Listo de ĉiuj partoj ⇐ Al la antaŭa parto Al la posta parto ⇒
La bazan tekston origine enkomputiligis Vilhelmo Lutermano
Kreis la Esperantan tekston: diversaj personoj
La artikoloj estas ĉerpitaj el la TTT-ejo de Le Monde diplomatique en Esperanto: https://eo.mondediplo.com.
Proksimuma verkojaro: 2011-2013
Ligilo al la origina teksto en “Le Monde diplomatique en Esperanto”
Post la tertremo kiu trafis Van kaj ties regionon en Turkujo, la Partio de Paco kaj Demokratio (BDP), favora al la kurdoj, subtenis la klopodojn de nacia solidareco. Malgraŭ la sendado de armeo en Irakon por rebati la atencojn de la Partio de Laboristoj de Kurdistano (PKK), ĝi klopodas, same kiel la registaro de Ankaro, savi la ŝancojn de dialogo, por esti partoprenanto de konstitucia ŝanĝo.
EN SEPTEMBRO kaj oktobro, s-ro Recep Tayyip Erdogan travivis ondon de internaciaj renkontiĝoj. La turka ĉefministro iris en Egiptujon, Tunizion, Libion, kaj estis akceptita en Vaŝingtono. Li daŭrigis kritiki Israelon, “la dorlotitan infanon de Okcidento”; li plusubtenis la arabajn revoluciojn; postulis, ke la Araba Ligo voĉdonu por la agnosko de la palestina ŝtato ĉe la Unuiĝintaj Nacioj (“ne elektebleco, sed devigo”); kaj embarasis la egiptajn islamistojn defendante laikecon. Ĉio kun aktivemo des pli energia, ke lia regiona politiko havas firman subtenon de la turka publika opinio.
Tamen, singardemo kaj pragmatismo restas necesaj: s-ro Erdogan ankaŭ donis garantiojn al Usono, koncerne Iranon, akceptante sur sia teritorio kontraŭmisilan ŝildon de la Nord-Atlantika Traktat-Organizo (NATO); li rompis rilatojn kun la prezidanto Bachar Al-Assad, kiu rifuzis sekvi liajn konsilojn pri reformo en Sirio. Krome, kvankam Ankaro suspendis siajn armeajn interkonsentojn kun Tel-Avivo, la ĉefministro ne frostigis la ekonomiajn rilatojn inter ambaŭ landoj. Li eĉ kontribuis al la intertraktado por liberigo fare de la Hamaso de la soldato Gilad Shalit, akceptante en Turkio dek unu palestinajn eksmalliberulojn liberigitajn sed sen permeso restadi en la okupataj teritorioj.
Tamen, s-ro Erdogan frontas gravajn internajn defiojn. Dum la lastaj monatoj okazis kreskanta nombro de atakoj fare de la Partio de la Laboristoj de Kurdistano (PKK), kun homkaptadoj kaj atencoj. La aŭtoritatuloj rebatis per ondo de arestoj. Kvankam la situacio ne estas tiom grava kiom la sangelverŝa periodo de la 1990-aj jaroj, tamen cent okdek homoj estis mortigitaj de junio 2011.
ĈI TIU SERIO de perfortaĵoj estas sekvo de unua malfermiĝo en 2005, kiam la Partio de Justeco kaj Evoluado (AKP), fondita de s-ro Erdogan — decidis plibonigi la situacion de la kurdoj (kiuj estas 15-20% de la loĝantaro) profitigante ilin per la nova prospero de la lando.
Al la evoluad-programo de la sudorienta regiono aldoniĝis forigo de la malpermeso de la kurda lingvo, kun elsendo de tuttagaj televidprogramoj kaj ebleco uzi la lingvon por la balotkampanjoj. Kulturon oni ankaŭ favoris: pluraj universitatoj proponas instruadon pri la kurda lingvo kaj la literaturo. Uzo de torturo en malliberejoj estis malpermesita, kaj la registaro komencis sekretan intertraktadon kun la PKK por ĉesigi la konflikton, proklamante amnestion kaj malpezigante la karcerkondiĉojn de s-ro Abdullah Öcalan, ĝia historia gvidanto; oni eĉ konsideris ŝanĝi ilin al “asignita loĝejo”. La unua paŝo estis plenumita en oktobro 2009 kun la reveno el Irako de ok PKK-batalintoj kaj de dudek ses simpatiantoj.
Tio, kio povus esti unua turnopunkto al paco transformiĝis en komunikadan katastrofon: dum dekmiloj da kurdoj estis akceptantaj la ekzilitojn, la turka publika opinio, kiu ne estis preparita por tio, konsterne spektis tiujn scenojn ĉe la televido.
Timante la efikon de tiaj reagoj, s-ro Erdogan lasis la iniciaton morti, malgraŭ ke sekretaj kontaktoj inter PKK kaj la registaro daŭris en Oslo en 2009 kaj 2010. Unue rivelitaj de radio, tiuj kontaktoj estis nerekte konfirmitaj de la prezidanto de la Parlamento, s-ro Cemil Cicek: Turkujo, li diris meze de septembro, agas same kiel Britujo kaj Hispanujo faris kun la Irlanda Respublikana Armeo (Irish Republican Army IRA) kaj Euskadi ta Askatasuna (ETA)*. Iom poste s-ro Serafettin Elci, grava deputito de la Partio de Paco kaj Demokratio (BDP) favora al la kurdoj, asertis, ke interkonsento enhavanta ĉiujn kondiĉojn de la BDP estas subskribita de ambaŭ partioj kaj atendas nur la subskribon de s-ro Erdogan.*. Sed kelkajn tagojn poste serio de mortigaj atakoj fare de la PKK rompis tiun dinamikon.
Kiuj estis la kaŭzoj? Ĉu la regantoj sincere intertraktadis? Ĉu malmola frakcio de la PKK provis saboti la intertraktadon? Aŭ ĉu la siria reĝimo kaŝe uzis la kurdojn por malfortigi registaron, kiu nun fariĝis ĝia malamiko? Kio ajn estas la kialo, s-ro Erdogan ja ĉesigis la kontaktojn, kaj, la 19-an de oktobro, dum la plej grava kaj la plej bone kunordigita agado de la 1980-aj jaroj, 24 policanoj kaj armeanoj estis mortigitaj en la provinco Hakkari, sudorienta Turkujo. Dum la turka armeo transiris la irakan landlimon postĉasante la taĉmenton, s-ro Erdogan alvokis al trankviliĝo. “La homrajtoj kaj demokratio estas la veraj rimedoj kontraŭ terorismo, li deklaris. Ni ne devas senpacienciĝi.”
La turka loĝantaro ne ŝajnas preta akcepti la kurdan aŭtonomecon. Kaj la arme-mafia alianco, kiun la turkoj akuzas manipuli malantaŭ la scenejo — tion ili nomas “la profunda ŝtato”* — ne mortis. Ekonomiaj (armiloj, drogo, ...) kaj politikaj interesoj profitas ambaŭflanke el la konflikto. Iuj en la PKK ne volas tiun normaligon al kiu aspiras multaj kurdoj, ĉar ĝi signifas malpliigon de ilia povo al la loĝantaro kaj finon de ilia kapablo minaci la ŝtaton.
Umit Firat, modera kaj sendependa kurda intelektulo, klarigas la evoluon de kurdoj: “Ni opiniis, ke memdecido pri nia reĝimo estas la nura solvo. Sed, kun la ĉefministro Turgut Özal (1983-1993) kaj la demokratiigo, ni komencis pripensi: kial ni ne partoprenu en tiu demokratiigo? Des pli, ke videblis perspektivo de aliĝo al la Eŭropunio. La utopio de unuiĝinta Kurdistano tiam komencis perdi sian logpovon. Ĝi fariĝis ankaŭ des malpli realisma, ke niaj najbaroj el la iraka Kurdistano estis trankviligitaj de la demokrata evoluo en Turkujo.”
De nun, li aldonas, la kurdoj rigardas okcidenten, “samtempe por rikolti la profitojn de la ekonomia evoluado, kaj pro la regiona konjunkturo. Ili vidas sian estontecon en demokratia Turkujo, kiu agnoskas iliajn rajtojn.” Tio signifas finon de la etnaj diskriminacioj, plenan rekonon de la kurda identeco — kun rajto instrui la lingvon en lernejoj, kaj malcentralizigo implicanta certagradan aŭtonomecon. Por tio necesas konstitucia reformo.
“Ni bezonas inkluzivan Konstitucion, kiu parolu pri civitanoj kaj demokratio,, kaj kiu evitu ĉian etnan referencon al la turka identeco, asertas s-ino Gulten Kisanak, kunprezidanto de la BDP kaj eksa deputito de Diyarbakir. De la unua konstitucio de 1924, oni neis nian identecon, tio estas la kialo de tiu longa konflikto.”
Laŭ ŝi, same kiel laŭ multaj kurdoj, la konstitucia reformo devas esti malkonektita de la senarmigo de la PKK-batalantoj. Tia reformo postulas liberan debaton pri tiklaj problemoj, kiel tiu de aŭtonomeco: “Ĉiu devas povi esprimi sian vidpunkton. Ne facilas libere diskuti en Turkujo, tio ne estas normala.” La nuna konstitucio, adoptita post la puĉo de 1980 kaj jam amendita plurfoje, bezonas novan redakton, aŭ almenaŭ tre gravajn amendojn. La brila venko de la AKP ĉe la parlamentaj elektoj de la 12-a de junio 2011 metis ĝin en taŭga pozicio por komenci ĉi tiun laboregon. La partio komencis sian trian parlamentan periodon, ricevante 49,8% de la voĉoj kaj 326 el la 550 sidlokoj, kun la plej alta partoprenkvoto de 1987 (86,7%). La unuan fojon de la enkonduko de plurpartieco en 1946 partio venkas trifoje sinsekve, kun kreskanta proporcio de voĉoj.
Malgraŭ ĉio, kiel ajn larĝa estas lia sukceso, s-ro Erdogan ne ricevis la dutrionan plimulton, kiu ebligus al li modifi la konstitucion sen konsulti la aliajn partiojn kaj trudi la prezidantan sistemon, kiun li deziras. Li promesis, ke lia partio montriĝos “modesta”, kaj ke li strebos al interkonsento. Ne verŝajnas, ke interkonsento povos realiĝi kun la Partio de Naciisma Agado (NHP), ekstremdekstra — 13% de la voĉoj kaj 53 sidlokoj-, sed la AKP devos klopodi labori kun la Respublikana Partio de la Popolo (CHP), kiu referencas al kemalismo kaj ricevis 26% de la voĉoj kaj 135 sidlokojn*. Ili ankaŭ povos akordiĝi kun la kurdoj kaj la BDP (36 sidlokoj). Tamen, inter junio kaj la komenco de oktobro, tiu ĉi bojkotis la parlamentajn sesiojn por protesti kontraŭ la pluteno en malliberejo de 6 ĝiaj deputitoj, enkarcerigitaj pro kontraŭterorismaj leĝoj. Ĝia decido reveni al la sesioj estas fundamenta paŝo en la reform-procezo kaj elirprocezo de konflikto, kiu kaŭzis tridek mil mortintojn de 1983.
ATENDATA, la transiro komencita en Turkujo de armea reĝimo al civila reĝimo finiĝis en la somero 2011. La 29-an de julio la stabestro de la armeoj kaj la ĉefoj de la terameo, aerarmeo kaj mararmeo subite demisiis. Antaŭ nur kelkaj jaroj, tia faro estus kaŭzinta gravegan krizon. Ĉi-foje ĝi estis akceptita trankvile, preskaŭ indiferente. S-ro Erdogan nur nomumis novan stabestron pli interkonsentan, kaj la borso ne grumblis.
Tiaj demisioj estas la lasta fazo de la demilitistigo de la reĝimo kaj de dekjara lukto inter la AKP kaj la armeo. La klopodoj de ĉi-lasta por malpermesigi partion, kiu estis akuzita voli instali religian reĝimon, sukcesis nur plifortigi ties popularecon. La potenco de la militistoj estis ankaŭ malfortigita de la procesoj “Ergenekon” kaj “Sledgehammer”*, kiuj rivelis projektojn de puĉoj kaj komplotoj kontraŭ la AKP. Krome, sub impulso de la Eŭropa Unio, kiu igis tion kondiĉo por aliĝo de Turkujo, la armeo, kiu regis la povon en la 1990-aj jaroj, estis devigita “reeniri la kazernojn”.
Kial la arme-gvidantoj demisiis? Generalo Isik Kosaner, stabestro, kies mandato devus finiĝi nur en 2013, klarigis, ke por li “estis neeble pluservi” pro la “maljusta” enkarcerigo de liaj kolegoj. Liaj vortoj esprimis la oftan senton, laŭ kiu la legitimeco de la enketo pri Ergenekon estis malfortigita pro tro malfortaj pruvoj, arbitraj arestoj (inkluzive de multaj ĵurnalistoj) kaj pro la malrapido de la proceduro. Dum preskaŭ triono de la generaloj kaj multaj emeritaj oficiroj estis jure persekutataj, generalo Kosaner deziris, ke ducent kvindek aliaj oficiroj estu nur suspenditaj, atendante sian proceson; sed la registaro decidis emeritigi ilin.
Estonte, la arme-fortoj estos verŝajne restrukturitaj kaj reduktitaj je unu profesia korpuso je la servo de moderna Turkujo, integrita en la mondo, kaj regata de civiluloj. La statuto de la arme-stabestro, supera al tiu de ĉiuj ministroj, — eĉ la ministro pri defendo*-, kiu kondukas lin respondeci nur al la ĉefministro, povus esti modifita: dum la kunveno de la plejalta armea konsilio, kiu sekvis la demisiojn, s-ro Erdogan sidis kape de la tablo kaj ne apud la stabestro, kiel tradicie okazas. La armeaj tribunaloj povus esti forigitaj kaj la defendo-buĝeto submetota al la parlamento. La kerna punkto restas la artikolo 35 de la leĝo pri interna sekureco, kiu estis uzata kiel preteksto de ĉiuj puĉoj: ĝi esprimas, ke militistoj havas “devon” protekti la Respublikon kaze de “danĝero”. La politikaj partioj interkonsentis voĉdonigi amendon malpermesantan al la armeanoj mem difini la danĝeron, kaj devigante ilin asisti la registaron se ĝi tion petas.
Post dekjara regado, s-ro Erdogan kaj la AKP atingis la pinton de sia potenco. Ili kondukis Turkujon sur la vojo de demokratiigo kaj civila povo; ili konstruis prosperan landon, kiu ambicias fariĝi potenc-lando en Mez-Oriento. Kvankam malfacilaj, la konstitucia reformo kaj la agnosko de la rajtoj de kurdoj, de nun ligitaj, estas por ili la defio de la venontaj jaroj.
Wendy KRISTIANASEN