Listo de ĉiuj partoj ⇐ Al la antaŭa parto Al la posta parto ⇒
La bazan tekston origine enkomputiligis Vilhelmo Lutermano
Kreis la Esperantan tekston: diversaj personoj
La artikoloj estas ĉerpitaj el la TTT-ejo de Le Monde diplomatique en Esperanto: https://eo.mondediplo.com.
Proksimuma verkojaro: 2011-2013
Ligilo al la origina teksto en “Le Monde diplomatique en Esperanto”
Ĉu turisma vojaĝo ĉirkaŭ la Luno? De la 19-a de junio 2012, la bileto kostas dudek milionojn da dolaroj. La unua kosmo-konkurado alfrontigis du grandajn landojn — Usono kaj Sovetunio — sed la kosmaj ŝipekipistoj de la 21-a jarcento estas privataj entreprenoj, kiel la usona Space Adventure aŭ Excalibur Almaz, bazita... sur la Man-insulo.
LAŬ LA LEGENDO, antaŭ longe vivis la Phynodderee (“la harulo”), koboldo kies plej granda plezuro estis helpi la laboremajn farmiston kaj fiŝiston*. Nokte li rikoltis la kultivaĵojn de la unua kaj deponis apud lia laborejo la ŝtonojn bezonatajn por konstrui kabanon; frumatene la boato kaj retoj de la dua estis riparitaj.
La magia bastono de la feinoj de la Man-insulo hodiaŭ nomiĝas “nula imposto”, kaj ties profitantoj ne plu estas kamparanoj kaj manlaboristoj, sed, de 2004, la novaj kosmo-konkerantoj. Situanta meze de la Irlanda Maro, la ŝafo-insulo, de kie oni povas vidi, kiam la vetero estas taŭga, la bordojn de la kvar najbaraj landoj — Irlando, Skotlando, Anglujo kaj, iom pli for, Kimrujo — estas precize, laŭ la vicordo establita de la faka agentejo Ascend, la kvina sur la listo de la ŝtatoj havantaj ŝancon baldaŭ reiri al la luno kun homoj*.
Kiel lando havanta 85.000 loĝantojn, kiu sendas siajn junulojn studi eksterlanden ĉar ĝi ne havas universitaton — nek, evidente, esplorcentron-, sukcesis elgrimpi el sia kategorio kaj fariĝi kosmo-lando kun kreskanta potenco?
En Douglas, la ĉefurbo, la kvartalo de negoco kaj registaro koncentriĝas en malgranda zono ĉirkaŭ la eta haveno, kie atendas fiŝistaj kaj turismaj boatoj. Membro de la leĝa konsilio (la Alta Ĉambro) de la insulo, s-ro Alexander F. Downie akceptas nin en Tynwald, la partamentejo, kaj memorigas la vikingajn radikojn de ĉi tiu mikro-ŝtato. “Nia lando havas la plej malnovan parlamenton daŭre funkciantan en la tuta mondo. La kunvenoj de la Tynwald estas atestataj de la jaro 979! Nia politika stabilo estas certe ligita al la tradicia foresto de partioj — preskaŭ ĉiuj el la 24 deputitoj de la Malalta Ĉambro estas sendependuloj. Sekve ni funkcias per konsento kaj individua voĉdono”. Ĉiun 5-an de julio, la tuta parlamento kunvenas sur kukoforma monteto en vilaĝo St John’s, okcidente de la insulo, por la proklamado de la leĝoj adoptitaj dumjare.
Laŭ tiu eksministro pri komerco kaj industrio, Ellan Vannin — la nomo de la insulo en la man-gaela lingvo — funkcias kun la dinamismo de malgranda entrepreno, adaptante sian leĝaron al la cirkonstancoj kaj merkato-bezonoj. Tiel, en 1904, Man adoptis leĝojn permesantajn al Julian Orde krei aŭtomobilan konkurson — neebla afero en Britujo, kie rapideco estis limigita je dudek mejloj hore (32,2 km/h). La Tourist Trophy rapide fariĝis unu el la ĉefaj motorciklaj konkursoj en la mondo. Ĝi venigas kvardek mil spektantojn, duobligante tiel la loĝantaron de la ĉefurbo. Ĉiujare inter kvin kaj dek konkurantoj tie perdas sian vivon; en la monato junio 2012, je la komenco de la trejnadoj, kvar konkurantoj jam mortis.
La vivo de kamparano kaj de fiŝisto estis malfacila sur la insulo. Longtempe, ĉar ĝi ne povis vivteni sian tutan loĝantaron, la lando instigis sian junularon al elmigrado. La grandaj fotoj, kiuj akceptas la vizitanton ĉe la minejo Laxey, en la nordo, konfirmas, ke ofte oni ne ĝissate manĝis. En la komenco de la dudeka jarcento, turismo (la insulo situas fronte al Blackpool, sur la angla marbordo) naskis novajn dungofertojn. Poste, kiam malpli kostaj aviadiloj charters ebligis al feriantoj flugi al pli sunaj landoj, Douglas ekspecialiĝis, en la 1970-aj jaroj, pri la eksterlima financo, nuntempe la plej granda dunganto de la insulo, kiu havas tre malfortan senlaborec-kvoton. Turismo, fiŝado kaj agrokulturo provizas, laŭ la statistikoj de 2011, nur 3% de la dungoj, sed la banko, asekuro kaj servoj al entreprenoj provizas 27% — ja alta procentaĵo.
Riskemo, reagemo, impostado “neŭtrala”, (ĉar, laŭ ĉiuj niaj intervjuitoj: “Ni ne estas impostparadizo”), registaro kunlaboranta kun la entreprenoj, politika stabilo, sekureco de ĉiuj proprieto-formoj, ĉeesto de financa kaj bankregulara sektoroj tre disvolvitaj: jen avantaĝoj, kiujn ĉiuj listigas kiel elementoj sur komerca PowerPoint-prezento. Sed ĉi tiu disponeblo sola ne sufiĉas por celi la lunon. Estis necese, ke ĝi renkontu ekonomian postulon, naskitan sur la ruinoj de la kosmaj ambicioj de la grandaj landoj.
Kiel tion substrekas s-ro Tom Maher, la unua negoco-advokato de Douglas, kiu (en 2004) sekvis specifan instruadon pri la kosmosektoro, “de la forlaso de la kosmo-pramo fare de la NASA*, kaj la buĝet-ŝrumpoj deciditaj de la prezidanto Barack Obama, la kosmo-industrio estas fundamente komerca. La publikaj agentejoj fariĝas pli kaj pli konsumantoj de servoj provizataj de la privata sektoro. La internacia kosma stacio estos priservata de la raketoj de la firmao SpaceX. Rilate ĉion, kio koncernas transporton al orbitoj proksimaj de la Tero, la novigantoj kaj esploristoj estas pli kaj pli el la privata sektoro. La publikaj agentejoj, siaflanke, reorientas siajn resursojn al la esplorado de la malproksima kosmo. Kaj, ju pli ĉi tiu sektoro fariĝas komerca, des pli ĝi bezonas akceptemajn jurisdikciojn sur la regulara kaj imposta kampoj.”
Tio estas ankaŭ la opinio de s-ino Tina Rawlinson, direktorino de Cavendish Trust, konfidokompanio specialiĝinta pri kreado de ekstermarbordaj entreprenoj: “Estas malgranda industrio, sed kun grandegaj sumoj. Nun, kiam la kosmo estas komenciĝinta fariĝi tutmonda merkato, la prezoj, pri kiuj ĉiuj fajfis, fariĝis grava temo. Nu, pro strategio aŭ pro bonŝanco, ni estis precize en tiu momento martelantaj en ĉiuj konferencoj, ke neniu entrepreno interesiĝanta pri la sektoro rajtas neglekti konsideri la eblecon havi piedon sur la Man-insulo...”. Pro la foresto de imposto je asekuro, entrepreno ŝparas ekzemple cent milionojn da dolaroj dum la tuta vivciklo de satelito. “Estas same kiel kiam industriisto decidas instali siajn fabrikojn en Ĉinujo aŭ Barato” konkludas s-ino Rawlinson. Ŝia kolego, s-ro Pritesh Desai rimarkis “ŝanĝon en la pensmanieroj. La ŝtatoj kunlaboras pli ol antaŭe, sed ili ne plu havas politikan volon, la deziron pruvi ion. La konkurado por la kosmo mortis, kaj, krom se Ĉinujo kaj Barato sin ĵetas al konkerado de Marso — la teknikaro ja ekzistas! — la publikaj agentejoj lasos sian lokon al la privataj, kiuj, preter la satelitoj, interesiĝas ankaŭ pri kosma turismo kaj eksperimentoj en mikrogravito.”
Kvankam la kosmo-sektoro havas iom da simileco kun la ŝipa kaj aviada transporto — du sektoroj al kiuj la Man-insulo ankaŭ ofertas sian flagon, kaj imposto- kaj proprieto-reĝimon-, ĝi tamen ne estas ordinara sektoro kiel la aliaj. En Usono, la eksportoj de duecaj teknikaroj (uzeblaj civile kaj armee) estas de 1999 strikte kontrolataj fare de la International Traffic in Arms Regulation (ITAR). La motoroj de raketoj ne estas tre diferencaj de la motoroj de misiloj... “Ĝis nun ĉi tia regularo malhelpis la entreprenojn instaliĝi ekstermarborde, klarigas s-ro Maher. Kiam usona kompanio deziras instali filion eksterlande, aŭ dividi teknikaron kun provizanto, ĝiaj elektoj estas limigitaj. Sed Man-insulo profitas ĉi-rilate la privilegiitan statuson de Britujo, en la ITAR-regularo.” Jen notinda fakto: el la kvindek kvar kompanioj, kiuj en la mondo laboras pri satelitoj, tridek havas filion sur la Man-insulo.
Man ofertas al ili, de 2000, orbitajn poziciojn -“kosmo-parkejajn lokojn”-, pere de publik-privata partnereco kun ManSat, kompanio fondita de denaska lokulo, s-ro Christophe Stott. “Edzo de la usona kosmonaŭto Nicole Stott, kaj laborinte por kompanioj kiel Lockheed Martin kaj Boeing, Chris havis la ideon meti sian insulon “en orbiton”, kaj li disvolvis siajn talentojn kaj retojn”, deklaras s-ro Jan Jarritt, lia financa direktoro. S-ro Stott ankaŭ fondis Excalibur Almaz, kompanio de kosma turismo, kiu akiris jam uzitajn sovetajn staciojn, Saljut-tipajn, kaj stokigas ilin en stokejo norde de la insulo, kun projekto refunkciigi ilin por sendi riĉajn emeritojn rondiri ĉirkaŭ la Luno ...
La mana registaro ankaŭ fieras pri sia bonega “internacia reputacio”. “Ni plenumis ĉiujn klopodojn pri travidebleco postulatajn por esti sur la blanka listo de la G20, kaj ni konformas al la postuloj de la Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE) rilate impostojn, substrekas s-ro Tim Craine, direktoro de la kosmosektoro ĉe la ministrejo pri komerco. La industriistoj estas logataj ne nur de la imposta reĝimo, sed ankaŭ de la fakeco, kiun ni evoluigis sendante niajn fakulojn edukiĝi ĉe la International Space University en Strasburgo. La plej bona pruvo de nia nova rolo estas, ke nekomerca organizaĵo kiel la Space Data Association elektis instaliĝi ĉi tie.”
Ĉi tiu grupo de agantoj havas kiel celon kunmeti en saman datumbazon ĉiujn informojn pri la pozicioj de satelitoj apartenantaj al siaj membroj, kalkuli la orbitojn por anticipi la riskojn de kolizio kaj averti tiam la koncernajn agantojn, por ke ili modifu la trajektoriojn. “Jen konkreta respondo al reala problemo, kiun la internacia reguligo ne sukcesis solvi pro la komerca sekreto”, komentas s-ino Heather Gordon, negoco-advokato ĉe Gains, jura agentejo, kiu havas inter sia internacia klientaro la plej famajn lanĉantojn kaj prizorgantojn de satelitoj. Jen alia samspeca iniciato: la frekvenco-mastrumado, kiu celas redukti la interferojn inter satelitoj — ĉiu horo da komunikado perdita pro teknika kialo ja kostas dekojn da milionoj da eŭroj.
Decidante nulan impostadon de la kosmosektoro, ĉu la Man-insulo ne ebligas al tiu industrio, financata de la ŝtato kaj profitanta el la publika esplorado, publika instruado, ktp., eskapi siajn fiskajn devojn? La respondo tuj venas: “Se la registaroj volas modifi siajn leĝojn, ili ja povas fari. Kredeble la situacio konvenas al ili.” Kiel ajn, ĉi tiu tuta aktivado rezultigas por Man nerektajn sed grandajn profitojn. Per la imposto je enspezoj kaj la aldon-valora imposto (AVI) la registaro estos enkasiginta, inter 2005 kaj 2013, ĉirkaŭ tridek kvar milionojn da britaj pundoj (43 milionoj da eŭroj). La profitoj en la privata sektoro estas 1,6 miliardoj da pundoj (2 miliardoj da eŭroj) en la periodo 2011-2013. Por nur... 16 plentempaj dungitoj dediĉitaj al la kosmosektoro.
Ĉu sur la insulo estas nur paperaj operacioj? Ne ekzakte, nin trankviligas s-ro Downie: “Jes ja, neniam estis ĉi tie fabrikoj kun miloj da laboristoj. Sed oni revas starigi etajn laborejojn por produkti precizegan materialon, kun dudek ĝis kvindek dungitoj. Ekzemple por fabriki elementojn de raket-motoroj”. Jam ekzistas tia fabriko de precizega materialo, kies parto de la klientaro laboras en la sektoro: ni vizitis la fabrikon CVI Technical Optics, specialisto pri lensoj por altenergiaj lazeroj establita en Onchan, norde de Douglas, de 1972, kaj kiu notinde ekipis ilon de lazera teledetekto (Lidar) dum la misio Phoenix Mars Lander en 2008. Ankaŭ fabrikanto de aŭtomate elĵeteblaj seĝoj estas instalita sur la insulo, kaj ankaŭ unu provizanto de pecoj por aviadilmotoroj Rolls Royce. De Beers fabrikas tie artefaritajn diamantojn.
“Eble knabo, en la nordo de la insulo, trovos metodon por ekflugi al la kosmo de la insulo, amuze diras s-ro Maher, sed tio ne estas nia celo. La landoj specialiĝas. Vi povas lanĉi raketojn el Kazaĥujo, sed vi ne havos la ideon krei tie entreprenon. Vi povas plani faligi la mineralojn ekstraktitajn el la plej malproksima parto de nia sunsistemo, en la Kuiper-zono, sur la aŭstralian kontinenton, sed ne sur Man. Ĉi tie, nia forto estas negoco.”
Philippe RIVIÈRE