1912 aperis pluraj tradukoj faritaj de N. Kabanov: Kie Estas Amo Tie Estas Dio, Per Kio Homoj Estas Vivaj, Du Maljunuloj, Sieĝo de Sebastopolo. Lingve kaj enhave interesa estas la komedieto Unua Brandfaristo (tr. A. Burenkov), 1896; la rakonto La Konfeso (tr. M. S. Tenner) aperis en 1911. Samjare aperis Mia Onklino Tatiana Aleksandrovna (tr. J. Flourens). Multon tradukis ankaŭ Anna Ŝarapova: Unu Animo en Ĉiuj (rakonto), 1912, Dio — Unu por Ĉiuj (rakonto), 1912, La Morto de Ivano Iljiĉ (romano), 1913.

De Vs. Garŝin aperis 2 rakontoj (tr. N. Kazi-Girej) en 1896: Kvar Tagoj kaj Attalea Princeps, krome, la rakonto Ruĝa Floro (tr. Boguŝeviĉ), 1905, Legendo pri Fiera Ageo (tr. N. Kabanov), 1916, kaj la rakonto Signalo (intermilite).

De Maksim Gorkij bedaŭrinde la rikolto ne estas riĉa. Aperis en 1906 la verko Bolesĉjo (tr. Iv. Seleznjov) kaj, en la verko Du Slavaj Rakontoj, La Rakonto de Filip Vasiliĉ (tr. V. Dufeutrel), 1908.

Rakontoj de L. Andrejev aperis en 1906: Ruĝa Rido (tr. F. Avilov) kaj en 1909: Rakonto pri Sep Pendigitoj (tr. I. Ostrovski). En 1906 aperis verketo de Nemiroviĉ-Danĉenko Reviviĝinta Kanto (tr. W. Erdmann). Pli abunda estas la rikolto el verkoj de N. V. Gogol: la kvinakta komedio La Revizoro aperis en 1907 en bona traduko de L. L. Zamenhof. La rakonto Maja Nokto (tr. R. Frenkel) aperis en 1912. En 1911 aperis la verko Portreto (tr. A. Fiŝer), samjare la verketo La Mateno de Aferisto (tr. A. Arumov). Proksimume en la sama periodo aperis ankaŭ la monologo La Frenezulo.

Ankaŭ el la verkoj de Iv. Turgenev la rikolto estas abunda. En 1908 aperis Kanto de Triumfanta Amo (tr. A. Fiŝer). La verko Patroj kaj Filoj aperis en 1909, en nekutime misflegita traduko de K. Bein. Samjare aperis la prozlirika verko Versaĵoj en Prozo (tr. K.

Bein). La postan jaron aperis la verko Anjo (tr. A. Fiŝer kaj V. Zamjatin). En 1912 aperis la fantaziaĵo Fantomoj (tr. A. Fiŝer). La postan jaron oni publikigis Stranga Historio (tr. M. Ŝidlovskaja). Fine, en 1914, aperis La Faktoro (tr. A. Jodko).

De Ĉirikov aperis la rakonto En Malliberejo (tr. K. Bein), 1909. De Dmitrij N. Mamin-Sibirjak aperis Rusaj Rakontoj (tr. N. Kabanov), 1909 (2-a eld. 1924); Fabloj de Krilov (tr. Devjatnin) en 1910. La postan jaron aperis Du Rakontoj de Ĉeĥov (tr. B. Kotzin). De Aleksej Konstantinoviĉ Tolstoj aperis la historia romano Princo Serebrjanij (tr. M. Ŝidlovskaja), 1912; samjare la verko de Naĵivin Kion Parolas la Steloj (tr. M. Fetisov), retradukita de N. Kabanov en 1915. La rakonto de Timkovskij Salajro (tr. T. Ŝĉavinskij) aperis en 1914, la postan jaron la verko de F. Dostoevskij Blankaj Noktoj (tr. S. Belorukov).

En 1914 aperis interesa verketo en Odeso: Intima Parolad’, poezio de rusaj ego-futuristoj (tr. Ilarij of Robis, ps. de Nikolaj Borisov).

Interesa kolekto el verkoj elrusigitaj estas la Plena Verkaro de N. Devjatnin (kvar volumoj aperintaj inter 1906 kaj 1911).

1915-1949: La milito unue, poste la rusa revolucio kaj la rusa civila milito signifis paŭzon en la apero de literaturaĵoj. Sed tuj post la malapero de la “militkomunismo” montriĝis, ke la kultura vivo en Esperanto estis vigla kaj talentriĉa. Pluraj verkoj aperis en Sovetio, sed granda parto, ĉefe la prisocialismaj, aperis en Leipzig (SAT, Ekrelo). La soveta Esperanta literatura “plejado” estis perforte haltigita de la stalina malpermeso.

De V. G. Avsejenko aperis la verketo Fraŭlino Suzano (tr. P. Medem), 1919. En 1921 aperis la poemo Monna Liza de Miĥail Gerasimov (tr. N. Nekrasov). Du verkoj de Blok aperis en 1922 resp. 1924: Dekdu kaj Najtingala Ĝardeno (ambaŭ tr. de Nekrasov). La verko de Korolenko La Senlingvulo (tr. M. Ŝidlovskaja) aperis en 1922, la prirevolucia rakonto de Aleksandr Drozdov Krucumo (tr. N. Hohlov) en 1922, la poemo de K. D. Balmont Blanka Cigno (tr. Nekrasov) en 1923. De la sama aŭtoro aperis en 1921 ankaŭ Elektitaj Versaĵoj (tr. Nekrasov).

Abundas ankaŭ rikolto el verkoj de Puŝkin: En 1923 Tri Noveloj: Pikreĝino, Neĝblovado, Pafo (tr. A. Fiŝer), en 1927 la grava romano La Kapitanfilino (tr. M. Ŝidlovskaja), kaj en 1931 la versromano Eŭgeno Onegin (tr. N. Nekrasov).

De Turgenev aperis Elektitaj Noveloj (tr. A. Mexin), 1923. De Vas. Doroŝeviĉ aperis la satiraj Orientaj Fabeloj (tr. N. Hohlov), 1924. Samjare aperis rakonto de V. Garŝin: Signalo. En 1924 aperis ankaŭ Rakontoj de Ĉeĥov (tr. P. Hitrov), kaj en 1925, de la sama aŭtoro, la komedieto La Urso (tr. N. Devjatnin).

La kristnaska rakonto de V. Korolenko La Sonĝo de Makaro (tr. M. Ŝidlovskaja) aperis en 1927. En 1929 sekvis la priestonteca romano de A. Bogdanov Ruĝa Stelo (tr. Nekrasov kaj S. Rublov). La romano de Aleksej Nikolajeviĉ Tolstoj Aelita (tr. E. Pill) aperis en 1928, samjare, de la sama aŭtoro, ankaŭ la tragedio La Morto de Danton (tr. N. Hohlov).

La socialista dramo de S. K. Lalikov Versala Kaptito (tr. Ŝ. Goldfeder) aperis en 1929; samjare aperis ankaŭ la verko de Lev Tolstoj Ĥodinka. La poemon de Vl. Majakovskij Per Voĉo Plena (1930) aparte bone tradukis Hohlov, Nekrasov kaj Rublov. La moderna kvarakta dramo de B. Lavrenev Disrompo (tr. H. Sazonova) aperis en 1931, la socitendenca verko de F. Svjatenko Nova kaj Malnova Uzinmajstro (tr. Ŝvedova) aperis samjare. La teatraĵo de O. Demenskij Nigra Pano (tr. A. Jürgensen) aperis en 1932. Samjare venis ankaŭ la revolucia rakonto La Submarinistoj, de Novikov-Priboj (tr. E. Blinov). La verko de D. Furmanov Ĉapajev (tr. de grupo, en kiu Devjatnin) aperis en 1933.

En la sama periodo en Leipzig estis eldonita la verketo de Maksim Gorkij Kiel Mi Lernis, 1931.

En 1937 aperis noveloj de Mamin-Sibirjak kaj de Lermontov (tr. Filatov).

El la literaturhistoria vidpunkto valora estas la originala studo de N. Nekrasov Patri-Ideo en Nuna Rusa Literaturo, en La Nova Epoko.

1950-1971: En 1950, cetere en Okcidento, aperis la rakonto de Naĵivin Kiso de la Reĝino (tr. D. Staritsky). De la sama tradukinto aperis ankaŭ Kaŭkazaj Rakontoj, de Lermontov, 1964.

Ree komenciĝis la esperantista vivo en Sovetunio: unue singarda kaj modesta, poste kvalite ĉiam pli alta. En 1964 aperis Elektitaj Versaĵoj de Lermontov, en 1965 Versoj Elektitaj de S. Jesenin, samjare La Sorto de Homo de Miĥail Ŝoloĥov, en 1967 Bone! Poemo de l’ Oktobro de Vl. Majakovskij. Ilin tradukis ĝenerale grupo, en kiu elstaras la poeto K. Gusev.

En 1969 aperis ankaŭ la porjunulaj Du Noveloj de Arkadij Gajdar (tr. V. Samodaj kaj E. Ostroĵnikova).

En 1966 aperis Kantoj de 15 Sovetaj Respublikoj. En 1967 estis la vico de la kantaro Kantoj de Niaj Patroj. En ĝis nun 3 kajeroj aperis Kantoj de Sovetaj Komponistoj.

7.2.45 El la Sveda Literaturo

Bonan superrigardon pri la moderna sveda literaturo donas la unua volumo de Sveda Antologio (1934). En 1950 aperis la Sveda Novelaro (tr. F. Szilágyi), kun 20 noveloj de 16 aŭtoroj. Ankaŭ antologiecan karakteron havas la verko de Magda Carlsson Sveda Poemaro (1954) kun verkoj de 29 svedaj poetoj.

Kaŭkazaj Rakontoj: Ĉefverkoj de la rusa literaturo ankoraŭ atendas sian aperon en Esperanto.

Stellan Engholm: Grava nomo en la originala kaj traduka beletroj de la Internacia Lingvo.

Per pluraj volumoj la sveda verkistino Selma Lagerlöf estas bone reprezentita en la traduka beletro de la Internacia Lingvo.

De la nobelpremiita (en 1909) verkistino Selma Lagerlöf ekzistas en Esperanto reprezenta rikolto: en 1908 aperis la rakontoj Reĝino de l’ Arbaro kaj Sur la Fundo de l’ Granda Kungahella (tr. Bäckström), en 1930 la romano La Junulino el Stormyr (tr. O. Frode), en 1933 la rakonto La Infanoj de Betlehem (tr. O. Frode), en 1933 la romano La Mono de Sinjoro Arne (tr. Stellan Engholm), la postan jaron la romano Gösta Berling (tr. S. Engholm), kaj en 1938 aperis la romano La Ringo de la Generalo (tr. S. Engholm).

De la mondsignifa dramverkisto August Strindberg aperis ankaŭ tre valoraj verkoj: La naturalisma dramo Fraŭlino Julie (tr. P. Nylén kaj S. E. Krikortz) en 1908, samjare la unuaktaĵo Pario (tr. B. Ström), en 1926 la verko Insulo de la Feliĉuloj (tr. Oskar Frode), en 1928 la verko La Konscienco Riproĉas (tr. G. H. Backmann), kaj en 1935 la dramo Pasko (tr. St. Engholm).

De aliaj verkistoj libroforme aperis malmulto. De E. Flygare-Carlén aperis la verketo La Literaturisto kaj Lia Fianĉino (tr. Otto Zeidtlitz), 1895, en 1946 aperis la romano de D. Flood Mi Serĉis Oron kaj Oleon, sed Trovis... (tr. K. Gustafsson).

Multaj literaturaĵoj aperis en la ĉefaj revuoj de la Esperanta Movado: multaj precipe en Literatura Mondo kaj en Norda Prismo. Tre aktivis sur traduka kampo Stellan Engholm, F. Szilágyi, Magda Carlsson, O. Frode, k.a.

Aperis 2 kantaroj: unu pretigita de G. Löfvenmark (1908), kaj la dua de Malmgren (1931, 4-a eld. 1934).

7.2.46 El la Ukrajna Literaturo

En 1909 aperis la verko Pjatizlotniko, de Kocjubinski (tr. M. Korotkij). En 1912 aperis la poemo de la fama verkisto Taras Ŝevĉenko Katerino (tr. N. Devjatnin). La novelo de S. Martos, Deziro de Diakono (tr. Anatol Koĥ), aperis samjare. En 1936 aperis la novelo de S. Marŝak Mr. Twister (tr. R. Estont). Nur en 1971 ekaperis novaj literaturaĵoj libroforme: valora estas la verko Liriko de Lesja Ukrainka, redaktita de Nadja Andrianova, kun tradukaĵoj pretigitaj de Andrianova, Gusev, Kobo, Logvin, Dresen.

7.2.47 El la Uzbeka Literaturo

En la lerta traduko de Petro Poliŝĉuk aperis la legendo de Ŝaraf Raŝidov La Kaŝmira Kanto, 1967, kaj la socipriskriba lirika verko de Ĥamid Alimĝan Zejnab’ kaj Aman’, 1968.

7.2.48 El la Vjetnama Literaturo

La eldono de esperantlingvaj literaturaĵoj komenciĝis en Norda Vjetnamo antaŭ proks. 12 jaroj. Ilin tradukas ĝenerale la Hanoja Esperanto-Grupo, kaj ilin eldonas la Fremdlingva Eldonejo en Hanojo.

La debuto estis la legendkolekto Monto de l’ Virino, Kiu Atendas Sian Edzon, 1959. Baldaŭ sekvis la rakontaro de la Taj-naciminoritato La Geedzoj A Fu, de To hoai, 1960. Samjare aperis la novelkolekto pri la kontraŭfranca rezistado Pro Unu Bovino. En 1961 aperis la romano samtema de Bui duc ai Franjo Tu Hau. En 1962 aperis la novelkolekto de Tran do Djen Bjen Fu. La verko de To hoai La Aventuroj de Zemen aperis en 1963. Ankoraŭ pri la kontraŭfranca gerilo temas la romano de Huu mai La Lasta Altaĵo, 1963. Pri la kontraŭusona gerilo temas la novelaro La Morto de Jankio, 1964. La socirealisma romano de Nguyen kong hoan (el 1938), Senelirejo, aperis en 1963.

De nun, preskaŭ ĉiuj eldonaĵoj pritraktas la kontraŭusonan rezistadon aŭ la sudvjetnaman naciliberigan batalon: la novelaro Meze de l’ Flamoj, 1965; La Ebura Kombilo, 1967; la romano de Anh duk Hon Dat, 1968. Lastaj eldonaĵoj estas la novelaro de Nguyen sang La Drinkejo de l’ Mutulo kaj la romano de Ho phuong Kan Lik, 1969. En 1971 aperis la novelkolekto de 19 aŭtoroj La Horloĝisto de Djen Bjen Fu.

Tagkajero en Prizono de Ho chi minh, 1966, kaj Elektitaj Poemoj de To huu, 1964, kompetente tradukis Dao anh kha. Aperis krome politikaj kaj prisociaj eldonaĵoj.

7.3.1 Enkonduko

Ni jam aludis pri la antologioj en la ĉapitroj dediĉitaj al la naciaj literaturoj en Esperanto. Tamen, la fakto, ke en Esperanto aperis pluraj antologioj internaciaj kaj ke tiuj antologioj havas apartan signifon por la Esperanta kulturo, ĉu literaturhistorie, ĉu pure lingve, devigas nin pritrakti ilin iom pli detale, ankaŭ pro nura informa celo.

7.3.2 La Unua Periodo

La unua traduka poemkolekto estas La Liro de l’ Esperantistoj, de A. Grabowski (1893), kiu enhavis versaĵojn jam aperintajn en Lingvo Internacia. Tiu libreto estas unu el la fontoj, el kiuj ĉerpis la poezia parto de Fundamenta Krestomatio. En 1902 aperis la unua eldono de Esperantaj Prozaĵoj, kolekto el originalaj kaj tradukitaj noveloj, eseoj, rakontoj, prilingvaj artikoloj el L’Espérantiste. Fine, en 1903 (17-a eld. en 1954) aperis Fundamenta Krestomatio, kolekto el modelaj, stile “klasikaj” verkoj, poemoj, prozaĵoj, originalaj kaj tradukitaj. La stilon glatigis L. L. Zamenhof.

La signifo de tiuj verkoj estas ĉefe lingva kaj tradicikrea: ili estas belstilaj ekzemploj, pli-malpli pure zamenhofaj, tiuj de FK kontrolitaj de Zamenhof mem, tiuj de EP kontrolitaj de L. de Beaufront. Ili vekis imitemon kaj ŝaton por la klasika stilo — sed ankaŭ malhelpis, iel bremsis pluan, originalan ellaboron.

La vera momento de la antologioj naskiĝis en 1906, kiam aperis la klasikstila, Pola Antologio (nur prozaĵoj), redaktita kaj tradukita de K. Bein, kiu troviĝis en la ascendo-branĉo de sia literatura kariero. En 1907 la sama aŭtoro eldonis Internacia Krestomatio, verketon el 7 lingvoj. Inter 1907 kaj 1908 aperis duvoluma Hungara Poemaro, iom malmatura provo traduki el 4 poetoj, kaj el la hungara kantaro, tradukita de Fiedler, Marich, Altenburger kaj Rajczy. Nur la plena liberiĝo de la latentaj lingvoesprimaĵoj igos tiujn provojn sukcesaj. Citendas ankoraŭ Hungaraj Popolkantoj (unua volumo 1908, dua volumo 1917).

En 1908 aperis Prozo el Danaj-Norvegaj Aŭtoroj de Thomsen, kaj Sonoj Esperantaj de Leo Belmont (Leo Blumenthal), kun tradukaĵoj el la pola kaj el aliaj lingvoj. Nova Antologio el la pola, en 1909 (represo en 1965), estis tradukita de A. Grabowski. Japanaj Rakontoj, en traduko de Ĉif toŝio, aperis en 1910, kaj estis sukcese reeldonita dufoje. Kroataj Poeziaĵoj estas antologiforma libro redaktita kaj pli-malpli interese tradukita de la jugoslavo Mavro Špicer (1912).

Sed la tiama tradukpoezia ĉefverko estas sendube El Parnaso de Popoloj, de Antoni Grabowski, kun verkoj tradukitaj el 30 lingvoj (nome el la angla, bohema, bulgara, dana-norvega, finna, flandra-nederlanda, franca, germana, greka antikva kaj moderna, hispana, hungara, itala, japana, kartvela, kataluna, kaŝuba, kroata, latina, litova, luzica, pola, portugala, provenca, rumana, rusa, serba, slovaka, slovena, sveda, ukrajna). Multaj famaj poetoj troviĝas en ĉi tiu antologio, verkita en lingvo jam matura (1913!), esprimriĉa, belritma kaj rim-abunda. Eble la tradukaĵoj el nepolaj aŭtoroj aspektas iom unutonaj, sed la pola parto estas elstara. En ĝi ni trovas la mezurilon por la estontaj tradukistoj.

En 1913 aperis en Moskvo Orienta Almanako, kun tradukaĵoj el la araba, armena, ĉeĉena, hebrea, hindia, ĉina, japana, kartvela, lezgina, sanskrita kaj tatara lingvoj. Verkon hodiaŭ nekonatan aperigis iu “Narciso” en Saratov: Armena Poezio, malgranda poemkolekto. Saĥarov, en 1915, aperigis verkon, pri kiu oni ne plu multe parolas, eble maljuste: Esperanta Krestomatio, kun literaturaj provoj el 42 popoloj.

Fine, en 1921, aperis alia grava, kvankam negranda verko de Grabowski: Postrikolto, kiu, krom tradukaĵojn, prezentis ankaŭ originalajn verkojn.

7.3.3 La Dua Periodo

Bona, kvankam malgranda antologieto el bohema poezio aperis en 1920: Bohemaj Grenatoj, de St. Schulhof. El la ĉina kaj japana klasikaj literaturoj tradukis Ossaka kenĵi en libro aperinta en 1921: Perloj el la Oriento. En 1923 aperis Litova Almanako, al kiu kunlaboris traduke multaj esperantistaj beletristoj. Sed jam estis ia tempo de la influa Budapeŝta Skolo: Kalocsay debutis traduke en la poezia kampo per la libro Kantanta Kamparo (1923), antologio el popolkanzonoj de Hungario. Aliaj kanzonoj hungaraj aperis en 1928, kaj, en traduko de Kalocsay, ankaŭ en 1929.

En 1925 aperis unu el la mejloŝtonoj de la Esperanta tradukliteraturo: Kataluna Antologio, redaktita de Jaume Grau-Casas, kun la kunlaboro de aliaj 14 kuntradukintoj. La abundo de filologiaj notoj, la lingvoscienca enkonduko, la prezento kaj la amplekso, kaj la literatura valoro de la tradukaĵoj fiksis la nivelon, kun kiu poste ĉiu antologio estis komparata. Samjare, la pli modesta Hejma Prozo de J. Bremón-Masgrau konatigis prozaĵojn ĉefe el la kataluna. En 1925 aperis ankaŭ la Bulgara Antologio, ĉefredaktita de Iv. Krestanov (la poeziajn tradukojn pretigis tamen K. Kalocsay). En 1927 aperis, en traduko de Ed. Jaunvalks, Latvaj Kantoj en Esperanto, kaj samjare Julio Mangada-Rosenörn aperigis antologiforman libron El Moderna Hispana Parnaso, kun poeziaj tradukoj el la hispana. Belga Antologio, kun du partoj, la flandra kaj la valona (1928), en la respektiva ĉefredakto de H. Vermuyten kaj de M. Jaumotte, prezentas valoran elekton el la plej reprezentaj verkistoj belgo-devenaj.

Poemaro el Hungarlando (1929), estis lerte pretigita de F. Szilágyi, kiu tiam ankoraŭ laboris ĉefe sur la poezia kampo. K. Kalocsay aperigis en 1931 gigante pensitan kaj finportitan poezian tradukantologion Eterna Bukedo, kun verkoj de 115 aŭtoroj, el 22 lingvoj, kie lumture brilas la genia kapablo de la aŭtoro modli la lingvon flekseble kaj esprimive, pere de la esprimrimedoj latente ekzistantaj en la lingvo. Sub la ĉefredakto de Hilda Dresen aperis en 1932 Estona Antologio, je kies nasko helpis 16 kromaj tradukintoj. Temas pri alia, altnivela produktaĵo de tiu riĉa epoko.

El la ĉina, japana kaj korea tradukis Ito saburo en verko aperinta en 1932: Verda Parnaso. En 1933, alia traduka ĉefverko: Hungara Antologio, kies ĉefredaktoroj estis K. Kalocsay kaj J. Baghy kaj kies redaktoroj estis, krome, Bodó, Halka, Szilágyi kaj Totsche (Tárkony), atestis la lingvan maturecon kaj la stilan homogenecon, kiujn tiu skolo sukcesis atingi.

Malpli ambicia estis la verko de T. Indra Norda Literaturo, 1934, kun 4 latvaj kaj unu estona rakontoj. Samjare (1934) aperis la unua volumo de Sveda Antologio (1880-1910), redaktita de S. Jansson, B. Backmann, A. Lenner. La postan jaron (1935) aperis, en la ĉefredakto de Ota Ginz kaj S. Kamarýt, Ĉeĥoslovaka Antologio, dika verko atestanta la kulturan laboron, kiu tiel valorrezulte fervoris en Ĉeĥoslovakio. Iom pli modestas la verko El Litova Poezio, antologieca poemkolekto aperinta en 1938. En 1939 aperis Svisa Antologio, kiun ĉefredaktoris A. Baur, kun literatura enkonduko pri la kvar svisaj literaturoj: la alemana, la velŝa (romanda), la tiĉina kaj la retoromanĉa, kaj kun abunda, reprezenta, lingve eleganta prezento de reprezentaj elektitaj prozaj kaj poemaj verkoj.

7.3.4 La Tria Periodo

La Dua Mondmilito trafis profunde la Esperantan movadon, kaj la postmilitan tempon venenis longjare la Stalin-a malpermeso en multaj landoj. Tamen, la nivelo atingita antaŭmilite estis zorge konservita.

Jam dummilite, en Brazilo, Fr. Valdomiro Lorenz, unu el la plej malnovaj esperantistoj, kompilis Diverskolora Bukedeto, kun poemtradukaĵoj el 40 lingvoj (1941). La sama aŭtoro tradukis ankaŭ spiritismajn verkojn. El ili, unu, sub la titolo Voĉoj de Poetoj el la Spirita Mondo (1947), enhavas poemojn mediume diktitajn de pluraj mortintaj poetoj, i.a. de L. L. Zamenhof, Grabowski, St. Schulhof, kaj de nacilingvaj verkistoj.

En 1950 aperis traduko de Szilágyi: Sveda Novelaro, kun 20 noveloj de 16 aŭtoroj, lerte tradukitaj de ĉi tiu brila verkisto. En 1953 aperis Aŭstria Antologio, kaj, en la redakto de A. Caetano Coutinho, Antologio de Brazilaj Rakontoj (kun verkoj de 33 aŭtoroj), valora kontribuaĵo al la disvastigo de nemulte konataj literaturoj. En 1954, iel kompletigis verkojn antaŭmilitajn Sveda Poemaro, kun verkoj de 29 poetoj, en redakto kaj senmakula traduko de la konata sveda poetino Magda Carlsson. En 1956 aperis traduko el antikvaj japanaj kaj ĉinaj poetoj: El Orienta Florbedo, redaktita kaj tradukita de la stilmatura Ossaka kenĵi.

Ankaŭ la nova Skota Skolo laboris sur la antologia kampo: ĝi pretigis la unuan volumon de Angla Antologio (1957), kun literaturscienca antaŭparolo de M. Boulton kaj sub la redaktoreco de W. Auld (por la poezio) kaj de R. Rossetti (por la prozo). La verko estas ekzemplo de la daŭra lingva pliriĉigo de Esperanto. En 1958 traduko de Ossaka kenĵi prezentis rimarkindan elekton el la japana klasika poemlibro de la 8-a jarcento p.K.: 505 Elektitaj Poemoj el Mannjoo-Ŝuu. Antologio de Portugalaj Rakontoj, en redakto de Manuel de Seabra, aperis en 1959; Ĉina Antologio 1949-1959, do nur kun postrevoluciaj verkoj, en 1960 en traduko de Zee, Laŭlum, Honfan, k.a.

Dana Antologio, kun reprezentaj verkoj poeziaj (preskaŭ ĉiuj tradukitaj de P. Thorsen) kaj prozaj, estis eldonita en 1961. Trarigardon pri la modernaj japanaj verkistoj permesas El Japana Literaturo 1868-1945, en redakto kaj traduko de Miyamoto masao kaj Isiguro teruhiko, 1965, kun verkoj de 20 aŭtoroj. Alia antologio, sed kun japanaj klasikaĵoj, aperis samjare: Japanaj Malnovaj Rakontoj, kolektitaj de Yanagita kunio kaj kompil-tradukitaj de Miyamoto masao k.a. En 1968 aperis, post multjara silento, en traduko kaj redakto de E. Lippe kaj Milda Jakubcova, Latva Poezio 1945-1966, kun bone tradukitaj verkoj de 22 nuntempaj latvaj poetoj. Samjare venis el Japanio modesta, sed interesa libreto Etudo ’68, kolekto de hajkoj tradukitaj el modernaj japanaj hajkistoj.

7.4.1 Scienca Literaturo

De Zamenhof aperis Esenco kaj Estonteco de la Ideo de Lingvo Internacia ĉine, japane, nederlande, portugale kaj serbokroate; Lingvaj Respondoj kaj Paroladoj japane.

E. Aisberg: Mi Komprenas Fine la Radion! aperis bulgare, ĉeĥe, estone, france, germane, greke, hebree, hungare, itale, latve, litove, portugale, rumane, ruse, slovene, angle, hispane, nederlande, norvege, pole, ĉine.

P. Neergaard: La Vivo de la Plantoj aperis dane, svede, finne, bulgare, pole, portugale, norvege kaj ĉine.

T. Sekelj: Nepalo Malfermas la Pordon aperis angle, hispane, serbokroate, slovene (alia verko de ĉi tiu aŭtoro, Tra la Brazila Praarbaro aperis pole).

E. Privat: Vivo de Zamenhof aperis angle, nederlande, japane, norvege kaj ĉine.

E. Drezen: Zamenhof kaj Analiza Historio de Esperanto-Movado aperis japane.

I. Lapenna: Kultura Genocido kaj Homaj Rajtoj, estis tradukita hispane, france, itale, germane, hungare, angle (tra la angla en la ĉinan).

E. Privat: Historio de Esperanto aperis japane kaj ĉine.

P. Bovet: Psikanalizo kaj Edukado aperis pole.

E. Adam (Lanti): La Laborista Esperantismo aperis angle, france, germane, ĉeĥe, nederlande kaj svede.

I. Lapenna: La Homaj Rajtoj en la Universala Deklaracio kaj Eŭropa Konvencio aperis en la itala kaj en la germana.

A. Fernández: Senĝenaj Dialogoj aperis france.

Atentinda estas la fakto, ke ĉiuj CED-dokumentoj aperas en la originala lingvo (Esperanto) kaj en angla traduko (kelkfoje ankaŭ en franca, hispana aŭ aliaj tradukoj).

7.4.2 Beletro

J. Baghy: Hura! (romano) aperis france kaj germane (tr. Mair 1933).

J. Baghy: Printempo en la Aŭtuno aperis france, hungare kaj ĉine (trad. Bakin, kiu siavice verkis “respondan” libron ĉinlingvan: Aŭtuno en la Printempo).

J. Baghy: Viktimoj (romano) aperis ĉine.

J. Baghy: Nur Homo, aperis ĉine.

Pluraj noveloj de J. Baghy aperis en la sveda, en la estona, en la finna kaj en la ĉina.

J. Forge: Mr. Tot Aĉetas Mil Okulojn aperis finne, germane, japane(?), pole, svede; Abismoj ĉine kaj finne.

E. Privat: Aventuroj de Pioniro aperis islande en la traduko de Kristofer Grimsson.

Vallienne: Ĉu Li? (romano) aperis en franca traduko.

Ellersiek: Pro Kio? (romaneto) aperis finne.

Eŭgeno Aisberg, kies popularscienca verko Mi Komprenas Fine la Radion! aperis en pli ol dudek naciaj lingvoj, surbaze de la originalo, verkita en la Internacia Lingvo en la jaroj 1925-26.

Inter la verkistoj de la Tria Periodo en naciajn lingvojn oni plej ofte tradukadis popularsciencajn verkojn de T. Sekelj kaj P. Neergaard.

Abesgus: Kraljeviĉ Marko (rakonto) aperis ruse.

B. Benetka: Sankta Venceslao aperis litove.

Eroŝenko: liaj rakontoj (i.a. Rakontoj de Velkinta Folio kaj Turo por Fali) aperis ĉine, japane, ruse kaj ukrajne. Lian tutan verkaron kaj biografion entenas tri japanlingvaj volumoj, eldonitaj en 1959.

Hasegaŭa teru: En Ĉinio Batalanta kaj Flustr’ el Uragano aperis japane.

Szilágyi: Mistero Minora aperis pole.

Cezaro Rossetti: Kredu Min, Sinjorino! (romano) aperis hungare.

Szathmári: Vojaĝo al Kazohinio (romano) aperis hungare.

Sayers: Invito al Ĉielo (romano) aperis finne.

Du romanoj de Bulthuis aperis hebree.

Ribillard: Vivo kaj Opinioj de Majstro M’Saud aperis estone (1968, tr. H. Sepamaa).

En la itala aperis la poemoj de L. L. Zamenhof, 1951, en traduko de A. Schmucker.

La romano de Egerrup, D-ro Dorner, aperis dane.

Goodall: La Rakontoj de Sciuro, aperis angle.

Miyamoto: Pri Arto kaj Morto aperis portugale.

Interesa estas la fakto, ke originala Esperanta verko povas aperi en nacilingva traduko, eĉ se la originalo restas neeldonita. Ekz. la verko de T. Sekelj Kumeŭaŭa, la Filo de la Ĝangalo aperis en la turka, en la ĉina kaj en ses hindaj lingvoj. El la rememoroj de Victor Lebrun, la lasta sekretario de L. Tolstoj, kies Esperanta originalo ĝis nun ne aperis, estis farita, pere de franca manuskripto, itala traduko. Du librojn, La Sama Suno Lumigas la Mondon kaj Voĉo de l’ Mondo (ambaŭ 1949), Kurisu kei plenigis per japanlingvaj tradukoj de leteroj de siaj korespond-amikoj el 19 landoj.

7.4.3 Resume

El la originale esperantlingva verkaro aperis japane 17 volumoj, ĉine 16, france 9, svede 8, angle kaj pole po 7, finne kaj portugale po 5, germane, itale, nederlande, serbokroate po 4, dane, estone, hebree, hispane, hungare, litove po 3, bulgare, ĉeĥe, norvege, rumane, ruse, slovene po 2, greke, islande, latve, turke, ukrajne kaj en ses hindaj lingvoj po 1.

8.1.1 La Lingva Problemo en la Scienco

Kun la definitiva malapero de la latina kiel komuna scienca lingvo, iom post iom enkondukiĝis la uzo de la naciaj lingvoj por la popularigo kaj la traktado de sciencaj problemoj kaj rezultoj.

Ekzistas ŝtatoj, kiuj estas tiel grandaj, kaj kies ekonomio estas tiel forta kaj tiel riĉa, ke ili permesas vastan sciencan esploron, la aperigon de valoraj verkoj en granda nombro kaj la rapidan tradukon de fremdlingvaj studoj. Tial kreiĝis la fenomeno de la “gravaj” lingvoj por la scienco, kia siatempe estis la franca, kaj kia hodiaŭ estas la angla.

Tamen, depende de la politika, ekonomia, geografia, kaj eĉ “prestiĝa” situacio, elstaras pluraj aliaj “gravaj” sciencaj lingvoj.

En medicino, ekzemple, proksimume la duono de la tuta literaturo aperas anglalingve: la ceteraj kontribuaĵoj, ofte rimarkinde valoraj, aperas ruse, france, germane, japane (kaj en aliaj lingvoj malpli uzataj). Pro tio kuracisto, kiu hejme parolas “malgrandan” lingvon, devas nepre scii almenaŭ unu el la grandaj, por ke li povu sekvi la aperon de la novaj eltrovoj. Sed se li volas fari esplorojn pri iu ajn medicina branĉo, li nepre devas scii 3-4 fremdajn lingvojn, se li ne volas preteratenti en sia laboro gravajn kontribuaĵojn.

La fakto, ke la plejmulto de la sciencistoj scias tamen nur sian propran lingvon, aŭ maksimume unu fremdan (tiuj, kiuj scias du aŭ pli, estas talentaj esceptoj), senteble malhelpas la cirkuladon kaj pro tio la efikon de la scienca informado: ĝi disvastiĝas nur iom post iom per tradukoj, per malrapida legado, kun la vortaro en la mano, (ofte miskompreniga!) aŭ tra absolute nesufiĉaj resumoj.

Profundiĝi en la studon de la propra sciencobranĉo kaj samtempe lerni 5-6 lingvojn kapablas nur malgranda elito de lingvotalentaj sciencistoj: tio prezentas ĉiuokaze tamen rimarkindan malŝparon de tempo kaj forto.

Tiu malavantaĝa situacio brile evidentiĝas dum sciencaj kongresoj, kie plej senĝene povas esprimiĝi nur tiuj, kies hejmlingvo estas unu el la oficialaj lingvoj. La multekostaj traduksistemoj (samtempa, resuma, postprelega) ne helpas: ili bremsas la naturan rapidon de la parolo kaj la efikon de la lingve senperaj diskutoj, kaj ne utilas al tiuj, kies hejmlingvo ne estas unu el la oficialaj idiomoj.

8.1.2 Valoro de Esperanto por la Scienco

Jam en 1889 la fama ĝeneva filozofo Ernest Naville submetis al la Franca Akademio de Sciencoj komunikon pri la signifo de internacia lingvo.

En 1901 la spertulo pri balistiko, Generalo Sebert, membro de la Franca Akademio de Sciencoj, prezentis al ĝi propran komunikon Scienca Utileco de Internacia Helplingvo. Samtempe li iniciatis leteron, favorantan Esperanton, por la Internacia Asocio de Akademioj, kiu ricevis 20 subskribojn. Ĝi invitis la Internacian Asocion de Akademioj entrepreni la studon por la solvo de la internacilingva problemo.

Tuj poste Ch. Méray, korespondanta membro de la Franca Akademio de Sciencoj, sendis al ĝi leteron, kiu raportis pri la servoj, kiujn povas havigi al la scienco la internacia lingvo de D-ro Zamenhof.

Intertempe la Esperanto-Movado kreske organiziĝis, kaj la bezonon krei propran organizaĵon sentis ankaŭ la esperantoparolantaj sciencistoj. Dum la UK en Ĝenevo (1906) okazis kunsido de Esperantaj sciencistoj. Ĝin prezidis Generalo Sebert kaj ĝin sekretariis Prof. Carlo Bourlet. Oni decidis subteni la enkondukon de Esperanto en la sciencon kaj la eldonon de Scienca Revuo (kiu aperis ĉe Hachette jam ekde 1903 sub la redakto de P. Fruictier).

Fine, en 1908 estis fondita ISAE: ĝia oficiala organo iĝis Scienca Revuo. La celo de ISAE estis agadi en sciencaj medioj por Esperanto, kaj riĉigi la Esperantan sciencan terminologion. Fakte, unu el ĝiaj unuaj eldonaĵoj estis Vocabulaire Technique et Technologique Français Esperanto de Ch. Verax.

Post la Unua Mondmilito la disvastiĝo de Esperanto en la sciencaj medioj fariĝis atentinda. Jam en 1924 oni diskutis pri la internacilingva problemo en la Franca Akademio de Sciencoj. La rezulto estis rezolucio, subskribita de 40 membroj, i.a. de E. Borel, A. Cotton kaj Sebert (mem esperantistoj), en kiu estis akcentita la konvinko, ke la Internacia Lingvo, praktike akceptita en la internaciaj rilatoj, “havus grandegajn konsekvencojn el la vidpunkto de la progreso de la scienco kaj de ĝia aplikado”. Tial la subskribintoj esprimis la deziron, ke tiu ĉi lingvo — “majstroverko de logikeco kaj simpleco”, estu enkondukita en la oficialajn programojn de la sciencaj klasoj, almenaŭ kiel nedeviga objekto.

En 1937 okazis en Parizo granda konferenco “Esperanto en la Moderna Vivo”. Sekcio, prezidata de Prof. A. Cotton, tiama prezidanto de la Franca Akademio de Sciencoj, okupiĝis pri la rolo de Esperanto en la scienco, kaj montriĝis favora al la enkonduko de Lingvo Internacia, kaj aparte de Esperanto.

En 1938 atentinda rezulto estis la enkonduko de Esperanto kiel radiko-normiga lingvo en la laboroj de Internacia Elektroteknika Terminologia Centro: tio, tamen, postmilite, ne plu havis sekvojn.

En 1950 la Japana Scienca Konsilantaro akceptis rezolucion, en kiu oni skribis i.a. ke “la sciencistoj deziras, ke iliaj studoj estu konataj egale en ĉiuj partoj de la mondo, kaj, same tiel, ke la studoj faritaj en ĉiuj partoj de la mondo estu konigataj al ili. Sen tio ni ne povas atendi veran evoluon de la scienco”.

Samjare 85 japanaj sciencistoj (el kiuj 68 estis universitataj profesoroj) subskribis specialan promeson, laŭ kiu ili devigas sin publikigi en Esperanto almenaŭ unu el la disertacioj, kiujn ili verkos en ĉiu jaro, kaj aldoni esperantlingvan resumon al ĉiu traktato verkata en alia lingvo. En la “promeso” la subskribintoj akcentas:

La sciencaj esploroj devas ne esti izolitaj al unuopaj landoj kaj iliaj rezultatoj devas ne esti akaparitaj de unuj laboratorioj aŭ individuaj esplorantoj. Scienco estas komuna klopodo de la homoj por fari sin estuloj vere meritaj de la nomo “homo sapiens”... La subskribintoj agnoskas, ke la enkonduko de Esperanto kiel komuna lingvo por internacia publikigo de sciencaj laboroj estas tre efika rimedo por plisolidarigo de la internacia kunlaboro de la sciencistoj.

Pri la ĝisnunaj spertoj de la japanaj sciencistoj, kiuj publikigis siajn verkojn en Esperanto, la dokumento diras:

Kelkaj el ni jam delonge tion... praktikas; kaj kvankam niaj verkoj en Esperanto estis publikigitaj nur individue kaj hazarde, tamen eĥoj el eksterlando ne estis malgrandaj. Estas antaŭvideble, ke ni vekos multe pli grandan eĥon, se ni agos sisteme kaj kolektive. Al la eŭropaj kaj amerikaj sciencistoj estas preskaŭ nebezone speciale lerni Esperanton por legi Esperantajn traktatojn... Ni estas certaj, ke niajn ekzemplojn baldaŭ sekvos alilandaj kolegoj, kaj tio malfermos la vojon al plifaciligo de la internacia kunlaborado de la sciencistoj.

En 1951 analogan rezolucion prenis ankaŭ 20 ĉinaj universitataj profesoroj. I.a. ili skribas, ke “la sciencistoj, kiuj malfeliĉe parolas aliajn lingvojn kaj kiuj deziras tamen ion krei en siaj propraj sferoj, devas eluzi pli ol duonon de sia vivtempo por ellerni 4 aŭ 5 fremdajn lingvojn, ĉar alie ili ne povas digesti la konojn jam ekzistantajn, des malpli fari ian indan kontribuon. Tia tro-konsumo de tempo kaj energio estas vere nekompensebla perdego de la scienco. Ni volas adopti la simplan, facile lerneblan Lingvon Internacian, Esperanto, kiel la sciencan lingvon por internacia uzado kaj por publikigi niajn verkojn en ĝi.”

Ankaŭ en Eŭropo sciencistoj-esperantistoj kunvenis en du gravaj konferencoj, en Parizo (1950) kaj en Munkeno (1951), por esplori la teknikan flankon kaj la spiritan-moralan aspekton de la lingva problemo en la scienco. Tiuj konferencoj, kiujn partoprenis pli ol 100 sciencistoj el diversaj landoj, akceptis plurajn decidojn koncerne la pluan utiligon de Esperanto por sciencaj celoj. En la alvoko de la munkena konferenco estas, i.a., dirite, ke “ni povas konstati, verkante mem en tiu lingvo, ĝian plenan taŭgecon tute aparte por sciencaj celoj... Ni opinias, ke la Internacia Lingvo, pruvita praktike en sia pli ol 60-jara ekzistado, meritas seriozan konsideron fare de la scienco”.

En 1952 analoga rezolucio estis voĉdonita dum sciencista kunveno en Oslo.

En 1962 okazis en Kopenhago la unua Internacia Konferenco pri la Lingva Problemo en la Scienco, por kiu estis prezentitaj 25 raportoj kaj unu rezolucio (de la Geografia Instituto de la Akademio de Scienco de Sovetunio). La raportoj kaj la konkludoj estis favoraj al internacia lingvo, kaj aparte al Esperanto.

Intertempe ISAE pliampleksigis sian agadon, kaj artikigis ĝin laŭ faksekcioj. En 1950 formiĝas Terminologia Centro, kiun la Akademio komisias ellabori provizorajn fakvortarojn por la ĉiam pli rapide evoluantaj tekniko kaj scienco. La medicina sekcio, UMEA, havas propran Terminologian Centron.

8.3.1 Filozofio

En 1902 (2-a eld. 1904) aperis la verko de Leibniz Monadologio (tr. Boirac). En 1904 aperis la verko de la Franco Xavier de Maistre Vojaĝo Interne de Mia Ĉambro (tr. S. Meyer). En 1906 oni eldonis la faman traktaĵon de Descartes (Cartesius) Parolado pri la Metodo (tr. E. Noël). K. Aars verkis Eco de la Logika Pensado (1907). En 1908 aperis alia originalaĵo filozofia: la verko de la Litovo Dambrauskas (Dombrovski) Malgrandaj Pensoj pri Grandaj Demandoj. Teorio pri la Evolucio de Kono estas originalaĵo de N. Kolowrat (1909). De la ĝeneva filozofo E. Naville aperis La Devo (tr. R. de Saussure), 1910. La postan jaron aperis de L. Tolstoj La Konfeso (tr. Tenner). En 1912 aperis alia filozofia verko de Tolstoj: Unua Ŝtupo (tr. A. Ŝarapova). La originalaĵo de Salo Kornfeld (ps. Grenkamp) Penseroj aperis duvolume 1922-1923. En 1924 aperis la verko de Kant Al Eterna Paco (tr. P. Christaller). Filozofi-lirikajn fragmentojn publikigis originale E. Izgur en 1926: Je l’ Nomo de l’ Vivo. La dika verko de la urugvaja filozofo Carlos Vaz-Ferreira, Fermentario (tr. M. Fernández-Menéndez) aperis en 1959. En 1961 aperis libro de B. C. Chaudhuri Pri du Filozofoj (Tagore kaj Whitman). En 1963 aperis religi-filozofia verko de la Brazilano Huberto Rohden, Imperativoj de la Vivo. En 1972 aperis la grava verko de Maŭ zedong Kvin Filozofiaj Verkoj.

Pri sciencfilozofio aperis la verko de F. Reiche El la Mondbildo de l’ Nova Fiziko (tr. Muravkin), 1924, la verko de la Ruso A. Fersman La Vojo al Scienco de Estonto (tr. S. Rublov), 1928, kaj la libro de Jean Rostand Tio, Kion Mi Kredas (tr. Berlot), 1962.

Abundas la rikolto el moralfilozofiaj verkoj. Jam en 1912 aperis la verko Estu Homo! de Charles Wagner (tr. S. Meyer). La postan jaron la Hispano Julio Mangada-Rosenörn prezentis originalan verkon Homaro. Ne forgesendaj estas la religi-etikaj verkoj de L. L. Zamenhof pri Hilelismo (1901) kaj Homaranismo (1906), kaj la Deklaracio pri Homaranismo (1913). En 1922 aperis en Italio du moralfilozofiaj verkoj: Pri la Devoj de l’ Homoj de Silvio Pellico (tr. A. Tellini) kaj Devoj de la Homo de Giuseppe Mazzini (tr. M. Arabeno). En 1950 estis publikigita la moraltema verko de Enrique Rodó (Urugvajano) Ariel (tr. F. Fernández-Menéndez). Interesa traktato de delonge mortinta katolika teologo (Hirsch) estas Sintrompoj (tr. Flammer), 1963. Pri seksmoralaj problemoj traktas la leterforma libro de W. Trobisch (protestanta teologo) Mi Amis Junulinon, 1966, elfrancigita de pastoro Burkhardt. La ĝeneralfilozofia verko de J. M. Escrivá-de-Balaguer (tr. N. López-Escartin), Vojo, aperis en 1968.

Ekzistas verkoj ankaŭ de modernaj orientaj pensuloj. De J. Krishnamurti aperis la verko Ĉe la Piedoj de la Majstro (tr. W. Mann), 1913 (2-a eld. 1928). De la sama hinda filozofo aperis Sperto kaj Konduto (tr. Stojan), 1932, kaj La Problemoj de la Vivo (tr. K. Fröding), 1935. Pri la japana filozofia penso aperis la verko de Akegarasu haya La Japana Spirito, 1936. De Kahlil Gibran, arabdevena lirik-mistika filozofo, aperis La Profeto (tr. R. Orloff-Stone), 1962.

Depost la fino de la milito aperas en Danio lingve bonaj verkoj de la dana religi-fona filozofo (forte influata de la orienta saĝo) Martinus. Liaj plej gravaj verkoj estas Homaro kaj Mondbildo (tr. C. Graversen), 1953, Pasko (tr. C. Graversen), 1954, Internacia Mondregno Kreiĝanta (tr. P. Zacho), 1962, Logiko (tr. Ib Schleicher), 1962, La Sorto de la Homaro (tr. Ib Schleicher), 1964.

8.3.2 Teologio kaj Religio

Pri religio ni disponas pri kelkaj pure sciencaj verkoj, kiel la Hebrea Kalendaro de J. Bianchini, 1907; Henri Vallienne, Evolucio de la Religia Ideo, 1907; La Difino de la Dattago en la Kristana Epoko de Fleischer, 1914; Karl Brüggemann, El la Mitologio de Antikvaj Popoloj, 1923; Kling-Klang (pseŭdonimo de Z. Marenĉin), Latentaj Nombrofenomenoj en la Sankta Skribo, 1962. Ĉiuj cititaj verkoj estas originalaj. Aparte interesa estas la kritika studo de D. B. Gregor, La Esperanta Traduko de la Malnova Testamento, kiu aperis en 1958.